Qashqadaryo viloyatinng qishloq aholisi geografiyasi - Geografiya - Diplom ishlar

Qashqadaryo viloyatinng qishloq aholisi geografiyasi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

457 KB

Ko'chirib olish

Qashqadaryo viloyatinng qishloq aholisi geografiyasi K I R I S H . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . T U S H U N T I R I S H Q I S M I I-BOB. QASHQADARYO VILOYATI AHOLISINING SHAKLLANISHI VA TARKIBI. . . . . . . . . . . . . . . . .. 1-1. Viloyatdagi hozirgi geodemografik vaziyat . . . . . . . . . . . 1-2. Aholi tarkibi va mustaqillik yillarida unda sodir bo`lgan o`zgarishlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II-BOB. QASHQADARYO VILOYATI AHOLI JOYLA - SHUVINING XUSUSIYATLARI. . . . . . . . . . . . . . . . . 2-1. Shahar va qishloq aholi manzilgohlarining farqi va geografiyasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2-2. Qishloq aholisi va uning tarkibidagi o`zgarishlar ning tahlili. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X U L O S A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

K I R I S H Mavzuning dolzarbligi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida demografik vaziyat va uning ijtimoiy - iqtisodiy oqibatlari ko`p qirrali, dolzarb muammolardan biridir. Chunki bozor munosabatlarining markazida inson shaxsi, uning individual imkoniyatlari turadi.Inson salohiyati eng faol, eng bunyodkor omil bo`lib,u mamlakatning islohatlar va tub o`zgarishlar yo`lidantinimsiz ilgarilab borishini ta’minlaydi. Jamiyatning ijtimoiy va ijtimoiy rivojlanish darajasi bilan belgilanuvchi mazkur omil o`z navbatida uni rivojlantirish va taraqqiy ettirishda hal qilubchi ahamiyatga ega. Bunday vaziyatda Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek “...demografiya sohasidagi real ahvolni, aholining mavjud turmush darajasini hisobga olgan holda bozor munosabatlariga o`tish bilan bir qatorda odamlarni ijtimoiy himoyalash sohasida kuchli chora – tadbirlarni oldindan amalga oshirish kerak” 1 . Aholi jamiyat rivojlanishida muhim o`rin egallagan holda uning moddiy va ma’naviy asosining yaratuvchisi hamdir. Iqtisodiyot asosini tashkil etuvchi moddiy boyliklarni barcha aholi emas, aksincha, uning ma’lum bir, ya’ni mehnatga layoqatli qismigina yaratadi. Ammo, Aholi muammolarini o`rganish uning nafaqat mehnatga layoqatli qisminigina emas, balki mehnat resurslarining shakllanishiga ta’sir ko`rsatadigan omillardan biri bo`lgan aholining rivojlanishi xususiyatlarini chuqur o`rganish zarur. Muammoning o`rgani lga nlik darajasi. O`zbekistonda demografiya va xususan aholi geografiyasi (demogeografiyasi) fanining rivojlanishiga Y.S.Timm, A.A.Shoroxova, M.Q.Qoraxonov, I.R.Mullajonov, Z.N.Akramov, G.Asanov, T.E. Rayimov, A.Soliyev, O.Otamirzayev, M.R.Bo`riyeva, A.A.Qayumov, M.Yangiboyev, O.Ubaydullayev va boshqa ko`pgina olimlar katta hissa qo`shdilar. 1 Karimov I. A. “O`zbekiston ijtimoiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lidan” T., “O`zbekiston”, 1995, 11 bet.

Qashqadaryo viloyati aholisining geografik xususiyatlari M.Yangiboyev tomonidan ancha mukammal o`rganilgan. Hozirgi paytda viloyat aholisi geografiyasi P.Qurbonov, M.Berdiqulova, D.S.Murodova va boshqa bir qator yosh tadqiqotchilar tomonidan turli jihatlarda o`rganilmoqda. Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot predmeti. Ishhning tadqiqot predmeti Qashqadaryo viloyati qishloq aholisi geografiyasi bo`lib, unda viloyatda qishloq aholisining joylashuvi, demografik tarkibi va boshqa masalar tahlil qilinadi. Bitiruv malakaviy ishni bajarishda qiosiy-geografik, majmuiy-geografik metodlardan, tashkilotlarda to`plangan ma’lumotlardan va kartografik materiallardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi va vazifalari . Qashqadaryo viloyati qishloq aholisi geografiyasiga bag`ishlangan mazkur bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi viloyat aholisining shakllanishi va tarkibi hamda qishloq aholisi joylashuvining xususiyatlari bayov qilingan. Bu maqsadga erishish uchun ishda quyudagi vazifalarni yechishga harakat qilindi: - viloyatdagi hozirgi geodemografik vaziyat ; - aholi tarkibi va mustaqillik yillarida unda sodir bo`lgan o`zgarishlar ; - shahar va qishloq aholi manzilgohlarining farqi va geografiyasi ; - qishloq aholisi va uning tarkibidagi o`zgarishlar ning tahlili. Bitiruv malakaviy ishdagi ilmiy yangiliklar . Ishda qishloq aholisi va qishloq joylari geografiyasi butun viloyat aholisining tarkibiy qismi sifatida qarab chiqilgan; qishloq aholisining aholi tarkibi va joylashuvidagi mavqe qioysiy ravishda tahlil qilingan. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati. Ishdagi ma’lumotlar sotsial va iqtisodiy geografiya kurslarini o`rganishda o`lkashunoslik materiallari sifatida hamda mustaqil ishlani bajarishda foydalanilishi mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish “Kirish”, “Tushuntirish qism” va “Xulosa”dan iborat bo`lib, tushuntirish qism ikki bob va to`rt banddan iborat. Bitiruv malakaviy ish kompyuter yozuvida ….bet (kilobayt) dan iborat bo`lib, ishning tushuntitish qismi taqriban… so`zda bayon

qilingan. Bitiruv malakaviy ishga uning mazmumini ixchamroq bayon qilishga imkon beradigan ….jadval, …rasm va kartosxema ilova qlindi. Bitiruv malakaviy ishini bajarishda tog`li hududlar tabiatining muayyan jihatlari yoritilgan o`zbek va horijiy tillardagi adabiyotlar va kartografik manbalardagi ilmiy-nazariy va amaliy sajiyadagi masalalar o`rganildi va tahlil qilindi. Bitiruv malakaviy ishni bajarishda ish mavzusiga bevosita bog`liq bo`lgan o`zbek va horijiy tillardagi ….nomdagi adabiyotdan, internet materiallaridan foydalanildi.

I BOB. QASHQADARYO VILOYATI AHOLISINING SHAKLLANISHI VA TARKIBI I.1. Viloyatdagi hozirgi geodemografik vaziyat Mamlakatimiz istiqlolga erishgach, mustaqil taraqqiyot yo`lini tutgan har bir davlat oldida turgan asosiy vazifani - o`z xo`jaligini yangidan barpo etish va rivojlantirish hamda aholining moddiy ehtiyojlarini qondirish muammolarini hal eta boshladi. Bu vazifalarni bajarish uchun dastavval mamlakatning demografik vaziyatidagi mavjud ahvolni chuqur o`rganish va uning istiqbolida kutilayotgan o`zgarishlarni muntazam aniqlab berish lozim. Prezidentimiz I.A. Karimovning O`zbekistonning yangi iqtisodiy sharoitga o`tishdagi 5 tamoyilining to`rtinchisida demografiya sohasidagi haqqoniy ahvolni hisobga olish muhimligi qayd etiladi. Qashqadaryo viloyati 1920 - yilning sentabr oyiga qadar Buxoro amirligi tarkibida bo`lgan. 1920-yilda Buxoro Respublikasi tashkil topgach, Qashqadaryo tarkibida Qarshi, G’uzor va Shahrisabz uezdlari bo`lgan alohida viloyat sifatida uning tarkibiga kiritiladi. 1924-yil 1-noyabrda markazi Qarshi shahri bo`lgan alohida viloyati maqomiga ega bo`ldi. 1927-yil 17-fevraldan 1938-yil 15- yanvarigacha okrug maqomiga ega bo`lgan va 1938-yilda Buxoro viloyati tashkil etilgach Qashqadaryo okrug sifatida yana shu viloyat tarkibiga kiritildi. Buxoro 1943-yilda Qashqadaryo alohida viloyat sifatida tiklandi. 1943-yil 20-yanvarda qayta tashkil etildi, keyinroq qisqa muddat (25.XII.1960-25.0I.1964) Surxondaryo viloyatiga qo`shib yuborildi. 1964-yil 7-fevraldan Qashqadaryo viloyati qayta tashkil etildi. Qashqadaryo viloyati shimoli-g’arbdan Buxoro, janubi-sharqdan Surxondaryo, janubi – g`arb va g`arbdan Turkmaniston Respublikasining Lebab viloyati, sharqdan Tojikiston Respublikasining Panjakent tumani va Samarqand viloyati bilan chegaradosh. Qashqadaryo viloyatining maydoni 28,6 ming km 2 bo`lib, mamlakatimiz hududining 6,45% ini tashkil etadi. Qashqadaryo viloyati tarkibida 13 ta qishloq ( Dehqonobod, Kasbi, Kitob, Koson, Mirishkor, Muborak, Nishon, Yakkabog`, Qamashi, Qarshi, G`uzor,

Shahrisabz va Chiroqchi) tumani, 12 ta shahar, 123 ta shaharcha, 148 qishloq fuqarolari yig`ini va 1046 ta qishloq mavjud (2011-yil 1- yanvarga qadar). Hozirgi paytda mamlakatimizning barcha viloyatlaridagi kabi Qashqadaryo viloyatida ham bozor iqtisodiyotiga bosqichma – bosqich o`tish ishlari amalga oshirilmoqda, sanoat korxonalari xususiylashtirilmoqda, qishloq xo`jaligi yerlari dehqonlarga bo`lib berilib, fermer xo`jaliklari tashkil topmoqda. Viloyat infratuzilmasida – transport, savdo, sog`liqni saqlash, maorif, fan va madaniy sohalarda ham jiddiy ijobiy o`zgarishlar sodir bo`lmoqda. Keyingi yillarda Qashqadaryo viloyatida demografik vaziyat, ya’ni aholi sonining o`sishi, zichligi aholi manzilgohlari, ularning tiplari, mehnat resurslari va ulardan foydalanishda ham jiddiy o`zgarishlar yuz bermoqda. Bu o`zgarishlarni o`rganish viloyatda demografik vaziyatning hozirgi holati va kelajakda rivojlanish xususiyatlarini chuqurroq tahlil qilish va shunga mutanosib tadbirlarni belgilash imkoniyatlarini beradi. Demografik tahlilning ishonchliligi va to`liqligiga sotsial va iqitisodiy talablar, demografik jarayonlarga turli komponentlar ta’sirini ochib berish zaruriyati ularni o`zgarishning teran majmuasini ishlab chiqishni taqozo etadi. Viloyat nisbatan yuqori demografik sig`imga ega. 2009-yil oxirida bu yerda 2589,6 ming kishi yoki mamlakatimiz aholisining 9,5%i istiqomat qilgan. Aholi soniga ko`ra Qashqadaryo viloyati mamlakatimizda Samarqand, Farg`ona va Toshkent viloyatlaridan keyin to`rtinchi o`rinda turadi. 2010-yil 1-yanvar ma’lumotiga ko`ra Qashqadaryo viloyatining aholisi 2671,0 ming kishi bo`lib, O`zbekiston viloyatlari orasida aholi soni jihatidan 4 o`rinda turadi. Ma’lumki, O`zbekistonda 1926, 1939, 1959, 1970, 1989-yillarda aholi ro`yxati o`tkazilgan. Qashqadaryo viloyati aholisiga doir shu aholi ro`yxatlarining statistik ma’lumotlari va keyingi yillardagi ayrim demografik ma’lumotlar 1– jadvalda keltirilgan. 1926-yilgacha o`tkazilgan aholi ro`yxatida Qashqadaryo viloyati aholisi to`g`risida ma’lumot yo`q. Chunki, Buxoro amirligi tarkibidagi viloyatlarda, shu jumladan Qashqadaryo viloyatida ham aholi ro`yxati o`tkazilmagan. Amirlik tasarrufidagi Qashqadaryo vohasida XIX asr o`rtalarida Qarshi, Kitob, Shahrisabz,

Yakkabog`, Chiroqchi, G`uzor bekliklarida jami 500 ming kishi yashagan. XX asr boshlarida bekliklar viloyatlar deb atalgan. 1920-yilda ma’muriy jihatdan viloyat, tuman va kentlardan iborat edi. M.Qoraxonovning (1965) retrospektiv tahlilga asoslangan tadqiqotlariga ko`ra, XX asr boshlarida hozirgi Qashqadaryo viloyati hududida taqriban 540 ming kishi yashagan bo`lib, ulardan 30 ming kishini shahar aholisi tashkil etgan. 1-jadval. Qashqadaryo viloyati aholi soni va tarkibining ta bii y o ` sishi YILLAR Aholi soni (ming kishi) % hisobiga Jami Shahar Qishloq Shahar Qishloq 1926 343,5 39,1 304,4 11,4 88,6 1939 459,6 40,8 418,8 9,9 91,0 1959 508,0 67,4 440,6 13,2 86,8 1970 802,0 133,0 669,0 16,5 83,5 1979 1118,7 282,2 836,5 25,2 74,8 1989 1596,2 415,2 1181,0 26,0 74,0 1990 1646,9 436,2 1210,7 26,5 73,5 1991 1697,7 445,8 1251,9 26,3 73,7 1995 1917,9 492,0 1426,3 25,6 74,4 2000 2170,2 554,4 1615,8 25,4 74,6 2004 2339,7 582,8 1756,9 24,9 75,1 2006 2423,7 600,6 1823,1 24,7 75,3 2008 2509,4 616,5 1892,9 24,6 75,4 2009 2563,6 1116,8 1446,8 43,5 56,5 2010 2616,0 1135,6 1480,4 43,4 56,6 2011 2671 ,0 1158,2 1512,8 43.3 56,6 1926-yilda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma’lumotlariga ko`ra, Qashqadaryo viloyatining aholisi 343,5 ming kishini tashkil etgan. 1926–1939 - yillar mobaynida viloyatda aholining umumiy soni 118,1 ming kishiga ko`paygan yoki aholining yillik o`sishi 2,6% ni tashkil etgan. 1926 – 1939-yillarda viloyatda ishlab chiqarish kuchlarining kam rivojlanganligi hamda chetdan keladigan aholi harakatining kam bo`lishi tufayli aholining yillik o`sish darajasi mamlakatdagiga nisbatan past bo`lgan. Pirovardida O`zbekiston umumiy aholisiga nisbatan Qashqadaryo viloyatining tutgan o`rni 7,5% dan (1926) 7,3% ga (1939) kamaydi. Lekin , 1939-1959-yillarda viloyat aholi sonining yillik o`sish darajasi mamlakatimizdagiga nisbatan past bo`ldi. Chunki, shu davr mobaynida aholining

bir qismi O`zbekistonning yangi yerlar o`zlashtirilayotgan viloyatlariga hamda qo`shni Tojikiston Respublikasiga ko`chirildi. Aholi bir qismining qo`shni viloyatlarga ko`chirilishi, shuningdek viloyatda sanoat ishlab chiqarishning kam taraqqiy etganligi va tog` oldi hududlarida xo`jalik rivojlanishining pastligi bilan ham bog`liq bo`ldi. 1939 – 1959-yillarda Qashqadaryo viloyatining aholisi atigi 48,4 ming kishiga ko`paydi. Aholi ko`payishining bu yillarda pasayishi urush yillaridagi tug`ilishning kamayishi va urushning oqibatlari bilan bog`liq. 1941- 1945-yillarda urush tufayli Qashqadaryo viloyati aholisining tabiiy ko`payish sur’ati ham ancha pasaydi. Faqat 1950-yillardan boshlab tabiiy o`sish sur’ati bir muncha tezlashdi. 1959-yilda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma’lumotlariga ko`ra viloyatdagi aholi 508,0 ming kishiga yetdi. Shu tufayli 1959-yilda aholi soni bo`yicha Qashqadaryo viloyatining O`zbekistondagi ulushi 6,5% ni tashkil etadi. Viloyat aholisining soni aholi ro`yxati ma’lumotlariga ko`ra, 1979 - yilda 1 118,7 ming, 1989 - yilda 1 596,2 ming kishiga yetdi. Viloyat aholisining soni 1997-yilda 2,0 mln. kishidan oshdi va hozirgi paytda bu hududda 2671,0 mln. dan ziyodroq kishi istiqomat qiladi. Yuqoridagi ma’lumotlardan ko`rinadiki, Qashqadaryo viloyatida aholi nufusi muntazam ravishda o`sib kelmoqda. Viloyat hududida aholining zichligini o`rganish muayyan hududni sotsial - iqtisodiy rivojlantirishni oqilona rejalashtirish va bashoratlashtirishda muhim ahamiyatga ega. Zero, aholi zichligi bilan inson hayotining ko`pgina moddiy va ma’naviy sharoitlari chambarchars bog`liqdir. Aholining hududiy taqsimlanishi muammosi aholining tabiiy o`sishi va tug`ilish muammolariga nisbatan ham muhimroqdir. 1959-1970-yillarda viloyatda aholi sonining ko`payishi ancha yuqori bo`ldi. Qashqadaryo aholisining shakllanishiga tug`ilishning nisbatan yuqoriligi hamda boshqa viloyatlardan keladigan aholi harakati ham sabab bo`ldi. Natijada viloyat aholisi 508 ming kishidan (1959) 801 ming kishiga (1970) yetdi. Aholining o`rtacha yillik o`sishi 4,9% ni tashkil etdi. 1959-1970 - yillarda aholi r o` yxatiga binoan viloyat aholisining soni 57,6% ga ko`paydi. Aholi sonining bunday tez

sur’atlar bilan o`sishida tabiiy ko`payish bilan bir qatorda mexanik ko`payish ta’sir ko`rsatdi. Qashqadaryo viloyatida aholi sonining ko`payishi bilan uning geografik taqsimlanishi va zichligi ham o`zgardi. Viloyat tabiiy geografik muhitiga mos holda aholi uning h ududida bir tekis joylashmagan. 1926-yilda aholining o`rtacha zichligi har 1 km 2 maydonga 12 kishini tashkil etgan bo`lsa, 1991-yilda bu ko`rsatgich 59,8 kishini, 2006-yilda 58,8 kishini, 2009-yilda esa 90,5 kishini tashkil etdi (mamlakatimizda aholining o`rtacha zichligi 2009-yilda har 1 km 2 ga 61,3 kishi)ni, 2011 yilda 93,4 kishini tashkil qilgan. Aholi zichligi viloyatning barcha tumanlarida bir xil emas (2–jadval). Aholining o’rtacha zichligi Kasbi tumanida har 1 km 2 ga 220,7 kishi, Qarshi tumanida esa har 1 km 2 ga 220,2 kishidan ziyodroq bo`lib, Shahrisabz tumanida 180,2 kishini, Yakkabog` tumanida 165,6 kishini, Koson tumanida 128,1 kishini, Kitob tumanida 121,3 kishini tashkil etadi. Ayni paytda Dehqonobod tumanida aholining o`rtacha zichligi har 1 km 2 ga 30,0 kishini, Mirishkor tumanida 31,0 kishi, Muborak tumanida 22,8 kishiga to`g`ri keladi. Albatta, bu ko`rsatgichlar o`rtacha ko`rsatgichlar bo`lib, haqqoniy ahvolni aniq ifodalay olmaydi. Viloyatning Shahrisabz va Kitob tumanlarining tekislik qismida aholining o`rtacha zichligi har 1 km 2 ga 250 kishidan ziyodroq bo`lgani holda Muborak tumanida uning ma’muriy markazining yer maydoni va aholisi hisobga olinmagan taqdirda aholining o`rtacha zichligi atigi 12,6 kishini tashkil etadi. Azaldan sug`orilib dehqonchilik qilinadigan Qarshi, Kasbi, Shahrisabz, Yakkabog`, Kitob tumanlarida aholi nisbatan zich joylashgan. Tog`li va cho`l yerlarda aholi siyrak joylashgan. 70-yillardan boshlab viloyatning Nishon, Mirishkor, Koson tumanlarida yangi yerlarni o`zlashtirilishi munosabati bilan chetdan ko`chib kelganlar hisobiga aholi zichligi ancha oshdi. Hozirgi paytda viloyatda Muborak, Mirishkor, Dehqonobod tumanlarida hamda Qamashi, Chiroqchi, G`uzor tumanlarining yaylov qismlarida aholi siyrak joylashgan. Chunki yaylov hududlarida faqat chorvachilik bilan bog`liq bo`lgan aholigina yashaydi.

Mamlakatdagi aholi sonining tarkibi va o`sish jarayonlarini o`rganish, uning rivojlanish qonuniyatlarini hamda mehnat bozoriga ta’sir ko`rsatadigan omillarni teranroq anglashda muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, demografik omillarni o`rganish orqali hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish sur’atlari aholini o`sish sur’atlariga mos kelishi yoki kelmasligini, uning mehnatga layoqatli qismining iqtisodiy tarmoqlarida samarali bandligini bilish uchun muhim hisoblanadi. Demografik jarayon ijtimoiy va milliy omillar bilan bir qatorda jamiyat taraqqiyotining g`oyat muhim omillaridan biridir. Binobarin, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish va aholi sonining o`sishi o`rtasida ziddiyat yoki nomuvofiqlik yuzaga kelganda demografik muammolar keskinlashadi. Ma’lumotlarga ko`ra, O`zbekistonda demografik jarayonlar islohotlar boshlangandan buyon o`zgarmoqda va kelgusida keskin o`zgarishning sodir bo`lishi bashorat qilinmoqda. Demografik jarayonlar iqtisodiyotda mehnat resurslarini shakllantirishda asosiy ahamiyatga ega va aholining ish bilan bandligini oshirishga yordam berishi mamlakatda kichik va o`rta biznes hamda xususiy tadbirkorlikning rivojlanishini rag`batlantirish hamda mehnat bozorini barqarorlashtirishda muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, mamlakatda demografik jarayonlar va chora – tadbirlar ijtimoiy – iqtisodiy sohaning rivojlanishiga mos kelmasa, kutilgan natijani bermaydi, ya’ni demografik jarayonlarni barqarorlashtirish va aholi bandligini ta’minlash, mehnat resurslarining sifati va mamlakatning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishiga ham bog`liq bo`ladi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy – iqtisodiy islohatlar jarayonida ish bilan bandlik tarkibida katta o`zgarishlar yuz bermoqda. Bu o`zgarishlarni, umuman olganda xo`jalik yuritishning bozor iqtisodiyotiga o`tish paytida iqtisodiyot tizimlarini qayta tashkil qilganligini keltirib chiqaradi. Aholining takror barpo bo`lishi jamiyatning mavjudligini, davomiyligini va aholi sonini o`sib borishini ta’minlovchi asosiy biologik jarayon bo`lib, inson avlodining muntazam yangilanib turishidir. Bu jarayon natijasida aholi soni, tarkibi

uzluksiz o`zgarib boradi. Aholining takror barpo bo`lishi bevosita ijtimoiy – iqtisodiy muhit bilan bog`liq holda bo`ladi. Aholini o`rganishning nazariy asoslariga yondashuvlar moddiy ne’matlar ishlab chiqarishning jamiyat taraqqiyotidagi rolidan kelib chiqadi. Asosiy ishlab chiqaruvchi kuch bo`lgan odamlar moddiy boylikni yaratadilar. Shunday ekan, aholi soni, ayniqsa mehnatga layoqatlilar soni kelajakda iqtisodiy rivojlanish va boyliklar hajmi qancha bo`lishini belgilab beradi. Aholi ning ko`payishi bilan bog`liq shart–sharoitlar, ijtimoiy organizmlarning tuzilishiga bog`liq bo`ladi. Demak, demografik qonuniyatlarni har bir ijtimoiy organizm uchun alohida – alohida o`rganish zarur bo`ladi. Aholining rivojlanish qonuniyatlari barcha davrlarda, birinchidan, mehnatga layoqatli aholidan ijtimoiy ishlab chiqarishda foydalanish harakteri bilan belgilanadi, ikkinchidan, aholi kengaygan takror barpo bo`lish tipi bilan bog`liq bo`ladi. Aholining kengaygan takror barpo bo`lishi aholi harakati uch turining birlikda uzluksiz takrorlanib turishida namoyon bo`ladi. Bu tabiiy, makoniy (hududiy) va migratsion hamda ijtimoiy harakatlarning bir butunligiga qaralishini bildiradi. Uchala ko`rinishdagi harakatda ham aholining kengaygan takror barpo bo`lishining sajiyasi jonli ishlab chiqaruvchi kuch bilan mehnatkashlarning ushbu iqtisodiy tuzumda tutgan va davlatning ijtimoiy siyosatiga bog`liq bo`ladi. Chunki demografik siyosat davlat ijtimoiy siyosatining bir qismidir. Bu o`rinda sog`liqni saqlash sohasi, ta’lim-tarbiya, fizkultura va sport kabi sohalar rivojiga qanday e’tibor berilishi g`oyat muhimdir. Agar aholining tabiiy harakati natijasidagi takror barpo bo`lishini o`rganish kerak bo`lsa, masalaning biologik omillariga, genetika sohasiga, tug`ilish, oila qurish, o`lim, umrning uzunligi, oilaning ajralib ketishi kabi holatlarga aloqador ko`rsatkichlar majmui bilan harakaterlanadi. Insoniyat taraqqiyot tarixi shuni ko`rsatadiki, inson hayotida shart- sharoitlarning o`zgarishi tug`ilishning o`zgarishiga, ya’ni oiladagi bolalar sonining o`zgarishiga va oxir-oqibatda aholi sonining o`sish sur’atlarinng tezlashuviga (yoki sekinlashuviga) sabab bo`ladi.

Keyingi yillarda O`zbekistonda aholi tabiiy harakati ijtimoiy-iqtisodiy omillar natijasida birmuncha o`zgardi. Odatda, tabiiy ko`payish darajasining yuqori bo`lishi aholi sonining tez o`sishiga olib keladi. Bunday holat tug`ilish va o`lim ko`rsatkichlariga bog`liq. Tahlillar shuni ko`rsatadiki, tug`ilish jarayoni so`nggi yillarda sezilarli darajada pasayib ketdi va bu ijtimoiy-iqtisodiy sabablarga ko`ra yuzaga keldi. Tug`ilish umumiy ko`rsatkichining pasayishiga go`daklar o`limi, ayollarning mehnat faoliyati sharoiti, uy-joy va bolalar muassasalari bilan ta’minlanganlik darajasi, ekologik va boshqa omillar o`z ta’sirini ko`rsatadi. II.1. Aholi tarkibi va mustaqillik yillarida unda sodir bo`lgan o`zgarishlar Aholi – tug`ilish va o`lim jarayoni natijasida mavjud bo`lgan avlodlar almashuvi yig`indisidir. Har bir fanning vazifasi tabiat va jamiyatning ma’lum qismidagi rivojlanish qonunlarini o`rganish bilan bir qatorda o`ziga xos amaliy ahamiyatga ega bo`lgan vazifalari ham mavjud. Demografiyada mazkur vazifalarni V.A. Borisov (1999) fikricha 3 guruhga bo`lib o`rganish maqsadga muvofiqdir. Ular orasida demografik jarayonlar va ularning omillarini o`rganish eng muhim masaladir. Demografik jarayonlarga tug`ilish, o`lim, nikoh, ajralish va oila kiradi. Inson mavjudligini ta’minlovchi barcha demografik jarayonlar uning hayotidagi muayyan davrida, ya’ni ma’lum yoshida ro`y beradi. Tug`ilish. Demografik jarayonlar tarkibida t u g` i l i sh alohida ahamiyat kasb etadi. Demografik tadqiqotlarda tug`ilish alohida, aholi takror barpo bo`lishining demografik zamini sifatida o`rganiladi, unga ta’sir etuvchi barcha ijtimoiy-iqtisodiy va tabiiy omillar tahlil etiladi. Demografiyada o i l a asosida ijtimoiy-demografik guruh sifatida o`rganiladi. Oilani jamiyat taraqqiyoti davomidagi o`rni, tarixiy rivojlanishi, aholining takror barpo bo`lishidagi asosiy faoliyati va uning o`zgarib borish omillari va oqibatlari o`rganilib, kelajakda rivojlanishining asosiy yo`nalishlari aniqlanadi.

Aholining takror barpo bo`lishida birinchi navbatda oilaning tashkil topishi, ya’ni shakllanishi muhim ahamiyatga egadir. Chunki, dunyoda tug`iladigan insonlarning aksariyati oilada, oila muhitida dunyoga keladi, shaxs sifatida shakllanib, o`zining demografik faoliyatini (oila qurishni, farzandlar ko`rishni) boshlaydi. Oilaning shakllanishi esa o`z navbatida nikoh va ajralish jarayonlari bilan chambarchas bog`liqdir. Ajralish, ya’ni nikohning bekor etilishi ham aholi takror barpo bo`lishiga ta’sir etuvchi demografik jarayon hisoblanadi. Kishilarning moddiy, maishiy turmushning hamda sog`liqni saqlash ishlarining yaxshilanishi tufayli o`lim keskin kamayib, aholi sonining tabiiy o`sish sur’ati ancha tezlashdi. Mamlakatimizda aholi muntazam ravishda turli sur’atlarda ko`payiyish tendensiyasiga ega. Butun mamlakatimizda va uning mintaqa va viloyatlarida aholi ko`payishining asosini tug`ilish tashkil etadi. O`zbekistonda 1989-yil tug`ilish har ming aholiga 33,3 kishini tashkil etgan bo`lsa, 2002-yil bu ko`rsatkich 21,0 ‰ ga tushib qoldi, bu yillarda tug`ilish darajasi 12,3‰ ga kamaydi. Viloyatlar bo`yicha ham tug`ilish koeffitsiyentining kamayganligini ko`rish mumkin. Masalan, tug`ilish darajasi doimo yuqori bo`lib kelgan Surxondaryo (41,5%) va Qashqadaryo (40%) viloyatlarida ham bu holat ayni paytda birmuncha pasaydi. Qashqadaryo viloyati tumanlarida aholining tug`ilish ko`rsatkichlari har 1000 kishiga 25,0 kishidan (Yakkabog` tumani) 28,0 kishigacha (Chiroqchi tumani) o`zgaradi (2-jadval ). Qashqadaryo viloyatida 1989–2010-yillarda tug`ilishning kamayishi kuzatildi. Mazkur yillarda tug`ilishning kamayish tezligi o`rtacha yiliga 1,07 punktni tashkil etadi. Bundan xulosa qilish mumkinki, viloyatda tug`ilish darajasi yuqori bo`lishiga qaramasdan, uning kamayish sur’ati boshqa viloyatlarga nisbatan ildamroq kechmoqda. Mavjud statistik ma’lumotlarning tahlili asosida aholi tabiiy harakatining hududiy xususiyatlariga ko`ra O`zbekiston viloyatlarini uch guruhga–tug`ilish darajasi yuqori bo`lgan (17,0‰ dan ortiq) hududlarga (Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax), tug`ilish ko`rsatgichi o`rtacha bo`lgan (15,0 – 17,0‰) Buxoro, Sirdaryo,

Namangan viloyatlari va Qoraqalpog`iston Respublikasi va tug`ilish darajasi past (15,0‰ dan kam) bo`lgan hududlarga (Navoiy, Farg`ona, Andijon va Toshkent viloyatlari) ajratish mumkin. Demak, bu ko`rsatgich bo`yicha Qashqadaryo viloyati hozirgi paytda mamlakatimizda “yetakchilik” qilmoqda. 2-jadval. Qashqadaryo viloyati qishloq tumanlari aholisining tug‘ilish ko‘rsatkichlari (har 1000 kishiga nisbatan) № Tumanlar 1995 2000 2005 2010 1 Dehqonobod 36,5 27,9 21,9 25,2 2 Kasbi 38,4 28,8 23,8 25,0 3 Kitob 35,8 28,3 22,1 27,2 4 Koson 39,9 28,1 23,1 27,1 5 Mirishkor 46,3 25,5 21,3 23,9 6 Muborak 37,7 30,7 23,2 26,1 7 Nishon 35,8 27,0 21,9 27,0 8 Yakkabog‘ 35,5 27,2 22,4 25,0 9 Qamashi 43,5 27,3 23,5 25,7 10 Qarshi 34,2 24,7 21,8 26,0 11 G‘uzor 39,8 28,1 22,2 25,0 12 Shahrisabz 34,7 24,6 18,4 21,1 13 Chiroqchi 41,5 33,8 28,0 28,0 Qashqadaryo viloyatida ham mamlakatimizning boshqa viloyatlaridagi kabi tug`ilish darajasi qishloqlarda shaharlardagiga nisbatan yuqori. Tug`ilish darajasi 1996-yilda 33,1‰, 2003-yilda 23,5‰, 2009-yilda 24,3‰ , 2010-yilda 24,9 ‰ ni tashkil etgan. Qashqadaryo viloyati hozirgi kunda ham tug`ilish koeffitsiyentining yuqoriligi bilan mamlakatimizda oldingi o`rinlarni egallab kelmoqda. Bunga asosiy sabab, aholisining asosiy qismini qishloqlarda yashashi, shaharlashuv jarayonining sust borishi, aholining jinslar orasidagi farqning kamligi, migratsion jarayonning o`ta sustligi va boshqa demografik holatlar sabab bo`lmoqda. Ammo,butun mamlakatdagi kabi Qashqadaryo viloyatida ham tug`ilish va tug`ish yoshi koeffisiyenlarining kamayish tendensiyalari kuzatiladi. Shuningdek, tug`ilgan bolalarning asosiy qismi nisbatan yosh ayollarga to`g`ri keladi. O`lim. O` l i m jarayoni ham aholi takror barpo bo`lishining asosiy elementi sifatida qaraladi. Aholi takror barpo bo`lishiga o`lim ko`rsatkichlari ma’lum

darajada ta’sir ko`rsatadi. Barcha tirik mavjudotlar singari inson ham o`limdan qocha olmaydi, vaqti-soati bilan barcha organizmlar nobud bo`ladi va o`rnini yangilari to`ldiradi. Umuman aholi o`limi biologik va ijtimoiy jarayonlardir. Bu holatni keltirib chiqaradigan bir qancha omillar va sabablar mavjud. 1972-yil Birlashgan Millatlar Tashkilotining “O`lim holatini tahlil qilishni halqaro hisoboti”da o`limning asosiy omillari quyidagicha tasniflangan: a) biologik; b) demografik; v) ijtimoiy va iqtisodiy; g) madaniy; d) siyosiy. Aholiga tibbiy yordam ko`rsatishning yaxshilanishi, sog`liqni saqlash tizimida yangi islohotlar va texnologiyalarning joriy qilinishi, shubhasiz o`lim holatining kamayishiga olib keladi. O`zbekistonda o`lim ko`rsatkichi mintaqalar bo`yicha turlicha. Buning o`ziga xos sabablari bor. Jumladan, mamlakatda 1989-yilda o`lim koeffitsiyenti 6,3‰ ni tashkil etgan bo`lsa, 2004-yilda bu ko`rsatkich 5,0 ga tushdi, ya’ni o`lim holati bu davrda 1,3‰ ga qisqardi. Qashqadaryo viloyatida o`lim koeffitsiyenti 1996-yilda 5,2‰, 2003-yilda esa 4,1‰, bu ko`rsatkich shaharlarda 5,0‰, qishloqlarda 5,3‰, 2003-yilda 4,4‰ va ….4‰ ni tashkil etdi (3-jadval). O`zbekistonning viloyatlari darajasida qaralganda deyarli viloyatlarda o`lim koeffitsiyenti kamayish tendensiyasiga ega. Qashqadaryo viloyatida ham o`lim koeffitsiyenti 1997-yilda 4,63‰ dan 2004-yilda 4,0‰ ga, 2010-yilda 3,9‰ ga kamaygan. O`lim darajasiga ko`ra Qashqadaryo viloyatida o`lim holati past (5,0‰ dan kam) bo`lgan hududlarga kiradi. Statistik ma’lumotlarning tahlili boshqa mintaqalarga nisbatan eng kam o`lim Qashqadaryo viloyatiga to`g`ri keladi. Qashqadaryo viloyatida ham tug`ilish va tug`ish yoshi koeffitsiyentining kamayishi kuzatiladi. Shuningdek tug`ilgan bolalarning asosiy qismi nisbatan yosh ayollarga to`g`ri keladi. Aholi takror barpo bo`lishiga o`lim ko`rsatgichlari ma’lum darajada ta’sir ko`rsatadi. Barcha tirik mavjudotlar singari inson ham o`limdan qocha olmaydi. Vaqti-soati bilan barcha organizmlar nobud bo`ladi va o`rnini yangilari to ` ldiradi. Umuman aholi o`limi biologik va ijtimoiy jarayonlardir. Bu holatni keltirib

chiqaradigan bir qancha omillar va sabablar mavjud. 1972-yil Birlashgan Millatlar Tashkilotining “O`lim holatining tahlil qilishni xalqaro hisoboti”da o`limning asosiy omillari quyidagicha tasniflangan: a) biologik; b) demografik; c) ijtimoiy va iqtisodiy; d) madaniy; e) siyosiy; Aholiga tibbiy yordam ko`rsatishning yaxshilanishi, sog`liqni saqlash tizimida yangi islohotlar va texnologiyalarning joriy qilinishi, shubhasiz o`lim holatining kamayishiga olib keladi. 3-jadval. Qashqadaryo viloyati qishloq tumanlari aholisining o‘lim ko‘rsatkichlari (har 1000 kishiga nisbatan) № Tumanlar 1995 2000 2005 2008 2009 2010 1 Dehqonobod 5,6 4,9 4,3 4,1 3,5 3,8 2 Kasbi 5,3 4,2 4,7 4,3 3,5 4,0 3 Kitob 5,1 4,3 4,2 4,2 3,9 3,9 4 Koson 4,4 4,0 3,9 4,1 4,0 3,5 5 Mirishkor 6,6 4,3 3,8 4,1 3,3 3,8 6 Muborak 5,4 4,8 3,5 4,0 3,7 4,2 7 Nishon 3,3 2,8 3,6 4,2 3,2 3,6 8 Yakkabog‘ 6,2 4,1 4,3 4,2 4,2 4,0 9 Qamashi 6,0 4,4 4,2 4,0 3,9 4,4 10 Qarshi 5,3 4,2 4,7 4,3 4,0 3,8 11 G‘uzor 5,4 4,8 4,3 5,0 4,4 4,4 12 Shahrisabz 4,5 4,4 4,0 4,3 4,2 3,9 13 Chiroqchi 5,3 4,5 3,9 4,2 3,6 3,6 O`zbekistonda o`lim ko`rsagichi mintaqalar bo`yicha turlicha. Buning o`ziga xos sabablari bor. Jumladan, mamlakatda 1989-yilda o`lim koeffitsiyenti 6,3 ‰ ni tashkil etgan bo`lsa, 2004-yilda bu ko`rsatgich 5,0 ‰ ga tushdi, ya’ni o`lim holati bu davrda 1,3 ‰ ga qisqardi. O`zbekistonning viloyatlari darajasida qaralganda deyarli barcha viloyatlarda o`lim koeffitsi yen ti kamayish tendentsiyasiga ega. Qashqadaryo viloyatida ham o`lim koeffitsiyenti 1997-yilda 4,63 ‰ dan 2004-yilda 4,0 ‰ ga, 2010-yilda 3,9‰ ga kamaygan.

O`lim darajasiga ko`ra Qashqadaryo viloyati o`lim holati past bo`lgan hududlarga (5,0 ‰ dan kam) kiradi. T u g`ilishning ancha yuqori darajada saqlanib turishi bilan bir qatorda aholining moddiy va madaniy turmush darajasining o`sishi, tibbiy xizmatning yaxshilanishi tufayli aholi o`rtasidagi o`lim darajasi kamaydi. Tabiiy ko`payish. O`zbekiston mustaqillikka erishishi tufayli mamlakat aholisining etnik xususiyatlari e’tiborga olingan holda demografik siyosat yuritish imkoniyatlari vujudga keldi. Aholining tabiiy ko`payishi aholi soninig o`sishida asosiy manbadir. Qashqadaryo viloyatida 1991-1999-yillarda aholi sonining ko`payishi tabiiy ko`payish hisobiga bo`lmoqda. Viloyatda aholi soni 1999-yilda 1989-yildagiga nisbatan deyarli 1,4 marta ko`paydi. 1999-yilda viloyat aholisining soni 2123,0 ming, 2001-yilda 2257,0 ming, 2002-yilda 2298,0 ming, 2003-yilda 2339,7 ming , 2004-yilda 2381,8 ming , 2008-yilda 2506,2 ming kishi va 2009- yilda 2589,6 ming kishiga yetdi. Qashqadaryo viloyati aholisining o`rtacha yillik o`sishi 1959-1979-yillarda 26,7 ming, 1970-1979-yillarda 35,2 ming, 1979-1989- yillarda 47,8 ming, 1990-1999-yillarda 58,1 ming kishi va 1996-2009-yillarda 46,6 ming kishini tashkil qildi. Tabiiy o`sish 1991-yilda 37,7 ‰ ni tashkil etgan bo`lsa, 1999-yilda 17,7‰ ni, 2001-yilda 19,1 va 2004-yilda 18,7 ‰ ni tashkil etdi. Shu yili Qashqadaryo viloyati aholining tabiiy o`sishiga ko`ra viloyatlar orasida birinchi o`rinni egallab kelgan Surxondaryo viloyatini (18,1 ‰) ham ortda qoldirdi. 2009-yilda tabiiy o`sish 20,5‰ ni tashkil etdi va tabiiy o`sishga ko`ra viloyat 4-o`rinni egallab turibdi. Qashqadaryo viloyati aholisi asosan tabiiy ko`payish hisobiga o`smoqda. 1991 – 2010-yillarda viloyatda aholi soni 1697.7 ming kishidan 2671,0 ming kishiga yetdi, yoki tabiiy ko`payish hisobiga bu yillarda 993,3 ming kishiga o`sdi. Mamlakatimizdagi kabi Qashqadaryo viloyatida ham aholiningmutloq soni o`sib borayotganligiga qaramasdan yillik o`sish sur’atlari sekinlashmoqda. Masalan, viloyatda ahli sonining o`sishi 1991-yilda … %ni tashkil etgan holda, bu kursatkich 2010-yilda %ga teng bo`ldi. Aholi soni o`sishining pasayib borayotganligi asosan tug`ilishning pasayishi hisobiga bo`lmoqda. Tabiiy o`sish 1991-yilda har 1 000

kishiga 37,7 kishini tashkil etgan bo`lsa, 1999-yilda 17,7 kishini, 2001-yilda 19,1 kishi, 2002-yilda 18,7 kishini, 2003- yilda 18,8 kishini, 2005-yilda 18,1 kishini va 2010-yilda 21,0 kishini tashkil etdi (4-jadval). Qashqadaryo viloyatida keyingi yillarda aholining tabiiy ko`payish darajasi o`limga nisbatan tug`ilish sur’atlarining kamayishi tufayli biroz kamaydi. Tabiiy ko`payishning eng past darajasi 1999-yilda 17,7 ‰ ni va 2006-yilda 17,9 ‰ kuzatildi ( 7 -jadval) . 4-jadval. Qashqadaryo viloyatida 2005- 2010 yillarda aholining tabiiy o`sishi Demografik ko`rsatkichlar 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Tug`ilish kishi ‰ 53125 22,2 53731 22,0 58590 23,6 64054 25,2 62968 24,3 65788 24,9 O`lish kishi ‰ 9765 4,1 10019 4,1 10539 4,2 9976 3,9 9814 4,2 10290 3,9 Tabiiy o`sish kishi ‰ 43360 18,1 43712 17,9 48071 19,4 54078 21,3 53154 20,5 55488 21,0 Statistik ma’lumotlarning tahlili Qashqadaryo viloyatida keyingi 80 yil mobaynida aholining tabiiy o`sishi ancha jadal kechganligini ko`rsatadi. Aholi sonining bunday tez sur’atlar bilan o`sishiga tabiiy ko`payish bilan bir qatorda ayrim yillarda chetdan aholining ko`chib kelishi (mexanik ko`payish) ham ta’sir ko`rsatgan. Shu sababli 1959 – 1970-yillarda Qashqadaryo viloyatida aholining o`rtacha yillik ko`payishi O`zbekiston aholisining o`rtacha yillik ko`payishi ko`rsatgichidan yuqori bo`ldi. Keyingi yillarda O`zbekistonning barcha viloyatlarida tug`ilish darajasining qisqarishi tabiiy ko`payishning pasayishiga sabab bo`lmoqda. 1989 yilda mamlakatda tabiiy ko`payish 27,0 ‰ ni tashkil etgan, 2003-yilda esa bu ko`rsatgich 14,5‰ ga teng bo`ldi. Bu yillarda tabiiy ko`payish darajasi 12,5 ‰ ga kamaygan. Bunday holat Qashqadaryo viloyati uchun ham xos (18,7‰).

Keyingi yillarda tug`ilish darajasining qisqarishi tabiiy ko`payishning pasayishiga sabab bo`lmoqda. 1996-yilda viloyatda tabiiy ko`payish 27,9‰, 2003- yilga kelib bu ko`rsatkich 19,4‰ ni tashkil etgan. Shu yillarda tabiiy ko`rsatkich darajasi 8,5 ‰ ga kamaygan. Tabiiy ko`payish darajasi bo`yicha Qashqadaryo viloyati tabiiy ko`payish koeffitsiyenti yuqori bo`lgan viloyatlar (Jizzax, Surxondaryo, Xorazm, Samarqand, Qoraqalpog`iston Respublikasi) guruhiga mansub bo`lib, ularda aholining tabiiy ko`payish koeffitsiyenti 17,2 ‰ dan ortiq. Ta’kidlash joizki, aholi tabiiy harakati ko`rsatgichlari shahar va qishloq joylarda farq qiladi: qishloq joylarda tug`ilish shaharlarga nisbatan birmuncha yuqori. Buning bir qancha ob’ektiv va sub’ektiv sabablari mavjud. Jumladan, qishloqlarda ayollarning ijtimoiy hayotida bandligini past darajada bo`lishi, qo`l mehnati ko`p talab qilinadigan qishloq xo`jaligida ishchi kuchiga bo`lgan ehtiyojning mavjudligigi, milliy an’analar davrlar davomida tug`ilishning yuqori bo`lishiga olib kelgan. Shahar aholisi tarkibida esa turli millat vakillarining ayollarning ijtimoiy hayotda faolligi, iqtisodiy – ijtimoiy omillarga bog`liq holda uy – joy muammosi va boshqa sabablari tug`ilish darajasining biroz past bo`lishiga olib keladi. Demografik jarayonlarni o`rganishda shu jarayonlarni aks ettiruvchi maxsus ma’lumotlardan foydalaniladi. Bu ma’lumotlar demografik ma’lumotlar deb ataladi va ularga aholi va demografik jarayonlarga oid nashr etilgan ma’lumotlar, ilmiy manbalar, maxsus tadqiqot natijalari kiradi. O`zbekistonda aholi soni 1991-yilda 20,7 mln. kishini tashkil etgan bo`lsa, 2010-yil boshida 28,08 mln. kishidan oshib ketdi. Ushbu yillar davomida aholining o`rtacha o`sish darajasi 400 ming kishini tashkil etgan. Oldingi yillardagi sonlarga nisbatan tug`ilish sur’atlari o`sdi, o`lim ko`rsatkichlari esa kamaydi. Bu o`tgan asrning 80-yillaridagi yuqori tug`ilish sur’atlarining o`ziga xos demografik natijasi hisoblanadi. Keyingi 2-3 yil mobaynida tug`ilishning o`sishi o`sha yillarda tug`ilgan kishilarning oila qurishni boshlaganligidan dalolat beradi.

Tug`ilish va aholi tabiiy o`sishining yuqoriligi, dastavval o`zbek va boshqa tub millatlar vakillari ko`pchilikni tashkil etishi bilan bo`g`liq. Bu esa o`z navbatida ana shu millatlarga xos bo`lgan ko`pbolalik, aholikatta qismining qishloqlarda istiqomat qilishi, ayollarning ishlab chiqarishda hisbatan kamroq band bo`lishi bilan bog`liq. Nikoh darajasining yuqoriligi, ajralishning kamligi ham muayyan darajada tug`ilishga o`z ta’sirini ko`rsatadi. Qashqadaryo viloayatida 1989-2005 - yillarda tug`ilishning kamayish tezligi kuzatildi. Mazkur yillarda tug`ilishning kamayish tezligi o`rtacha yiligi 1,07 punktni tashkil etadi. Bundan xulosa qilish mumkinki, viloyatda tug`ilish darajasi yuqori bo`lishiga qaramasdan, uning kamayish sur’ati boshqa viloyatlarga nisbatan ildamroq kechmoqda. Keyingi yillarda O`zbekistonning barcha viloyatlarida tug`ilish darajasining qisqarishi tabiiy ko`payishning pasayishiga sabab bo`lmoqda. 1989 yilda mamlakatda tabiiy ko`payish 27,0‰ ni tashkil etgan bo`lsa, 2003-yilda esa bu ko`rsatkich 14,5‰ ga teng bo`ldi. Bu yillarda tabiiy ko`payish darajasi 12,5‰ ga kamaygan. Bunday holat Qashqadaryo viloyati uchun ham xos (18,7‰). Aholi tabiiy harakatining hududiy xususiyatlariga ko`ra O`zbekiston viloyatlarini 3 guruhga – tug`ilish darajasi yuqori bo`lgan (17,0‰ dan ortiq) hududlarga (Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax), tug`ilish ko`rsatkichi o`rtacha bo`lgan (15,0-17,0‰) Buxoro, Sirdaryo, Namangan viloyatlari va Qoraqalpog`iston Respublikasi va tug`ilish darajasi past (15,0‰ dan kam) bo`lgan hududlarg (Navoiy, Farg`ona, Andijon va Toshkent viloyatlari)ga ajratish mumkin. Demak, bu ko`rsatgich bo`yicha Qashqadaryo viloyati mamlakatimizda “yetakchilik” qilmoqda. Qashqadaryo viloyatida ham mamlakatimizning boshqa viloyatlaridagi kabi tug`ilish darajasi qishloqlarda shaharlardagiga nisbatan yuqori. 2003-yilda Qashqadaryo viloyatida aholining tabiiy o`sishi qishloqlarda 20,9, shaharlarda esa 14,4 ‰ ni, 2008-yilda qishloqlarda 75,4‰ ‰ ni, shaharlarda 24,6‰ ‰ ni tashkil etadi. Ammo, 2009-yilda yirik qishloqlarga shaharcha maqomi berilishi munosabati bilan butun mamlakatimizdagi kabi viloyatda ham qishloq va shahar

aholisi orasidagi nisbat keskin o`zgardi va hozirgi paytda (2011-yilning boshida) qishloqlarda ni, shaharlarda ni …tashkil etadi. 1970-1990-yillarda Qashqadaryo viloyati aholisi 2,1 marta ko`paydi. Viloyat aholisining mamlakatdagiga nisbatan tez o`sishi ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishiga bog`liq holda 70-yillarda boshlandi. 20 yil davomida viloyatda qariyb 240 mingga yangi yerlar o`zlashtirildi, qurilish materiallari, yengil-oziq- ovqat va yonilg`i-energetika sanoati korxonalari ishga tushirildi. Shuningdek, sug`orish inshoatlari, transport yo`llari, madaniy-maishiy binolar hamda turar joylar bunyod etildi. Viloyatda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi O`zbekistondagi va qo`shni respublikalarning ko`pgina tumanlaridan aholining ko`chib kelishiga sabab bo`ldi. Bu davr uchun shuningdek, yangi shaharlarning vujudga kelishi va shahar aholisi salmog`ining ortishi ham harakterlidir. Ma’lumotlarga ko`ra, 1970-yilda viloyat aholisining 16,5% ini shahar aholisi tashkil etgan. 1990 yilda esa bu ko`rsatkich 26,0% ga yetgan. O`zbekiston mustaqillikka erishishi tufayli mamlakat aholisining etnik xususiyatlarini e’tiborga olgan holda demografik siyosat yuritish imkoniyatlari vujudga keldi. Qashqadaryo viloyatida 1991-2010-yillarda aholi sonining ko`payishi tabiiy ko`payish hisobiga sodir bo`lmoqda. Viloyat aholi soni 1999 - yilda 1989 - yilga nisbatan deyarli 1,4 marta ko`payadi. 1999-yilda viloyat aholisining soni 2123,0 ming kishini, 2001-yilda 2257,0 ming kishi, 2002-yilda 2298,0 ming kishi, 2003-yilda 2339,7 ming kishi, 2004-yilda 2381,8 ming kishi va 2006-yilning boshida 26 407,8 ming kishiga yetdi. Shunday qilib, Qashqadaryo viloyati aholisining o`rtacha yillik o`sishi 1979-1989 yillarda 47,8 ming va 1990- 1999 yillarda 58,0 ming kishi, 1999-2004 yillarda 58,5 ming va 2005-2010 yillarda 49,8 ming kishini tashkil qildi. 1995-2005 yillarda viloyatda aholi soni 1 917,9 ming kishidan 2 640,7 ming kishiga yetdi yoki tabiiy ko`payish hisobiga bu yillarda qariyb 722,8 ming kishiga o`sdi. 2005-2010-yillarda viloyat aholisining soni 110% ga yoki 2671,0 ming kishiga ko`paydi. Tabiiy o`sish 1991-yilda har 1 000 kishiga 37,7 kishini tashkil etgan bo`lsa, 1999-yilda 17,7 kishini, 2001-yilda 19,1 kishi 2002-yilda 18,7 kishini

2003-yilda 18,8 kishi, 2004-yilga 18,4 kishini , 2005-yilda 18,1 kishini va 2011- yilda 17,6 kishini tashkil etdi. Tabiiy ko`payish darajasi bo`yicha Qashqadaryo viloyati tabiiy ko`payish koeffitsiyenti yuqori bo`lgan viloyatlar guruhiga (Jizzax, Surxondaryo, Xorazm, Samarqand, Qoraqalpog`iston Respublikasi) mansub bo`lib, ularda aholining tabiiy ko`payish koeffitsiyenti 17,2‰ dan ortiq. Ta’kidlash joizki, aholi tabiiy harakati ko`rsatgichlari shahar va qishloq joylarda farq qiladi: qishloq joylarda tug`ilish shaharlarga nisbatan birmuncha yuqori. Buning bir qancha obektiv va subektiv sabablari mavjud. Jumladan, qishloqlarda ayollarning ijtimoiy hayotida bandligini past darajada bo`lishi, qo`l mehnati ko`p talab qilinadigan qishloq xo`jaligida ishchi kuchiga bo`lgan ehtiyojning mavjudligi, milliy an’analar davrlar davomida tug`ilishning yuqori bo`lishiga olib kelgan. Shahar aholisi tarkibida esa turli millat vakillarining ayollarning ijtimoiy hayotda faolligi, iqtisodiy-ijtimoiy omillarga bog`liq holda uy- joy muammosi va boshqa sabablari tug`ilish darajasining biroz past bo`lishiga olib keladi. Shunday qilib, migratsiya ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va joylashtirilishi, ishlab chiqarish munosabatlarining xarakteri, ishchi kuchini kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni, uning taqsimlanishi, aholining joylashuvi, urbanizatsiya jarayoni, aholining ijtimoiy harakatchanligi, tabiiy harakati va uning tuzilishi bilan bog`liq ravishda kechadigan jarayondir. Mana shu aloqadorliklarni o`rganish migratsiya mexanizmini o`rganish imkonini beradi. Umuman jamiyat taraqqiyotida migratsiyaning roli ijobiydir. U ishchi kuchidan samarali foydalanish maqsadida yangi o`zlashtirilayotgan joylarga va tarmoqlarga qayta taqsimlash orqali, migrantlarning iqtisodiy-ijtimoiy ahvolini o`zgartirish bilan birga, ular ko`chib ketgan joyda qolgan aholi turmushiga ham ijobiy ta’sir ko`rsatadi. Migratsiyaning bosh funksiyasini ham shunda, ya’ni aholining ma’lum darajadagi harakatchanligini ta’minlash yo`li bilan uning hududiy qayta taqsimlanishiga erishishdir. Bu esa aholining har taraflama rivoji uchun muhimdir.

Aholi migratsiyasi ko`chib kelgan hududning ham ko`chib ketgan hududning ham demografik vaziyatga, mehnat resurslari va aholining milliy tarkibida o`zgarishlarga sabab bo`ladi. Migrantlar oqimi, shuningdek, aholining yosh-jinsiy tarkibida ham o`z aksini topadi. Buning natijasida mehnat resurslarining ortishi yoki kamayishi sodir bo`ladi. O`zbekistonda va uning mintaqalarida mustaqillik yillarida aholi migratsiyasida tub o`zgarishlar sodir bo`ladi. Yangi mustaqil davlatlarning tarkib topishi natijasida O`zbekistonda istiqomat qiladigan ayrim millat vakillari tarixiy vatanlariga qayta boshladilar. Shuningdek, O`zbekistonning turli mamlakatlar bilan xalqaro aloqalarining kuchayishi tufayli boshqa mamlakatlarga tub aholi vakillarining (o`zbeklarning) mehnat migratsiyasi kuchayib bormoqda. 2008-yil ma’lumotlarini tahlil qilish shuni ko`rsatadiki, viloyat tumanlari orasida Muborak va Yakkabog` tumanlarida migratsiya saldosi manfiy bo`lgan, qolgan deyarli barcha tumanlarda musbat (0-2‰) ko`rsatkichga ega. 4-jadvalda 2008-yilda Qashqadaryo viloyatida aholi migratsiyasining holati ifodalangan. Bu davrda O`zbekistonda ham, viloyatda ham migratsiyaning saldosi manfiy bo`lgan. Qashqadaryo viloyatidan O`zbekistonning boshqa mintaqalariga (4629 kishi) va mamlakatlarga (1479 kishi) jami 6108 kishi migratsiya qilingan. Ayni paytda viloyatda O`zbekistonning mintaqalaridan (2612 kishi) va boshqa mamlakatlardan (163 kishi) 2775 kishi kelgan. Provardida ko`rsatgichlari bo`yicha migratsiya saldosi manfiy bo`lgan, ya’ni migratsion o`sish koeffitsiyenti (1000 kishi hisobiga) -1,4 ni migratsion o`sish esa -1 878 kishini tashkil etgan. Aholining tabiiy ko`payishi har 1000 kishi hisobiga tug`ilganlar sonining o`lganlar soniga nisbatan bo`lgan tafov v uti bilan belgilanadi. Ma’lumki, aholi sonining o`sish darajasi uning tabiiy ko`payishiga, ya’ni tug`ilish va o`lish ko`rsatkichiga bog`liqdir. Biroq, O`zbekistonning boshqa viloyatlaridagi kabi Qashqadaryo viloyatida ham bo`ydoqlar sonining ozligi, yosh jihatdan barvaqtroq nikohlanish va mahalliy millat kishilari o`rtasida aholi harakatining sustligi aholining tabiiy ko`payishida muhim ahamiyatga ega bo`lgan omillardan biridir.Shu sababli 1959-1970-yillarda Qashqadaryo viloyatida aholining o`rtacha

yillik ko`payishi O`zbekiston aholisining o`rtacha yillik ko`payishi ko`rsatkichidan yuqori bo`ldi. 4-jadval. Qashqadaryo viloyati qishloq tumanlari aholi migratsiyasi (har ming kishiga nisbatan, ‰) Shahar va tumanlar nomi 2007 2008 kelganlar ketganlar migratsiya kelganlar ketganlar migratsiya 1 Dehqonobod 4 4 0 6 4 2 2 Kasbi 1 2 -1 1 1 0 3 Kitob 3 4 -1 5 4 1 4 Koson 1 2 -1 3 2 1 5 Mirishkor 3 3 -1 5 1 3 6 Muborak 5 6 -1 8 9 -1 7 Nishon 5 6 0 8 5 3 8 Chiroqchi 1 3 -2 2 2 0 9 Shahrisabz 2 4 -1 5 3 2 10 Yakkabog‘ 1 2 -1 2 3 -1 11 Qamashi 3 3 0 4 3 1 12 Qarshi t. 2 3 0 4 4 0 13 G‘uzor 1 5 -4 3 2 1 14 Qarshi sh. 8 6 2 10 8 2 Aholining mexanik ko`payishi Qashqadaryo viloyatida ayniqsa o`tgan asrning 60-yillardan keyingi davrda ro`y berdi. Chunki, Qarshi cho`lidagi yangi yerlarning o`zlashtirilishi hamda tabiiy resurslaridan foydalanish sur’atlarining oshishi munosabati bilan O`zbekistonning boshqa viloyatlaridan aholining ko`chib kelishi ham umumiy aholi sonining ko`payishiga olib keldi. 1970-1990 - yillarda Qashqadaryo viloyati aholisi 2,1 marta ko`paydi. Qashqadaryo viloyatida aholining O`zbekistondagiga nisbatan tez o`sishi viloyatda o`tgan asrning 70-yillardan boshlab ishlab chiqarish kuchlarining tez o`sganligi bilan bog`liq. O`tgan yillarda Qarshi cho`lida 240 ming ga dan ziyod yangi yerar o`zlashtirildi, ko`plab qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat hamda yoqilg`i- energetika sanoati korxonalari ishga tushirldi. Shuningdek , suv inshootlari, aloqa qilish yo`llari, madaniy va maishiy binolar hamda turar joylar bunyod etildi. Viloyatda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi O`zbekistonning ko`pgina tumanlaridan hamda sobiq ittifoqning boshqa respublikalaridan bu yerga ko`plab

aholining ko`chib kelishiga sabab bo`ldi. Natijada viloyat aholi si soni ham tashqaridan kelgan aholi hamda tabiiy o`sish hisobiga muttasil o`sib bordi. O`zbekistonda aholi soni 1991-yilda 20,7 mln kishini tashkil etgan bo`lsa, 2010-yil boshida 28,08 mln. kishidan oshib ketdi. Shu yillar davomida aholining o`rtacha o`sish darajasi 400 ming kishini tashkil etdi. Oldingi yillardagi sonlarga nisbatan tug`ilish sur’atlari o`sdi, o`lim ko`rsatkichlari kamaydi. Bu o`tgan asrning 80 – yillaridagi yuqori tug`ilish sur’atlarining o`ziga xos demografik natijasi hisoblanadi. Keyingi 2 – 3 yil mobaynida tug`ilishning o`sishi o`sha yillarda tug`ilgan kishilarning oila qurishni boshlaganligidan dalolat beradi. Aholining yosh – jinsiy tarkibi . Aholining yoshi va jinsiy tarkibini o`rganish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Butun mamlakat va uning ayrim mintaqalari, viloyatlari, tumanlari, aholisining yoshi va jinsiy tarkibini aniq bilish mehnat resurslarining sonini hisoblab chiqishga, uning hozirgi soniga emas, balki kelajakda qanday o`sishini bilib olishga imkoniyat beradi. Shuningdek, aholining yosh va jinsiy tarkibi to`g`risidagi ma’lumotlar maktab o`quvchilari, maktabgacha tarbiya muassasalarining bolalari, pensionerlar sonini bilish iste’mol mollarini ishlab chiqish va boshqa maqsadlar uchun ham zarur. Aholining yosh va jinsiy tarkibi to`g`risidagi ma’lumotlarsiz yaqin yillardagi aholi dinamikasini hisoblab bo`lmaydi. Shu sababli aholining bu xildagi tarkibi tarmoqlari to`g`risidagi ma’lumotlar rejalashtirish organlari uchun ayniqsa zarur. Aholining yosh va jinsiy tarkibi birinchi navbatda jamiyatning demografik holatiga bog`liq. Demografik holat aholining yoshi va jinsiy tarkibi nikohga kirish va nikohning bekor etilishi (ajralish), tug`ilish, o`lim va migratsiya kabi jarayonlarda ifodalanadi. Aholi tarkibida ayollar va erkaklar salmog`ining tengligi, ya’ni mutanosibligi ularning nikohga kirishiga va oilalar tashkil qulay vaziyat yaratadi. Lekin, har doim ham jamiyatda erkaklar va ayollar salmog`i teng bo`lavermaydi. Statistika ma’lumotlariga qaraganda, 100 ta qiz bolaga nisbatan tug`ilgan o`g`il bolalar soni 104–107 tani tashkil etadi. O`g`il bolalar miqdorining qiz bolalarga nisbatan yuqoriligi ularning 15 – 20 yoshlarigacha saqlanib boradi. 20 yoshdan

keyin esa jinslar nisbati tenglasha boshlaydi. Chunki chaqaloqlar bolalik va o`smirlik davrida qiz bolalarga nisbatan o`g`il bolalar o`limi yuqoriroq bo`ladi. Demografik jarayonlarni o`rganishda aholining yoshi – jinsiy tarkibi uning demografik omili muhim hisoblanadi. Har qanday hudud aholisining jinsiy tarkibi uning demografik vaziyat va ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishiga asosiy omillardan biridir. Aholining jinsiy tarkibida nikohlanish yoshidagilar salmog`ining yuqoriligi aholining takror barpo bo`lish ko`rsatgichlariga ta’sir etadi. Aholining yosh – jinsiy tarkibi esa, o`z navbatida, o`tgan demografik vaziyatning mahsuli, kelajakdagi demografik vaziyatning asosiy zaminidir. Demografik jinslar nisbatini aniqlashda ikki xil ko`rsatgich qo`llaniladi: 1) jami aholi tarkibida jinslar salmog`i % hisobida. Masalan, Qashqadaryo viloyatining jami aholisining soni 200 7- yilda 2506,2 ming kishini tashkil etgan. Ulardan erkaklar 12 55,2 ming kishini va ayollar 1251,0 ming kishi bo`lgan. Ushbu ko`rsatkichlar asosida jami aholi tarkibida erkaklar 50,08 % ni, ayollar esa 49,9% ni tashkil etganligini aniqlash mumkin. Aholi jinsiy tarkibini o`rganishda aniq ko`rsatgich har 1000 ta erkaklarga nisbatan ayollar soni, yoki har 1000 ta ayollarga nisbatan erkaklar soni hisoblanadi. Ushbu ko`rsatgich orqali muayyan hudud (mamlakat, viloyat, tuman va b.) jami aholi sonining va aholi yosh guruhlari (0–2, 3–5, 6–7 ...)ning jinsiy tarkibi o`rganiladi. Masalan, yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib, ayollar sonini erkaklar soniga bo`lib, natija 1000 ga ko`paytiriladi.1959-yilda o`tkazilgan aholi ro`yxati yakuniga ko`ra erkaklar viloyat aholisi tarkibida 48,1% ni, ayollar 51,9% ni tashkil qilgan. 2004-yilda viloyat aholisining 48,9% ini erkaklar va 51,1% ini ayollar tashkil etadi. 2006-yilning boshida Qashqadaryo viloyatida har 1000 nafar ayolga 996 nafar erkak to`g`ri kelgan yoki ayollar erkaklardan 0,2% kamroq bo`lgan; 2008-yilning boshida esa har 1000 nafar erkakka 997 nafarga yaqin ayol to`g`ri keldi. Ana shunday uslub bilan alohida yosh guruhlari uchun ham ayollar va erkaklar nisbati aniqlanadi. Aholi jinsiy tarkibi yangi tug`ilganlardagi jinsiy nisbat, o`limdagi jinsiy farq va aholi migratsiyasidagi jinsiy farq kabi uch asosiy omil ta’sirida shakllanadi.

Qashqadaryo viloyatida aholining jinsiy tarkibi, undagi ijtimoiy – iqtisodiy va demografik omillar ta’sirida o`zgarib turgan. 1926 yilda o`tkazilgan aholi ro`yzati ma’lumotlariga ko`ra, aholining 46,9% ayollar ulushiga to`g`ri kelgan, 1959 yilda esa bu ko`rsatgich 53,5% ni tashkil etgan. Aholi tarkibida esa erkaklar salmog`i kamaygan. Bunday holat shu davrdagi ijtimoiy – siyosiy jarayonlar va davr siyosati bilan bog`liq bo`lgan. Mamlakatimizda XX asrning ikkinchi yarmida jinslar o`rtasida tafovvut asta–sekin tenglasha borgan. Shu jumladan, Qashqadaryo viloyatida 60 – yillardan boshlab hozirgacha bo`lgan davrda jinsiy tarkib tobora muvofiqlashib, ayollarning erkaklarga nisbati 50,2% ga 49,8% ni tashkil etmoqda. Garchi, o`rtacha tafovut sezilarli bo`lmasda, 1989 yildagi aholi ro`yxati ma’lumotlariga ko`ra, har ikkala jins nisbati deyarli biroz ortganligi ma’lum bo`ladi. Bunday holat, ayniqsa viloyat shaharlarida nisbatan yaqqolroq namoyon bo`ladi. Hozirgi paytda Qashqadaryo viloyati aholisining 49,9% dan ziyodrog`ini ayollar 50,1% ga yaqinini erkaklar tashkil etadi. Demak, uzoq yillar davomida aholi tarkibida ayollar salmog`ining erkaklarga nisbati nisbatan olganda kattaroq bo`lishi hozirgi paytda erkaklar salmog`ining ayollarga nisbat biroz ortiqroq bo`lishi bilan ifodalanadi. Aholi bo`yicha 2004-yil ma’lumotlarining tahlil shuni ko`rsatadiki, Qashqadaryo viloyatida 18 – 19 yoshgacha bo`lgan aholi tarkibida erkaklar soni ayollar soniga nisbatan biroz ko`proq. Ammo 19 yoshdan 50 yoshgacha bo`lgan; guruhlarga ayollarga, ayollarning salmog`i erkaklarga nisbatan 0,2 – 1,9 % ko`proq. Shuningdek, 70 yoshdan keyingi guruhda bu ko`rsatgich 5,9 % ga yetadi. Aholining yosh tarkibi muhim demografik va iqtisodiy ko`rsatgich hisoblanib, u millat hamda mintaqalar va viloyatlarning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishiga o`ziga xos ta’sir ko`rsatadi. Qashqadaryo viloyatida tabiiy o`sishning ancha yuqori bo`lishi aholining yosh tarkibiga ancha katta ta’sir ko`rsatadi. Viloyatda barcha aholi yosh bolalar va o`smirlar salmog`1ining ancha yuqori bo`lishini, mehnat resurslari sonining muttasil oshib borishini ta’minlayotir.

Viloyat aholisining tarkibida shahar blan qshloq o`rtasida deyarli farq yo`q. Faqatgina pensiya yoshdan yuqori aholi orasida shahar aholisida ayollar biroz ko`proq miqdorni tashkil etadi.. Viloyatda tug`ilayotgan yoshlarda esa jinslarning nisbati nisbati deyarli tenglashib borayotir.Ammo, viloyatning tumanlari va shaharlari aholisining yosh va jinsiy tarkibi bilan bir-birlaridan ancha farq qiladi. Viloyatning Shahrisabz, Koson shaharlari aholisining tarkibida 0-15 yosh guruhlari ko`proq, Qarshi shahrida esa kamroq. Ammo, Kitob va Yakkabog`da yoshlar umumaholining ko`pchiligini tashkil etsa, mehnatga qobiliyatli aholi umumaholi foizida ko`pchilikni tashkil qiladi. Qashqadaryo viloyati aholisining yosh tarkibida yoshlarning ko`p bo`lishi hamda jinslar nisbatining tenglashishi aholining tabiiy ko`payishi koeffitsiyentining yuqori bo`lishiga olib keladi. Viloyatda yoshlar hisobiga mehnat resurslarining intensive shakllanishiga to`la shart-sharoitlar mavjud. Mehnat resurslari yildan yilga yoshlar hisobiga ko`payib boradi. Viloyat shaharlari va qishloqlari orasida aholining yosh tarkibidagi farqlarning bo`lishi kelajakda shahar aholisi sonining o`sish sur’atining kamayishiga olib keladi. Qishloq aholisining yosh tarkibida ayniqsa 0-19 yosh guruhining ko`p bo`lishi aholi ning takror barpo qilinishiga handa viloyatda umumiy aholining o`sish koeffitsiyentining yuqori bo`lishiga qulaylik tug`diradi. Viloyat aholisi jinslari nisbatining teng bo`lishi kelgusida ham aholining tabiiy o`sish koeffitsiyentining yuqori bo`lishini ta’minlaydi. Aholining yosh tarkibi – ijtimoiy iqtisodiy va demografik jarayonlarni o`rganish maqsadida aholining yosh guruhlariga bo`linishidir. Aholi yosh guruhlari va demografik jarayonlar o`zaro uzviy bog`liq holda shakllanadi. Aholi tarkibida yoshlar salmog`ining yuqoriligi nikoh va tug`ilish kabi yuqori bo`lgan hududlarda bolalar, yoshlar salmog`i yuqori bo`ladi. Tug`ilish darajasi past bo`lgan hollarda esa aholi tarkibida qariyalar (60 yosh va undan yuqori) salmog` i va o`lim hollari ko`proq bo`ladi. Demografik takror barpo bo`lishiningnatijasi va kelajakdagi demografik rivojlanishning asosi bo`lib xizmat qiladi.

II BOB . QASHQADARYO VILOYATI AHOLI JOYLASHUVINING XUSUSIYATLARI I. 2. S hahar va qishloq aholi manzilgohlarining farqi va geografiyasi Aholi joylashuvini o`rganish muhim geografik - demografik vazifalardan biri hisoblanadi. A h o l i j o y l a n i s h i ma’lum bir o`lcham va turdagi xilma– xil shakllarga ega bo`lgan aholi manzilgohlari tizimi hamda turini vujudga keltiradi. A h o l i m a n z i l g o h l a r i odamlarning yashash joyi, moddiy va ma’naviy boyliklarni ishlab chiqaradigan va iste’mol qiladigan markazlari, avlodlar takror barpo bo`ladigan ijtimoiy hayot o`chog`i hisoblanadi. Aholi manzilgohlari – ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko`ra o`zaro tafovvutlarga ega bo`lgan, muayyan miqdorda aholi istiqomat qiladigan hududlardir. Aholi manzilgohlari aholi yashaydigan joylar yoki seliteb hudud ham deyiladi va aholi geografiyasining asosiy ilmiy tushunchalaridan hisoblanadi. Aholini hududiy tashkil etishning shakli – aholi manzilgohlari dir. S.A.Kovalyov (1963) aholi va aholi manzilgohlarining joylanishini inson tomonidan yaratilgan odamlar hayoti uchun zarur bolgan moddiy shart-sharoitga ega, muayyan hududda yashovchi aholining joylashishi, deb ta’riflaydi. Jamiyat hayotining asosini uchun va inson tomonidan moddiy boyliklar ishlab chiqarish tashkil etadi. Har qanday ishlab chiqarish faoliyati muayyan aholi manzilgohining vujudga kelishiga, rivojlanishiga zamin bo`lib xizmat qiladi. Turli kattalikdagi aholi manzilgohlari, ularning murakkab tizimlari aholining hududiy tashkil etish shakllaridir. Uning ijtimoiy tashkil etish shakllariga har xil yosh va jins, millat, elat, kasb - hunarga mansub kishilar uyushmasi kiradi. Mamlakat ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishida aholi manzilgohlari muhim o`rin egallaydi. U milliy iqtisodiy hududiy tizimida tabiiy resurslar, ijtimoiy ishlab chiqarish va infrastrukturani bir – birlari bilan bog`lovchi vazifani bajaradi. Guruhlashgan holda joylashgan aholi manzilgohlari esa turli kattalikdagi shahar va qishloq aholi manzilgohlarining ko`rinishida bo`ladi. Shu sababli

bunday guruh aholi manzilgohlari ikkita – s h a h a r va q i s h l o q aholisi manzilgohlariga bo`linad i. Shahar va qishloq manzilgohlarini ajratish uchun shart-sharoitlar yaratish tarixan ijtimoiy-hududiy mehnat taqsimoti bilan bog`liq. Mehnat taqsimoti dastavval dehqonchilik mehnatidan sanoat va savdo mehnatinining ajralib chiqishiga va shu orqali qishloqdan shaharni ajralib chiqishiga olib kelgan. Bu esa aholi manzilgohlarining ikki asosiy tipini – shahar (shaharlar) va qisloq (qishloq, ovul, xutor va b.) tiplarining rivojlanishini taqoza etadi. Shahar manzilgohlari – quyidagi iqtisodiy-xo`jalik funksiyalarini (bir yoki turli birikmalardagi bir necha) bajaradigan aholi manzilgohlaridir: 1) sanoat; 2) tyransport; 3) tashkiliy-xo`jalik, madaniy-siyosiy va ma’muriy; 4) dam olish va davolanishni tashkillashtirish (kurortlar). Shahar manzilgohlarini belgilash uchun aholining soni, uning bandligi, (turli mamlakatlar va rayonlarning xususiyatlarini hisobga olgan holda) aholi manzilgohining iqtisodiy va madaniy ahamiyati va boshqa bir qancha belgilarni inobatga olish zarur. Qishloq joylariga asosan katta bo`lmagan aholi manzilgohlari mansub. Bunday manzilgohlarning aholisi faoliyatning hududiy tarqoq turlari bilan shug`ullanadi. Mamlakatimizda bunday aholi manzilgohlari qishloqlar deyiladi Boshqa mamlakatlarda o`ziga xos nomlar qo`llaniladi (selo, derevnya, stanitsa, aul, villeyj va b.). Umuman olganda, bu noml;ar ma’lum darajada qishloq joylarining funksional xususiyatlarini anlatadi, ammo bu asosda qishloq joylarini ilmiy jihatdan tiplarga ajratib bo`lmaydi. Ijtimoiy mehnat taqsimotidagi ustuvor funksiyalariga ko`ra qishloq joylarining ikki xili – qishloq xo`jalik va noqishloq xo`jalik joylari farqlanadi. “Qishloq xo`jalik” va “qishloq noqishloq xo`jalik” aholi manzilgohlari - qishloq tipidagi aholi yashaydigan joylarning ishlab chiqarish yo`nalishini oydinlashtiradigan tushunchalardir. Qishloq xo`jalik aholi manzilgohlari deganda aholisi asosan qishloq xo`jalik mehnati bilan shug`ullanadigan, noqishloq xo`jalik aholi manzilgohlari deganda esa qishloq xo`jaligidan

boshqa sohada band bo`lgan va boshqa hududiy jihatdan bo`lak vazifalarni (o`rmon xo`jaligi, transport xizmati, rekratsiya resurslaridan foydalanish va b.) amalga oshirishda ishtirok etadigan joylardir. “Agroindustrial poselok” o`zida har ikkalaa tipdagi aholi manzilgohlarini birlashtiradi.Bunday manzilgohlar qishloq joylarida sanoat yoki boshqa armoqning rivojlanishi natijasida shakllanadi. Shahar va qishloqni tizimli o`rganish faqat bitta mezonga asoslanmasligi lozim, zero ulardan har biri mazkut tushunchaning faqat bir tomonini ifoda etadi. Shahar va qishloq joylarini har tomonlama o`rganish ucnun ko`pgina mezonlarni jalb etish lozim. Adabiyotlarni o`rganish bizga “shahar” va “qishloq” mezonlarinining quyidahi turlarini belgilash imkonini berdi: - aholining soni va uning barqarorlik darajasi; aholining tabiiy va mexanik harakatining sajiyasi; - ijtimoiy ishlab chiqarish tarmoq va professional tuzilmasining sajiyasi va murakkabligi, sanoat, qurilish, transportning darajasi; - moddiy-hududiy muhit uyushuvi darajasi, aholi manzilgohining obodonlik; - xizmat ko`rsatishning rivojlanish darajasi, ya’ni sotsial iste’molning barcha shakllarini uyushtirilishi; - aholi manzilgoglarining sotsial vazifalari ( jamiyat va iqtisodiyotni boshqarishda uning roli, atrofdagi aholigohlarga nisbatan funksiyalari); - aholining turmush tarsi; - onhlilik holati (shu aholi uchun o`ziga xos me’yorlar va qadriyatlar); - aholi manzilgohiga shaharga yoki qishloqqa nisbatan munosabat; - har bir mezonga mos aniq ko`rsatkichlar tizimi; Aholi manzilgoglarini “shahar” va “qishloq”qa tasniflashni zaruriy darajaga yetkazish maqsadlarida nazariy mezonlar shakllantirishdan tashqari yana quyidagilar zarur:

- “qishloq”dan “shahar”ga o`tishni ifodalaydigan ko`rsatkichlar “boshlang`ich” qiymatlarining tizimi; - o`rganiladigan aholigohlarning yig`indisi uchun bu ko`rsatkichlarning miqdor qiymatlari to`g`risidagi axborot. Hozircha qishliqlarning tobora urbanizatsiyalashayotganligini va noqishloq xo`jalik bandligini tarqalishini e’tiborga olgan holda aholi manzilgohlarini quyidagi turlarga ajratish maqsadga muvofiq. 1-chizma. Aholi manzilgohlarining tasniflanishi Shahar va qishloq aholi manzilgohlari bir – biri bilan chambarchas bog`liq bo`lib, ular o`rtasida aniq chegara o`tkazib bo`lmaydi. Ammo, shunga qaramasdan, shahar va qishloqni bir – biridan ajratuvchi alohida mezonlar ham mavjud. Bu me’zonlar turli davlatlarda o`ziga xos xususiyatlarga ega . Qashqadaryo viloyatida aholi sonining ko`payishiga bog`liq holda uning geografik joylashuvi va zichligida ham o`zgarishlar sodir bo`ldi. Qishloqlar aholi yashaydigan manzillarning shaharga nisbatan qadimiyroq shaklidir. Qishloqlar asosan qishloq xo`jaligi rivojlangan hududlar bo`lib, qishloq xo`jaligi bilan bog`liq mavsumiy ishsizlik xos bo`lgan hududlardir. Qishloq aholi manzilgohlari undaBARCHA AHOLI MANZILGOHLARI Sahar(tipidagi) manzilgophlari Shahar bo`lmagan manzilgohlar Shaharkar Shaharchalar Posyolkalar Qishloqlar

ishlovchilar soni, joylashgan geografik o`rni, bajaradigan funktsiyasiga ko`ra shahardan farq qiladi. 5 -jadval. Qashqadaryo viloyat sahar va qishloq aholisi soning dinamikasi 1991 1995 2000 Jami aholi Qishloq Shahar Jami aholi Qishloq Shahar Jami aholi Qishloq Shahar ming kishi ming kishi ming kishi % ming kishi ming kishi ming kishi % ming kishi ming kishi ming kishi % 1697 , 7 1251,9 445,8 26,3 1917,9 1426,2 491,7 25,6 2170,2 1615,8 554,4 45,5 2005 2010 Jami aholi Qishloq Shahar Jami aholi Qishloq Shahar ming kishi ming kishi ming kishi % ming kishi ming kishi ming kishi % 2671,0 1512,8 1158,2 43,4 Qishloq aholi manzilgohlarining rivojlanishi qishloq xo`jaligi tarmog`i bilan chambarchas bog`liq. Biroq, aholisi qishloq xo`jaligida band bo`lmasdan, sanoatda, transportda va boshqa tarmoqlarda ishlaydigan aralash funktsiyali qishloq aholi manzilgohlari ham mavjud. Shu sababli qishloq aholi manzilgohlari bajaradigan funktsiyasiga qarab 3 ta asosiy guruhga birlashtiriladi: 1) qishloq xo`jaligi bilan bog`liq bo`lgan aholi manzilgohlari; 2) qishloq xo`jaligi bilan bog`liq bo`lmagan aholi manzilgohlari; 3) aralash qishloq aholi manzilgohlari; Shunga bog`liq holda aholisi ham “qishloq xo`jaligi aholisi” va “qishloq xo`jaligida band bo`lmagan qishloq aholisi” guruhlariga ajratiladi. Qishloq aholi manzilgohlari tasniflanganda uchta asosiy sinflarga (kichik, o`rta va katta qishloqlarga) ajratilsada, maxsus tadqiqotlarda aholi soniga ko`ra qishloqlarni quyidagicha guruqlashtirish maqsadga muvofiq (Soliyev, Nazarov, 2009):  Mayda qishloqlar – aholi s oni 500 kishigacha;  Kichik qishloqlar - 50 0 – 1000 kishi;

 O`rta qishloqlar - 100 0 – 3000 kishi;  Katta qishloqlar - 300 0 – 5000 kishi;  Yirik qishloqlar - 500 0 kishidan ziyod. Ammo, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 14-iyuldagi PQ- 120-sonli qarori talablariga asoslangan holda 2009-yilda aholisi kamida 2000 kishi va undan ziyod bo`lgan qishloqlar shaharchalar guruhiga o`tkazildi. Qashqadaryo viloyatida 2009-yilgacha 1064 ta qishloq, 12 ta shahar va 4 ta shaharcha bo`lgan; 2009-yilda Vazirlar mahkamasining qarori bilan yirik qishloqlarga shaharcha maqomi berilshi munosabati bilan 945 ta qishloq, 12 ta shahar va 123 ta shaharcha (shahar tipidagi posyolka) hosil bo`ldi (12-jadval). Qashqadaryo viloyatida 2010-yilning boshida 945 ta qishloq, 12 ta shahar va 123 ta shaharcha (shahar tipidagi posyolka) mavjud. Qishloq aholisining umumiy soni 200 9- yil ning boshida 1 8 92,4 ming kishini tashkil etadi. II. 2 . Qishloq aholisi va uning tarkibidagi o`zgarishlar ning tahlili Ma’lumki, aholi manzilgohlari - aholi faoliyatining asosiy mashg`ulot maskanidir. Mamlikat va uning regionlarida industrial taraqqiyot, unda yashaydigan aholi tarkibi va miqdori bilan belgilanadi. Masalan, sanoat sust rivojlangan mamlakatlarda qishloq aholisi- asosiy, aksincha industrial taraqqiyotga erishgan mamlakatlarda shaharliklar soni kup buladi. Qashqadaryo viloyatida o` tgan asrning 70-yillargacha industrial taraqqiyotning o`ta past bo`lishi sababli uning aholisi tarkibida qishloqliklar ko`pchilikni tashkil qilgan. 70-yillardan keyin Qarshi cho`lini o`zlashtirish va yer osti zahiralaridan foydalanish sababli biroz industrial taraqqiyot jonlandi. Bu aholining yashash sharoiti va tarkibiga ta’sir qildi. Natijada viloyat aholisining 1959-yilda 86,7 %ini, 2006-yilda 75,4 %ini, 2010-yilda 43,4%ini qishloq aholisi tashkil etgan(5,6 - jadval). 6 – jadval. Qashqadaryo viloyati qishloq tumanlari aholisining dinamikasi

Ming kishi 1989-2008 yillar T/r. Tumanlar 1989 2008 О‘sish Kо‘payish, о‘rtacha yillik 1 Dehqonobod 70.8 112.6 159.0 2.45 2 Kasbi 90.5 145.8 161.1 2.55 3 Kitob 95.6 205.3 214.7 4.10 4 Koson 90.0 215.9 240.0 4.75 5 Mirishkor 52.2 89.8 172.0 2.90 6 Muborak 24.5 67.3 274.7 5.45 7 Nishon 49.3 105.2 213.4 4.10 8 Chiroqchi 158.9 301.4 189.7 4.10 9 Shahrisabz 131.0 289.3 220.8 4.25 10 Yakkabog‘ 114.5 203.4 177.6 3.10 11 Qamashi 100.5 203.2 202.2 3.80 12 Qarshi 115.8 184.4 159.2 2.50 13 G‘uzor 81.2 156.4 192.6 3.50 Jadval О‘zR Davlat statistika qо‘mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan. Hozirgi davrda jahonda yuqori sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan urbanizatsiya jarayoni, shu jumladan O`zbekiston hayotida shaharlar mavqei ortib borishiga qaramasdan, mamlakatimizning 63,9 %, janubiy viloyatlarning 75,4% aholisi qishloq joylarida istiqomat qilishmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: ”Hammamizni boqadigan, ozuqa beradigan soha – qishloq xo`jaligi tarmog`idir. ...Farovon hayot qurmoqchi ekanmiz, oldimizga xalq turmushini yaxshilash... avvalo qishloq xo`jaligi, qishloq hayoti sohasidan boshlashimiz zarur”. Chunki hozirgi paytda mamlakatimizdagi iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik muammolar aksariyat hollarda qishloqlar bilan bog`liq. Shuning uchun qishloqlarni ilmiy o`rganish - davrning eng dolzarb masalasidir. Qishloqlarning shakllanishi va rivojlanishi hududning tabiiy- iqtisodiy sharoitiga, qishloq xo`jaligining joylashishiga,transport va milliy iqtisodiyot tarmoqlariga bog`liq. Shunday ekan, Qashqadaryo viloyati qishloq muammosining yechimi uchun tabiiy-iqtisodiy geografik jihatdan yetarli imkoniyatlarga ega. Ayniqsa iqlimiy sharoiti qishloq xo`jaligida sug`orma va lalmikor dehqonchilik, sabzavot- polizchilikni rivojlantirish uchun qulay. Bu tarixiy davrlarda aholining asosiy qismi qishloq xo`jaligi bilan shug`ullanib kelishiga ta’sir etgan. Binobarin Qashqadaryo viloyatidagi aholi manzilgohlarining 87,5 %ini qishloqlar tashkil etadi. hisoblanadi. Qolgan 1 2 ,5 %i shahar manzilgohlaridir.

Qarshi cho`lini o`zlashtirishi bilan qishloq aholisi ning soni yana tez ortdi. Bunda viloyat qishloq aholisining 1959-1996 yillarda o`rtacha yillik ko`payish sur’ati 5,60%ni va 1989-1996 yillarda esa 3,52%ni tashkil qilgan. Bu ko ` rsatgichlar mamlakatimizda 3,26% va 2,98%ni, Surxondaryo viloyatida 6,08 va 3,52%ga teng bo ` lgan. Umuman viloyat qishloq aholisining o`sish sur’ati bo`yicha mamlakatda Surxondaryodan keyin ikkinchi o`rindadir. Lekin mamlakatimizda va uning ko`pchilik viloyatlarida 1990-yillardan boshlab qishloq aholisining o`sish sur’ati shaharliklarga nisbatan ortib bormoqda. Buning oqibatida 1959-yilda viloyatdagi qishloq aholisining soni 441 ming kishini tashkil etgan bo`lsa, 2007- yilda bu ko`rsatkich 1892,4 ming kishiga yetdi. Kelajakda mamlakatimizda sanoat korxonalari asosan qishloq joylarda quriladi. Bu yaqin o`n yillarda qishloqlarda urbanizatsiya jarayonini rivojlanishiga sezilarli ta’sir etadi. Bu qishloq aholisining ko`payishi umumiy aholi tarkibida ham ijobiy o`zgarishlarga olib keladi. Natijada hozir aholisi 3000 kishidan ortiq aholi yashaydigan qishloqlar shaharchalariga va shaharlarga aylanishi mumkin(7- jadval). Qashqadaryo viloyati aholisining tarkibida qishloq aholisi barcha davrlarda shahar aholisiga nisbatan doimo yuqori bo`lgan. Shuningdek, qishloq aholisining tabiiy o`sishi ham ko`proq b o` lgan. 1990-yilda qishloqlarda 1210,7 ming kishi istiqomat qilgan bo`lsa, bu ko`rsatkich 2000-yilda 1615,7 ming kishini, 2006-yilda esa 1823,1 ming kishini tashkil etgan, ya’ni 2006-yilda qishloq aholisining salmog`i viloyat aholisining 75,4 % ini tashkil etdi. 7-jadval.Qashqadaryo viloyati qishloq aholi manzilgohlarining aholi soni bo‘yicha guruhlanishi T/r. Qishloq aholi manzilgohlari aholi soni bo‘yicha kishi Qishloq aholi manzilgohlari Aholisi soni % kishi % 1 250 kishigacha 46 4,4 7693 0,5 2 251-500 kishi 129 12,3 51284 3,6 3 501-1000 kishi 310 29,6 230546 15,9 4 1001-2000 kishi 369 35,3 515064 35,6

5 2001-3000 kishi 105 10,1 255893 17,7 6 3001 va undan ortiq kishi 87 8,3 386418 26,7 JAMI: 1046 100,0 1446898 100,0 Shuningdek, aholining tabiiy o`sishi ham qishloqlarda ko`proq bo`lgan. 1990-yilda qishloqlarda 1210,7 ming kishi istiqomat qilgan bo`lsa, bu ko`rsatgich 2000-yilda 1615,5 ming kishini, 2006-yilda esa 1859,0 ming kishini tashkil etgan, ya’ni 2006-yilda qishloq aholisining salmog`i viloyat aholisining 75,4 % ini tashkil etdi. Viloyatda seraholi 119 ta qishloqqa shaharcha maqomi berilgach, viloyat qishloq aholisining soni 1455,7 ming kishini yoki 57,7% ni tashkil etdi. Aholi soni boyicha viloyatda Chiroqchi tumani oldinda turadi (2001 yi lda l 257 ming kishi , 2009-yilda 311,4 ming kishi ) . Bu tumanda viloyat aholisining 12 %i istiqomat qiladi. Shahrisabz tumanining aholisi (Shahrisabz shahrini qo`shib hisoblaganda) 2009-yilda 297,8 ming kishihi tashkil etadi. Chiroqchi va Shahrisabz tumanlarida viloyat aholisining qariyb 1|4 qismi yoki 23,5 %i istiqomat qiladi. Chiroqchi tumanida aholining o`rtacha zichligi har 1km 2 ga 110,3 kishi, Shahrisabz tumanida esa 173,5 kisini tashkil etadi (8-jadval). Qishloq tumanlari orasida aholi soniga ko`ra yuqorida nomlari qayd qilingan tumanlardan keyin uchinchi o`rinda Koson tumani (2009-yilda 223,3 ming kishi) turadi. Tumanda aholining o`rtacha zichligi har 1 km 2 ga 122,9 kishi bo`lib, viloyatda bu ko`rsatkich bo`yicha Kasbi (212,7 kishi), Qarshi ( 209,5 kishi), Shaqhrisabz (173,5 kishi) va Yakkabog` tumanlaridan keyingi beshinchi o`rinda turadi. 8 -jadval . QASHQADARYO VILOYATI TUMANLARIDA AHOLINING SONI VA O‘RTACHA ZICHLIGI 20 04 yil bo‘yicha № Tumanlar Umumiy yer maydoni, ming kv.km Aholi, ming kishi Aholining o‘rtacha zichligi, 1 km 2 / kishiJami Shahar aholisi Qishloq aholisi 1 Dehqonobod 4,0 106,8 8,3 98,5 2 Kasbi 0,7 137,7 - 137,7

3 Kitob 1,8 195,2 36,5 158,7 4 Koson 1,8 203,4 59,3 144,1 5 Mirishkor 3,1 84,3 - 84,3 6 Muborak 3,1 63,5 24,0 39,5 7 Nishon 2,1 99,1 18,8 80,3 8 Chiroqchi 2,8 284,0 18,2 265,8 9 Shahrisabz 1,7 276,9 99,1 177,8 10 Qamashi 2,6 191,6 33,3 157,8 11 Qarshi 0,9 175,2 15,8 159,4 12 G‘uzor 2,6 149,0 22,7 126,3 13 Yakkabog‘ 1,3 193,3 34,0 159,3 Qashqadaryo viloyati 28,6 2378,5 589,0 1789,5 20 08- yil bo‘yicha № Tumanlar Umumiy yer maydoni, ming kv.km Aholi, ming kishi Aholining o‘rtacha zichligi, 1 km 2 / kishiJami Shahar aholisi Qishloq aholisi 1 Dehqonobod 4,0 112,6 9,4 103,2 2 Kasbi 0,7 145,8 - 145,8 3 Kitob 1,8 205,3 38,0 167,3 4 Koson 1,8 215,9 60,5 155,4 5 Mirishkor 3,1 89,8 - 89,8 6 Muborak 3,1 67,8 24,8 42,5 7 Nishon 2,1 105,2 20,5 84,7 8 Chiroqchi 2,8 301,4 20,7 280,7 9 Shahrisabz 1,7 289,3 100,9 188,4 10 Qamashi 2,6 203,2 35,8 167,4 11 Qarshi 0,9 184,4 16,8 167,6 12 G‘uzor 2,6 156,4 23,6 132,8 13 Yakkabog‘ 1,3 203,4 36,1 167,3 Qashqadaryo viloyati 28,6 2509,4 616,5 1892,9 20 10 yil bo‘yicha № Tumanlar Umumiy yer maydoni, ming kv.km Aholi, ming kishi Aholining o‘rtacha zichligi, 1 km 2 / kishi Jami Shahar aholisi Qishloq aholisi 1 Dehqonobod 4,0 120 , 0 22 , 6 97 , 4 30 , 0 2 Kasbi 0,7 154 , 5 59 , 8 94 , 7 220 , 7 3 Kitob 1,8 218 , 4 83 , 5 134 , 9 121 , 3 4 Koson 1,8 230 , 6 117 , 4 113 , 2 128 , 1

5 Mirishkor 3,1 96 , 3 37 , 0 59 , 3 31 , 0 6 Muborak 3,1 70 , 8 56 , 0 14 , 8 22 , 8 7 Nishon 2,1 113 , 6 68 , 3 45 , 3 54 , 0 8 Chiroqchi 2,8 323 , 2 77 , 1 246 , 1 115 , 4 9 Shahrisabz 1,7 306 , 5 162 , 7 143 , 8 180 , 2 10 Qamashi 2,6 216 , 7 51 , 7 165 , 0 83 , 3 11 Qarshi 0,9 198 , 2 71 , 2 127 , 0 220 , 2 12 G‘uzor 2,6 164 , 6 40 , 0 124 , 6 63 , 3 13 Yakkabog‘ 1,3 215 , 4 68 , 7 146 , 7 165 , 6 Qashqadaryo viloyati 28,6 2671 , 0 1158 , 2 1512 , 8 93 , 4 9-jadval. Qashqadaryo viloyati qishloq tumanlarining urbanizatsiya va shahar joylar bilan ta’minlanganlik darajasi № Tuman Maydoni (ming km 2 ) Jami aholi (ming kishi) Shu jumladan Urbanizatsiya Darajasi (%) Shahar joylar soni Shahar joylar Zichligi, (ming km 2 /ga)sahar qishloq 1 Dehqonobod 4,0 117,5 22,2 95,3 18,9 3 0,8 2 Kasbi 0,7 151,7 58,8 92,9 38,7 9 12,8 3 Kitob 1,8 214,0 82,1 131,9 38,4 14 7,8 4 Koson 1,8 225,7 114,7 111,0 50,8 15 8,3 5 Mirishkor 3,1 94,0 36,0 58,0 38,3 3 1,0 6 Muborak 3,1 69,5 55,0 14,5 79,1 6 1,9 7 Nishon 2,1 110,8 66,4 44,4 59,9 11 5,2 8 Qamashi 2,6 212,0 50,6 161,4 23,9 6 2,3 9 Qarshi 1,0 193,4 69,1 124,3 35,7 18 18,0 10 Yakkabog‘ 1,3 211,3 67,6 143,7 32,0 15 11,5 11 G‘uzor 2,6 161,8 39,3 122,5 24,3 6 2,3 12 Shahrisabz 1,7 300,5 159,9 140,6 53,2 20 11,7 13 Chiroqchi 2,8 315,6 75,8 239,8 24,0 9 3,2 Biloyat bo`yicha 28,6 117,5 1135,7 1480,3 43,4 135 6,1 Aholi soniga ko`ra Koson tumanidan keyingi o`rinni aholisining soni 116,8 ming (2009- yil) bo`lgan Kitob tumani band etgan bo`lib, tuman aholisining qariyb 20%i tumanning ma’muriy markazida – Kitob shahrida istiqomat qiladi. Qamashi va Yakkabog` tumanlarida mutanosib ravishda 207,8 ming va 207,4 ming kishi istiqomat qiladi. Ammo maydomiga ko`ra Qamashi tumanidan (2,6 ming km 2 ) ikki marta kichik bo`lgan Yakkabog` tumanida (1,3 ming km 2 ) aholining o`rtacha zichligi ( har 1 km 2 ga 159,8 kishi) ikki baravar ziyod.

Qashqadaryo viloyatining maydoniga ko`ra eng katta – Dehqonobod ( 4 , 0 ming km 2 ), Mirishkor ( 4 , 0 ming km 2 ) va Nison ( 4 , 0 ming km 2 ) tumanlarining demografik saloxiyati nisbatan kichik. Dehqonobod tumanida 115,3 ming kishi, Mirishkor tumanida 92,0 ming kishi va Nishon tuanida 68,7 ming kishi yashaydi. Shunday qilib, viloyatning toq`li va cho`l hududlaridagi tumanlar eng kam aholi yashaydigan tumanlardir. Viloyatda aholi salmog‘iga ko‘ra G’uzor (164,6 ming kishi), Kasbi (154,5 ming kishi), Qarshi (198,2 ming kishi) tumanlari o‘rtacha ko‘rsatkichga ega. Ayni vaqtda Qarshi (0,9 ming km 2 ) va Kasbi (0,7 ming km 2 ) tumanlarining yer maydonining kichikligi sababli aholi zichligi viloyat darajasida eng yuqori ko‘rsatkichga ega (tegishlicha 220,2 va 220,7 kishi 1 km 2 ga). Umuman olganda, yuqori mintaqa (Shahrisabz, Yakkabog` va Kitob tumanlari) ko`p jihatdan Respublikamizning aholisi zich voha va vodiylariga o`xshab ketadi. Ammo, ta’kidlash joizki, zichlik, qo`yi mintaqaning ayrim tumanlarida (Kasbi, Qarshi) ham ancha yuqori, ya’ni 190-200 kishiga teng. Qashqadaryo viloyati miqyosida aholi zichligi Qarshi shahri qo‘shib hisoblamaganda har 1 km 2 ga 93,4 kishiga to‘g‘ri keladi. O‘z navbatida Qashqadaryo viloyati aholi zichligi bo‘yicha Respublikada Farg‘ona vodiysi, Toshkent va Samarqand viloyatlaridan keyingi o‘rinda turadi. Qashqadaryo viloyatida o`tgan asrning 70–yillariga qadar ham kichik qishloqlar ko`pchilikni tashkil etgan. Qarshi cho`lini o`zlashtirish va sug`orish hamda yer osti boyliklaridan foydalanish darajasining oshishi, ishlab chiqarishning rivojlanishiga bog`liq holda qishloqlarning yiriklashuvchi sodir bo`ldi. Ikkinchidan, tog` hududidagi kichik qishloqlardan aholining Qarshi cho`liga ko`chirilishi, suv omborlari o`rnidagi qishloq aholisining boshqa hududlarga o`tishi ta’sirida bo`ldi. Shu bois Qarshi cho`lida yangi qishloqlar tashkil topdi. Ammo viloyat miqyosida qishloqlarning soni ko`paymadi, aksincha kamayib bordi. 1970 yilda viloyatda 1 211 ta qishloq bo`lgan, 1979-yilda esa qishloqlarning soni 1 014 tani, 1989-yilda 1 080 tani tashkil etgan. 2005-yil ma’lumotlariga ko`ra viloyatda 1 064 ta qishloq mavjud.

Qishloqlar sonining kamayishi, shuningdek, shaharlar bilan tutashgan qishloqlarning shaharlarga qo`shilishi bilan ham bog`liq. 1979 – 1992-yillarda 33 ming qishloq aholisi qishloqlarni shaharlar tarkibiga kiritilishi munosabati bilan shahar aholisi maqomini olgan. Shu yillarda Qarshi shahriga yaqin atrofdagi 17 ta qishloq (Aralovul, Arabxona, Qavali, Xudoyzot, Tutak, Yakkabog`, Kamandi va b. qishloqlar); Chimqo`rg`on, Pachkamar va Hisorak suv omborlarining barpo etilishi munosabati bilan ularning o`rnidagi qishloq ko`chirilgan edi. Shuningdek, Shahrisabz shahriga 15 ta qishloq va Kitob shahriga 3 ta qishloq qo`shilgan va Kitob shahriga 3 ta qishloq qo`shilgan edi. Shu tufayli 31 ta qishloq yangi hududlarda shakllandi. Qarshi cho`lida Mirishkor tumanida Chamanzor, Navbahor, Guliston, Obod, Cho`lquvar; G`uzor tumanida Sho`rtan, Chilgiz va 8–Mart; Qamashi tumanida Guliston, Mirzadala; Qarshi tumanida Bog`obod, Yangiobod, Haqiqat; Koson tumanida Gulbog`; Muborak tumanida Yangier, Gulshan, Zarbuloq; Nishon tumanida Oydin, Do`stlik, Nuriston, Ko`chatzor, Navro`z, Oq oltin, Paxtakor, Yulduz, Shirinobod, Guliston; Chiroqchi tumanida Navro`z va boshqa qishloqlar shakllandi. Shuningdek, yangi sug`orish inshoatlari asosida chorvachilikka ixtisoslashgan xo`jaliklarning paxtachilikka ixtisoslashuvi tufayli ariqlar (kanallar) yoqasida yangi qishloqlar shakllandi va eskilari yiriklashdi. Viloyatda yer osti tabiiy boyliklarining ochilishi va foydalana boshlashi, bir qator transport infratuzilmalarining – Qarshi, Yakkabog`, Qamashi – Chiroqchi, Qamashi – Langar, Qarshi – Samarqand, Qarshi – Buxoro avtotransport yo`llari hamda Qarshi – Amudaryo, Qarshi – Samarqand temir yo`llarining ishga tushirilishi; G`uzor – Boysun – Qumqurg`on temir yshllarining qurila boshlanishi tufayli kichik qishloqlar yiriklasha bordi. Buning natijasida 1970 – 1989 yillarda qishloqlar soni 121 taga, 1996 – 2004 yillarda esa 16 taga kamaydi. Ammo, viloyat qishloqlarida aholining soni 1970 – 1989 va 1996 – 2004-yillarda tez o`sdi. 1970- yilda har bir qishloqda o`rtacha 552,8 kishi yashagan bo`lsa, 1979-yilda 808,7 kishi va 1989-yilda 1098,8 kishi yashaydi hozirgi paytda viloyatdagi qishloqlarning yiriklashuvi va yangi qishloqlarning shakllanishi bilan qishloqlar orasidagi masofa ham sezilarli o`zgardi. Masalan, 1989 yilda viloyatning

qishloqlari orasidagi masofa 5,4 kmni, 2006 yilda 5,1 kmni tashkil qildi. Demak, viloyatning Kitob, Shaxrisabz, Yakkabog`, Qamashi, Chiroqchi, Kasbi, Qarshi tumanlarida qishloqlar zich joylashgan. Viloyat qishloqlari orasida aholisi 100 va 101 – 500 kishi bo`lganlari tobora kamayib bormoqda. Masalan, keyingi yillarda qishloqlarning yiriklashuvi natijasida ularning soni kamaygan holda, aholi soni 501 – 1000 kishi bo`lgan qishloqlar soni 310 tadan 369 tagacha, aholisi 1001 – 3000 kishi bo`lgan qishloqlar 161 taga, 3000 dan ziyod kishi yashaydigan qishloqlar 36% ga o`sgan.Viloyat tumanlarida qishloqlarning zichligi va ularda yashayotgan aholi soni bir-biridan keskin farq qiladi. Binobarin, viloyatning tog`li qismida ham kelgusida aholisi 101 – 500 kishilik qishloqlarni saqlab qolish maqsadga muvofiq. Zero, hozirgi paytda ham tekislik hududlarida aholining rivojlanishi va suv bilan holda aholini joylashtirishda muammolar yuzaga kela boshladi. Viloyatning tog` hududlarida joylashgan qishloqlarda 101 – 500 kishi yashaydigan qishloqlar ko`proq. Tog` oldi adirlarida Chiroqchi, Qamashi, Yakkabog` tumanlarida 500 – 1000 va 1001 – 3000 kishi yashaydigan qishloqlar ko`pchilikni tashkil etadi. Qarshi cho`li tumanlarida 1001-5000 kishi, Qamashi, Dehqonobod, Shaxrisabz, Chiroqchi, Yakkabog` tumanlarining tog` rayonlarida 101-500 va 501- 1000 kishilik qishloqlar ko`pchilikdir. Umuman, viloyatning tog` zonasida yer zahiralarining iqtisodiy koeffitsiyenti kamligi va suv tanqisligi, transport aloqalarining noqulayligi, yer yuzasining notekisligi tufayli yirik qishloqlar kam, ammo yiriklashuv davom etadi. Viloyatning ko`pgina qishloqlarida aholining tez ko`payishiga bog`liq holda itqisodiy imkoniyatlar yil sayin kamaymoqda, ortiqcha mehnat resurslari vujudga kelmoqda. Qishloq aholisi 1000 kishidan, aqniqsa 3000 – 5000 dan ortiq bo`lgan qishloqlar soni ko`payib bormoqda. Bu holat ayniqsa 1996 – 2006-yillarda ancha tezlashdi.

Aholisi 3000-9000 gacha bo`lgan 49 ta qishloqda aholi zichligi 4000-12000 kishiga yaqinlashgan bu yirik qishloqlarda xom-ashyolarni qayta ishlash sanoat korxonalari sezilarli qurilmagan natijada bu qishloqlarda iqtisodiy, sotsial va ekologik holat keskinlashmoqda. Qashqadaryo viloyat aholi va mehnat resurslarining о‘sish sur’ati bо‘yicha О‘zbekiston viloyatlari orasida Surxondaryo viloyatidan keyingi о‘rinda turadi. Ammo, Qashqadaryoi viloyat eng yirik qishloq xо‘jalik va yoqilg‘i ishlab chiqaradigan viloyat bо‘lishiga qaramasdan, aholini ish bilan ta’minlash masalasi yil sayin murakkab bо‘lgan geografik hududga aylanmoqda. Bu masala viloyat resurslarini ilmiy-amaliy jihatdan о‘rganishni taqoza etadi. Bu yerdagi mehnat resurslarining soni va sifati ham aholining umumiy soniga va yosh tarkibiga, migratsion harajatiga bog‘liq. Masalan, 1926 yilda mehnatga layoqatli yoshgacha salmog‘i 33,3%ni tashkil etgani holda, 1959 va 1979 yillarda 43,5 va 48,9% ga tо‘g‘ri keldi. Bu yillarda viloyatga kо‘chib keluvchilar oqimining kо‘pligi jami aholi tarkibidagi yoshlar salmog‘ining kо‘payishiga sabab bо‘lgan. Aholi yosh tarkibidagi bunday siljishlar ayniqsa, mehnatga layoqatli yoshdagilarda aniq namoyon bо‘ladi. Ularning jami aholiga nisbatan ulushi mustaqillik yillarida 47,3% dan 51,8% gacha oshdi. 1979 yilda esa bu toifalarning ulushi 42% ni tashkil etgan. Umuman olganda, 1979-1991 yillarda aholi yosh tarkibidagi siljishlar natijasida 379,4 ming, 1991-2004 yillarda esa 492,5 ming kishi mehnatga layoqatli yoshga о‘tgan. Ayni paytda yuqoridagiga mos holda 72,1 va 54 ming kishi mehnatga layoqatli yoshdan nafaqa yoshiga о‘tgan. Hozirgi paytda viloyatda nafaqaxо‘rlarning umumiy soni 224,7 ming kishi bо‘lib, ulardan 148,4 ming kishi yoshga doir nafaqa olishadi (nogironligiga kо‘ra 56,6 ming, boquvchisini yо‘qotganligi uchun 19,7 ming kishi nafaqa oladi). Ta’kidlab о‘tganidek, о‘tgan asrning oxirgi choragidan va mustaqillik yillarida mehnatga layoqatli yoshdagi kattalar ulushi asta-sekinlik bilan ortib bormoqda. О‘zbekistonda nafaqa yoshiga yetganlar ham о‘z xohishiga kо‘ra, salomatliklari imkon bersa, ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishlari mumkin. Mamlakatimiz iqtisodiyotida band aholining ma’lum qismini nafaqa yoshdagi

aholi tashkil etmoqda. О‘zbekiston davlati nafaqa yoshidagi aholiga, qariyalarga alohida e’tibor bilan qaramoqda. 2002 yilni “Qariyalarni qadrlash yili” deb e’lon qilinishi buning isbotidir. Mamlakatimizda shuningdek, qariyalarni e’zozlash ularga g‘amxо‘rlik qilish bо‘yicha juda kо‘p chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. О‘zbekistonda, shum jumladan Qashqadaryo viloyatida ham, demografik vaziyat, ayniqsa tug‘ilish jarayonining kamayib borayotganligi (1991-yilda О‘zbekistonda tug‘ilishning umumiy koeffitsiyenti 34,5% ni tashkil etgan bо‘lsa, 2004-yilda bu kо‘rsatgich 25% ni tashkil etdi yoki 14% ga kamaydi) yaqin kelajakda jami aholi salmog‘ida qariyalar ulushining oshib borishidan dalolat beradi. Bu hol о‘z navbatida, О‘zbekistonda ham butun jahondagi kabi (jahon aholisining tarkibida qariyalar salmog‘i 7% ni tashkil etadi) qariyalarning ijtimoiy- demografik guruh sifatidagi mavqei oshib borishi hamda ularga alohida ijtimoiy- iqtisodiy e’tibor lozimligini taqoza etadi. Qashqadaryo viloyati jami aholisi tarkibidagi 0-9 yoshdagi yoshlar ulushi 1926-1970-yillarda 26,6% dan 37,1% gacha oshgan. Bu hol 1960-1980 - yillarda viloyatda tug‘ilish koeffitsiyentining ortib borishi bilan izohlanadi. 2004 yilda esa 0-9 yoshlar salmog‘i jami aholi tarkibida qisqargan va 33,5% ni tashkil etadi. Hozirgi davrda bolalar salmog‘ining qisqarishi 1990 - yillardan boshlab viloyatda tug‘ilishning keskin kamayishi bilan bog‘liq. Bunday о‘zgarishlar aholi yosh tarkibining siljish orqali keyingi davrlar yosh tarkibida ham о‘z aksini topib, 1979 yilda 10-19 yoshlar salmog‘ining 26% bо‘lishiga olib kelgan. 1979-1989 yillardagi migratsion aloqalar mazkur yosh toifalar ulushining 21,9% gacha qisqarishiga sabab bо‘lsada, hozirgi paytda ularning salmog‘i yana ortib bormoqda (2004-yilda 24,7%). Ayni holat 20-29-, 30- 39 va 40-49 yoshdagilar uchun xos bо‘lib, ularning ulushi 1989-2004 yillarda yuqoridagiga mos holda 110,7, 118,6%ga kо‘paygan. Qashqadaryo viloyatida ijtimoiy infratuzilma obyektlarining barpo etilishi, ijtimoiy sohalarning rivojlanishi aholining о‘rtacha umr kо‘rish darajasining nisbatan oshishiga imkon bergan va shunga bog‘liq holda 50-59 yoshlar soni 1939- 1959 yillarda oshib borgan. 1970-yilda umumiy aholi tarkibida 0-9 yoshlilar

miqdorining kо‘pligi aholining 50-59 yoshdagi toifalari ulushining nisbatan kam (38%) bо‘lishiga sabab bо‘lgan. Bu holatning ikkinchi sababi esa bu yosh toifalarining 1910-1920 yillarda va ularning katta qismi ikkinchi jahon urushida halos bо‘lganliklari bilan bog‘liq. 1979-yildan boshlab hozirgi paytga qadar 50-59 yoshlarning jami aholiga nisbatan salmog‘i qisqarib ketmoqda. Lekin keyingi yillarda demografik jarayonlar yaqin yillarda ularning salmog‘i ortishidan dalolat beradi. Bu holat 60-69 yosh hamda 70 yosh undan kattalarda ham kuzatiladi. Umuman olganda, tug‘ilish jarayonlaridagi о‘zgarishlar aholining yosh tarkibiga va shu orqali mehnat resurslarining miqdor va sifat kо‘ratgichlariga ta’sir etmoqda. Hozirgi mehnatga layoqatli yoshdan о‘tganlar salmog‘ining ortishiga olib keladi. Kо‘rish mumkinki, aholining umumiy soni bir yilda 42,2 ming kishiga kо‘paygan. Bu umumiy aholi sonidan salkam 2% ini tashkil qiladi. Lekin aholining soni jihatdan kо‘payishi tabiiy о‘sish hisobiga emas, (chunki tug‘ilish ham, о‘lim ham kamaygan), balki viloyatda boshqa joylardan aholining kо‘chib kelishi (migratsiya) hisobiga sodir bо‘lgan. Mehnat resurslarining salkam 26 ming kishiga kо‘payishiga esa omil hisobiga: mehnat qobiliyatini yо‘qotganlarga nisbatan mehnatga layoqatli yoshga yetganlar soni kо‘pligi va viloyatga mehnatga layoqatli aholining kо‘chib kelishi tufayli sodir bо‘lgan. Qashqadaryo viloyatida mehnat resurslarining tumanlar bо‘yicha taqsimlanishi о‘ziga xos xususiyatlarga ega. (14-jadval). Viloyat tumanlari orasida Muborak (jami aholi soniga nisbatan 65,7%), Mirishkor (54,8%) va Qarshi tumani (52,6%) eng katta mehnat resurslariga ega. -jadvaldan kо‘rinadiki, mehnatga layoqatli aholining Nishon tumanida 86,7%, Mirishkor tumanida 75,7%i iqtisodiyotda band. Qolgan tumanlarda bu kо‘rsatkich viloyatdagiga (66,6%) nisbatan pastroq. О‘zbekistonning mustaqillikka erishishi va bozor iqtisodiyot munosabatlariga о‘tish yangi mulkchilik shakllariga asoslangan ishlab chiqarishning rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratib beradi. Shu sababli mamlakatimizda xususiy menat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi kishilarning soni

qishloq xо‘jaligi, savdo, xizmat kо‘rsatuvchi tarmoqlarda ayniqsa tez sur’atlar bilan о‘sib bormoqda. Mustaqillikning dastlabki yillarida yoz baholar va savdo liberallashtirildi, qishloq xо‘jaligi hamda maishiy xizmat kо‘rsatish korxonalarining ma’lum qismini xususiylashtirish bо‘yicha ma’lum turlar amalga oshirilda. Moliya va byudjet sohalarida islohotlar о‘tkazildi, xususiy mulkchilik va xorijiy investitsiyalar bо‘yicha qonunlar qabul qilindi. 1998 yilning yanvarida qabul qilingan. “Aholi bandligi haqida”gi qonun tо‘liq bandlik xizmatini tashkil etishga yо‘l ochdi. Aholining tez sur’atlar bilan kо‘payishi va uning tarkibi bandligi barqaror ravishda о‘sishini ta’minlashni taqozo etadi. Iqtisodiy demografik va geografik xususiyatlarni hisobga olgan holda aholi bandligining tizimi tubdan о‘zgartirilib bormoqda. Bu vazifani amalga oshirishda samarali faoliyat kо‘rsatuvchi mehnat bozorlari (birjalar) muhim о‘rin egallaydi. Chunki ish kuchidan samarali foydalanishga “raqobat” muhitini shakllantirmasdan turib erishish mumkin emas. Aholi bandligiga mos muammolarni bozor qonuniyatlariga mos holda hal etish natijasida uning tarkibida mustaqillik yillarida katta о‘zgarishlar sodir bо‘ldi. Mamlakatimizning barcha hududlarida aholining tabiiy о‘sishi mehnat resurslaridan samarali foydalanish muammosini vujudga keltirmoqda. Bu avvalo, aholi tarkibida yoshlar salmog‘ining kо‘pligi, shahar va qishloq joylarda amalga oshirilayotgan islohotlar bilan bevosita bog‘liq. Ta’kidlab о‘tilganidek, mamlakatimizning ma’muriy birliklari bо‘lgan viloyatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi ularning tabiiy va iqtisodiy salohiyati orqali belgilanib, bu kо‘rsatkichlar har bir hududning rivojlanish darajasini о‘zida aks ettiradi. Viloyatlarning bu resurslari imkoniyatlaridan samarali foydalanish iqtisodiy rayonlar rivojlanishini ta’minlashda hisobga olinishi zarur bо‘lgan eng muhim omillardir. Bir qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolar yechimida, umuman ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish bilan bog‘liq masalalarni ishchi kuchidan samarali foydalanish asosiy о‘rinda turadi. Qashqadaryo viloyatida aholining tabiiy о‘sishi ancha yuqori bо‘lgani sababli mehnat resurslari salohiyati uning bandlik darajasiga kо‘ra nisbatan

yuqoriroqdir. Viloyatda aholining о‘sish sur’atlari shahar va qishloqlarda deyarli tinch, ammo, mehnatga layoqatli kishilarning soni qishloqlarda shaharlardagiga nisbatan ancha kо‘proq. 2005 yilning boshidagi ma’lumotlarga kо‘ra, Qashqadaryo viloyati aholisining qariyb 75,3%i qishloqlarda istiqomat qiladi. Viloyat iqtisodiyotining “о‘zagi”ni qishloq xо‘jaligi tashkil etganligi sababli mehnat resurslaridan oqilona foydalanish viloyatning qishloq joylarida ancha keskin muammo bо‘lib qolmoqda. Chunonchi, qishloq xо‘jaligi tarmoqlarida band aholi salmog‘ining yuqori darajada saqlanib kelayotganligi mazkur muammolar dolzarbligini yanada oshiradi. Viloyatda qishloq xо‘jaligida band bо‘lgan aholining salmog‘i Shahrisabz, Yakkabog‘, Dehqonobod, Chiroqchi tumanlarida nisbatan tez о‘smoqda. Shu sababli viloyatning qishloq joylarida mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish uning shaharlaridagiga nisbatan ancha keskinroq. Bu muammoning yechimida tumanlardagi mehnat bо‘limlari faoliyatini yanada takomillashtirish muhim о‘rin tutadi. Tabiiyki, qishloq xо‘jaligi ishlab chiqarishining о‘zi, о‘sib kelayotgan mehnatga layoqatlgi yoshlarning hammasini ish bilan ta’minlay olmaydi. Aksincha, qishloq xо‘jaligida ilg‘or texnologiyalarning fermer xо‘jaliklarida joriy etilishi bu sohada ishlovchilarning muayyan qismining ishsiz qolishiga sabab bо‘ladi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda ham bevosita qishloq xо‘jaligi ishlab chiqarishda ishlaydigan ishchilar soni qisqarib bormoqda. Masalan, AQSH, GFR, Buyuk Britaniya, Fransiya, Niderlandiya kabi rivojlangan mamlakatlarda qishloq xо‘jaligida band bо‘lganlar ulushi 5-6% dan ziyod emas. Qishloq xо‘jaligida iqtisodiy islohotlarning jadal sur’atlar olib borilayotganligi, ayniqsa fermer xо‘jaliklarining tobora kо‘payib borayotganligi, О‘zbekistonning barcha viloyatlarida, shu jumladan, Qashqadaryo viloyatida ham qishloq xо‘jaligida band aholi sonining qisqarib borishiga olib kelmoqda. Shu sababli mehnat faoliyatining boshqa sohalarida yangi ish joylarini tashkil qilishga yо‘naltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur. Yangi ish joylarini avvalo

ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma tarmoqlarida imkoni boricha qishloq joylarida tashkil qilish xо‘jalik maxsulotlarini qayta ishlash sanoatini, kichik va о‘rta biznesni yо‘lga qо‘yish yо‘li bilan birgalikda rivojlantirishga e’tiborni qaratish lozim. Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlaganlaridek, “...faqat kichik va xususiy tadbirkorlikni keng hamma joyda rivojlantirish hisobigagina g‘oyat keskin rivojlantirish hisobigagina g‘oyat keskin muammoni-aholini, ayniqsa ortiqcha mehnat resurslari mavjud bо‘lgan qishloq joylar va mintaqalarda ish bilan bandlikni ta’minlash vazifasini hal qilishga qodir bо‘lamiz...” 2 X U L O S A O`zbekiston Respublikasini iqtisodiy rayonlashtirish masalalari bilan ko`plab olimlar shug`ullanishgan. Jumladan, A.Soliev tomonidan bozor munosabatlari sharoitida ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va rivojlantirish darajasi hamda salohiyatiga ko`ra mamlakatimiz hududi 6 ta mintaqaga – Farg`ona, Toshkent, Mirzacho`l, Zarafshon, Janubiy Amudaryo va Quyi Amudaryo mitaqalariga ajratilgan. Mamlakatimizning janubida joylashgan 2 I.A. Karimov: “О‘zbekiston XXI asr bо‘sag‘asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”-T.: 1997 yil. 198-bet.

Qashqadaryo viloyati Surxondaryo viloyati bilan birgalikda umumiy maydoni 48,7 ming km 2 , jami aholisi 2010- yilning boshida ming kishi bo`lgan Janubiy Amudaryo iqtisodiy mintaqasini tashkil yetadi. Qashqadaryo viloyatining yer maydoni (28,6 ming km 2 ) iqtisodiy mintaqa yer maydonining 58,7% ini, mamlakatimiz yer maydonining 6,8% ga yaqini tashkil yetadi. Mamlakatimiz aholisinig ….% ga yaqini, Janubiy Amudaryo iqtisodiy mintaqasi aholisinig ….% ga yaqini Qashqadaryo viloyatida (2010- yilning boshida …. ming kishi) istiqomat qiladi. 1926-yilgacha o`tkazilgan aholi ro`yxatida Qashqadaryo viloyati aholisi to`g`risida ma’lumot yo`q. Chunki Buxoro amirligi tarkibidagi viloyatlarda, shu jumladan Qashqadaryo viloyatida ham aholi ro`yxati o`tkazilmagan. Biroq, M. Qoraxonovning (1965-yil) retrospektiv tahlilga asoslangan tadqiqotlariga ko`ra, hozirgi Qashqadaryo viloyati hududining aholisi taqriban 540 ming kishi bo`lib, ulardan 30 ming kishi shaharda yashagan (Qoraxonov, 1965). Ma’lumki, O`zbekistonda 1926-, 1939-, 1959-, 1970-, 1989-yillarda aholi ro`yxati o`tkazilgan. Qashqadaryo viloyati aholisiga doir shu aholi ro`yxatlarining statistik ma’lumotlari … – jadvalda keltirilgan. 1926-yilda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma’lumotlariga ko`ra, Qashqadaryo viloyatining aholisi 343,5 ming kishini tashkil etgan. 1926 – 1939 yillar mobaynida viloyatda aholining umumiy soni 118,1 ming kishiga ko`paygan yoki aholining yillik o`sishi 2,6% ni tashkil etgan. 1926–1939 yillarda viloyatda ishlab chiqarish kuchlarining kam rivojlanganligi hamda chetdan keladigan aholi harakatining kam bo`lishi tufayli aholining yillik o`sish darajasi mamlakatdagiga nisbatan past bo`lgan. Pirovardida O`zbekiston umumiy aholisiga nisbatan Qashqadaryo viloyatining tutgan o`rni 7,5% dan (192 - y.) 7,3% ga (1939 - y.) kamaydi. 1939 – 1959 yillarda Qashqadaryo viloyatining aholisi atigi 48,4 ming kishiga ko`paydi. Aholi ko`payishining bu yillarda pasayishi urush yillaridagi tug`ilishning kamayishi va urushning oqibatlari bilan bog`liq. 1959 yilda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma’lumotlariga ko`ra viloyatdagi aholi 508,0 ming kishiga yetdi. Viloyat aholisining soni aholi ro`yxati ma’lumotlariga ko`ra, 1979

yilda 1 118,7 ming, 1989 yilda 1 596,2 ming kishiga yetdi. Viloyat aholisining soni 1997 yilda 2,0 million kishidan oshdi. O`zbekistonda 1989 yilda tug`ilish har ming aholiga 33,3 kishini tashkil etgan bo`lsa, 2002 yil bu ko`rsatgich 21,0 promillega tushib qoldi, yani bu yillarda tug`ilish darajasi 2,3 promillega kamaydi. Viloyatlar bo`yicha ham tug`ilish koeffitsiyentining kamayganligini ko`rish mumkin. Masalan, tug`ilish darajasi doimo yuqori bo`lib kelgan Surxondaryo (41,5%) va Qashqadaryo (40%) viloyatlarida ham bu holat ayni paytda birmuncha pasaydi. Ammo oldingi yillardagi sonlarga nisbatan tug`ilish sur’atlari o`sdi, o`lim ko`rsatkichlari kamaydi. Bu o`tgan asrning 80 – yillaridagi yuqori tug`ilish sur’atlarining o`ziga xos demografik natijasi hisoblanadi. Keyingi 2–3 yil mobaynida tug`ilishning o`sishi o`sha yillarda tug`ilgan kishilarning oila qurishni boshlaganligidan dalolat beradi. Qashqadaryo viloyatida aholi sonining ko`payishi bilan uning geografik tarqalishi hamda zichligi ham o`zgardi. 1926-yilda aholining o`rtacha zichligi har 1 kv. km ga 12 kishini tashkil etgan bo`lsa, 1991-yilda bu ko`rsatgich 59,8 kishini, 2010 yilning boshida esa …. kishini tashkil etdi. Ammo, aholi zichligi viloyatning barcha tumanlarida bir xil emas. Aholi zichligi Kasbi va Qarshi tumanlarida har 1 kv. km ga 195 kishidan ziyodroq bo`lib, Shahrisabz tumanida 162,9 kishini, Yakkabog` tumanida 148,6 kishini, Koson tumanida 113 kishini, Kitob tumanida 108,6 kishini tashkil etadi. Ayni paytda Dehqonobod tumanida aholining o`rtacha zichligi har 1 kv. km ga 26,7 kishini, Mirishkor tumanida 27,2 kishi, Muborak tumanida 20,4 kishiga to`g`ri keladi. Albatta bu ko`rsatgichlar o`rtacha ko`rsatgichlar bo`lib, haqqoniy ahvolni aniq ifodalay olmaydi. Viloyatning Shahrisabz va Kitob tumanlarining tekislik qismida aholining o`rtacha zichligi har 1 kv. km ga 250 kishidan ziyodroq bo`lgani holda Muborak tumanida uning ma’muriy markazining yer maydoni va aholisi hisobga olinmagan taqdirda aholining o`rtacha zichligi atigi 12,6 kishini tashkil etadi.

Qashqadaryo viloyatida 1064 ta qishloq, 12 ta shahar va 4 ta shaharcha (shahar tipidagi posyolka) mavjud. Qishloq aholisining umumiy soni 2006 yil ma’lumotlariga ko`ra 1 859,0 ming kishini tashkil etadi. Qashqadaryo viloyati aholisining tarkibida qishloq aholisi shahar aholisiga nisbatan doimo yuqori bo`lgan. Shuningdek, tabiiy o`sishi ham qishloqlarda ko`proq bo`lgan. 1990 yilda qishloqlarda 1210,7 ming kishi istiqomat qilgan bo`lsa, bu ko`rsatgich 2000 yilda 1615,5 ming kishini, 2006 yilda esa 1859,0 ming kishini tashkil etgan, ya’ni 2006 yilda qishloq aholisining salmog`i viloyat aholisining 75,4 % ini tashkil etdi. 20 10- yilning boshida Qashqadaryo viloyatining aholisi …. ming kishi bo`lib, shundan …. ming kishini qishloq liklar tashkil etadi. Bundan keyin qishloq aholisiga ta’rif bering !!!!!

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 2 Karimov I. Karimov I. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin – T., 1994 O`zbekiston: iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida.-T., “O`zbekiston”, 1995. 3 4 5 Karimov I. Karimov I. Karimov I. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1,-T., “O`zbekiston”, 1996. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” – T. 1997. 198 – bet). Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida. T.6, - T., “O`zbekiston”, 1998. O`zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to`g`risida”gi qonuniga sharhlar, (O`zR Mehnat vaziri SH.Ibragimov umumiy tahriri ostida; sharh mualliflari: A.Akbarov, A.To`rayev). Toshkent, “Sharq”, 2000. O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. Toshkent, “Sharq”, 1999 . Abdullayev S.I. Karimova U.Sh. Qashqadaryo shaharlari. “Nasaf ziyosi” jurnali. 2005 y. №4(5) Bо‘riyev a M.R. Demografiya asoslari. Ma’ruzalar matni.-T., 2001. Bо‘riyev a M.R. О‘zбyekistonda oila demografiyasi.-T, 1997. Bо‘riyeva M.R. Tojiyeva Z. S a idov A. О‘zбyekistonning бugungi demografik vaziyati. О‘zбyekiston geografiya jamiyati axбoroti. 21- jild. T., 2000. Berdiqulova M.T. Qashqadaryo viloyati shahar aholi manzilgohlarining rivojlanish xusussiyatlari.- Zamona-viy geografiyaning muammolari. Res-ka ilmiy-amaliy anjuman material- lari. Qarshi. 2010. Bо‘riyv O. Ochilov A. XIX asr-XX asr бoshida Qashqadaryo vohasi aholisi. - Zamonaviy geografiyaning muammolari. Res-ka ilmiy- amaliy anjuman material-lari. Qarshi. 2010. Egamova D. Tojiyeva Z. Saidova Z. O`zbekistonning janubiy hududlaridagi demografik holat (Qashqadaryo viloyati misolida) || || Geografiya va qadriyatlar. T.,2001. Zuhurov Y.T. Qashqadaryo viloyati qishloq aholisi va yangi shaharchalarning hududiy tarkiбi. - Zamonaviy geografiyaning muammolari. Res-ka ilmiy-amaliy anjuman material-lari. Qarshi. 2010. Islomov A. Shahrisaбz guruhi rayonlari aholisi. О‘zбyekiston geografiya jamiyati axбoroti. 21-jild. - T., 2000 .

Murodova D.S. Qashqadaryo viloyatida aholi о‘sishining xususiyatlari. “Hozirgi zamon geografiyasi: Nazariya va amaliyot”. Xalqaro ilmiy amaliy konferensiya materiallari - T., 2006. Murodova D.S. Qashqadaryo viloyatida aholi tabiiy kо`payishining xususiyatlari. Geografiya fanining nazariy va amaliy masalalari. T., 2007. Qayumov A.A., Utepova G. Mehnat resurslarini takror бarpo qilishning demografik asoslari. О‘zбyekiston geografiya jamiyati axбoroti. 21-jild. - T., 2000. Qurbonov P.R . Januбiy О‘zбyekiston shaharlari rivojlanishining бa’zi бir muammolari Qurbonov P.R . Kichik hududlarda urbanizatsiyaning rivojlanishi (JanubiyO`zbekiston qishloq tumanlari misolida).O`zbekiston geografiya jamiyati axboroti. 37-jild. T., 2011. Nazarov S.H. Qashqadaryo viloyati - kelajakka intilayotgan mintaqa. “О‘zбyekiston iqtisodiy axбorotnomasi”, 2003 №7. Nugmanova A.A. О‘zбyekistonda mehnat resurslari prognozining demografik asosi. Hozirgi zamon geografiyasi: Nazariya va amaliyot. Xalqaro ilmiy konferensiya materiallari. - T., 2006 . Mavlonov A . M . . CHо‘l sharotida ishlaб chiqarish kuchlarining hududiy xususiyatlari va shaharlar rivojlanishi ||О‘zбyekistonda geografiyaning dolzarб muammolari. Samarqand, 2009 Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. - T., “Fan”, 1995 . Soliyev A. Muydinov M. Abdiyeva Z. Shahar joylaridagi yangi demografik jarayonlar. О‘zбyekiston geografiya jamiyati axбoroti. 21- jild. T., 2000 Tolmasov K.M. Migratsiya va uning omillari. “О‘zбyekiston”, 21-jild- T., 2000. Umrzoqova R. Aholi rivojlanishi va uning omillari. “О‘zбyekiston geografiya jamiyati axбoroti”, 21-jild-T., 2000. Yangiboyev M. Yer yuzasining demografik sig‘imini aniqlash. Toshkent-1995. Yangiboyev M. Aholi joylashuvi va rivojlanishining regional muammolari. T., “Fan” 1995. О‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 3-jild - T., Davlat ilmiy nashriyoti, 2002 . О‘zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida. -T., 1997 О‘zbekiston Respublikasi. EnsiklopediY. - T., Qomuslar Bosh Nashriyoti., 200 . Qashqadaryo viloyati geografiyasi. – Qarshi , 1994 . Qashqadaryo viloyati pasporti. – Qarshi, 2005 – 2008.

Ата-Мирзаев О.Б. Ходжаева Г. Принцип s регионалной политики народо - населения Узбекистана. Ў збекистон геогра - фия жамияти ахбороти.-Т., 1998, 19-жилд. Ата-Мирзаев О.Б. Гентшке В. Муртазаев Р. Салиев А. Историко-демографические очерки урбани-за ц ии Узбекистана.-Т., “Университет”, 2002. Борисов В.А. Демографи я. Учебник. - М., 1999. Б у риев а М.Р. Рождаемост ь в Узбекистане - Т., 1991. Валентей Д.И., Кваша А.Й. Основ ы демографии. Учебник - М., 1989. Демографический ежегодник Узбекистана. 2003. - Т., 2004 . Максакова Л.П. Мигра ц ия населения Республики Узбекистан. - Т., 2000. М у лладжанов И.Р. Народонасел е ние Узбекской ССР - Т., 1967 М у лладжанов И.Р. Население Узбекиской ССР. Справочник. - Т., 1989. Кашкадар ь я - вчера, сегодня, завтра. Приложения к журналу «Экономическое обозрение», 1998, №4 Население Республики Узбекистан. Статистический сборник. – Т., 2006. СалиевА.С. Файзуллаев М.А. Курбонов П.Р. Основние направления социално- экономического развития ра йо нов и городов Кашкадар ь инской области. - Замонавий географиянинг регионал муммолари. Рес-ка илмий-амалий анжуман материаллари. Қарши, 2010 Сулейманов Р.Х. Древнея культура Южного Согда (ЙИИ в до н.э.- ЙИИ в.н.э) Самарқанд, 1997. ??? Статистика населения с основами демографии . - . М., 1990 . Статистический ежегодник – Йиллик с татистика т ўплами. Т., 2005. Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства (историко - географические очерки). –Т., 1983 .

O'xshashlar

Qashqadaryo viloyatida yangi tashkil etilgan shaharchalar geografiyasi

Qashqadaryo aholisi sonining o`sishi va joylanish hususiyatlarini o`rganish

Qashqadaryo viloyatining madaniy landshaftlari

”Qashqadaryo viloyatida oziq-ovqat va paxtani qayta ishlash sanoati rivojlanishining geografik xususiyatlari”

Geografiya darslarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish va pedagogik texnologiyalarni qo’llash (Transport Qashqadaryo misolida )