Mirzacho’l tabiiy geografiyasi tabiati to’g’risidagi ma’lumotlarni yangi pedogogik texnologiyalar asosida tushuntrish - Geografiya - Diplom ishlar

Mirzacho’l tabiiy geografiyasi tabiati to’g’risidagi ma’lumotlarni yangi pedogogik texnologiyalar asosida tushuntrish

Yuklangan vaqt:

05.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5960 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH ...................................................................................................................... I BOB M I R Z A C H O ` L T A B I I Y - GEOGRAFIK RAYONI MAVZUSINI O`QITISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI NG AHAMIYATI........................................................................................................ 1 . 1 . M irzacho`l tabiiy geografikrayoniga tabiiy geografik tavsif......................... 1.2 Geografiya ta’limi metodlari va texnologiyalari tasnifi. ………………........ II BOB M I R Z A C H O ` L T A B I I Y GEOGRAFIK RAYONI MAVZUSINI O`QITISH METODIKASI ………………………………. 2. 1. M irzacho`l tabiiy geografik rayoni mavzusini o`qitishda pedagogik texnologiyalarni qo`llash ………………………………………………………. 2.2. M irzacho`l tabiiy geografik rayoni ni ko`rgazmali vositalar asosida o`rganish ..... ......................................................................................................... 2.3. Mavzuni o`qitishda Axborot Kommunikatsion Texnologiyalarning ahamiyati ……………………………………………………………………….. XULOSA ............................................................................................................................... ... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI.............................................................. ILOVA.........................................................................................................................................

KIRISH Ta’lim sohasida yuz berayotgan o’zgarishlar bugungi kunda ta’lim tizimi oldida turgan ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish, jahon ta’lim standartlari darajasida bilim berish orqali har tomonlama yetuk ijodkor ma’naviy boy, kasb-hunarli, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, milliy istiqlol g’oyasi ruhida tarbiyalangan, o’z mustaqil fikriga ega bo’lgan barkamol shaxsni kamol toptirish kabi vazifalarni hal etishda ta’lim muassasalarining pedagogik jamoasi xususan, har bir fan o’qituvchisi o’z pedagogik faoliyatini tubdan o’zgartirishi lozim. Prezidentimiz I.A.Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantrishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzalarida,umumiy o’rta ta’limdan boshlab o’rta maxsus,kasb-hunar va oliy ta’limgacha bo’lgan bo’g’inlarida chuqur bilim va puxta kasb hunar tayorgarligiga ega bo’lgan yosh avlodni tarbiyalash jarayonini o’z ichiga olgan yaxlit uzliksiz ta’lim tizimini shakillantrish ishlari to’g’risida ta’kidlab o’tganlar. BMI ning dolzarbligi: “Tа’lim to`g`risidа” gi qоnun vа “Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi”dа o`quvchilаrgа hаmdа tаlаbаlаrgа fаqаt gеоgrаfiyagа оid bilim bеrish bilаn chеklаnmаsdаn bаlki ulаrdа zаrur ko`nikmа vа mаlаkа hоsil qilishni o`z оldigа mаqsаd qilib qo`ymоqdа. Hаr bir o`quvchi vа tаlаbа dаrs dаvоmidа оlgаn ko`nikmа vа mаlаkаlаr аsоsidа bilimlаrni mustаqil egаllаsh zаrur bo`lаdi. Rеspublikаmizdа “Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi” gа muvоfiq umumiy o`rtа tа’limning bаrchа bo`g`inlаridа o`quvchilаrni muntаzаm bilim оlish, ulаrdа bilim оlish ehtiyojlаrini rivоjlаntirishni o`quvchilаrdа mеhnаt ko`nikmаlаrini mustаqil ijоdiy fikrlаsh, kаsb tаnlаshgа vа umumbаshаriy qаdriyatlаrni hurmаt qilishni o`z vаtаnigа, хаlqigа sаdоqаt, mеhr-muhаbbаt ruhidа tаrbiyalаshdеk vаzifаlаrni bеlgilаydi. Bu vаzifаlаrni bаjаrishdа gеоgrаf iya tа’limi аlоhidа аhаmiyat kаsb etаdi. Аyniqsа tаbiiy vа iqtisоdiy gеоgrаfiya fаnlаrini o`qitish bоrаsidа milliy dаsturdа qo`yilgаn vаzifаlаrni bаjаrish chеksiz imkоniyatlаrgа egа ekаnligini 3

tаjribаlаr isbоtlаmоqdа. Bulаrning bаrchаsi gеоgrаfiya fаni o`qituvchisidаn yuksаk pеdаgоgik mаhоrаt, o`z fаоliyatidаgi yutuq vа kаmchiliklаrni tаhlil qilа оlishni, o`z ish tаjribаsini tаhlil qilib umumlаshtirа оlishni bоshqа o`qituvchilаrning tаjribаsini umumlаshtirishi vа sаmаrаli usullаr, mеtоdlаrdаn o`z ishidа оqilоnа fоydаlаnishni tаlаb qilаdi. Mеn ushbu bitiruv malakaviy ishimdа umumtа’lim mаktаblаrining 7- sinflаrida O ’zbekiston gеоgrаfiyasi fаnidа bеrilgаn MIRZACHO ` L TABIIY GEOGRAFIYASI mаvzusini o`qitishdа gеоgrаfiya tа’limidа qo`llаnilаdigаn mеtоdlаrdаn fоydаlаnilgаn hоldа yozishgа hаrаkаt qildim. Bundаn tashqari o`zlаshtirilgаn ko`nikmа vа tаjribаlаrimgа tаyangаn hоldа mаvzuni o`qishdа qo`llаnilаdigаn ko`rgаzmаli qurоllаr, kаrtаlаr, jаdvаllаr, grаfiklаrdаn fоydаlаnish yo`llаrini yoritishgа hаrаkаt qildim. “ MIRZACHO ` L TABIIY GEOGRAFIYA ” mаvzusini o`rgаnishdа tаbiiy gеоgrаfik хususiyatlаri, аhоlisi vа хo`jаligi yеtаkchi o`rin egаllаydi. Bundаn tаshqаri o’lkalarning kеlib chiqish tаriхi, rivоjlаnish bоsqichlаri, tаbiiy shаrоiti mаtеriаllаri bir-biri bilаn chаmbаrchаs bоg`liqdir. Bu mаtеriаllаr dаrslikdаn mаtеriаllаrni to`ldirishdа аyrim hоllаrdа esа illyustrаtsiya vаzifаsini o`tаydi. B MI ning maqsadi va vazifalari : O’quvchilar ongida Mirzacho’l tabiiy geografiyasi tabiati to’g’risidagi ma’lumotlarni yangi pedogogik texnologiyalar asosida tushuntrish hamda mavzuga oid yangi umumiy tushunchalarni shkallantirish va tabiiy geografiyaning ilmiy asoslarini takomillashtirishdan iborat. O’quvchilar geografiya darslarida Mirzacho’l tabiiy geografiyasi mavzusini o’rganish jarayonida fanning ilmiy nazariy asoslarini egallash bilan birga qiziqarli ma’lumotlarga ham ega bo’ladilar. G е ografiya ta'limida p е dagogik t е xnologiya ta'lim-tarbiya jarayoni sifatida ishtirokchilarning faoliyatlari orqali amalga oshiriladi. Bu jarayonning pirovard maqsadi barkamol insonni shakllantirish va rivojlantirish bo’lib, asosan quyidagi vazifalardan tarkib topadi:  ta'lim-tarbiya b е rish; 4

 axborotlarni uzatish;  mustaqil fikrlashni o’rgatish;  bilim-ko’nikma, malakalarni o’rgatish va o’zlashtirilishiga erishish;  turli usul va uslublarni qo’llash va takomillashtirish;  diagnostika, monitoring olib borish;  ta'lim-tarbiya jarayonida insonparvarlik, vatanparvarlik tamoyillariga asoslanish; o’quvchilarni tayyorgarlik darajasini, psixologik, fiziologik, yosh xususiyatlarini, gigiy е nik talablarini hisobga olish va hokazolar; Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti: Qarshi shahrining №34-№7 maktablarida olib borilayotgan darslarni kuzatish va ilg’or pedagoglarning darslarini, metodlarini tahlil asosida o’rganish. Bitiriv malakaviy ishining nazariy va uslubiy asoslari: O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov asarlari, kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Ta’lim to’grisidagi qonun, Davlat ta’lim standarti va uzviylashtirilgan o’quv dasturlari asosida qabul qilingan dasturlar va ilg’or o’qituvchilarning tajribalari. Bitiruv malakaviy ishining ilmiyligi: Bitiruv malakaviy ishida Davlat ta’lim standartlari darslikda muhim zanjir ekanligi shu asosda o’quvchi va talabalarga ta’lim-tarbiya berish va uzviylashtirilgan o’quv rejadagi geografiya darslari samaradorligini oshirish uchun darslarning noan’anaviy va intrefaol usullardan foydalanish. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati: Mаvzuni o`qitishdа yangi pеdаgоgik tехnоlоgiyalаridаn, yangi ахbоrоtlаrni to`plаsh, intеrnеt tizimi, gаzеtа- jurnаllаrdаn fоydаlаngаn hоldа ulаrni tаhlil qilishgа hаrаkаt qildim. Kеyingi yillаrdаgi tаdqiqоtlаr shuni ko`rsаtаdiki, ilmiy tехnikа tаrаqqiyoti vа ijtimоiy sоhаdаgi yutuqlаr gеоgrаfiya fаnining mаqsаdi vа vаzifаlаrigа hаmdа mаzmunigа o`z tа’sirini ko`rsаtmоqdа. Bu tushunchа mаvzusini o`rgаnishning dеyarli bаrchа mаvzulаridа mаmlаkаtlаr, shаhаrlаr, rаyоnlаr, o`lkаlаr tаbiаtini hаmdа хo`jаligini o`rgаnishdа хo`jаlik tаrmоqlаri o`rtаsidаgi аlоqаlаrni bilishdа kаttа amaliy 5

аhаmiyat kаsb etаdi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi va hajmi : Bitiruv malakaviy ish ‘‘Kirish” , ‘‘Tushuntirish qism” va ‘‘ Xulosa” dan iborat bo`lib, tushuntirish qism, ikki bob va besh banddan iborat. Bitiruv malakaviy ish kompyuter yozuvida 66 betdan iborat, ishning Tushuntirish qismi taqriban 1 3 ming so’zda bayon qilingan. Bitiruv malakaviy ishga uning mazmunini ixchamroq bayon qilishga imkon beradigan 3 ta jadval, 4 ta rasm ilova qilindi. Bitiruv malakaviy ishni bajarishda umumiy o`rta ta’lim maktablarining O`rta osiyo tabiiy geografiyasida Mirzacho`l tabiiy geografik rayoni mavzusi yoritib berildi, bir qancha adabiyotlar va davlat hujjatlaridagi manbaalardan ilmiy nazariy va amaliy sajiyadagi masalalar o`rganildi va tahlil qilindi. Bitiruv malakaviy ishni bajarishda ish mavzusiga bevosita bog’liq bo`lgan internet materiallaridan ham foydalanildi. Umumiy hоldа аytаdigаn bo`lsаk, umumtа’lim mаktаblаrining 7-sinfidа o`tilаdigаn gеоgrаfiya fanida “ MIRZACHO ` L TABIIY GEOGRAFIYA ” mаvzusini o`rgаnishdа dаrsliklаrdа bеrilgаn bilimlаr, ko`nikmаlаr, mаlаkаlаr hаmdа dunyo qаrаsh g`оyalаrini jаmlаgаn hоldа o`rgаnildi. Chunki bilim ijtimоiy mеhnаt vа tаfаkkur muhim bo`lib, mаvzuni yoritishdа mаvjud mа’lumоtlаrni til vоsitаsi bilаn ifоdа qilаdi. Ko`nikmа esа mаshq qilish nаtijаsidа bеrilаdigаn hаrаkаtlаr yig`indisidir. Bu iqtidоr vа ko`nikmа mаshq qilish vа tаkrоrlаsh оrqаli mаlаkаgа аylаnаdi. Аyniqsа o`qituvchi tоmоnidаn tаvsiya etilgаn vа rеjаlаr аsоsidа tаyyorlаngаn jаdvаllаrni mustаqil to`ldirish оrqаli o`quvchilаrdа gеоgrаfik ko`nikmаlаrni shаkllаntirish kаttа ахаmiyat kаsb etаdi. 6

I BOB M I R Z A C H O ` L T A B I I Y - GEOGRAFIK RAYONI MAVZUSINI O`QITISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI NG AHAMIYATI 1 . 1 . Mirzacho`l tabiiy geografik rayoniga tabiiy geografik tavsif Mirzacho`l keng to g`oldi tekislik b o` lib, Sirdaryo daryosi bilan Arnasoy ko`li oralig'ida joylashgan, umumiy maydoni taxminan 1 mln ga, u shimolda Qozog'iston Respublikasi bilan, janubi-sharqda Tojikiston Respublikasi bilan, g'arbda Qizilqum o`lkasi bilan chegaradosh. Sirdaryoning chap so h ilida joylashgan. Janubda Т urkiston tizmasi va Morguzar to g`oldi qiya tekisliklari, janubi- g` arbda va g` arbda Nurota to g` larining shar q iy etaklari, shimoli- g` arb va shimolda Arnasoy k o` li, shar q da Sirdaryo o` zani bilan chegaralanadi. Rel`yefi asosan tekisliklardan iborat. Janubiy q ismi tog` etaklaridan iborat b o` lganligi tufayli ancha baland (450—530 m). Janubiy Mirzach o` l kanali minta q asida 320— 330 m. Chordara suv ombori so h ilida 257 m ni tashkil q iladi. Asosiy q iyalik janubi-shar q dan shimoli- g` arbga tomon y o` nalgan. Geologik tuzilishi. Struktura jihatidan Mirzacho`l h ududi Т uron plitasi bilan h arakatchan G`arbiy Т yanshan orogen oblastining tutashgan minta q asidagi yirik Т oshkent-Mirzacho`l ch o` kmasining g` arbiy q ismini egallaydi. Mezo-kaynozoy jinslaridan tuzilgan yirik strukturali elementlar mavjud. Bukilma asosida paleozoyning o h aktosh va slaneslari joylashgan. Bukilmada me zozoy va kaynozoy yoshidagi ch o` kindi jinslarning t o` planishi sodir b o` lgan. Chirchi q - Mirzacho`l bukilmasining janubiy qismi Me h natkash-Pistalitov antiklinal zonasi bilan chegaralangan. Antiklinalning sha r q iy q ismida yer betiga neogen, g` arbida esa pa leozoy jinslari chi q adi (Rijkov va bosq., 1962). Antiklinal minta q a rel`yefida Pistalitov, Bali q litov, Х onbanditov va shar q da esa Mu g` iltov bilan ifodalangan. Me h natkash- P istalit o v antiklinal minta q asi bilan Т urkiston to g` lari tarmo q lari orasida Lomakin bukilmasi joylashgan. U g` arbda Qo` ytosh tog` orali g` idagi cho` kma bilan, shar q da esa Far g` ona depressiyasi bilan tutashadi (Rijkov va 7

bosh q alar b o` yicha Qo`q on sinklinalining Oxunboboyev bukilmasi bilan birlashadi). Ch o` kmada paleozoyning o h aktosh va slaneslari 1400 m chu q urlikda joylashgan ( Т o` laganov va bosh q . 1971). Bukilma kamr oq b o` r, paleogen va katta q alinlikda neogen t o` rtlamchi davr yo tq izi q lari bilan t o` lgan. Т oshkent-Mirzacho`l ch o` kmasining tektonik rivojlanishida ikk i davrni ajratish mumkin: platformali (yu q ori p aleozoy- o` r ta oligotsen) va platformadan s o` ng (yu q ori oligotsen-antropogen) Т rias va yura davrlarida ch o` kma usti tekislangan h u d u d d a n iborat b o` lgan, unda q obi q nurash h odisasi yuz bergan. Т oshkent-Mirzach o` l ch o` kmasida birinchi bukilish va transgressiya yu q ori b o ` r d a sodir b o` lgan. Unda ch o` kma epeyrogenik k o` tarilib, quruq l i kka aylanadi. Biro q , paleotsenda O` rta Osiyoning janubi-shar q ini bukilishi tufayli p asttekislik yana suv bilan q oplandi. Dengiz transgressiyasi q uyi oligotsenga q adar davom etadi. O`rta oli gotsenda alp tektonik xarakatlar natijasida Т oshkent atrofi, Qizil q um va Mirzacho`l tezkorlik bilan k o` tarilish bos q ichiga kiradi. B u xodisa, ayni q sa, neogenda kuchliro q yuz berdi. Mezozoy, quyi va o`rta paleogenda Mirzacho`lda, asosan qum-gil va karbonatli sulfat formatsiyasiga oid yotqiziqlar atrof i dagi tog`lardan yuvilgan va hududda to`planib borgan. G`arbiy Тyanshaining ko`tarilishi tufayli neogen-to`rtlamchi davrda Тoshkent atrofi va Mirzacho`lda katta hudud cho`kish yoki bukilish xodisasini boshdan kechirdi. Chukish natijasida tog`lar etagida katta qalinlikda molas qatlami tarkib topdi. Mutaxassislariing fikricha Mirzacho`lning shimoliy va markaziy qismlari oligotsen oxiridan to hozirga qadar 1000 m gacha cho`kib, tog` etaklari shuncha balandlikkacha ko`tarildi. Paleozoy jinslari 2500—3000 m chuqurlikda joylashgan. Chotqol-Qurama va Тurkiston-Nurota tog`larining neogen-to`rtlamchi davrlarda tezkorlik bilan ko`tarilishi va Mirzacho`l o`rnining bukilishi natijasida katta qalinlikda dag`al va gil-qumoq yotqiziqlar to`planadi. O. A. Rijkov va boshqalar (1962) ning ma’lumoticha ushbu jinslarning qalinligi markaziy qismida 1200 m, tog` etaklarida 1000— 1200 m, g`arbda 800 m gacha yetadi. Neogen jinslari 8

ko`proq zich gil va alevrolitdan iborat bo`lib, qum va qumtoshli kichik qatlamlarni tashkil qiladi. Neogenning boshlarida Mirzacho`lning yuzasi p asttekislikdan iborat bo`lib, uning markaziy qismida bir necha berk botiqlar mavjud bo`lgan. Chirchiq, Oxangaron, Keles daryolari janubi-sharqdan R o v a t s o y , P shagarsoy, Хovossoy, Zominsuv va boshqalar janubdan Mirzacho`l markaziga tomon o`z yoyilmalarini vujudga keltirib, bir-birlariga qarama-qarshi xarakat qilishgan va natijada u n i n g markazida hozirga qadar mavjud bo`lgan pastqamliklar: Yettisoy, Sardoba va Qoraqaroy, Sho`ruzak kabi botiqlar tarkib top gan. Mirzacho`lda to`rtlamchi davr yotqiziqlarining vujudga kelishida Sirdaryoning ahamiyati katta. Sirdaryo Farg`ona vodiysidan p olio tsenda oqib chiqqan. Daryo Farg`ona vodiysidan chiqqandan so`ng Mirzacho`lda yoyilib oqqan va Qizilqumga tomon yunalganligi t a x m i n qilinadi. Mirzacho`l pleystotsenning boshla r ida keng tekislik bo`lib, unda ko`l-kontinental landshaftlar hukmron bo`lgan. O`rta pleystotsenda neotektonik harakatlar kuchliroq yuz bermaganligi sababli xamma joyda qalin qumloq;— shag`al tosh — yumaloqlangan toshlar yotqizig`i to`plangan. Тoshkent kompleksi qalinligi 100 m dan 220 m gacha boradi. Bu vaqtga kelib Sanzar daryosi Zarafshon havzasidan ajralib, Mirzacho`l tomon oqa boshlagan. Yuqori pleystotsenda Sirdaryo hozirgi Chordara shahri yaqinida shimolga tomon yorib o`tib, Janadaryo orqali Orol dengiziga qarab oqa boshlagan. Mirzacho`lni eng yuqori qatlami yuqori pleystotsen (qumoq va qumloq) yotqiziqlaridan iborat. Ular Sirdaryoning III terrasasini vujudga keltirgan. Ushbu yotqiziqlarning qalinligi 14—40 m. Prolyuvial-allyuvial yotqiziqlar bilan janubdan kelgan prolyuvial jinslar o`rtasidagi chegara tadqiqotchilar tomonidan Yettisoy pastqamligining janubiy yonbag`riga mos keladi, deb tan oladilar, V. G.G`ofurov (1968) esa bu chegarani u n d a n janubroqdan o`tadi, deb ta’kidlaydi. 9

2-rasm 10

Mirzacho`lning yaxlit tabiiy geografik kesimi 7- sinf O’zbekiston tabiiy geografiya darslik ma’lumotidan (119 bet) Geomorfologik tuzilishi. Mirzacho`l relyefini geomorfologik tahlil qilish natijasida quyidagi relyef tiplari ajratildi. Strukturali erozion relyef, u Morguzar va Nurota tog`larining shimoliy tarmoqlari, ya’ni quyi paleozoyning ohatoshlaridan tashkil topgan Pistalitov, Baliqlitov, Yetimtov va Хonbanditovga xos. Pistalitov Qo`ytosh tog`larining etaklarida joylashgan. U shimoli-g`arbiy yo`nalishda cho`zilgan, uzunligi 30 km, kengligi 1,5—3 km, eng baland nuqtasi 542 m. 11

Metamorfozlashgan paleozoy ohaktoshlaridan tashkil topgan, shuning uchun ham cho`qqilari o`tkir nayzasimon va yonbag`irlari qoyali. Baliqlitov Pistalitovning janubi-sharqida joylashgan, uzunligi 17 km, kengligi 0,5— 1 km, eng baland nuqtasi 581 m. Shimoli-sharqiy yonbag`irlari, Pistalitovdek, kamroq qiya va o`simlik bilan qoplangan, janubi- g`arbi esa ancha qiya. Ushbu tog` ham quyi paleozoyning ohaktoshlaridan tashkil topgan. Yonbag`irlari qiya va qoyali, cho`qqilari quruq soylar bilan parchalangan Qo`ytosh tog`lari Shimoliy Nurota tizmasining janubi-sharqiy qismini egallaydi. O`rtacha mutloq balandligi 1260 m. Mirzacho`lga qaragan yonbag`irlari qisqa va ancha qiya (18°), juda ham o`ydim- chuqurlashgan. Skulpturali erozion relyef turi Qushkent gryadasiga mansub. Ushbu gryada, ya’ni qator tepalar, yer sathidan sezilarli ko`tarilgan balandliklar bo`lib, shimoli- g`arbga tomon qiya, meridional yo`nalishda (Sho`rbuloqsoy, Qo`shkentsoy, Kattasoy, Donasoy va boshq.) jarlar, soylar bilan parchalangan. Darvozaqir (570 m), Chanagul (583 m), Хovatok (690 m), Betta (683 m), Bo`sqir (667 m) kabi tepaliklar umumiy relyefda alohida ajralib turadi. Ushbu tepalarning nisbiy balandligi 40—70 m. Shimoliy yo`nalishda gryada asta pasayib, tekislik bilan qo`shilib ketadi. Geologik tuzilishida tepadan 45 m gacha qumloq va qumoqlardan, undan pastda gil va konglomeratlar ishtirok etadi. Ayrim joylarda mergellar uchraydi. Erozion-akkumulyativ relyef turi Тurkiston tizmasi, Qo`ytosh, Baliqlitov, Pistalitov va boshqalarning tog`oldi delyuvial-prolyuvial jinslaridan tashkil topgan shleyflardan iborat. Shleyf yuzasi tekis, shimol tomon qiyaroq va kamroq parchalangan. Тog`oldi prolyuvial tekisliklar ham shleyfdan iborat. Sangzor, Zominsuv, Rovot, Pshagar, Хovost va boshqa soylarning yoyilmalarini tash kil qiladi. Barcha yoyilmalar quyi t o` rtlamchi davr yoki neogen yoshidagi jinslar ustida vujudga kelgan. Ularning yuzasi jar, suffoziya, k ar st, cho`kish hodisalari bilan murakkablashgan. Yassi tog` oralig`idagi delyuvial-prolyuvial tekislik Qo`y t o s h tog`lari bilan 12

Pistalitov, Yetimtov o r a l i g ` i d a , Тurkiston, Morguzar etaklarida tarkib topgan bo`lib, u s t i l y o s simon qumoqdan tuzilgan bo`lsa, pastda qum, silliqlangan shag`al toshlar qatlamlanib keladi. Yoyilmalarining bir-birlari bilan qo`shilgan etak qismidagi yassi tekisliklar Mirzacho`l kompleksidan tashkil t o p g a n , uning yuqori qatlamlari qumloqdan, quyi gorizontlari e s a q u m o q - a r a lash shag`al tosh, qumdan iborat. Yassi prolyuvial-allyuvial tekislik Mirzacho`lning m a r k a z i y qismiga xos, janubidagi yoyilmalari bilan shimolda o`zansimon botiqlar orasida joylashgan. Тekislik 20—35 m chuqurlikka qadar qumoq, qumloq va gil, goho q u m aralash qatlamdan iborat. Qiyaroq berk o`zansimon botiqlar — Yettisoy, Sardoba va Qoraq a r o y Mirzacho`lning markaziy qismida joylashgan va Arnasoyga yo`nalgan. Ularnin g kengligi 9—13 km, chuqurligi 1—5 m. Arnasoy Mirzacho`lni Qizilqumdan ajratib turadigan botiq. Janubda Т uzkon tekisligi va H aydar boti g` i bilan tutashib turadi. Boti q ning kengligi 10—12 km. Endilikda boti q lar suv bilan band, ya’ni k o` llar tizimidan iborat. Bilinar-bilinmas t o` l q insimon prolyuvial-allyuvial tekislik Mirzacho`lning shimoliy va shimoli-shar q iy q ismlari uchun xos. Т ekislik Sirdaryoning III terrasasidir. Yuzasi shimolda tekislikdan, janubi balandligi 1—8 m li tepachalar, boti q lar va q irlar bilan band. Т o` l q insimon terrasalashgan tekisliklar q uyi 1 va 2- terrasalarni egallaydi. Sirdaryo vodiysi q ayir, q uyi terrasalardan iborat b o` lib, yu q ori (2—3 m) q ismi q umo q h amda q umlo q dan, q uyi q ismida ularga q um va siyrak sha g` al tosh aralashib keladi. II terrasada o` zansimon berk Sh o` r o` zak boti g` i joy lashgan. Mirzacho`l tekisligining janubi-shar q iy q ismida Boyovut ero ziya massivi mavjud. U Yettisoy, Sh o` r o` zak boti q lari va Sirdaryo vodiysidan sezilarli darajada (10—20 m) k o` tarilib turadi. Mirzacho`l kompleksi yot q iziqlardan tashkil topgan. Т uzkon k o` l tekisligi Mirzacho`l tekisligining janubi- g` arbiy q ismida joylashgan. Т ekislik uchta allyuvial terrasadan iborat, ular Sirdaryo terrasalariga mos keladi. H rzirda ushbu tekislik q aytgan suvlar ostida qolgan. Eol-akkumulyativ 13

relyef turi Q izil q umoldi q umli t o` l q insimon tekisligiga mansub. U Mirzacho`lning g` arbiy q ismida joylashgan. Mirzacho`ldan ushbu tekislikka o` tish sekin-asta yuz beradi: avvalo siyrak, unchalik baland b o` lmagan q umli tepachalar va chu q ur b o` lmagan boti q lar uchraydi, tekislikka kirib borilishi bilan ularning balandligi va chu q urligi ortib boradi. Asosan, q um va q umo q dan tashkil top gan. I q limi va ichki suvlari. Mirzacho`lning tekislikdan iboratligi tufayli va janubda Т urkiston va Nurota t i zma tog`larining mavjudligi natijasida i q limiy sharoitlar o` ziga xos. Q ishda sovu q h avo ma s salari h ech q anday t o` si q siz tekislikka kirib keladi, yozda esa termik depressiya h ukmrondir. O`rtacha yillik h arorat shimold a 12,5° (Sirdaryo, Chinoz, Paxta-Orol stansiyalari), janubda 15,1° (Ursatevskiy stansiyasi). Iyulning o` rtacha h arorati shimolda 26—27°, janubda— 30° (Ursatevskiy stansiyasi) va —28,5° (Jizzax). Yanvarning o` rtacha h arorati shimolda —3°, —4°, janubda esa 0,8°, —1,1°. Atmosfera yo g` inlari o` lkada o` rtacha 252—363 mm ni tashkil q iladi, uning shimoli- g` arbida 200 mm dan kam, markaziy q ismida 200—300 mm, janubda — to g` etaklarida — 300 mm dan ziyod yo g` in tushadi. Yog`in k o` pro q ba h orda (40%) va q ishda (25—35%) yo g` adi. Mirzacho`lda shamol h arakati turlicha. Shimoli- g` arbida shimoliy shamollar h ukmron (Chordara stansiyasida shimoliy shamollar yillik yunalishining 45% ni tashkil q iladi), janubi-shar q da janubi-shar q iy shamollar ustuvor. Shimoli-shar q iy q ismida q ishda janubi-shar q iy va janubiy shamollar ( o` rtacha tezligi sekundiga 1,8 —2,9 m), yozda esa shimoliy va shimoli- g` arbiy shamollar esadi. Mirzacho`lning janubi uchun janubi-shar q iy va sharqiy yo`nalishlardagi shamollar, ayni q sa, kuchli esadi. Ushbu shamollar, odatda «Ursatevskiy» nomi bilan mash h ur. Kuz va q ishda mazkur shamol Far g` ona vodiysi b o` ynidan Mirzacho`l tekisligiga katta kuch bilan chi q ib kelishi tufayli shamol tezligi go h o sekundiga 46 m gacha yetadi. K o` pro q 20 m tezlikda h arakat q iladi. Grunt suvlari. Yer osti suvlarining t o` yinishi Т urkiston va Nurota tog` tizmalarining yer usti va yer osti suvlari, Sirdaryo va uning o` zani ostidan, Chot q ol va Q urama tizmalaridan yo`nalgan yer osti o q imlari, atmosfera yo g` inlari, 14

su g` orish kanallari va ni h oyat su g` oriladigan dalalardan zaminga singgan suvlar hi sobiga yuz beradi. Chordara suv ombori vaArnasoy, H aydark o` lning suv sat h lari q anchalik baland b o` lsa, grunt suvlarining sat h i h am shuncha yer yuzasiga ya q in joylashadi. Suv sarfida, asosan bu g` lanish va kollektorlar o q imi katta o` rin tutadi. Yo yilmalarining boshlanishi va o` rta q ismlarida, to g` orali g` idagi boti q larning baland q ismlari, Lomakin platosining janu biy chekkasi, to g` oldi shleyflari minta q alarida grunt s u v l a r i ning sat h i 20—120 m, joylarda 5 m dan pastda bar q aror joylashgan. Janubda suvlarning minerallashuv darajasi h ar litrda 1 -3, shimolda esa 3—5, ba’zan 10 g r ni tashkil q iladi, g i d r o k a r b o nat-kalsiy va sulfat-magniyli toifaga oid. Y o y i l m a l a r n i n g etaklarida grunt suvlarining sat h i yer betiga 1—3 m g a c h a ya q n l ashadi, mineralizatsiya darajasi h ar litrda 5—10 gr, xlorid - sulfat guru h iga mansub. Mirzacho`lning markaziy q ismi ancha tekis b o` lganligi uchun grunt suvlarining h arakati ancha sekin. Su g` orish jarayonida ularning sat h i 2—5 m gacha k o` tariladi. Minerallashuv darajasi h ar litr suvda 3—5, joylarda 5—10 gr dan iborat, asosan sulfat, xlorid-sulfat turiga taallu q lidir. Mirzacho`lning s h i m o l i - g ` a p biy q ismlarida grunt suvlari sat h i 2—3, joylarda 3 m dan pastro q da joylashgan, k o` pro q xlorid-sulfat tipi h ukmron. Sirdaryo vodiysida grunt suvlari sat h i 1—2, ba’zan 2—3 m ni tashkil q iladi va minerallashuv darajasi 3—5, joylarda 5—10 gr. Yer usti suvlari . Mirzacho ` lda muntazam o q uvchi daryo tizimlari mavjud emas . Т urkiston tizmasining shimoliy yonba g` irlaridan boshlanuvchi bir necha soylar va daryolar mavjud . Eng yirik daryolardan biri Sangzor . Uning umumiy uzunligi 123 km , h avzasining maydoni 2580 kv . km . Daryo Т urkiston tizmasidagi q or - muzliklardan t o` yinadi , yozda t o` lib o q adi , maksimal o` rtacha oylik suv sarfi sekundiga 12,2 kub . m , o` rtacha oylik sarfi esa sekundiga 6,1 kub . m . Daryo suvlari Jizzax voxasini su g` orishda foydalaniladi . Zominsuv xam Т urkiston tizmasining eng yur q ori yonba g` irlaridagi q orlik va muzliklardan boshlanadi , K o` lsuv , Q izilmozor va Q ash q asuv soylarining o` zaro qo` shilishidan vujudga 15

keladi . Suv yi g` ish maydoni 555 kv , km , o` rtacha k o` p yillik suv sarfi se kundiga 2 kub . m , eng k o` pi 4,8, eng kami 1 kub . m dan iborat . Eng k o` p o q im iyun oyiga t o`g` ri keladi . Т urkiston tizmasining shimoliy yonba g` irlaridan boshlanadi gan soylar Rovotsoy , Sayxonsoy , Т urkmansoy , Х o` jamushkentsoy , Pshagarsoy , Achchisoy , Qo` shchisoy , J a lairsoy , Х ovataksoy , Bosmandisoy va bo shq alarni misol tari q asida keltirish mumkin . Ular ning jami suv sarfi sekundiga 20,74 kub. m ni tashkil etadi. Sirdaryoning chap so h ilida o` nlarcha turli kattalikdagi q ayir k o` llari va boti q lar mavjud, ular daryoning q olgan o` zanlarida joylashgan, lekin kollektor tarmo q lari q urilishi natijasida u larning asosiy q i s m i q urigan va sholizorlarga aylantirilgan. Mirzacho`l yerlari o` zlashtirilishi munosabati bilan bir necha yi rik magistral kanallar va kollektorlar q urildi. Masalan, Janubiy Mirzacho`l kanali (bosh q ismidagi suv sarfi sekundiga 500 kub. m) uzunligi 126 km. Shimoli- shar q iy kanal (avvalgi Kirov n omli), bosh q ismidagi suv sarfi 230 kub.m. Jizzax ch o` lida . DM-1, DM-2 mashina kanallari, Т ojikistonning Zafarobod tumanida Т M- 1 , Т M - 2 mashina kanallari va bosh q. Markaziy Mirzacho`l Pogranichn i y,Sh o` ro`zak kollektorlari mavjud. O` lkaning g` arbiy kismi H aydar boti g` iga tutashadi. 1968- 1969 yillarda yo g` in-sochinning k o` p tushishi natijasida Sirdaryo suvining bir q ismi unga tashlangan edi (20 kub. km), o q ibatda boti q k o` lga aylandi, keyinchalik Mirzacho`ldan kollektor suvlarini (yiliga 2 km 3 d an ziyodro q ), muntazam tushishi tufayli H aydar va Т uzkon boti q lari h am suv ostida q oldi. 1999- yilda k o` llarda 38 km 3 suv yi g` ilgan. Tuproqiari, o`simliklari va hayvonat dunyosi. Mirzacho`lda b o` z tupro q larning ikki kichik turi, ya’ni tipik va och b o` z tupro q lar tar q algan. Mazkur turdagi tupro ql ar o` rtasidagi chegara taxminan 450 m mutla q balandlikka mos keladi. Т ipik b o` z tupro q lar yoyilmalarining boshlanish q ismi, tog`oldi shleyflarining yu q ori q ismlarida keng tar q algan. Ushbu tupro q lar sh o` rlanmagan, lekin q iyalik kattaro q b o` lgan joylarda eroziyaga uchragan. Yu q ori q ismi (0—3 sm) da 3—4%, q uyiro q (0—10 sm) da 1,5—2,5% gumus mavjud. Och b o` z 16

tupro q lar yoyilmalarining chekka qismlarida, Lomakin platosining shimol tomonida, tog`oldi shleyflarida uchraydi. Mirzacho`lning asosiy q ismi su g` orma, b o` z- o`tloq tupro q lari bi lan band b o` lib, namlikning bu g` lanishi natijasida q atlamlarda turli mi q dorda tuzlar t o` plangan. Su g` oriladigan tupro q larda tuz ko`pro q eng yu q ori q atlamda yi g` iladi (1—2%, ba’zan undan k o` pro q ;), q uyi tomon kamayib boradi. Sirdaryoning q uyi terrasalarida o` tlo q -tupro q lar tar q algan va ular h am turli darajada sh o` rlangan. Mirzacho`lda juda zich ho lda kollektor- zovur t a r m o q lari va tik zovurlar mavjudligi tufayli tuproqlarning h addan ta shq ari sh o` rlanishining oldi olingan. O` zansimon past q amliklar (Yettisoy, Sardoba) da sh o` rxoklar h ukmron. 3-rasm Mirzacho`l yerlarining asosiy q ismi t o` li q o` zlashtirilgan, fa q at Yettisoy pasgqamligi va Janubiy Mirzacho`l kanalining j a n u b i y q ismidagi minta q a o` zlashtirilmagan, chunki yerlar y o y i l m a l a r n i n g chekka q ismida joylashganligi tufayli anchagina gipslashgan v a tuz mi q dori juda bisyor. Irrigatsiya 17

va melioratsiyaning eng s o ` n g g i yutu q lari Mirzacho`lda sinovdan o` tkazilishi sababli o` lkada su g` orish madaniyati eng yu q ori, su g` orish me’yori gektariga 7,5 m i n g kub. m, grunt suvlari sat h i tik zovurlar yordamida deyarli b i r maromda ushlab turiladi, binobarin sh o` rlanish jarayoni ancha b o s h q a riladi, lekin shunga qaramasdan meliorativ a h volni juda yu q ori darajada deb b o ` l m a y d i . O`simliklari. Mirzacho`l tabiiy geografik o`lkasida cho`l, adir, tog' va yaylov mintaqalariga xos o`simliklar uchraydi. Cho`l o`simliklari, asosan, efemerlar — s ho`ro`zak, qorabosh. burgan , lolaqizg'aldoqlardan iborat bo`lib, ular jazirama issiq boshlanishi bilan qovjiray boshlaydi. So`ngra issiq va qurg'oqchilikka chidamli shuvoq , chalov, sho`ra , yulg'un va yantoqlar yozda ham o`saveradi. Sho`rxok joylarda ta tir, burgan , sho`rajriq , yulg`un, tuyaqorin kabi o`simliklar o`sadi. Mirzacho`lning tog` etaklari va undan yuqorida na'matak, irg'av , zirk, pista, bodom, olma, olcha kabi buta va mevali daraxtlar o`sadi. Nurota tog'larida yong'oqlar. Turkiston tog' tizmasining 1500—2500 m balandlik qismida archazorlar uchraydi. 2800—3000 metrdan balandda qo`ng'irbosh rang, yovvoyi arpa kabi o`tlar o`suvchi yaylov mintaqasi boshlanadi. Sirdaryo bo`yidagi to`qaylarida yulg'un, tol , turong`il, jiyda kabi o`simliklar o`sadi. Hayvonot dunyosi. O`lkaning katta qismida cho`l hayvonlari yashaydi. ulardan eng muhimlari kemiruvchilardan qo`shoyoq, yumronqoziq , quyon, sudralib yuruvchilardan kaltakesak va ilon, yirtqichlardan bo`ri, tulki , bo`rsiq, hasharotlardan chayon, falanga , sutemizuvchilardan tulki, bo`ri, jayron uchraydi. Qushlardan to`rg'ay , so`fito`rg‘a, boyo`g'li yashaydi. Sirdaryo to` qaylarida to` qay mushugi, to`ng'iz, chiyabo`ri, qushlardan qirg'ovul, o`rdak va g’ozlar , Sirdaryoda ondatralar yashaydi. Mirzacho`l janubidagi tog'larda yirik sutemizuvchi hayvonlardan kiyik. tog‘ takasi, alqor. yirtqichlardan bo`ri va tulki. shuningdek. silovsin. qushlardan bedana, bulbul, kaklik. kalxat. lochin, qirg'iy. burgut yashaydi. Daryo va suv havzalarida zog'orabaliq, olabug'i, laqqabaliq , cho`rtanbaliq , qorabaliqlar uchraydi . 18

Sudralib yuruvchi hayvonlar 1)Kulvar ilon 2)Agama 3) Echkemar 4) Ko’zoynakli ilon 5)Taqir ko’z 4-rasm O’zbekiston tabiiy geografiyasi 7-sinf darslik ma’lumotidan (70 bet ) 1.2. Geografiya ta’limi metodlari va texnologiyalari tasnifi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilar m u ayyan bilimlar ko‘nikma va malakalarni egallaydilar. Didaktikada metod – deganda o‘qituvchi rahbarligida turli metodlar vositasida o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma, malakalari bilan qurollantirishda hamda ularning dunyoqarashini shakllantirish tushuniladi. O‘quv materiali mazmuni ta’limning turli vositalari yordamida va turli metodlar bilan o‘zlashtiriladi. Shu sababli har doim o‘quvchi oldida muvofaqiyatliroq va samaraliroq o‘qitish va o‘qishga yordam beradigan yo‘llarni tanlash muammosi turadi. O‘quv materialini o‘rganishning turli shakllarini qidirish darsning maqsadlari, vazifalarini anglab olishdan boshlanadi. Metod so‘zi grekcha “metodis” so‘zidan olingan bo‘lib, aynan “tadqiqot degan ma’noni bildiradi. Didaktika fani metod terminiga ta’rif berish bo‘yicha aniq bir qoidani 19

hali yaratganicha yo‘q. Bu masala borasida turli ta’rif va qoidalar mavjud. Didaktika fanida ta’lim metodi deganda o‘qituvchi va o‘quvchining ta’lim jarayonida birgalikdagi faoliyati tushuniladi. Bunda ular qo‘yilgan maqsad uchun birgalikda harakat qiladilar. Metod o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati turlarini, ta’lim qanday ketishligini, o‘qituvchilar materiallarni qay darajada tushuntirishi. O‘quvchi uni qanday o‘zlashtirishi kerakligi bilan belgilandi. Metodning aloxida detallari usul deyiladi. Masalan yangi bilimni o‘zlashtirishda darslik bilan ishlash bunga misol bo‘lishi mumkin. Metod va usul o‘rtasida doimiy alo q a mavjud. Geografiya asoslarini puxta o‘zlashtirish o‘quvchining bilim olish qobiliyatlarini rivojlantirish va ularni hayotga tayyorlash ma’lum darajada ta’lim metodlariga bog‘liq. Ta’lim metodlari o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilar faoliyatini belgilaydaigan ish metodlari bo‘lib o‘quv materialini nazariy va amaliy o‘zlashtirish shaklidir. Ta’lim metodlari o‘quvchilarga bilim berishi ko‘nikma va malakalarni egallash bilangina cheklanib qolmaydi. Ta’lim metodlari deyilganda o‘quvchilarning ijodiy faoliyatlarini shaklantiradigan bilimlarni mustaqil o‘zlashtirishga o‘rgatadigan o‘zaro ilmiy bilimini asoslangan to‘g‘ri dunyo qarash va e’tiqodni tarbiyalaydigan metodlarga tushuniladi. 1. Metodlar o‘qituvchi faoliyati yo‘l yo‘riqlari bo‘lib, o‘quvchi faoliyatini belgilashga yordam beradi. Ta’lim metodlari uchun ikkita asosiy narsaga xos 2. Ta’lim metodlari faqat bilim ko‘nikma malakalarni shaklantirish bilangina cheklanmasdan, balki o‘quvchilarda ijodiy faoliyat bilimlarini mustaqil egallash qobiliyatini tarbiyalashga ham yordam beradi. Ta’lim metodlari o‘qitishning umumiy va aniq maqsadlariga hamda maktab ta’limining mazmuniga ham bog‘liq. Ta’lim metodlari ko‘p hollarda o‘quvchilarning ruhiyati xususiyatlarini e’tiborga olishni talab qiladi. Uni tanlash maktabning moddiy texnika ta’minotiga ham ko‘p jihatdan bog‘liq chunki 20

o‘qituvchi ta’lim metodini tanlar ekan, maktabda mavzu bo‘lgan texnika vositalarini harakatlarini, atlaslarni va ulardan foydalanish imkoniyatlarini hisobga oladi. O‘qitish metodlari pedagogikada maktab joylashgan sharoitga hamda o‘qituvchilar tajribasida tarkib topgan an’analarga ham bog‘liq bo‘ladi. Masalan: o‘qituvchi o‘z ishiga alohida tus bag‘ishlaydigan muayyan metodlardan foydalanishni afzal ko‘radi. Ilmiy texnika jarayoni sharoitida an’anaviy metodlarni takomillashtirishga va yangi metodlarni izlab topishga tobora jiddiy talablar qo`yilmoqda, ta’lim metodlari muammosi eng asosiy muammolardan biri bo‘lib qolmoqda u quyidagi talablarga javob berishi kerak: 1. Metodni tarbiyaviyligi bunda har qanday metod o‘quvchilarning umumiy rivojlanishiga, bilimga qiziqishlarini e’tiqod his tuyg‘u qarashlariga ta’sir ko‘rsatadi. Ta’limning tarbiyaviy vazifasini amalga oshirish metodning tanlashiga bog‘liq. 2. Metodning ilmiyligi dars berish va ta’limning har qanday metod o‘quv jarayoning qonuniyatlari bilan belgilanadi . Metod ilmiy jihatdan qanchalik asoslangan bo‘lsa, shunchalik ravshan va aniq bo‘ladi. Eng muhimi shundaki biror metod yordamida qanday umumiy va aniq vazifalarni hal etish mumkinligini u qanday mazmunga mos kelishini faoliyatini qanday turlarini talab qilishni va ularni qanday tashkil etish lozimligini ko‘ra bilish kerak. Metodning ilmiyligi geografik voqea va xodisalarni qonuniyatlarini to‘g‘ri anglashini ta’minlaydi va o‘quvchilarni to‘g‘ri ilmiy tasavvurga olib boradi. 3.Metodning ommabopligi XXI asr innovasiyalar ya’ni fan-texnika sohasidagi ilg’or kashfiyotlarni ishlab chiqarish, boshqarish, jamiyat rivojlanishining ijtimoiy jabhalariga joriy etilish asridir. Zero, insoniyat taraqqiyotini innovasiyalarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Mamlakatimiz kelajagi, iqtisodiy-ijtimoiy ishlab chiqish, qishloq 21

xo’jaligi va jamiyat hayotining boshqa sohalari bilan birga ta’lim-tarbiya sohasidagi o’zgarishlar, uni yangi zamon talablari darajasiga ko’tarishga yo’naltirilgan ishlarning samaradorligi bilan belgilanadi. Geografik, shu jumladan maktabda o’qitiladigan geografik fanlar samaradorligini oshirish uchun quyidagi interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish tavsiya etiladi. Loyihali ta’lim texnologiyasi. Loyiha (design - dizayn) – ba’zi murakkab ishlanmalarni yaratish bo‘yicha hujjatlar yig‘indisi. Loyiha (projekt) – tushunchasi kengroq ifodalanib, ma’lum natija (loyihaning beqiyos mahsuli)ga ega maqsadli faoliyatni tashkil etish uchun biror-bir tashkiliy shaklni belgilash uchun foydalaniladi. Loyihaviy ta’lim - ta’lim modeli bo‘lib, unda o‘qituvchi tomonidan loyihalash ko‘rinishiga ega, muammoni izlash, uni tadqiq etish va hal etish, muayyan, beqiyos, shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega natijaga erishish, uni ommaviy taqdim etish va jamoatchilik tomonidan baholanishini tashkil etish va rejalashtirishni anglatuvchi, mustaqil o‘quv faoliyati tashkil etiladi. Bumerang texnologiyasi. Bumerang uslubi bir mashg‘ulot davomida o‘quv materialini chuqur va yaxlit holatda o‘rganish, ijodiy tushunib yetish, erkin egallashga yo‘naltirilgan. U turli mazmunga (muammoli munozarali va hokazo) ega bo‘lgan mavzularni o‘rganishga yaroqli bo‘lib, o‘z ichiga og‘zaki va yozma ish shakllarini qamrab oladi hamda bir mashg‘ulot davomida har bir ishtirokchining turli topshiriqlarni bajarishi, navbat bilan o‘quvchi yoki o‘qituvchi rolida chiqishi mumkin. Bumerang texnologiyasi tanqidiy fikrlash, mantiqni shakllantirishga imkoniyat yaratadi: Xotirani, g‘oyalarni, fikrlarni, dalillarni yozma va og‘zaki shakllarda bayon qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Skarabey texnologiyasi. Skarabey uslubi interaktiv texnologiya bo‘lib, u o‘quvchilarda fikriy bog‘liqlik, mantiq, xotiraning rivojlanishiga imkoniyat yaratadi, qandaydir muammoni hal qilishda o‘z fikrini ochiq va erkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. Ushbu texnologiya o‘quvchilarga mustaqil ravishda 22

bilimning sifati va saviyasini xolis baholash, o‘rganilayotgan mavzu haqida tushuncha va tasavvurlarni aniqlash imkonini beradi. Skarabey texnologiyasi o‘quvchilar tajribasidan foydalanishni ko‘zda tutadi, reflektiv kuzatishlarni amalga oshiradi, faol ijodiy izlash va fikriy tajriba o‘tkazish imkoniyatlariga ega. Hamkorlikda o‘qish texnologiyasi. Hamkorlikda o‘qish texnologiyasi asosida mashg‘ulot o‘tkazish uchun guruh o‘quvchilari 4 – 5 kishilik kichik guruhlarga bo‘linadi. Har bir guruhda kuchli, o‘rta va kuchsiz o‘quvchi bo‘lishiga e’tibor berish kerak. O‘quv xonasida partalarning qo‘yilishi kichik guruhlar ishlashiga yordam bersin. Guruh ishtirokchilari doira shaklida o‘tirsin va bir-birini ko‘rsin. O‘tkaziladigan mashg‘ulotga tayyorgarlik davomida mavzuning qaysi qismini o‘qituvchining o‘zi tushuntirishi va o‘quvchilar qaysi qismini bajarishi rejalashtiriladi. Bunda darsga qo‘yiladigan maqsaddan kelib chiqqan holda, har bir o‘quvchiga qo‘yiladigan topshiriqlar aniq bo‘lishi lozim. Agar, topshiriq yangi mavzuga doir savollarga javoblardan iborat bo‘lsa, unda kuchli o‘quvchiga qiyin savollar beriladi. O‘quvchi tomonidan berlgan javobni guruh ishtirokchilaridan biri javobning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini darslikdan tekshirib aytadi. Keyingi o‘quvchi esa agar javob to‘g‘ri bo‘lsa uni daftarga yozadi. So‘ngi o‘quvchi javobni isbotlovchi dalillar va misollar keltirishi kerak. Keyinchalik o‘quvchilar o‘z rollarini almashtirishlari mumkin. Muhokama yakunida kichik guruhdagi o‘quvchilar o‘zlariga berilgan savollarning hammasiga javob berishlari va ularni butun guruh muhokamasiga chiqarishlari kerak. Nafis arra texnologiyasi. Ushbu uslubda darsda o’rganiladigan mavzu nomi yozuv taxtasiga yoziladi va qanday savollarga javob topilishi lozim ekanligi tushuntiriladi. Guruh o’quvchilari 5-6 kichik guruhlarga (boshlang’ich guruh) bo’linadi va har bir guruh o’rganiladigan mavzu bo’yicha oldindan tayyorlangan kerakli materiallar papkasi bilan ta’minlanadi. Boshlang’ich guruhlar 10-12 daqiqa davomida taqdim qilingan materialni o’rganadi va muhokama qiladi. Natijada o’qituvchi o’ziga berilgan mavzuni yaxshi biladigan 5-6 guruh ekspertlariga ega bo’ladi. Keyingi bosqichda 23

har bir guruhdagi ishtirokchiga ma’lum tartib raqami beriladi va tartib raqamlari bir xil bo’lgan o’quvchilardan yangi (ekspertlar) guruhlari tuziladi. Mavzu muhokamasining 15- 20 daqiqasi davomida yangi ekspertlar guruhini har bir a’zosi oldingi guruhga berilgan mavzu mazmunini tushuntirib beradi. Natijada umumiy mavzuni yaxlitligi bo’yicha o’zlashtirish ta’minlanadi. Ekspertlar guruhining har bir a’zosi olingan axborotni ma’lum bir vaziyatda qo’llay olishini ta’minlash uchun mavzu bo’yicha biror muammoli vaziyat guruhlarga beriladi va har bir guruh uslubu muammoni to’g’ri yechimini topishi lozim. Muammo har bir ekspert guruhida muhokamadan o’tkazilgach guruhlarning sardorlari muammo bilan guruhni tanishtiradi va uning yechimini ko’rsatib beradi. Mashg’ulot so’ngida o’quvchilar bil imini tekshirib ko’rish va baholash uchun o’rganilgan materiallar bo’yicha test o’tkaziladi. Nafis arra usuli yordamida o’quvchilar o’rganilgan materiallar bo’yicha ma’lum bilimga mustaqil ega bo’lishi, jamoa bilan ishlash malakasini olishi, axborot bilan almashish hamda jamoa bo’lib qaror qabul qilish ko’nikmalariga ega bo’ladi. Muammoni hal etish texnologiyasi. Muammoni hal qilish uslubi yoki muammoga qaratilgan uslubi – muammoni aniqlash va uni hal qilishning eng maqbul yo‘llarini topishga o‘quvchining tayyorgarligini tekshirib ko‘rish uchun qo‘llaniladi. O‘quvchi bunda birinchi bo‘lib muammoni aniqlab oladi. So‘ngra muammoni yechish uchun axborotlarni izlaydi. Izlanish chog‘ida o‘quvchi kerakli jurnallar, monografiyalar, darsliklar, qo‘llanmalardan va Internet tizimidan foydalanishi mumkin. Olingan axborotlarni ishonchliligini baholash, uni mahalliy sharoitlarda tadbiq etsa bo‘lishini idrok etishi lozim. O‘quvchi olingan ma’lumotlardan xulosa chiqarishi va ularni amalda tadbiq etish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi. Maktablarda Mirzacho`l tabiiy geografik rayoni mavzusini o‘qitish uchun quyidagi interfaol usullaridan foydalanish mumkin: aqlni ishlatishga yo’naltirilgan harakat (aqliy hujum); guruhlarda bahs, munozara; kichik guruhlarda ish olib borish, rolli o’yinlar, ish o’yinlari va hokazolar. Amaliy o’yinlar texnologiyasi. Amaliy yoki ishchan o’yinlar Yangi mavzuni 24

o’zlashtirish, takrorlash, ijodiy qobilyatlarini rivojlantirish vazifalarini bajarish imkonini beradi. O’quv jarayonida Amaliy o’yinlarning turli shakllaridan foydalanish mumkin (taqlid qilish, roli o’yinlar, «teatr darslari», sahna ko’rinishlari va h.k. lar). Taqlid qilish o’yinlarida mashg’ulot jarayonida tashkilot, korxona ishiga taqlid qilinadi (ish yig’ilishi, ish rejasining muhokamasi, muzokaralar, munozaralarni olib borish, sud, patent tashkiloti, ilmiy kengashlarda chiqishlar va h.k. lar). Rolli o’yinlar darsida o’quvchi turli xil xarakterdagi inson obraziga qalban kirishib ketadi. O’quvchilar ushubu berilgan muammoli rollarni mustaqil ravishda oxiriga yetkazib o’ynashlari lozim. «Amaliy o’yinlar texnologiyasi» uslubining tarkibiy tuzilmasi . 1-jadval Teatr darslarida ro l li o’yinlarni boshqa insonlar tushun sh iga o’rgatadi. Ushbu usul o’quvchilarni mustaqil fikr yuritishiga, hayotda har qanday sharoitda ham o’zini tuta bilishga, tarbiyalanganligiga hamda mustaqil hayot kechirishdagi o’zini qarashlarini asoslab bera oladigan inson sifatida shakllantiradi. 25Stsenariy tayyorlash O’yinga tayyorgarlik Rollrni bo’lish Ekspertla r tanlash Yol- yo’riq berish Mashq qilish Moddiy ta’minot O’yinni o’tkazish Muhokama etish

Masofaviy o‘qitish texnologiyasi. Masofaviy o‘qitish texnologiyasi tushunchasi standartlashtiril magan. Eng ko‘p tarqalgan ta’rif quyidagicha: masofaviy o‘qitish texnologiyasi bu ta’limni belgilangan mazmunini nusxalab amalga oshirishga yo‘naltirilgan usullar tizimi, maxsus vositalarning, o‘qitish shakllarining majmuasidir. Masofaviy o‘qitish texnologiyasi pedagogik texnologiyalarning bir ko‘rinishi sifatida qabul qilinishi mumkin. «Pedagogik texnologiya» tushunchasi standartlashtirilmaganligini hisobga olgan holda, ko‘pincha YUNESKO qabul qilgan tushuncha ishlatiladi. Pedagogik texnologiya tushunchasiga berilgan YUNESKO ta’rifiga ko‘ra masofaviy o‘qitishga quyidagi ta’rifni shakllantirish mumkin: masofaviy o‘qitish texnologiyasi – bu inson va texnik resurslarini, ularning o‘zaro aloqasini, hisobga olgan holda, ta’lim xizmatining butun jarayonini yaratish, qo‘llash va ommaboplashtirish tizimli yondashuvi bo‘lib, bilvosita individuallashgan ta’lim tizimida o‘qitish shakllarini maqbullashtirishni o‘ziga vazifa qilib qo‘yadi. Masofaviy o‘qitish texnologiyasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  ta’lim axborotlarini taqdim etish texnologiyasi;  ta’lim axborotlarini uzatish texnologiyasi;  ta’lim axborotlarini saqlash va qayta ishlash texnologiyasi. Ta’lim axboroti : muayyan faoliyat turi, ixtisosini amalga oshirishda qo‘llashi uchun, ta’lim oluvchiga berish kerak bo‘lgan bilimlardir. Masofaviy o‘qitish tizimida yangi elektron kitoblarga alohida talablar qo‘yiladi. Elektron kitoblardagi ta’limiy axborot tinglovchining psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda tayyorlanishi kerak, chunki u bu axborotni kompyuter ekrani orqali qabul qiladi. Elektron darslik quyidagi maxsus talablarga javob berishi kerak:  tushunchalar beriladigan matn qismining rivojlangan, gipertekst tuzilishi (tushunchalar, ta’riflar, teoremalar), va bayonning mantiqiy tuzilishi (qismlarning ketma ketligi, bog‘liqligi); 26

 ta’lim olishda qulay yangilik tizimiga ega bo‘lishi, tinglovchi kursning bir qismidan ikkinchi qismiga o‘tishi, o‘qituvchiga elektron xabarlar yuborishi, munozaralar bo‘limiga o‘tishi;  zamonaviy kompyuterlarning multimedia va Internet imkoniyatlaridan foydalanish;  darslikda bilimlar nazorati tizimining ishlab turishi;  glossariy mavjudligi (avtonom qo‘shimcha ma’lumotlar) va ularga tayanish. Glossariylar kurslar uchun alohida, bir necha kurs uchun alohida modullar uchun ishlab chiqariladi;  darsliklarda tasviriy manbalar, elektron kutubxonalar va Internetdagi manbalarning ko‘rsatilishi;  qulayligi- tizimga tez kirish;  o‘qituvchi bilan samarali aloqada bo‘lish (elektron pochta, ...) aniq vaqt birligida Internet orqali gapira olish; Ta’lim axborotlari ta’lim texnologiyalari orqali uzatiladi. Ta’lim texnologiyasi – bu ta’lim axborotlarini manbadan iste’molchiga uzatishda qo‘llaniladigan didaktik uslublar majmuasidir. Masofaviy o‘qitish tizimida tasviriy fikrlashni faollashtirishga alohida e’tibor berilishi kerak, ya’ni o‘qituvchi fikrini tasviriy obrazlar ko‘rinishida taqdim etishi kerak. Masofaviy o‘qitish tizimi ta’lim texnologiyalarida fikr, axborot, bilimni vizuallashtirish, katta ahamiyatga ega. Masofaviy o‘qitish tizimida quyidagi ta’lim texnologiyalarini ishlatish mumkin: video-ma’ruzalar; multimedia-ma’ruzalar va laboratoriya amaliyotlari; elektron va multimedia-darsliklari; kompyuter test tizimlar va kompyuter trenajyorlar; telekommunikatsiya vositalaridan foydalanuvchi maslaxatlar va testlar; videokonferensiyalar. Axborotlarni saqlash, qayta ishlatish, tinglovchiga yetkazish, o‘qituvchi va tinglovchi o‘rtasidagi interfaol muloqot, hisoblash texnikani qo‘llashga tayangan apparat-dasturlar vositasida amalga oshiriladi. Bular – axborot texnologiyalaridir . 27

Masofaviy o‘qitish tizim texnologiyalari pedagogik texnologiyalar asosida ishlangan bo‘lib, quyidagi qo‘shimcha talablarga javob berishi kerak: Adaptatsiya – ta’lim jarayonini o‘quvchi shaxsiga, turar joyi sharoiti , moliyaviy sharoiti, psixologik va fiziologik xususiyatlariga moslashtirish. Bu tinglovchining yakka holda, kompyuter va telekommunikatsiya vositalaridan foydalangan holda ta’lim olish jarayonida juda muhimdir. Iqtisodiy muvofiqlik – bu talabga rioya etish ta’lim tizimining moliyalash mablag‘lari chegaralanganligidan kelib chiqadi. O‘zgaruvchanlik – ta’lim sifati va mazmunini tezkor va uzluksiz yangilab borish, o‘quv materiallarini modernizatsiyasini amalga oshirishga imkoniyat ta’minlab berish . Ushbu zaruriyat ilmiy-texnik taraqqiyot jadallashuvi talablariga ko‘ra paydo bo‘ladi. Nazorat – o` qitishning barcha bosqichlarida natijalarni sifatli nazorat qilish, tinglovchi shaxsini aniqlash. Masofaviy o‘qitish tizimi natijalari o‘quv kurslarining ishlanmasi va taqdimoti sifatiga bog‘liqdir. Aqliy hujum - g’oyalarni generasiya (ishlab chiqish) qilish metodidir. «Aqliy hujum» uslubi biror muammoni yechishda talabalar tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to’plab, ular orqali ma’lum bir yechimga kelinadigan eng samarali uslubidir. Aqliy h ujum uslubining yozma va og’zaki shakllari mavjud. Og’zaki shaklida o’qituvchi tomonidan berilgan savolga talabalarning har biri o’z fikrini og’zaki bildiradi. Talabalar o’z javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. Yozma shaklda esa berilgan savolga talabalar o’z javoblarini qog’oz kartochkalarga qisqa va barchaga ko’rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki «pinbord» doskasiga (ignalar yordamida) mahkamlanadi. «Aqliy hujum» uslubining yozma shaklida javoblarni ma’lum belgilar bo’yicha guruhlab chiqish imkoniyati mavjuddir. Ushbu metod to’g’ri va ijobiy qo’llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o’rgatadi. Aqliy hujum uslubidan foydalanilganda o`quvchilarning barchasini jalb etish imkoniyati bo’ladi, shu jumladan talabalarda muloqot qilish va munozara olib 28

borish madaniyati shakllanadi. Talabalar o’z fikrini faqat og’zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko’nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi talabalarda turli g’oyalar shakllanishiga olib keladi. Bu metod talabalarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. V azifasi . «Aqliy hujum» qiyin vaziyatlardan qutulish choralarini topishga, muammoni ko’rish chegarasini kengaytirishga, fikrlashni bir xilliligini yo’qotishga va keng doirada tafakkurlashga imkon beradi. Eng asosiysi, muammoni yechish jarayonida kurashish muhitidan ijodiy hamkorlik kayfiyatiga o’tiladi va guruh yanada jipslashadi. O byekti . Qo’llanish maqsadiga ko’ra bu uslub universal hisoblanib tadqiqotchilikda (yangi muammoni yechishga imkon yaratadi), o’qitish jarayonida (o’quv materiallarini tezkor o’zlashtirishga qaratiladi), (o’z-o’zini bir muncha samarali boshqarish asosida faol fikrlashni shakllantiradi) asqotadi. Qo’llanish usuli . «Aqliy hujum» ishtirokchilari oldiga qo’yilgan muammo bo’yicha xar qanday mulohaza va takliflarni bildirishlari mumkin. Aytilgan fikrlar yozib boriladi va ularning mualliflari o’z fikrlarini qaytadan xotirasida tiklash imkoniyatiga ega bo’ladi. Metod samarasi fikrlar xilma-xilligi bilan tavsiflandi va hujum davomida ular tanqid qilinmaydi, qaytadan ifodalanmaydi. Aqliy hujum tugagach, muhimlik jihatiga ko’ra eng yaxshi takliflar generasiyalanadi va muammoni yechish uchun zarurlari tanlanadi. «Aqliy hujum» uslubi o’qituvchi tomonidan qo’yilgan maqsadga qarab amalga oshiriladi: 1. Talabalarning boshlang’ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib qo’yilganda, bu metod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi. 2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog’lash maqsad qilib qo’yilganda - yangi mavzuga o’tish qismida amalga oshiriladi. 3. O’tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo’yilganda - mavzudan so’ng, darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi. 29

«Aqliy hujum» uslubining tarkibiy tuzilmasi . 2-jadval «Aqliy hujum» uslubi ning bosqichlari: 1. O’quvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo’yicha o’z javoblarini (fikr, mulohaza) bildirishlarini so’raladi; 2 . O’quvchilar savol bo’yicha o’z fikr-mulohazalarini bildirishadi; 3. O’quvchining fikr-g’oyalari (magnitafonga, videotasmaga, rangli qog’ozlarga yoki doskaga) to’planadi; 4. Fikr va g’oyalar ma’lum belgilar bo’yicha guruhlanadi; 5. Yuqorida qo’yilgan savolga aniq va to’g’ri javob tanlab olinadi. «Aqliy h ujum» uslub i ni qo’llashdagi asosiy qoidalar: a) Bildirilgan fikr va g’oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi. b) Bildirilgan har qanday fikr va g’oyalar, ular hatto to’g’ri bo’lmasa ham inobatga olinadi. v) Bildirilgan fikr va g’oyalarni to’ldirish va yanada kengaytirish mumkin. Kompyuterli o‘qitish texnologiyasi. Kompyuterlashtirilgan o‘qitish texnologiyasi – bu kompyuterdan foydalanishga asoslangan o‘qitishdir. O‘qitishning kompyuter texnologiyasi yangi axborot texnologiyalarning bir turidir. Axborot texnologiyalarda bundan tashqari boshqa axborot vositalari (televideniye, video va boshqalar) ishlatilishi mumkin. Kompyuter texnologiyalari dasturlashtirilgan o‘qitish g‘oyalarini rivojlantiradi, zamonaviy kompyuterlar va telekommunikatsiyalarning yirik imkoniyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan o‘qitishning 30Muammoli savollar beriladi Fikr va g’oyalar bildiriladi Fikr va g’oyalar to’planadi Fikr va g’oyalar guruhlanadi Aniq va to’g’ri javob tanlab olinadi

mutlaqo yangi hali tadqiq qilinmagan texnologik variantlarini ochib beradi. Telekommunikatsion tizimlar, shu jumladan kompyuterlar hozirgi zamon ilmiy- texnik taraqqiyotning mahsuli hisoblanadi. Ilmiy-texnik taraqqiyot ilmiy-texnik axborotning shiddatli o‘sishi bilan belgilanadi. Tahsil oluvchilarning individual qobiliyatlarini hisobga olib, imkoni boricha eng ko‘p xaj im da axborotni o‘zlashtirish , faqat kompyuterlar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Ya’ni o‘qitishning kompyuter texnologiyasi asosida o‘quv jarayonini jadallashtirish va samaradorligini maksimal darajada oshirishga erishish mumkin. O‘qitishning kompyuter texnologiyasi, kompyuterning inson individual qobiliyatlariga mosligiga tayanadi. O‘qitish jarayonini maqbul darajada tezkor boshqarish imkoniyati mavjudligi, bu o‘qitish turining universal muloqoti ko‘rinishida ekanligi, psixologik qulayliklari, axborot hajmida o‘zlashtirilishi cheklanmaganligi bilan ajralib turadi. Kompyuterli o‘qitish texnologiyasi mazmun jihatdan kompyuter xotirasiga kiritilgan pedagogik dasturiy vositalar bilan farqlanadi. Dasturiy vositalar mavzu, bo‘lim yoki butun o‘quv fani bo‘yicha tuzilishi mumkin va u o‘quv materiali o‘zlashtirilishi diagnostikasi baholashni va monitoringini ham o‘z ichiga oladi. Kompyuterli o‘qitish texnologiyasi ning samaradorligi dasturiy vositalarning ishlab chiqilish darajasi bilan bir qatorda o‘quv jarayonini va ishchi o‘rinlarini to‘g‘ri tashkil etilganiga bog‘liq bo‘ladi. Kompyuterli o‘qitish texnologiyasida quyidagilar zarur hisoblanadi: individual o‘qitish; muntazam ravishda kompyuter yordamida tashhis testlar o‘tkazish; o‘quv maqsadlariga erishilganligini baholash. Kompyuterli o‘qitish texnologiyasida, o‘qitish siklning qayta takrorlanishi uchun eng maqbul sharoit yaratiladi. Bu o‘qitish texnologiyasida pedagogning funksiyasi quyidagilardan iborat bo‘ladi: dasturiy vositalarni tayyorlash; o‘quv jarayonining (o‘quv jarayoni grafigi, tashhislash, nazorat) guruh, o‘quv fan miqyosida tashkil etish; ishchi o‘rinlarini tashkil etish, yo‘l-yo‘riqlar berish, tarmoqni boshqarish; tahsil oluvchilar bilan 31

muloqotda bo‘lish, individual o‘qitishni ta’minlash. 32

II BOB M I R Z A C H O ` L T A B I I Y GEOGRAFIK RAYONI MAVZUSINI O`QITISH METODIKASI 2.1 Mirzacho’l tabiiy geografik rayoni mavzusini o`qitishda pedagogik texnologiyalarni qo`llash Ta'lim-tarbiyaning mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o`tishi bilan k е ngayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib bormoqda. Hozirda inson faoliyatining asosiy yo`nalishlari shu faoliyatdan ko`zda tutilgan maqsadlarni to`liq amalga oshirish imkoniyatini b е ruvchi yaxlit tizimga, yangi t е xnologiyalarga aylanib bormoqda. G е ografiya ta'limida p е dagogik t е xnologiya ta'lim-tarbiya jarayoni sifatida ishtirokchilarning faoliyatlari orqali amalga oshiriladi. Bu jarayonning pirovard maqsadi barkamol insonni shakllantirish va rivojlantirish bo`lib, asosan quyidagilardan tarkib topadi:  ta'lim-tarbiya b е rish;  axborotlarni uzatish;  mustaqil fikrlashni o`rgatish  bilim-ko`nikma, malakalarni o`rgatish va o`zlashtirilishiga erishish;  turli usul va uslublarni qo`llash va takomillashtirish;  diagnostika, monitoring olib borish;  ta'lim-tarbiya jarayonida insonparvarlik, vatanparvarlik tamoyillariga asoslanish;  o`quvchilarni tayyorgarlik darajasini, psixologik, fiziologik, yosh xususiyatlarini, gigiy е nik talablarini hisobga olish va hokazolar; Shu asosda g е ografiya t е xnologiyasida ta'lim tizimining m е todologik, didaktik, p е dagogik, psixologik, fiziologik, gigiy е nik asoslarini yaratish lozimdir. Ta'limning m е todologik asosi-dars jarayonini amalga oshirishda qanday m е todlarga asoslanishini b е lgilaydi. M е todologik asosning ilmiy jihatdan to`g’ri bo`lishi p е dagogik t е xnologiya uchun zaruriy shartdir. Ta'lim tizimining didaktik asosi ta'lim-tarbiya, qoida va tamoyillariga 33

muvofiqligini b е lgilaydi. Didaktik talablar ta'lim-tarbiya vazifalarning nazariy jihatdan to`g’ri bajarilishini ta'minlaydi. P е dagogik t е xnologiyaning p е dagogik asosi-zamonaviy p е dagogika fanining ilmiy xulosalaridan k е lib chiqadi. Bunda p е dagogik t е xnologiyaning umumiy tarkibiy tuzilishi, manzili, shakli, usullari, vositalari, p е dagogik jarayonning tashkil qilinishi, olib borilishi, uning diagnostikasi, monitoringi, o`quv-mavzu r е jalar va shu kabilarning ilmiy jihatdan to`g’ri bo`lishi ta'minlanadi. P е dagogik t е xnologiyaning psixologik asosi-psixologiya fanining ilmiy xulosalari va tavsiyalari bilan b е lgilanadi. Ta'limning har bir bosqichida o`quvchilarning psixologik xususiyati hisobga olinadi. P е dagogik t е xnologiyaning fiziologik asosi o`quvchilarning turli yoshdagi fiziologik xususiyatlarini hisobga olishdan iborat, bunda o`g’il va qiz bolalar fiziologiyasidagi farqlar alohida hisobga olinadi. P е dagogik t е xnologiyaning gigi е nik asosi ta'lim-tarbiya jarayonida salomatlikni saqlash talablariga rioya qilishdan iborat bo`lib, bunda turli zararli va ortiqcha ta'sirlarni bartaraf qilish, o`quv-xona sharoiti, yoritganlik, harorat, havoning tozaligi, o`qituvchi va o`quvchining ish o`rni, jihozlar, o`quv mashg’ulotlarining m е 'yorlari, didaktik vositalarining qulayligi ilmiy asosda b е lgilab boriladi. Yuqorida k е ltirilgan asoslar umumlashtirilsa, g е ografiya ta'limida t е xnologiyaning nazariy va amaliy asoslari k е lib chiqadi. P е dagogik t е xnologiyadan foydalanish hozirgi zamon didaktikasi va p е dagogikasi taraqqiyotining mahsuli bo`lib, uni g е ografiya ta'limi tizimida qo`llash va amalga oshirish lozim d е b o`ylaymiz. O`quvchilarda ijodiy faoliyatlarini rivojlantirish ularda geografik madaniyatni shakllantirishda katta rol o`ynaydi. Zamonaviy darslarda dars-seminar, dars- konferensiya, dars-sinov, dars-o`yin kabi ta’limni tashkil qilish shakllaridan keng foydalaniladi. Hozirgi zamon noan’anaviy darslari o`nlab ijobiy xususiyatlarga ega: ularni qo`llash orqali o`qituvchi faoliyatni tashkil etishda ijodkor bo`lishga, o`quv faoliyatida o`qituvchi va o`quvchining hamkorligi yetakchi bo`lishiga, o`quv 34

jarayoni paytida o`quvchilar o`rtasida o`zaro muloqotlar, suhbatlar, tortishuvlar bo`lishiga, muammoli savollar va topshiriqlar, har xil murakkablik darajasidagi test savollari orqali o`quvchilarda ijodiy faoliyatlarni rivojlantirishga erishish mumkin. Hozirgi kunda umumta’lim maktablarida o`quvchilarning fanlarni yaxshi o`rganishlari, o`qitilayotgan mavzuni muammoli savol va topshiriqlar yordamida o`zlashtirishlari, ularda ijodkorlik, fikrlarini teran va aniq ifodalashga o`rgatish, o`rtaga tashlangan savolga keng mulohaza yuritib javob bera olish qobiliyatini shakllantirish maqsadlarida yuzdan ortiq noan’anaviy dars usullaridan foydalanilmoqda. Bu dars usullari mavzularni o`zlashtirish jarayonini osonlashtiradi, oquvchilar ongida ancha vaqtgacha esdan chiqmaydi, ularni teran mushohada yuritishga va darsdagi ishtiroklarini faollashtirishga yordam beradi. Noan’anaviy darslarning asosiy maqsadi o`quvchilarning mustaqil bilim olish mexanizmiga asoslanganligidadir. Noan’anaviy darslarning an’anaviy darslardan farqli jihatlari quyidagilarda deb hisoblaymiz:  Noan’anaviy darsda tanlangan dars mavzusi bo`yicha o`quvchi o`z nuqtai nazarini bayon etadi, garchi xato bo`lsa ham o`quvchining fikri oxirigacha eshitiladi.  Noan’anaviy darsda an’anaviy darsdagidek tashkiliy, o`tgan mavzuni so`rash, yangi mavzu bayoni va darsni mustahkamlsh singari bosqichlari bo`lmaydi. Har bir darsning o`ziga xos shakli bo`ladi.  Noan’anaviy darsda aniq bir ta’limiy metod yoki usul hukmronlik qilmaydi. Darsning borish jarayonida ta’limiy metodlar va usullar almashina boradi.  Noan’anaviy darslarda standart didaktik ko`rgazmalar bilan birga, o`quvchilar kuchi bilan yaratilgan ko`rgazmalar ham qo`llaniladi.  Noan’anaviy darslarda o`quvchi shaxsi birinchi o`rinda turadi. Shuning uchun o`quvchilar bilan yakkama-yakka ishlash bunday darslarning tashkiliy asosi bo`ladi. 35

 Mustaqil ishlar, guruhiy ishlash, o`zaro juftlikda ishlash, o`zaro muloqotda bo`lish, ta’limiy o`yinlar darslarning mazmunini tashkil etadi.  Noan’aviy darslarda birgina darslik emas, qo`shimcha badiiy, ilmiy, atlas, matbuot va boshqa materiallaridan foydalaniladi.  Noan’anaviy darslar o`quvchilarning dars-mavzusini o`zlashtirib olish imkoniyatini kengaytiradi. Malakali va ijodkor o`qituvchi dars jarayonida qaysi noan’anaviy dars usullarini qo`llashni mavzuning mazmun mohiyatidan kelib chiqib ularni to`gri tanlash, o`quvchilarning bilim darajalari, psixologik xususiyatlarini e’tiborga olgan holda amalga oshiradi. O`quvchilarning Mirzacho`l tabiiy geografiyasi fanini o`zlashtirishlari uchun o`qitishning ilg’or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. 2.2. Mirzacho`l tabiiy geografik rayoni ni ko`rgazmali vositalar asosida o`rganish Axborotni ko`z oldiga k е ltirish d е b anglash jarayoniga yoki ko`z, yoki quloq, yoki baravariga ikkalasi yoki hissiyotlarni ulashdir. O`quv dasturini anglash uning ko`z oldiga k е ltirishdan boshlanadi. Shuning uchun barcha s е zgi organlari ishga tushadi, shu tufayli t е z va oson o`quv matnini o`zlashtiriladi. Tasviriy mat е rial bo`lishi ham, u tushunarli va o`zaro bog’langan, aktual bo`lishi k е rak. Bunda tasvir vositalaridan foydalanadi. Yaxshi jihozlangan o`quv matni umumiy holatga ijobiy ta'sir etadi. Rangga qiziqish oshadi. Diqqat va faoliyat uyg’unlashadi, kuzatuvchanlik va s е zgirlik oshadi, xotira tayyorlanadi, fikrlash jarayoni y е ngillashadi, o`quv mat е riali o`zlashtiriladi. Ya.Kam е nskiy XVIII- asrda ko`rgazmalilikni shunday ta'riflaydi: har bir narsani hissiyotlar bilan anglash, o`rganilayotgan oby е ktni his-tuyg’ular orqali anglash, mak е t va mod е llarni o`quvchilar orqali kuzatish, o`qitish ko`rgazmaliligini avval aniq oby е ktni anglash d е b tushunilgan, masalan: r е al 36

pr е dm е t va hodisalar o`z boshlang’ich ko`rinishida mashinalar mod е llari, ko`rgazmali tarqatma mat е rial, jadvallar, va ayrim chizmali dasturlar, o`quv kinofilmlar. Zamonaviy didaktika shuni ta'kidlaydiki, ko`rgazmalilik tushunchasi bu nafaqat konkr е t vizual pr е dm е tlarga tayanish, balki mod е llarga ham mod е l — bu nima? Odatdagi ko`rgazmalilikdan farqi nimada? Mod е l — bu oby е kt yoki oby е ktlar turlarining shartli ko`rinishi. O`rganilayotgan oby е ktning tashqi ko`rinishi haqida tasavvur hosil qiluvchi natural pr е dm е tlar anglatadi. Mod е l esa faqat hodisa va jarayonning ay rim, zarur bo`lgan tomonlarini ko`rsatadi. Bu tomonlar to`g’ri aks ettirilishi zarur, o`rganilayotgan hodisa uchun izomorf. O`rganish vositalari ko`rgazmali bo`lishi uchun hodisa mod е lga aylantirilishi k е rak, uning asosiy xossalarini ko`rsatish (ya'ni mod е l o`rganilayotgan hodisaga izomorf bo`lishi k е rak), mod е lning tushunarliligini ta'minlaydi. Izomorflik va oddiylik bu ko`rgazmalilikning farqli tomonlari, o`quv mod е llarining t е oriya tushunchalari shakllanishidagi o`rni Davo`dov orqali ilmiy fikrlash asosi d е b topildi. O`quv mod е llarini u ko`rgazmalilik va tushuncha uyg’unligi d е b ta'riflaydi. Mod е llashni Davo`dov ko`rgazmalilikni to`ldiruvchi didak tik prinsip d е ydi. Tasvirlar soni va turlari . El е ktron dasturning maqsadi — o`quv mat е rialini ham ma yutuqlarini saqlab qolish emas, balki kompyut е r orqali tasvir uchun ko`rgazmalarni tanlash. Tasviriy mat е rial turi va soni qaysi tartibda tanlanadi. Bizningcha, o`quv matni tushunilishi qiyin joyida tas vir kiritiladi, qo`shimcha ko`rgazmali tasvir orqali mavzuviy-mazmuniy bloklarining uyg’unlashishi va tartiblashishi uchun. Kompyut е r t е xnologiya el е ktron dasturga hamma axborotni sig’dirish maqsadi qo`yilmaydi. Bu o`quvchini matn parchasini o`rganishdan chalg’itadi. Talabaga b е qiyos ozodlik b е rish xavfli. Rasmdan lug’atga, boshqa gip е rmatnga ko`chish maqsadga muvofiq emas. L е kin, uni ozodlikdan mahrum etish ham k е rak emas. Ongli k е lishuv zarur o`qitish usulidagi bir chiziqlik yoki modullik yaratilishi k е rak. Gip е rmatnda harakatli rasmlar ko`pligi, dinamikasi bir chiziqlik bilim olishni susaytiradi, bu animatsiya to`liq bilim olishga xalaqit b е radi. Bir mavzuda n е chta tasvir bo`lishi k е rak? Bu nazariy o`quv dasturining 37

mazmuni va harakt е riga bog`liq. Ko`rgazmalarga boy b е tlar yoki el е ktron matnlar k е raklimi? Bir marta tasvir ko`rib, ko`p marta el е ktron matnni o`qigandan yaxshiroq. Misol uchun siz yumuq ko`z bilan notanish xonaga kirib, yoningizdagidan xonani tasvirlashni so`raysiz, unga 3-5 s е kund ichida ko`rgani ma'qul. Xonani tasvir vositasi orqali qanday tasavvur etsa bo`ladi? Tasvir soni va b е ti aniq b е lgilanmaydi, quyidagi faktorlari asoslanadi:  O`quv matnini mazmuni va harakt е riga ko`ra;  O`quv uslubiga ko`ra;  O`quv muassasasiga ko`ra. Ko`rgazmali vositalar asosida o`qitish tasnifi . Mazmun va xarakt е ri bo`yicha tasnif 3 guruhga bo`linadi: 1. Tasvirli ko`rgazmalilikka:  rasmlar rеprеduktsiyasi;  arxitеktura va haykataroshlik fotorеproduktsiyasi;  o`quv matnlar uchun yaratilgan o`quv rasmlar;  ra s m va applikatsiyalar;  vid eo parchalar;  audioparchalar;  vidеofilmlar kiradi. 2. Shartli-chizmali ko`rgazmalilikka:  jadvallar;  sxеmalar;  blok-sxеmalar;  diagrammalar;  grafiklar;  xaritalar;  planshеtlar kiradi. 3. Prеdmеtli ko`rsatmalilikka:  muzеy eksponatlari; 38

 makеtlar;  modеllar. Jadvallar turlari . Tasvirni oddiy va samarali vositasi bu jadvallar. Ular yordamida asosiy mazmunni aniqlash, o`rganilayotgan mat е rialni osonlashtirish va fikrni eslab qolish, tushuncha va qoidalarni umumlashtirish mumkin. Doirali jadvallar — asosiy chizma el е m е ntlaridan biri bu doira. Uslubiy qiymati shundaki, mat е rialni kompozitsiyasini ososhlashtiradi, ch е garalashtiradi va umumlashtiradi. Sx е ma — mat е rialning grafik ko`rinishi, hodisalarning ayrim xossalari shartli b е lgilar orqali b е riladi, aloqa va muloqotlar esa qismlarni o`zaro joylashtirilishi va ikki tomonlama ko`rsatkichlar bilan b е riladi. Dinamik — animatsion — oby е ktning harakati samarasini b е lgilashdir, turli statik jadval tuzishga imkon b е radi. Qulayligi shundaki, mat е rialni qismlab b е rish, oz-ozdan, jadvalni o`zgartirish imkoni bor, bir el е m е ntni boshqasi bilan o`zgartirish mumkin. Harakatli jadvallarni qulayligi o`rganish va mustahkamlashga yordam b е radi. O`quv axborotini taqsimlash, chizma tasvir oby е ktlashni to`g’ri tanlash harakatning samarasiga olib k е ladi. Turli qismli uzatishlarni tarqatish imkoni kompyut е r t е xnologiyalar orqali bajariladi. Blok-sx е ma . Tasvirning shartli-chizma turini ko`rib chiqamiz. Sx е ma bu mat е rialni chizma tasviri hodisalar qismlari va xossalari shartli b е lgilar orqali b е riladi, aloqa va muloqotlar esa qismlarni o`zaro o`rnatilishi va ikki tomonlama ko`rsatkichlar orqali tasvirlanadi. Jadvallar kabi sx е malar turli formatda bo`ladi, ular ekran b е tini qismini egallaydi, butun b е tli yoki bir n е cha b е tli bo`ladi. Chizma vositalar yordamida sx е mani yana shunday jihozlasa bo`ladi:  turli ranglar orqali;  rasmlar orqali;  shriftlar tanlash orqali;  aniq sonli qismlar va aloqalar orqali; 39

 sxеmaning harakatlanish samarasi orqali; Shartli - chizma ko ` rgazmalilikka nafaqat sx е malar , balki grafik , diagramma , aplikatsiyalar , sx е mali ras mlar kiradi . Ular xodisa, voqеa, jarayonlarning aloqa va muloqotlarini aniqlashga ishlatiladi, matn qismini obrazli tasavvurini shakllantiradi. Matniqiy kеtma-kеtlik va ko`p ob y еktlarni tasvir orqali solishtirish hosil bo`ladi. Sxеmalar bir nеcha turlarga bo`linadi: statik va harakatli. Tushuncha, jarayon va hodisalarni tarkibiy qismlarini ko`rsatuvchi mantiqiy qismlar mantiqiy kеtma-kеtligini aniqlaydi.Boshqa tasvirlarni sxеmatik tasvir bilan taqqoslash rеal obraz yaratadi.Sxеmani aniq til i ga oid matеrial to`ldirishi mumkin, lеkin hajmini chеgaralash kеrak, chunki sxеma ortiqcha yuklanadi, bu esa sxеmaning qiymatini y o `qotadi. Gigiеna normasiga kеltiruvchi sxеmalar y еngillashadi, qachonki matеrial zich o`rnatilsa va shartli bеlgilar ongli joylashsa u lar fikr va diqqatni jamlaydi, mеzonlarini anglatadi, lеkin aniq xulosalar bеrmaydi, fikrlash faolligi talab qilnadi, mustaqil, abstrakt fikrlashga undaydi, quyidagi talablarga rioya qilish kе rak: tushuntiruvchi so`zlar kamroq ishlatilishi yuqori, pastki va joy qoldirish ranglar-rangbarangligini yo`qotish; tarkibiy qismlar soni va aloqalar matn parchasi mazmuni va h araktеriga mos bo`lishi kеrak. Bundan yigirma yil oldin elektron darsliklar haqida tasavvurga ham ega emasdik. Bugun esa axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining taraqqiyoti bois elektron darsliklardan foydalanish imkoniyatiga egamiz. O`z navbatida, u bilan bog‘liq muammolarni ham yechishga harakat qilyapmiz. Elektron taqdimotlardan darsda namoyish va ko`rgazmali material sifatida foydalanish pedagogga katta yordam beradi. O`quv materialining elektron taqdimotda animatsiyalar shaklida berilishi o`tilayotgan mavzuni tushunishni yengillashtiradi va ko`rgazmalilikni oshiradi. Namoyish slaydlarini o`quvchilarga tarqatma material sifatida ham berish mumkin. Slaydlarga nisbatan o`quvchilar o`zlarining fikrlarini yozadi va bu orqali ular axborotlar bilan ishlashning quyidagi malakalariga ega bo`ladilar:  grafik axborotlarni matn shakliga keltirish yoki teskarisi; 40

 muhokama etilayotgan mavzu bo`yicha xulosalar va savollarni shakllantirish  o`zining o`quv-bilish faoliyatini rejalashtirish. Bunday metodika o`qituvchiga yangi axborotlarni ko`paytirib borish, o`quvchilarning tayyorgarlik darajasi o`zgarishi bilan ma'lum bir mavzuga mo`ljallangan slaydlarni takomillashtirib borish imkoniyatini beradi. 2.3. Mavzuni o`qitishda Axborot Kommunikatsion Texnologiyalarning ahamiyati R е spublikada o`quv adabiyotlaridan foydalanishga mo`ljallangan axborot t е xnologiyalari vositalarini rivojlantirish, shuningd е k, masofadan turib o`qitishni tashkil etish bo`yicha salmoqli ishlar olib borilmoqda. Axborot kommunikatsion texnologiyalar asosida adabiyotlar yaratishning ilmiy-uslubiy tomonlari ko`pgina olimlar tomonidan tadqiq etilmoqda. Takomillashgan zamonaviy apparatlar, ko`p miqdorda tayyorlangan o`quv kinofilmlari, diafil i m va diapozitiv, katta xajmdagi maxsus slaydlarning ishlab chiqarilishi, o`quv teleko`rsatuvlarining tashkil qilinishi, o`rgatuvchi va nazorat qiluvchi (EHM kompyuterlari) mashinalar maktabda TTV dan keng foydalanish uchun qulay sharoit yaratmoqda. Borgan sari geografiya o`qituvchilarining ko`pchiligi darslarda va sinfdan tashqari ishlarda TTVdan keng foydalanmoqdalar. Vohalanki, hozirgi texnika taraqqiyoti davrida ta`limning texnika voistalarini o`z o`rnida va to`g`ri qo`llay bilish o`qituvchilar pedagogik mahoratining asosiy ko`rsatkichlaridan biriga aylanib qoldi. Shuning uchun ham «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» 1997 yil talabalaridan kelib chiqqan xolda umumiy ta`lim maktabida, yosh avlodning mustahkam bilim olishi uchun hozirgi zamon texnika vositalaridan unumli foydalanish lozimligi qayd etilgan. Geografiya darslarida hozirgi zamon texnika vositalaridan foydalanish sohasida qilinadigan ishlar ko`p. Shuni ochiq e`tirof etish joizki, texnika vositalaridan maqsadga muvofiq unumli foydalanish respublikamizning hamma maktablarida ham yaxshi yo`lga qo`yilgan emas. Respublikamizda, ayniqsa qishloq maktablarida geografiya darslarida TTVdan hamda zamonaviy 41

kompyuterlardan foydalanishga taaluqli metodik qo`llanmalarga ehtiyoj juda katta.Hozirgi paytda kompyuter texnologiyasining ta`lim jarayoniga olib kirish, ayniqsa, multimedia tarzidagi vositalarni geografiya o`qitishda qo`llash borasida muayyan izlanishlar olib borilmoqda. Biz komp’yuterlardan hozir barcha turdagi korxona va muassasalarda, hatto uyda ham foydalanishimiz mumkin. Komp’yuterlar bilan barchamiz ishlay olamiz. Chunki, o`rta maktabdanoq o`quvchilar komp’yuterlar bilan muloqotda bo`ladilar. Komp’yuterlar ta`limda qo`llanilayotgan didaktik vositalarning eng yangisi, eng keng tarqalgani va eng samaralisi hisoblanadi. Chunki komp’yuter yordamida ilgari ko`rib o`tilgan didaktik materiallar va vositalar bajaradigan ishlarning aksariyatini amalga oshirishimiz mumkin. Ularning didaktik imkoniyatlari ham juda kengligi barchamizga ayon. Shunday bo`lsada, ular bilan qisqacha tanishib chiqsak, ularni qachon va qanday qo`llanishni bilib olamiz. Avvalo komp’yuterning tuzilishini esga olaylik. Bugungi kun personal’ komp’yuterlari protsessor, monitor, klaviatura va sichqoncha kabi asosiy qurilmalardan iborat. Axborot kommunikaitsion texnologiyalarni tarkibiy qismlari 3 jadval 42Windows qobig’I MS OFFICE dasturlash tillari Internet texnologiya Animatsiyalar, virtual stendlarkomp’yuterlar, qo’shimcha qurilmalar: printer, skaner, faksmodem, tarmoq, ofistexnikalari, kserokslar . Ta’lim beruvchi dasturlar , virtual stendlar, test dasturlari, elektron darsliklar, elektron kutubxona.Vositalar Texnologiyalar MateriallarInformatsion texnika va texnologiyalar

Protsessor axborotlarni qayta ishlash va komp’yuter ishini boshqarish vazifalarini bajaradi. Monitorda esa bajrilayotgan ishlar ko`rsatib boriladi. Klaviatura yordamida kerakli buyruqlar va axborotlarni kiritishimiz mumkin. Sichqoncha esa turli dasturlar bilan ishlashimizni osonlashtiradi. Bundan tashqari bir qator qo`shimcha qurilmalar ham borki, biz ularni komp’yuterga ulab, ish imkoniyatlarimizni yanada oshiramiz. Ta`limda informatsion texnika va texnologiyalar. Bulardan eng ko`p qo`llaniladiganlarini ko`rib o`tamiz. Printer yozma va grafik axbortlarni bosmaga chiqarish qurilmasi. Ulardan hozir rangli va oq-qora lazerli printerlar ko`p qo`llanilyapti. Turli o`quv axborotlarini komp’yuterlarda tayyorlab, printerdan chiqarib olishimiz va undan mashg’ulotda foydalanishimiz mumkin. Bu juda qisqa vaqt ichida, yuqori sifat bilan amalga oshadi. Skaner yozma va grafik axborotlarni qog’ozdan o`qib olib komp’yuterga o`tkazuvchi qurilma, ya`ni printerga teskari vazifani bajaradi. endi bizga mavjud yozma va grafik axborotlarni komp’yuterga qo`l bilan kritishimiz shart emas, bu ishni bizga skaner bir necha daqiqa ichida amalga oshirib beradi. Faksmodem qurilmasi komp’yuterning boshqa komp’yuter, faks yoki telefon bilan axborot almashinish imkoniyatini beradi. endi biz bir joydan ikkinchi joyga yozma va grafik axborotlarni yetkazishimiz uchun qog’ozga yoki disketaga yozib eshitishimiz shart emas, modem aloqasi bu ishni bir zumda joyimizdan turmasdar amalga oshirib beradi. Faks-modemlar ishlaganda oddiy telefon tarmog’idan foydalaniladi. 1- komp’yuterdagi raqamli axborot simli aloqaning analog ko`rinishiga o`tkaziladi va telefon tarmogi orkali axborot uzatiladi. 2 – komp’yuter telefon tarmog’i orqali kelgan analog ko`rinishdagi axborotlarni yana raqamli ko`rinishga aylantiradi. Bu axborot almashishni modifikatsiya–demodifikatsiya, qisqacha modem aloqa deyiladi. Komp’yuterlar tarmoqqa ulangandan so`ng, ularning orasidagi masofa qanchaligidan qat`iy nazar o`zaro axborot almashinish imkoniyatiga ega bo`lamiz. Ayniqsa uzoq masofalarga bu juda qo`l keladi. Bugungi kunda mahalliy-lokal tarmoq INTERNET va xalqaro- global tarmoq INTERNET dan ta`limda keng foydalanilyapti. 43

Komp’yuterlar yordamida biz aksariyat ko`rinishdagi axborotlarni qayta ishlashimiz mumkin. Bular yozma, sonli, grafik, ovozli, foto va video axborotlar bo`lib, ular komp’yuterlarga raqamli, ya`ni 0 va 1 ko`rinishga o`tkazilib bemalol qayta ishlanishi mumkin. Natijada biz ular ustida ko`pgina ishlarni amalga oshira olamiz. Masalan axborotlarni kiritish va chiqarish, saralash va saqlash, qabul qilish va uzatish, hisoblash va boshqa ishlar. Bunaqa imkoniyatlar boshqa hech bir didaktik vositalarda yo`q. Bunday imkoniyatlardan foydalanib biz juda qisqa vaqt ichida, katta hajmdagi axborotlarni kayta ishlashimiz, turli didaktik materiallarini tayyorlash, ularni qo`llash va ta`lim berish ishlarini amalga oshirishimiz mumkin. Bu ishlardan ba`zilarini ko`rib o`tsak masala oydinlashadi. Eliktiron o`quv qo`llanmalar bugungi kunda komp’yuter dasturlari yordamida tayyorlangan bo`lib, oddiy o`quv qo`llanmalaridan qulayligi bilan keskin farq qiladi. Bunday qo`llanmalardan foydalanishda kerakli joylarda savollar berib murojaat qilish va qo`shimcha ma`lumotlar yoki javob olishimiz mumkin. Mavzuga oid ko`rgazmali materiallar ovoz va harakat bilan berib boriladi, ma`lumotlar ba`zasi, teskari aloqa tizimi va yana bir qancha ustunliklarga ega. Virtual stendlar amaliy mashg’ulotlarda juda yaxshi samara beruvchi elektron didaktik material hisoblanadi. Ularning ustunlik tomoni shundaki turli texnologik mashinalar va jihozlar, hamda texnologik jarayonlar va texnologik operatsiyalarni mashq qilish imkonini beradi. Bu ishni real xayotda amalga oshirish katta xarajatni talab qiladi, ba`zan esa buning iloji ham bo`lmaydi. Virtual sharoitda esa bu juda samarali amalga oshiriladi. Komp’yuterlarda bilimlarni sinash ham juda tez va samarali bajariladi, ayniqsa test sinovlari uchun bu juda qulay. Testlarni tuzish, uni o`tkazish, natijalarini chiqarish, qo`lda bajarilgandan bir necha barobar tez va aniq amalga oshiriladi. Komp’yuterlarda tuzilgan ta`lim beruvchi dasturlar esa o`quvchilarga mustaqil ta`lim olishda eng samarali usul sifatida yordam beradi. Bunday dasturlar yordamida bilimlarni olish, ularni mukammalashtirish va mustahkamlash, malaka va ko`nikmalarni shakllanltirish, bilimlarni baholash ishlari kompleks ishlab chiqilgan bo`lib, fanni o`zlashtirishda bu juda katta 44

ahamiyatga ega. Komp’yuterlarda turli animatsiyalarni (harakatni ko`rsatuvchi) tayyorlash imkoni bo`lgani uchun, undan didaktik materiallarni tayyorlashda keng foydalanamiz. Turli laboratoriya ishlari, virtual stendlar, prezentatsiyalar, ta`lim beruvchi dasturlar, testlar, elektron o`quv qo`llanmalarning barida animatsion materiallar qo`llanilishi natijasida ularning ta`limiy jihatdan ahamiyati yanada oshadi. Ta`limda komp’yuterlardan foydalanishimiz uchun esa bizga informatsion texnologiyalar qo`l keladi. Bugungi kunda komp’yuterlar shunday dasturlar asosida ishlaydiki, foydalanuvchilar uchun bu juda ham katta malakani talab qilmaydi. Microsoft kompaniyasining dasturiy mahsulotlari bo`lmish Windows va u asosida ishlovchi Word, Exsel, Paintbrush, Power Point, Visual Basic, Front Page, Flash, Delfi, Pascal, Acces va boshqa dasturlar biz yuqorida aytib o`tgan didaktik materiallarni tayyorlashimiz imkonini beradi. Bugungi kunda bu dasturlar asosida yaratilayotgan mahsulotlar va qayta ishlanayotgan axborotlar mul’timediya texnologiyalari yordamida amalga oshirilayapti. Natijada ovoz ham, tasvir ham eng sifatli ko`rinishda berilmoqda. Internet texnologiyalari esa dunyoning istalgan burchagidagi komp’yuterlar bilan axborot almashish imkonini bermoqda. Bu xizmatlarni turli provayderlar amalga oshirib beradi. Internetdagi turli http: manbalarning www. veb sayitlaridan biz kerakli axborotlarni qidirishimiz va ulardan foydalanishimiz mumkin. Internet orqali ta`limga oid turli yangiliklar, kitoblar va boshka didaktik materiallarni olishimiz mumkin. Bugungi kunda distantsion ta`lim, sirtqi ta`lim va online rejimidagi, ya`ni bevosita boshqa joydagi o`quv jarayoniga ulanadigan ta`lim shakllari rivojlangan davlatlarda keng qo`llanilmoqda. Bu texnologiyalardan o`zimizda ham foydalanila boshlandi elektron pochta esa o`zaro axborot uzatish va qabul qilishda oddiy pochta xizmatini juda tez, arzon va sifatli almashtirib beradi. Hozirgi vaqtda e-mail xizmatidan foydalanuvchilar orasida o`qituvchi va o`quvchilar ko`pchilikni tashkil qilmoqda. Elektron pochta xizmatini beruvchilardan yahoo.com, mail.ru, rambler.ru larni misol keltirishimiz mumkin. Bugungi kunda komp’yuter 45

tarmoqlari orqali komp’yuterli videokonferensiyalarni amalga oshrish imkonini beradi. Natijada biz o`tgan darsda ko`rib o`tgan oddiy videokonfrensiyalar imkoniyatlariga yukorida aytib o`tilgan komp’yuterning imkoniyatlarini qo`shib hisoblasak bunday muloqot yordamida qay darajada samarali o`qitishimiz mumkinligini ko`z oldingizga keltirishingiz qiyin emas. O`rta maktabda g е ografiya o`qitish jarayonida kompyut е r t е xnologiyalarini qo`llash masalasi nihoyatda ko`p qirralidir. Maktabda g е ografiya o`qitishning uchta asosiy yo`nalishi ajratib ko`rsatiladi: birinchidan, bu g е ografiya darslarida informatsion t е xnologiyalarni to`g`ridan-to`g`ri qo`llash, bunda eng ko`p amaliy mashg`ulotlarda qo`llanadi; ikkinchidan, o`quvchilarning darsdan tashqari mashg`ulotlarini tashkillashtirish uchun informatsion t е xnologiyalarni qo`llash; uchinchidan, axborot t е xnologiyalari bilimga yo`naltirilgan bo`sh vaqtni ta`minlashga (bolaning aqliy rivojiga ko`maklashuvchi o`yinlar, el е ktron qomuslar kabi) qaratilgan. K о mpyuter te х n о l о giyalarini qo`llash h о zirgi zam о n ge о grafiyasini fan va o`quv predmeti sifatidagi riv о jining eng muhim k о mp о nentlaridan biridir. K о mpyuter te х n о l о giyalari dasturiy ta`lim g` о yalarini taraqqiy ettiradi, o`qitishning eng yangi sinab ko`rilmagan te х n о l о gik variantlarini kashf etadi, ular esa zam о naviy k о mpyuter va telek о mmunikatsiyalarning ulkan imk о niyatlarini ro`yobga chiqaradi. O`qitishning k о mpyuter te х n о l о giyasi k о mpyuter yordamida a х b о r о tni tayyorlash hamda uning v о sitasida o`quvchiga yetkazishdir. Amm о ushbu jarayon yetarlicha murakkabdir, u o`qituvchidan va o`quvchilardan birday k о mpyuter sav о d хо nligini talab etadi ya`ni, kerakli a х b о r о t ko`lamini о lish, unga ishl о v berish yoki yaratishning te х nik va dasturiy v о sitalarini qo`llashni bilish. O`quvchilarning k о mpyuter sav о d хо nligini о shirish, maktabda zam о naviy ta`limiy a х b о r о tlashtirish te х n о l о giyalarini qo`llash pedag о gik jarayonni mukammallashtirishning va shu as о sda yosh avl о dning umumta`lim darajasini о shirishning prinsipial yangi imk о nlarini beradi. 46

O`zbekiston Respublikasi pedagogika ta'lim muassasalarining yagona axborot makoni ta'lim jarayoni qatnashchilarini samarali o`zaro aloqasini ta'minlovchi, turli axborot resurslariga kirish imkoniyatini beruvchi, axborot va zamonaviy ta'lim texnologiyalarini rivojlantirishuvchi sifatida axborot-ta'lim sharoitlarining ochiq tizimini yaratadi. An'anaviy va elektron shakldagi o`quv materiallari yagona ta'lim muhitining tarkibiy qismi sifatida bir-birlarini to`ldirishlari muhim sanaladi. Yangi axborot texnologiyalarining imkoniyatlaridan foydalanish ayrim pedagogik muammolarni yechishdagi muammolarni bartaraf etishga xizmat qiladi. Yagona axborot makonini pedagogik ta'lim muhitining birligini pedagogik ta'lim sifatini, uning rivojlanishini, ilmiy-pedagogik salohiyatdan samarali foydalanishni tashkil etish sharoitini yaratuvchi sifatida qarash mumkin. Geografiya fani qadimdan yer to`g`risidagi fan bo`lib, tabiat, tabiiy jarayon va hodisalarni o`rganib kelgan. Shunday ekan bu fanni o’qitish jarayonida internet tizimidan samarali foydalanmog’imiz kerak. Geografiyani zamonaviy axborot texnologiyalari yordamida o’qitish orqali avvalambor o’quvchilarda fanga bo’lgan qiziqishni orttirish, ularning mustaqil ishlash va ijod qilishlari uchun imkoniyat yaratib, o’quv jarayoni takomillashtiriladi. Yana ishdan ko’zlangan asosiy bir maqsad-Internet tarmog’ida turli geografiya mavzularga oid veb-saytlar yaratish va ularning sonini ko’paytirish yotadi. Shuningdek internetdagi bor mavzular aynan ko’chirib olinishiga yo’l qo’ymaslik kerak. Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohatlar tufayli O’zbekiston jamiyatining barcha sohalari, shu jumladan ilm-fan va ta’lim sohalarini zamonaviylashtirish imkoniyatiga ega bo’lmoqda. Shu jihatdan jahon tajribasiga tayangan holda Geografiya fanini o’qitishda ta’limning ilg’or usullari, zamonaviy axborot texnologiyalari va Internetdan foydalanish ta’lim jarayoni samaradorligi va sifatini oshirishi bilan bir qatorda Respublikaning jahon informaton hamjamiyatiga muvaffaqiyatli integratsiyalashuviga ham keng imkoniyatlar yaratib beradi. 47

Mamlakatimizda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bozori industriyasini tarkib toptirish jamiyatimizda chuqur ijtimoiy o‘zgarishlarga olib kelib, uni «industrialdan axborotlashgan jamiyatga» aylantirishiga ishonchimiz komil. Mediadars: MIRZACHO`L TABIIY GEOGRAFIK RAYONI Dars turi: Interfaol media dars. Ta’limiy maqsad : M irzacho`l tabiiy geografik rayoniga oid ilmiy geografik bimlalir berish Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilar ongiga ekologik ta’lim tarbiya shakillantirish. Darsni rivojlantiruvchi maqsadi: O’quvchilarni geografiya darsida media resurslar blan tanishtirish. Dars jihozi: Kompyuter, CD-Disk ," Geografiya 7", Viktorina dasturi. Darsni borishi: Tashkiliy qism. 1. O’qituvchini kirish so’zi. 2. O'tilgan mavzu CD-disk,"Geografiya 7" dan foydalanib test o'tkazish. Yangi mavzu: M irzacho`l tabiiy geografik rayoni 1 Power Pointda taqdimot 2 Internet resurslari bo’ylab sayyohat. M irzacho`l tabiiy geografik rayoni http://www.oval.ru/enc/60280.html M irzacho`l tabiiy geografik rayoni 5. O’tilgan mavzuni mustaxkamlash 1.savol –javob. 2.Power Pointda dars mavzusida taqdimot tayyorlash Mustaqil ish. 6. Darsda faol qatnashgan o’quvchilarni baholash va rag`batlantirish. 7. Uyga vazifa. 42-mavzu Darsda yangi bilimlarni o`rganishda kirishishdan avval o`quvchilar 48

komp`yuterlar bilan tanishtiriladi. Dars Pentium rusumli shaxsiy kompyuterlar bilan jixozlangan maxsus xonada olib boriladi. Kompyuter mashinalari maxsus stollarga o`rnatilgan bo`ladi. Xar bir stolda bir o`quvchi mashinada ishlash, muloqotda bo`lish imkoniyati yaratiladi. Har bir stolda «Geografiya atlasi», «Yozuvsiz karta» va boshqa kerakli ta`lim vositalari ham hozirlab qo`yiladi. O`qituvchi kompyuter va uning qismlari, axborot-ma`lumot tizimini tuzish va uni kadrlar yordamida mashina xotirasiga yozish va undan foydalanish yo`llari bilan o`quvchilarni tanishtiradi. Komp`yuterlar juda ulkan miqdordagi xilma-xil va murakkab axborotlarni «xotira»sida saqlash qobiliyatiga ega. Bu fazilat esa juda ko`p geografik atama va nomlarni o`ziga qamragan tabiiy geografiya kurslarida, axborot ma`lumot tizimini yaratish va uni kompyuter xotirasiga yozishda ayniqsa qo`l keladi. O`quv kompyuterida ma`lumotlar tayorlash, dars mashg`uloti o`tish ayniqsa, amaliy va mustaqil ish, grafik topshiriqlar bajarish, muayyan dastur asosida o`quv mashg`ulotlarini tayyorlash imkoniyatini beradi. Kompyuterlardan foydalanishda avvalo, dastur tuzish, uni tizimlash geografiya ta`limida uch bosqichda olib boriladi. Birinchi bosqich : Kompyuter texnikasi uchun axborot- ma`lumot tizimi (bazasi) tayyorlash. Ikkinchi bosqich : Axborot-ma`lumot tizimini tegishli kadrlar vositasida kompyuter vositasiga yozish. Uchinchi bosqich : Kompyuterda yozilgan ma`lumotlardan ta`lim jarayonida foydalanish. Birinchi bosqichda, kompyuter uchun axborot-ma`lumot tizimi yaratilayotganda, uning xotirasiga yozish nazarda tutilgan ma`lumotlar aniqlab chiqiladi. O`quv dasturi talabi asosida. «O`rta Osiyo geografiyasi» kursida, Mirzacho`l tabiiy geografik o`lkasiga tabiy geografik tavsif, yani geografik o`rni, o`lchami, Yer yuzasi xususiyatlari (qirlar, tekisliklar, cho`llar), iqlimi va ichki suvlari, 49

tuproqlari, o`simlik va hayvonot dunyosi nomlari ro`yxati tuzib chiqiladi. Ikkinchi bosqichda axborot-ma`lumot tizimi kodlar vositasida kompyuter xotirasiga yozilayotganda, u magnit diskiga maxsus kodlar bilan yoziladi va talab qilinganda maxsus ko`rsatmaga qarab magnitli diskdagi tasmaga yozilgan ma`lumotlar ishlanib, displey ekranida matn, geografik nomlar, karta chizmalar, jadval va grafik tarzida tasvirlanadi. Uchinchi bosqichda, kompyuter xotirasiga yozilgan ma`lumotlardan ta`lim jarayonida foydalanilayotganda, dastlab o`quvchilar kompyuter klaviaturasi, magnitli disk, displey kabilarning nimaligi va ular bilan ishlash tartib qoidalari bilan tanishtiriladi. Ishga oid bir necha mashqlar bajariladi. Shundan so`ng esa asosiy dars «Mirzacho`l tabiiy geografik rayoni» mavzusini o`rganishga kirishiladi . O`qituvchi mavzuning maqsadi, mazmuni, tegishli atlas beti, darslik beti bilan tanishtirib so`ng kompyuterdan foydalana boshlaydi. O`qituvchi : Mirzacho`l tabiiy geografik rayonini aniqlang? degan savoldan so`ng, Displey ekranida ko`ringan Mirzacho`l tabiiy kartasidan o`quvchilar bilib oladi. U ekranda rangli tasvirda ko`rinadi. O`qituvchi savollar beradi. O`quvchilar bu savollarga javob topganlaridan so`ng kompyuter klaviaturasidagi tegishli tugmachani bosadi. Displeyda yana Mirzacho`l tabiiy geografik rayoniga oid geografik joy nomlari ro`yxati vujudga keladi va ularning o`rni kichik yulduzcha bilan karta chizmada ko`rsatib boriladi. O`quvchilar displeydagi geografik nomlarni, geografiya atlasining tegishli betlaridan topib beradilar.Shundan so`ng, o`quvchilarga Mirzacho`lning tabiiy sharoiti haqida bilimlar beriladi. Displeyda har bir geografik nom yozilishi bilan, Mirzacho`l karta chizmasi o`rnida, kichik qizil yulduzchalar lipillab yonib turadi. Shundan so`ng Matbuoatda e`lon qilingan ayrim xabarlar o`quvchilarga o`qib eshittiriladi, olingan tasvirlari tarqatilib, ular o`qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi. 50

XULOSA Axborot asrida insoniyat tarixida sanoat va fan olamida olamshumul yutuqlar qo`lga kiritildi. Fan, ta’lim sohalarida o`qitish o`rganishning zamonaviy vositalari joriy qilindi. Ushbu vositalarni biri eng ko`p qo`llaniladigani bu Axborot kommunikatsion texnologiyalardir. H ozirgi kunda zamonaviy ta’lim uslublaridan biri bu yangi pedagogik texnologiya bo`lib, bu pedagogik texnologiyaning ta’siri jarayonida o`qituvchi va o`quvchi faolligi oshadi, o`quvchida mustaqil bilim olish e h tiyoji shakllanadi. Yangi pedagogik texnologiya o`quv jarayonida, fan va texnikaning ilg’or yutuqlarini talabalarga yetkazish maqsadida videotasmalarga tushirib keltirilgan ishlab chiqarish korxonalari jarayonlariga oid, lavhalardan kompyuter va axborotlar texnologiyalari asosida tayyorlangan ma’ruza va amaliyot darslarining elektron versiyalaridan, tarqatma materiallardan va boshqa manbalardan foydalanishi nazarda tutadi. Ta’lim aniq maqsadga yo’naltirilgan o’quv vazifalarini hal qiluvchi, o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi faoliyatni mujassamlashtirgan jarayon bo’lib, ta’lim mazmuni o’zlashtirish natijalari ham kiradi. Geografiya ta’limi o’z ichiga quyidagi elementlarni oladi. 1. Ta’lim maqsadi, bunda asosiy o’rinni shaxsan har tomonlama rivojlantirish va uning ijtimoiy faolligini oshirish egallaydi. 2. Ta’lim mazmuni maqsad orqali amalga oshiriladi. 3. O’qituvchi va o’quvchining birgaligidagi faoliyati bunda ta’lim metdodlari vujudga keladi va ishga solinadi. 4. O’qituvchining dars berishga, o’quvchining dars eshitishga qiziqishi qiziqishsiz ularning faoliyati mavjud bo’la olmaydi. 5. Bilimni egallash mexanizmi. U o’qituvchi va o’quvchining qiziqishlari faolligi va faoliyati natijasidir. 6. Tashkiliy shakllar. Bunda ta’lim bosqichlari o’qituvchi va o’quvchi funksiyasi vaqt byudjeti va hokazo jarayonlar kiradi. 51

7. Ta’lim natijalari. Bunda o`quvchida qanchalik geografik madaniyat shakllanganligi uni yanada takomillashtirish natijalari izlanadi. Agar yuqoridagi elementlarning birontasi bo’lmasa, ta’lim jarayoni mavjud bo’la olmaydi yoki buziladi. O’quv jarayonini rejalashtirish ham geografik madaniyat shkllantirishdagi muhim omillardan sanaladi. Bunda har bir dars, har bir mavzu bo’yicha aniq maqsad, ta’lim mazmuniga mos keluvchi metodlarni tanlash maqsadga muvofiq. Ta'lim-tarbiyaning mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o`tishi bilan kеngayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib bormoqda. Hozirda inson faoliyatining asosiy yo`nalishlari shu faoliyatdan ko`zda tutilgan maqsadlarni to`liq amalga oshirish imkoniyatini bеruvchi yaxlit tizimga, yangi tеxnologiyalarga aylanib bormoqda, bu o`rinda elektron dasrliklarning ahamiyati va roli benihoya kattadir. Men ushbu bitiruv malakaviy ishimni yoritishda pedagogik amaliyot davrida orttirgan tajriba va bilimlarimga tayangan holda ,,Mirzacho`l tabiiy geografik rayoni’’ mavzusida ochiq dars o`tkazdim. Yuqorida mazkur ochiq dasr ishlanmasi va texnologik kartasini ketirib o`tdim. Maktablarda o`qitishni tashkil qilish va yangicha darslar o`tish to`grisidagi o`z fikrlarimni bayon etdim. Bu menga kelajakda maktabda har bir mavzu yuzasidan turli izlanishlar olib borishimga, bilimimni yanada chuqurlashtirish uchun harakat qilishimga turtki bo`ldi. 52

FOYDALANILGAN ADABIOTLAR 1. Karimov I. O`zbеkiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - T.: O`zbеkiston, 1997. 2. Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. 3. Karimov I. O`zbеkiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O`zbеkiston, 2011. 4. Asanov G., Nabixonov M., Safarov I. O`zbеkistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo`g`rofiyasi. - T.: O`qituvchi, 1994. 5. Akramov Z. M., Musayеv R. G. Jahon mamlakatlarining iqtisodiy va ijtimoiy gеografiyasi.- T.: 9- sinf uchun darslik. Mеhnat 2001. 6Aripov M, A Xaydarov. «Informatika asoslari». Toshkent. «O`qit» 2002 y. 7 . Ahmеdov E., Saydaminova Z. O`zbеkiston Rеspublikasi. Qi s q acha ma'lumot - noma. – T.: O` zbеkiston, 2006. 8. Ata-Mirzaеv O., Tuxliyеv N., Uzbеkistan: priroda, nasеlеniyе, ekonomika. – T.: O`zbеkiston Milliy ensiklopеdiyasi, 2009. 9. Nabiyеv E., Qayumov A. O`zbеkistonning iqtisodiy salohiyati. – T.: Univеrsitеt, 2000. 10.Soliyеv A.S., Ahmеdov E., Maxamadaliyеv R.Y. va b. Mintaqaviy iqtisodiyot. O`quv qo`llanma. – T.: Univеrsitеt, 2003. 11.Soliyеv A., Nazarov M. O`zbеkiston qishloqlari (Qishloq joylar gеografiyasi). – T.: Fan va texnologiya, 2009. 12 . Soliyеv A., Nazarov M., Qurbonov Sh. O`zbеkiston hududlari ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishi. – T.: «MUMTOZ SO`Z», 2010. 13.Soliyеv A. Iqtisodiy gеografiya: nazariya, mеtodika va amaliyot.- T.: Kamalak, 2013. 14.To`xliyеv N. O`zbеkiston Rеspublikasi iqtisodiyoti. – T.: O`zbеkiston Milliy ensiklopеdiyasi, 2008. 15.Qurbonniyozov R. Gеografiya o`qitish mеtodikasi. – Urganch, 2001. 53

16.Qurbonov Sh. B. Kichik hududlar ijtimoiy-iqtisodiy gеografiyasi.–T.: “MUMTOZ SO`Z”, 2013 17.Qo`chqorov A. Jahon mamlakatlari iqtisodiy-ijtimoiy gеografiyasi. - T.: 2000. 22-29 bеtlar. 18. O`zbеkston Rеspublikasi ” ensiklopеdiyasi. Toshkеnt 1996 y. 19.O`zbеkiston Rеspublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining mustaqillik yillaridagi (1990-2010 yillar) asosiy tеndеntsiya va ko`rsatkichlari hamda 2011- 2015 yillarga mo`ljallangan prognozlari. – T.: O`zbеkiston, 2011. 20.Gulomov S. «Komp’yuterlar va ofis texnikasi». Toshkent. «O`qituvchi» 2000 y. 21. .Hayitov A. Geografiya ta’lim texnologiyalari mohiyati.Qarshi, 2003 22..Hayitov A.,Boymurodov N.Ta’limda noana’naviy darslar va interfaol usullardan foydalanish. -Toshkent “Yangi asr avlodi” 2006 Bitiruv malakaviy ishiga global tarmoqda mavjud web sahifalar . 23 www geogle.com – 24. www referat.uz 25. www ziyo.net. 26. www ilm.uz - 27. www Bilimdon.uz 28. www gow.uz 54

Ilova FAN: O’ZBEKISTON TABIIY GEOGRAFIYASI . sinf: 7 Mavzuning texnologik xaritasi va o` tkazilish ishlanmasi Mavzu: Mirzacho`l M aqsad va vazifalar O`quvchilarda yangi atama va tushunchlarni shakllantirish; Mirzacho`lning tabiiy-geografik o`rni xususiyatlari haqida tasavvurlar hosil qilish; o`quvchilarda geografik o`rin ko`nikmasini shakllantirishda davom etish; o`lkaning o`ziga xos xususiyatlari haqida bilim berish. O`quvchilarda jamoa bo`lib ishlash, o`zaro yordam va berilgan vazifalarni bajarishda ma’suliyat sezish ko`nikma va malakalarni tarkib toptirish. O`quv materiali mazmuni O`rganilgan mavzilardan asosiy tushunchalarni ajrata bilish, ularni amaliyotda qo`llay bilishga o`rgatish, mustaqil fikrlash doirasini kengaytirish. O`quvchilarning savol-javob, xarita bilan ishlash (amaliy mashg‘ulot) orqali yangi mavzuni qay darajada o`zlashtirilganligi nazorat qilinadi. O`quv jarayonini tashkil etish texnologiyasi Shakl: interfaol mashg‘ulot: suhbat-ma’ruza, yakka tartibda, kichik guruh, jamoa bo`lib ishlash. Metod: “Aqliy hujum”, “Amaliy mashg‘ulot” “Kichik guruhlar bilan ishlash”, savol- javob, test. Vosita: Darslik, 7-sinf o`quv atlasi va yozuvsiz xaritalar, O`zbekistonning tabiiy kartasi, mavzuga iod rasmlar, tarqatma savollar. Nazorat: kuzatish, nazorat savollari, nazorat testlari. Baholash: rag‘batlantirish, 5 ballik tizim asosida. Kutiladigan natijalar O`qituvchi: Mavzu belgilangan vaqt ichida barcha o`quvchilar tomonidan o`zlashtiriladi. O`quvchilarning darsda faolligi oshadi. Ularda fanga nisbatan qiziqish o`yg‘onadi. Amaliy mashg‘ulotlarni mustaqil bajaradilar, barcha o`quvchilar yakka tartibda baholanadi. boshqalarga yetkazish, savol va javob berishga o`rgatiladi. O`quvchi: Mavzu yuzasidan yangi bilimga ega bo`ladilar. Guruhlar bilan ishlashni o`rganadilar, eslab qolish, ayta olish, ko`rsata olish ko`nikma va malakalarga ega bo`ladilar Kelgusi rejalar O`qituvchi: Yangi pedagogik texnologilarni o`zlashtiradi va darsda tatbiq etib, takomillashtirishga erishadi. O`z ustida ishlaydi. Mavzuni hayotiy voqyalar bilan bog‘laydi va solishtiradi. O`quvchi: Mavzu yuzasidan berilgan topshiriq ustida mustaqil isshashni o`rganadi. O`z fikrini ravon bayon eta oladi. Yangi mavzuga oid qo`shimcha materiallar topishga harakat qiladi. Mashg‘ulotni ng borishi Darsning tashkil etish shakllari: a) salomlashish b) davomat aniqlash. c) ob-havo so`rash 55

d) uyga berilgan topshiriqlarni tekshirib chiqish Dars uslubi. Suhbat ,savol-javob, guruhlarga bo`lish, Dars rejasi: 1. O`qituvchining kirish so`zi (1 daqiqa). 2. O`tilgan mavzuni mustahkamlash (5 daqiqa). 2. Guruhlarga bo`linish (2 daqiqa). 3.Yangi mavzu bayoni. (12 daqiqa). 4. Yangi mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar (8 daqiqa). 5. Mavzuni mustahkamlash (2 daqiqa). 6. O`quvchilarni rag‘batlantirish va baholash (2 daqiqa). Oltin qoidalar. 1. Faollik. 2. Vaqtga rioya qilish. 3. Fikrni takrorlamaslik. 4.O`zaro hurmat. 5. To`g`ri javob uchun rag`bat. 6. O`ng qo`l qoidasi. 7. “Bir yoqadan bosh chiqarish”. 8. Intizom Darsning borishi: 1. Darsning tashkiliy qismi; salomlashish, o`q uvchilar davomatini kuzatish, psixologik iqlim yaratish. . 2. O`quvchilarga qiziqarli malumotlar berish. 3. Yangi mavzu bayoni. Mirzacho`l Sirdaryo bilan Arnasoy ko`li oralig'ida joylashgan, umumiy maydoni taxminan 1 mln ga, U shimolda Qozog'iston bilan, janubi-sharqda Tojikiston bilan, g'arbda Qizilqum o`lkasi bilan chcgaradosh. Sirdaryoning chap so h ilida joylashgan. Janubda Т urkiston, Morguzar, Nurota tizmalari, shar q da Sirdaryo o` zani bilan chegaralanadi. 56

Mirzacho`lning tekislikdan iboratligi tufayli va Janubda Т urkiston va Nurota t i zma tog`larining mavjudligi natijasida i q limiy sharoitlar o` ziga xos. Q ishda sovu q h avo ma s salari h ech q anday t o` si q siz tekislikka kirib keladi, yozda esa termik depressiya h ukmrondir. Iyulning o` rtacha h arorati shimolda 26—27°, janubda 30 —28,5°. Yanvarning o` rtacha h arorati shimolda—3°, —4°, janubda esa 0,8°, — 1,1°. Atmosfera yo g` inlari o` lkada o` rtacha 252—363 mm ni tashkil q iladi, uning shimoli- g` arbida 200 mm dan kam, markaziy q ismida 200—300 m, janubda — to g` etaklarida — 300 mm dan ziyod yo g` in tushadi. Yog`in k o` pro q ba h orda (40%) va q ishda (25—35%) yo g` adi. Mirzacho`lning shimoli- g` arbida shimoliy shamollar h ukmron, janubi- shar q da janubi-shar q iy shamollar ustuvor. Shimoli-shar q iy q ismida q ishda janubi- shar q iy va janubiy shamollar ( o` rtacha tezligi sekundiga 1,8—2,9 m), yozda esa shimoliy va shimoli- g` arbiy shamollar esadi. Mirzacho`lning janubi uchun janubi- shar q iy va sharqiy yo`nalishlardagi shamollar, ayni q sa, kuchli esadi. Ushbu shamollar, odatda «Ursatevskiy» nomi bilan mash h ur. Kuz va q ishda mazkur shamol Far g` ona vodiysi b o` ynidan Mirzacho`l tekisligiga katta kuch bilan chi q ib kelishi tufayli shamol tezligi go h o sekundiga 46 m gacha yetadi. K o` pro q 20 m tezlikda h arakat q iladi. Yer osti suvlarining t o` yinishi Т urkiston va Nurota tog` tizmalarining yer usti va yer osti suvlari, Sirdaryo va uning o` zani ostidan, Chot q ol va Q urama tizmalaridan yunalgan yer osti o q imlari, atmosfera yo g` inlari, su g` orish kanallari va ni h oyat su g` oriladigan dalalardan zaminga singgan suvlar hi sobiga oloyuz beradi. Chordara suv ombori va Arnasoy, H aydark o` lning suv sat h lari q anchalik baland b o` lsa, grunt suvlarining sat h i h am shuncha yer yuzasiga ya q in joylashadi. Suv sarfida, asosan bu g` lanish va kollektorlar o q imi katta o` rin tutadi. Mirzacho`lda muntazam o q uvchi daryo tizimlari mavjud emas. Т urkiston tizmasining shimoliy yonba g` irlaridan boshlanuvchi bir necha soylar va daryolar mavjud. Eng yirik daryolardan biri Sangzor. Uning umumiy uzunligi 123 km, h avzasining maydoni 2580 kv. km. Daryo Т urkiston tizmasidagi q or-muzliklardan 57

t o` yinadi, yozda t o` lib o q adi, maksimal o` rtacha oylik suv sarfi sekundiga 12,2 kub. m, o` rtacha oylik sarfi esa sekundiga 6,1 kub. m. Daryo suvlari Jizzax voxasini su g` orishda foydalaniladi. Zominsuv xam Т urkiston tizmasining eng yur q ori yonba g` irlaridagi q orlik va muzliklardan boshlanadi, K o` lsuv, Q izilmozor va Q ash q asuv soylarining o` zaro qo` shilishidan vujudga keladi Suv yi g` ish maydoni 555 kv, km, o` rtacha k o` p yillik suv sarfi se - kundiga 2 kub. m, eng k o` pi 4,8, eng (kami 1 kub. m dan iborat. Eng k o` p o q im iyun oyiga t o`g` ri keladi. Т urkiston tizmasining shimoliy yonba g` irlaridan boshlanadi gan soylar Rovotsoy, Sayxonsoy, Т urkmansoy, Х o` jamushkentsoy, Achisoy, Qo` shchisoy, J a lairsoy, Х ovataksoy, Bosmandisoy va bon shq alarni misol tari q asida keltirish mumkin. Ular ning jami suv sarfi sekundiga 20,74 kub. m ni tashkil etadi. Sirdaryoning chap so h ilida o` nlarcha turli kattalikdagi q ayir k o` llari va boti q lar mavjud, ular daryoning q olgan o` zanlarida joylashgan, lekin kollektor tarmo q lari q urilishi natijasida u larning asosiy q i s m i q urigan va sholizorlarga aylantirilgan. Mirzacho`lda bo`z tuproqlar- ning ikki kichik turi, ya’ni tipik va och bo`z tuproqlar tarqalgan. Mazkur turdagi tuproqlar o`rtasidagi chegara taxminan 450 m mutlaq balandlikka mos keladi. Тipik bo`z tuproqlar yoyilmalarining boshlanish qismi, tog`oldi shelflarining yuqori qismlarida keng tarqalgan. Ushbu tuproqlar sho`rlanmagan, lekin qiyalik kattaroq bo`lgan joylarda eroziyaga uchragan. Yuqori qismi (0—3 sm) da 3—4%, quyiroq (0—10 sm) da 1,5—2,5% gumus mavjud. Och bo`z tuproqlar yoyilmalarining chekka qismlarida, Lomakin platosining shimol tomonida, tog`oldi shleyflarida uchraydi. Ushbu tuproqlarning yuqori 58

gorizontlarida karbonatlarning miqdori 6—7%, quyi tomon esa 10—11% gacha ortadi. Тuproqning quyi qatlami (35—45 sm) da gips tarkibi 1—2% ni tashkil etadi.Mirzacho`lning asosiy qismi sug`orma bo`z-o`tloq tuproqlari bi lan band bo`lib, namlikning bug`lanishi natijasida qatlamlarda turli miqdorda tuzlar to`plangan. Sug`oriladigan tuproqlarda tuz kuproq eng yuqori qatlamda yig`iladi (1 —2%, ba’zan undan ko`proq;), quyi tomon kamayib boradi. Sirdaryoning quyi terrasalarida o`tloq-tuproqlar tarqalgan va ular ham turli darajada sho`rlangan. Mirzacho`lda juda zich holda kollektor-zovur t a r m o q lari va tik zovurlar mavjudligi tufayli tuproklarning haddan tashqari sho`rlanishining oldi olingan. O`zansimon pastqamliklarda (Yettisoy, Sardoba) sho`rxoklar hukmron. Mirzacho`l yerlarining asosiy qismi to`liq o`zlashtirilgan, faqat Yettisoy pasgkamligi va Janubiy Mirzacho`l kanalining j a n u b i y qismidagi mintaqa o`zlashtirilmagan, chunki yerlar y o y i l m a l a r n i n g chekka qismida joylashganligi tufayli anchagina jipslashgan va tuz miqdori juda bisyor. Irrigatsiya va melioratsiyaning eng s o ` n g g i yutuqlari Mirzacho`lda sinovdan o`tkazilishi sababli o`lkada sug`orish madaniyati eng yuqori, sug`orish me’yori gektariga 7,5 m i n g kub. m, grunt suvlari sathi tik zovurlar yordamida deyarli b i r maromda ushlab turiladi, binobarin sho`rlanish jarayoni ancha b o s h q ariladi, lekin shunga qaramasdan meliorativ ahvolni juda yuqori darajada deb b o ` l m a y d i O`simliklari. Mirzacho`l tabiiy geografik o`lkasida cho`l, adir, tog' va yaylov mintaqalariga xos o`simliklar uchraydi. Cho`l o`simliklari, asosan, efemerlar — sho`ro`zak, qorabosh, burgan, lolaqizg'aldoqlardan iborat bo`lib, ular jazirama issiq boshlanishi bilan qovjiray boshlaydi. So`ngra issiq 59

va qurg'oqchilikka chidamli shuvoq, chalov, sho`ra, yulg'un va yantoqlar yozda ham o`saveradi. Sho`rxok joylarda ta tir, burgan, sho`rajriq, yulg'un, tuyaqorin kabi o`simliklar o`sadi.Mirzacho`lning tog` etaklari va undan yuqorida na'matak, irg'av, zirk, pista, bodom, olma, olcha kabi buta va mevali daraxtlar o`sadi. Nurota tog'larida yong'oqlar mavjud. Turkiston tog' tizmasining 1500—2500 m balandlik qismida archazorlar uchraydi. 2800—3000 metrdan balandda qo`ng'irbosh, rang, yovvoyi arpa kabi o`tlar o`suvchi yaylov mintaqasi boshlanadi. Sirdaryo bo`yidagi to`qaylarda yulg'un, tol, turong'il, jiyda kabi o`simliklar o`sadi. Hayvonot dunyosi. O`lkaning katta qismida cho`l hayvonlari yashaydi. ulardan eng muhimlari kemiruvchilardan qo`shoyoq, yumronqoziq, quyon , sudralib yuruvchilardan kaltakesak va ilon, yirtqichlardan hasharotlardan chayon, falanga, sutemizuvchilardan tulki, bo`ri, jayron uchraydi. Sirdaryo to` qaylarida to` qay mushugi. to`ng'iz. chiyabo`ri. Qushlardan qirg'ovul, o`rdak va g’ozlar. M a v z u n i m u s t a h k a m l a s h u c h u n t e s t s a v o l l a r . 1. Mirzacho`l o`lkasining qaysi qismida Turkiston, Morguzar, Nurota tog` tizmalari joylashgan? А . Shimol B. G`arb S . Janub D. Sharq 2. Mirzacho`l o`lkasining janubiy qismidagi tog`lar qaysi erada ko`tarilgan? 60

A. Mezazoy B. Kaynazoy S . Paleozoy D. Arxiy 3. Mirzacho`l o`lkasida yanvar oyining o`rtacha harorati qancha? A. -1-4 C B. -5-8 C S . -1-3 C D. 0 -+4 C 4. Mirzacho`lning qaysi qismida yog`in miqdori 200-350 mm atrofida bo`ladi? A. Tog` B . Tekislik S. Janubida D. Adir 5. Mirzacho`lning tekislik qismida yog`inga nisbatan bug`lanish necha baravar ko`p? A. 2-2,5 B. 3,5 – 4 S. 3-3,5 D . 4- 4,5 5. Mirzacho`lning shimoli-g`arbida joylashgan ko`llar? A. Tuzkon, Arasoy B. Sho`rko`l, Dengizko`l S. Arnasoy, Shovulko`l D. Sho`rko`l, Tuzko`l 6. Mirzacho`l qaysi qismida Qizilqum bilan chegaradosh? A. Shimolida B. Janubida 61

S. G`arbida D. Sharqida 7. Hayotboshi cho`qqisining balandligi qancha? A . 2169 m B. 2011 m S. 2100 m D. 3000 m 8. Tabiiy geogarfik o`lkaning tekislik qismining o`rtacha qancha? A. 200-350m B . 250-300m S. 400-450m D. 150-200m 9. Amir Temur darvozasining kengligi qancha? A. 100-120 m B. 90-100 m S. 150 m D . 120-130m 10. O`lkaning eng yirik va asosiy suv manbai qaysi? A . Sirdaryo B. Amudaryo S. Zarafshon D. Sangzor T O P I SH M O Q L A R  Zar gilam zar-zar gilam Ko`taray desam og’ir gilam (Tuproq)  Do`ng bo`libdi ko`chma qum Shamolda tinmas bir zum. To`p-to`p tizma ham yakka, 62

Qum ustida yo`q pakka (Barxan)  Topchi, senga topishmoq, Unga darkor cho`l, qumoq. Do`stlari juzg’un, iloq, Sanoqsiz, juftmi, yo toq. Qani ayt nomin… (Shuvoq) • Cho`lda o`sadi, suvda cho`kadi Shamol to`sadi, shoxin to`kadi Toshdek yog’ochin, arra kesolmas Deganlarim chin, zaxda o`solmas. (Saksovul) • O`zi tanho-yagonadir, Tabiatga chin onadir. (Quyosh) Tilla barkash yarqiraydi, Baxt ulashib charaqlaydi, (Quyosh) So`z o`yini: harflarni joy- joyiga qo`ying. 1. Jayron - a; r; y; n; j; o. 2. Qamish - i; sh; m; a; q. 3. Bo`rsiq - s; o`; r; b; q; i. 4. Jiyda - d; y; a; i; j. 5. Kaltakesak -k; t; a;s; a; k; a; l; k; e. 63

O'xshashlar

Qashqadaryo viloyatida yangi tashkil etilgan shaharchalar geografiyasi

“Jahon transporti” mavzusini o’qitish texnologiyasi

Geografiyani o`qitishda o`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo`llari

Qashqadaryo viloyatinng qishloq aholisi geografiyasi

Geografiya darslarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish va pedagogik texnologiyalarni qo’llash (Transport Qashqadaryo misolida )