”Qashqadaryo viloyatida oziq-ovqat va paxtani qayta ishlash sanoati rivojlanishining geografik xususiyatlari”

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

550.5 KB

Ko'chirib olish

”Qashqadaryo viloyatida oziq-ovqat va paxtani qayta ishlash sanoati rivojlanishining geografik xususiyatlari”

QASHQADARYO VILOYATIDA OZIQ-OVQAT VA PAXTANI QAYTA ISHLASH SANOATI RIVOJLANISHINING GEOGRAFI K XUSUSIYATLARI K I R I SH I BOB O’ZBEKISTONDA YENGIL SANOATNING RIVOJLANISHI VA U N I NG HUDUDIY TARKIBI 1.1. Mamlakat yengil sanoatining tarmoqlar tarkibi va hududiy joylashuvi 1.2. Qashqadaryo viloyatiga umumiy geografik tavsif 1.3. Qashqadaryo viloyati sanoatining tarmoqlar tarkibi va rivojlanishi II BOB QASHQADARYO VILOYATIDA PAXTA TOZALASH VA OZIQ-OVQAT SANOATINI RIVOJLANISHI 2.1. Viloyat paxta tozalash korxonalarining geografiyasi va ularning iqtisodiy faoliyati 2.2. Qashqadaryo viloyati da oziq-ovqat sanoat tarmoqlarini rivojlanishi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR K I R I SH BMI mavzusining dolzarbligi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti о‘tish sharoitda mamlakatimizning turli mintaqalarida sanoat va sanoat tarmoqlarini rivojlantirish 3

muhim ahamiyatga ega. Chunki, har qanday hududning iqtisodiy taraqqiyotining asosan sanoat tarmoqlari tashkil etadi. Bugungi kunda mamlakatimizning viloyatlarida sanoat tarmoqlari: jumladan yengil va oziq ovqat sanoati jadal sur’atlar bilan о‘sib bormoqda. Ayniqsa Qashqadaryo viloyati sanoati tarmoqlarini rivojlanishi bо‘yicha viloyatlar ichida yetakchilik qiladi. Viloyatda oziq-ovqat sanoati: jumladan gо‘sht sanoati, konserva sanoati, yengil sanoat: paxta tozalash sanoati, tо‘qimachilik, trikotaj, ip-gazlama va boshqa sanoat tarmoqlari jadal sur’atlar bilan о‘smoqda. BMIning maqsadi. Qashqadaryo viloyati yengil (paxta tozalash korxonalari misolida) va oziq-ovqat sanoatlarining tarkibiy tuzilishi va hududiy rivojlanishini о‘rganishdan iboratdir. Tadqiqotning vazifalari. – BMIda quyidagi vazifalar oldinga surilgan va hal qilingan: ● viloyat paxta tozalash korxonalarining joylashuvi; ● paxta tozalash korxonalarining mahsulot ishlab chiqarish hajmi: ● ishlab chiqarilgan mahsulot sifatini aniqlash: ● dunyo bozoriga viloyat paxta eksporti ulishini aniqlash: ● viloyat oziq-ovqat sanoatini xududiy tarkibini tahlil qilish. BMIning obekti va predmeti. Mazkur ishning tadqiqot obyekti sifatida Qashqadaryo viloyati yengil va oziq-ovqat sanoati tarmoqlar tarkibi olingan bо‘lib, ishning predmeti esa viloyatdagi paxta tozalash sanoati korxonalari rivojlanish faoliyati olingan. BMIning tadqiqot metodlari. BMIda mazkur sohaga tegishli bo‘lgan davlat qonunlari, hukumat qarorlari, respublika Prezidenti I.A.Karimovning farmonlari va asarlari, shuningdek, iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanida, xususan, sanoat geografiyasini o‘rganishda yaratilgan nazariy bilimlar, mazkur muammolar bilan shug‘ullangan olimlarning ilmiy tadqiqot ishlaridan foydalanilgan. BMIning uslubiy asosini kompleks yondoshuv tashkil etib, bunda geografik taqqoslash, tizim-tarkib, kartografik, tarixiy, statistik, matematik, hududiy tahlil, ekstrapolyatsiya kabi usullardan foydalanilgan. Tadqiqot ishi maxsus ilmiy 4

adabiyotlar, kartografik manbalar bilan bir qatorda O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi, Qashqadaryo viloyati statistika bosh boshqarmasidan olingan ma’lumotlarni tahlil qilish asosida amalga oshirilgan. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati. BMIning xulosa va natijalaridan Qashqadaryo viloyati mintaqalar ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ishlab chiqish va hayotga tadbiq qilishda amaliy ahamiyatga ega. BMIning tuzilishi va hajmi . Tadqiqot ishi kirish, ikki bob, xulosa, adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan tarkib topgan. Uning umumiy hajmi 55 bet, shundan bevosita matn qismi 53 bet. BMI 8 ta jadval, 2 ta xarita, 16 ta manbadan iborat foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatini o‘z ichiga oladi. BIRINCHI BOB. О‘ZBEKISTONDA YENGIL SANOAT TARMOQLARINI RIVOJLANISHI VA UNING HUDUDIY TARKIBI 5

1.1. Mamlakat yengil sanoatining tarmoqlar tarkibi va hududiy joylashuvi. 20 - asr boshlarida О‘zbekistonda yengil sanoat sohasi asosan paxta qayta ishlash korxonalaridan iborat bо‘lib, yalpi sanoat mahsulotining qariyb 4/5 qismi shu sohaga tо‘g‘ri kelgan. 1920 yilardan paxta tozalash korxonalari, pillakashlik, yigiruv – tо‘quv, tikuvchilik, poyabzal fabrikalari qurila boshladi. Hozirgi davrda О‘zbekiston yengil sanoat kо‘p tarmoqli industrial kompleks bо‘lib, uning tarkibida paxta tozalash korxonalaridan tashqari tо‘qimachilik, trikotaj, shoyi tо‘qish, tikuvchilik, kun- poyabzal, gilamchilik, chinni- fayanis buyumlari va attorlik mollari ishlab chiqarish sohalarida 150 ga yaqin korxona bor. ularning asosiy qismi – tо‘qimachilik, tikuvchilik, trikotaj va chinnisozlik korxonalari “О‘zbekengilsanoat” davlat aksiyadorlik kompaniyasi (2002), pillakashlik va ipakchilik korxonalari “О‘zbek ipagi” uyushmasi (1998), charm va poyabzal korxonalari “О‘zbekcharmpoyabzali” uyushmasi (2000) tarkibiga kiradi. Respublika sanoatida band bо‘lgan hodimlarning deyarli bir qismi yengil sanoat tarmog‘ida tо‘g‘ri keladi. О‘zbekiston yengil sanoat tarmoqlarini hududiy joylashuvi va ularni tarkibiy qismlariga e’tibor qaratidigan, eng avvalo mamlakat tо‘qimachilik sanoatini rivojlanishi davrini о‘rganish lozim. Tо‘qimachilik sanoati . О‘zbekistonda sanoat usulida gazlamalar ishlab chiqarish XX asrning 20 yillaridan boshlandi. Hususan 1930 yilda Farg‘ona ip yigirish- tо‘qish fabrikasi ishga tushirildi. Hozirgi kunda “Farg‘ona tо‘qimachilik kombinati” aksiyadorlik jamiyati sifatida faoliyat olib bormoqda. 1934 yilda Toshkent tо‘qimachilik kombinati va Farg‘ona ip yigiruv – tо‘quv fabrikasi 1945 yilda Respublikada ishlab chiqarilgan jami ip gazlamaning 95,4 % ini berdi. Buxoro tо‘qimachilik kombinati (1973-1976), Andijon ip gazlama kombinatining 1- navbati (1981), Pop notо‘qima materiallar kombinati (1977), Xiva gilam kabi bir qancha tikuvchilik va tо‘qimachilik kombinatlari mamlakatimizdagi paxta tolasini qayta ishlash va aholini ish bilan ta’minlash maqsadida ishga tushirildi. 80- yillarda yirik tо‘qimachilik korxonalarida bir qancha filiallar ochildi. Jumladan Toshkent shahrining о‘zida 3 ta fabrika qurib bitkazildi. Shuningdek Paxtaobod, 6

Chuvama, Qо‘rg‘ontepa, Marhamatda hamda G‘ijduvon va Vobkentda mazkur fabrikalar ishga tushirildi. О‘zbekiston tо‘qimachilik sanoatini rivojlantirishning asosiy yо‘nalishlaridan biri jahon bozorida raqotbardosh ip gazlama ishlab chiqarishni kо‘paytirishdan iborat. 1995-2005 yillarda О‘zbekiston tо‘qimachilik sanoatida Janubiy Koreyaning “Qabul tekstayez”, Turkiyaning “Tipash”, “Bursel”, Yaponiyaning “Marubeni”, Shveysariyaning “Vimateks” kabim bir necha qator kompaniya va firmalar tomonidan turli tо‘qimachilik mahsulotlari ishlab chiqaradigan qо‘shma korxonalar ishga tushirildi. Bu korxonalar о‘z mahsulotlarini asosiy qismini jahon bozoriga eksportga chiqara boshladi. 1995 yillardan boshlab tarmoqqa chet el investitsiyalarini jalb etish, korxonalarni eng ilg‘or texnolgiyalar asosida modernizatsiyalash, chet ellik sheriklar bilan qо‘shma korxonalar tashkil etish, yangi bosqichga kо‘tariladi. Shu jumladan Germaniya, Yaponiya, Turkiya, AQSH, Koreya, Respublikasi bilan yirik quvvatni ip yigiruv – tо‘quv qо‘shma korxonalari ishga tushirildi. Ilgari О‘zbekistonda ishla chiqariladigan paxta tolasini faqat 10 % respublika tо‘qimachilik sanoatida foydalanilgan. 2004 yilda sanoat korxonalarida 255 ming tonna tola qayta ishlandi. О‘zbekiston Respublikasida tо‘qimachilik sanoatini rivojlantirishning 2005-2008 yillarga mо‘ljallangan hukumat dasturiga kо‘ra shu davr davomida umumiy qiymati 1,2 mlrd. AQSH dollariga teng, 94 ta loyixa amalga oshirilishi, 40 ta yangi tо‘qimachilik korxonasi qurilishi, 46 mingdan ortiq ish о‘rinlarini tashkil etish, respublikada ishlab chiqarilgan paxta tolasining 50 % ni respublikaning о‘zida qayta ishlashga erishish belgilangan. Trikotaj sanoati. Respublikada30-40 yillarda shakllandi. 1936 yilda О‘rta Osiyoda eng yirik hisoblangan Qо‘qon paypoq fabrikasi ishga tushirildi. Urush yillarida Andijon va Toshkent shahardarida trikotaj fabrikalari qurildi. 50-60 yillarda Samarqand (1950) Toshkent (1960), Buxoro (1961), Andijon (1967) shaharlarida trikotaj kiyimlari fabrikalari qurildi. Tarmoqdagi eng yirik korxona Toshkentda 1942 yilda ishga tushirilgan. “Malika” trikotaj ishlab chiqarish 7

birlashmasida erkaklar , ayollar va bolalarning 200 xildan ortiq ustki va ichki trikotaj kiyimlari ishlab chiqarilgan. 80-90 yillarda trikotaj korxonalari yangi uskunalar bilan jihozlandi, yangi korxonalar qurildi, “Malika” i.ch. birlashmasi, Buxoro, Samarqand trikotaj fabrikasi. Qorasuv va Jizzax paypoq fabrikalari ishga tushirildi. Xо‘jaobod (1985), Shahrixon (1986), Chortoq (1986), Shahrisabz (1993) da trikotaj – tikuvchilik fabrikalari foydalanishga topshirildi. 90 yillarda tarmoqda korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va hususiylashtirish keng miqyosda amalga oshirildi: mulkchilik shakllari о‘zgartirildi. Eng yirik korxonalar: “Bofanda”, “Gurlan”, “ ”Malika”, “Namangantrikotaj” aksiyadorlik jamiyatlari, “Oqsaroytо‘qimachi”, “Chinoztо‘qimachi”, “Sag‘bonteks”, “Shovotteks”, “Yademtekstil”, “Osiyo tekstil”, “Bursel Toshkent tekstil” qо‘shma korxonalari. 2005 yilda respublika trikotaj sanoati korxonalarida 32154 ming dona trikotaj mahsulotdari ishlab chiqildi. Tikuvchilik sanoati. О‘zbekistonda tikuvchilik xunarmandchilikdagi kasb tarzida katta tarixga ega. Qadimdan qishloq- shaharlarda tikuvchilik kasbi ustalari maxsus chevarlar qо‘lda chopon, kiyim kechak, kо‘rpa – tushak, rо‘zg‘or buyumlarini buyurtmalarga kо‘ra tikish bilan shug‘ullanganlar. Gulkо‘rpa, zarboptо‘n, choyshab, sо‘zana, kashta kabi buyumlar tikish yuksak san’at darajasiga kо‘tarilgan. О‘zbekistonda eng birinchi tikuvchilik korxonasi 1907 yilda Toshkentda qurilgan “Lui Zalm va uning о‘g‘illari” aksiyadorlik jamiyatiga qarashli tikuvchilik fabrikasi edi. XX asrning 20 yillaridan tikuvchilik yengil sanoatining yirik tarmog‘iga aylandi 1926 yilda Toshkentda “Qizil tong” tikuv fabrika keyinroq 1- tikuvchilik zavodi ishga tushirildi. Urushgacha bо‘lgan davrda Samarqand, Buxoro, Toshkent, Qо‘qon, Urganch, Andijonda yangi korxonalar qurildi. 8

Urush davrida Chirchiq, Qarshi, Namangan shaharlarida yirik tikuvchilik fabrikalari ishga tushdi. 60-yillarda Toshkentda 3- tikuvchilik fabrikasi (1962) Yо‘ldosh Oxunboboyev nomidagi Toshkent bosh kiyimlar fabrikasi ishga tushirildi. 70 yillardan Samaradorlikni oshirish maqsadida i.ch. birlashmalari tashkil eitldi. Ayni payta mehnat resurslari ortiqcha bо‘lagn kichik shahar va shaharchalarda tikuvchilik korxonalari filiallarini qurish avj oldi. Shu davrda ixtisoslashgan tikuvchilik i.ch. birlashmasi va 40 dan ortiq filiallar tashkil eitldi. 1989 yildan tarmoq sanoat korxonalarini yangi texnologik liniyallar bilan jihozlashda rivojlangan kapitalistik davlatlar firmalari bilan hamkorlik yо‘lga qо‘yildi. 1989-1991 yillarda Toshkent “Qizil tong” Samarqand “8 mart” tikuvchimlik i.ch. birlashmalarida Fransiya, Germaniya, Shveysariya, Yaponiya, Italiya firmalari ishtirokida shu firmalarning kompleks mehanizatsiyalashgan liniyalar о‘rnatildi. 1998 yildan tarmoqda keng hususiylashtirish о‘tkazildi, davlat korxonalari negizida aksiyadorliu jamiyatlari, ma’suliyati cheklangan jamiyatlar, xususiy tikuvchilik korxonalari, yakka buyurtma asosida kiyim – kechak tikadigan yuzlab atel’alar, chet el investiyallari ishtirokida yangi tikuvchilik qо‘shma – korxonalari ochildi. “О‘zbekengilsanoat” davlat aksiyadorlik kompaniyasi tarkibiga kiradi. Tarmoqdagi eng yirik korxonalar: “ 8- mart” nomli (1930) “modalar uyi ” (1962), “G‘uncha” (1943), “Lola”, “Mushtariy” (1970), “Tong” (1964), “Oxunboboyev” nomli bosh kiyimlar fabrikasi (1963), “Feruz Xorazm” (1937), “Xiva” (1965), “Yulduz” (1941) aksiyadorlik jamiyatlari “Yem teks” (2004), “Atlasmen”(1999) qо‘shma korxonalari va boshqalar. Tikuvchilik korxonalarida kompleks mexanizatsiyalashgan liniya va potoklar joriy etilgan. Ipakchilik sanoatida ipak kimyoviy va aralash iplardan mahsulotlar ishlab chiqariladi. О‘zbekistonda pillakashlik qadim tarixga ega. Qadimdan Marg‘ilon, Namangan, Qо‘qon, Buxoro, Samarqand, Xо‘jand kabi shaharlar О‘rta Osiyodagi shoyi gazlamalar i.ch. markazlari bо‘lgan.shoyi gazlamalar Yaqin Sharq va Yevropa mamlakatlariga ham chiqarilgan. Pilladan 9

yarim kustar holda/ qozonlarda qaynatib/, qо‘l charxlarida kalava qilinib ipak olingan. 1913 yilda О‘zbekistonda qariyb 4 ming tonna pilla yetishtirilgan, uning aksariyat qismi rus ishbilarmonlari qо‘liga о‘tib, qayta ishlash uchun Italiya va Fransiyaga jо‘natilgan. 1921 yildan О‘zbekistonda 56 qozonli mexanik stanok о‘rnatilgan birinchi pillakashlik fabrikasi Farg‘onada ish boshladi. 1927-1932 yillarda Samarqand, Buxoro, Marg‘ilon shaharlarida pillakashlik fabrikalari ishga tushirildi. 1937 yildan sun’iy ipak gazlamalar tо‘qish ham boshlandi. 1957 yilda О‘zbekistonda ipakchilik ilmiy tekshirish institutida ipak о‘raydigan avtomat stanok yaratildi. 90-yillar boshida respublikada 9 ta yirik korxona: Marg‘ilon (1926), Farg‘ona (1926), Samarqand (1927), Buxoro (1927), Toshkent (1959), Namangan (1966), Urganch (1975), Shaxrisabz (1976), Buloqboshi (1989) pillakashlik fabrikalari, ularning 12 filliali ishladi. Respublika mustaqillikka, erishganidan keyin 1993 yildan pilla yetishtirish davlat buyurtmasidan chiqarildi, uni xarid qilishda kelishilgan narxlar joriy qilindi. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1998 yil 3 aprel “Respublika pillachilik sohasini boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida” gi qaroriga asosan pillachilik tarmoqlarida yagona rahbarlikni amalga oshiradigan “Shoyi2 aksiyadorlik kompaniyasi va “Pillaxolding” kompaniyasini о‘z ichiga olgan “О‘zbek ipagi” uyushmasi tashkil etildi. “О‘zbek ipagi” uyushmasi tarikbida “Atlas” (Namanagan), “ Buxoro ipagi”, “BUloqboshi ipagi” (Andijon viloyati Buloqboshi shahri). “Ipakchi” (Namangan viloyati Uychi shahri), “Turon shoyisi” (Marg‘ilon), “Xorazm ipagi” (Urganch) “Xujum” (Samarqand shahri) aksiyadorlik jamiyatlari faoliyat kо‘rsatadi. Tarmoqda Yaponiya, Buyuk Britaniya, Janubiy Koreya, Xitoy, Singapur firmalari va kompaniyalari bilan hamkorlikda tashkil eitlgan 7 ta qо‘shma korxona bor. bu korxonalarda respublikamizda yetishtirilgan jami pilla qayta ishlanadi. Shoyi tо‘qish sanoati. Shoyi tо‘qish sanoati sohasida 90- yillar boshiga qadar Marg‘ilon shoyi kombinati (1928), Marg‘ilon atlas (1925) va Namangan 10

(1996) shoyi ishlab chiqarish birlashmalari bor. Namangan abrli gazlamalar kombinati (1925), Samarqand shoyi tо‘qish fabrikasi (1926), SHо‘rchi shoyi tо‘qish fabrikasi (1926) ishladi. Tabiy ipakdan milliy gazlamalar, atlas, xonatlas, beqasam shoyi, shuningdek palshbop, kostyumbop, astarbop, gazlamalar, shtapel, viskaza va aralash tolalardan kiyim-kechak tikiladigan gazlamalar ishlab chiqarilgan. 2000 yillar boshidan Respublikada “О‘zbek ipagi” uyushmasi tarkibida “Alisher Navoyi” (Marg‘ilon), “Atlas” (Namangan), “Izboskan shoyi tо‘qish fabrikasi” (Toytо‘g‘), “Marg‘ilon ipak gazlamasi”, “Turon shoyisi” (Marg‘ilon), “Qо‘qon shoyi – atlas tо‘qish”, “Musaffo” (Samarqand) aksiyadorlik jamiyatlari ishlaydi. Shoyi tо‘qish korxonalarida 4703 ming m 2 shoyi gazlamalar ishlab chiqarildi. Kun-poyabzal sanoati. Kun- poyabzal sanoati mahalliy xom ashyo sо‘yilgan hayvonlar terisidan yumshoq va qattiq charm, tabiiy va sun’iy charmdan poyabzal, shuningdek, telpak, ot-ulov asboblari, attorlik buyumlari, tо‘qimachilik va boshqa mashinalar uchun detallar ishlab chiqaradi. О‘zbekistonda xunarmandchilikning qadimiy turi sifatida mavjud. Toshkent, Samarqand, Buxoro, Qо‘qon shaharlarida, xorazmda yuzlarga kunchilik dо‘konlari bо‘lib, ulama teridan turli nav charmlar tayyorlangan. XIX asrning sо‘nggi chorasida mahalliy bozorlarda Yevropa shaharlaridan xrom, shagrep, upuka teri turlari va ulardan tikilgan poyabzallar keltirib sotila boshladi. Tarmoqdagi birinchi eng yirik korxona – Toshkent kun zavodi 1928 yil ishga tushirildi. 1941 -1945 yillarda Xonobodda teri oshlash zavodi, pо‘stin uchun qо‘y terisini oshlaydigan 2 korxona ishga tushirildi. 1966 yil Toshkentda yangi kun zavodi, 1968 yil sun’iy charm va plyonka materiallari zavodi foydalanishga topshirildi. Kunchilik sohasidagi barcha zavodlar yengizida Toshkentda “О‘zbekiston” kun va sun’iy charm ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi. О‘zbekistonda poyabzal tikish о‘z an’analariga ega. Qadimdan poyabzal tikuvchi kasblar qо‘lda har xil andoza va turda etik, maxsi, kovush tikanlar, 11

poyabzal sanoati korxonalari paydo bо‘lishi bilan tufli, botinka, sandal, shippak, piyma, kalish hamda mahsus ish poyabzallari ishlab chiqarila boshladi. 1927 yil Toshkentda poyabzal fabrikasi ishga tushirildi. (1989 yildan Fahmuddin Xо‘jayev nomidagi poyabzal birlashmasi) 1935- yil Toshkentda yana bir poyabzal fabrikasi (1988 yildan 2-poyabzal ishlab chiqarish birlashmasi) Buxoro (1938), Samarqand, Tо‘rtkо‘l, Termiz (1939), Andijon, Qо‘qon, Chirchiq, Namangan, (1940) shaharlaridan kichikroq poyabzal fabrikalari foydalanishga topshirildi. 1940 yilga kelib respublikada keng tarmoqli poyabzal sanoati vujudga keldi. Urushdan keyingi davrda Yangiyо‘l poyabzal fabrikasi (1960), Farg‘ona poyabzal fabrikasi (1969) ishga tushirildi. Toshkentdagi 1 va 2 poyabzal fabrikalari, Chirchiq, Qо‘qon poyabzal fabrikalari kengaytirildi va qayta jihozlandi. Korxonalar mahsulot turlari bо‘yicha ixtisoslashdi. 1955 yil “Farg‘onapoyabzal” aksiyadorlik jamiyati bilan Germaniyaning “Salamander” firmasi ishtirokida “О‘zsalamander” qо‘shma korxonasi mahsulot chiqara boshladi. Respublikada charm- poyabzal tarmog‘i boshqaruvi tizimini takomillashtirish maqsadlarida tarmoqda yagona rahbarlikni amalga oshriradigan, kunchilik, poyabzal, teri-charm mahsulotlari, shuningdek iste’mol buyumlarini ishlab chiqarish, teri tayyorlash bilan shug‘ullanadigan korxonalarni о‘z ichiga olgan “О‘zbekcharmpoyabzali” uyushmasi tashkil etildi. (2000 yil 23 yanvar). Uyushmaning barcha viloyatlarida teri xom ashyosini tayyorlash bilan shug‘ullanadigan viloyatlar savdo – xarid korxonalari, terini qayta ishlash: poyabzal; charm—attorlik mahsulotlari; sun’iy charm, karton; notо‘qima materiallar korxonalari bor. Uyushma tarkibida 15 ta terini qayta ishlash zavodlai (eng yiriklari yillik quvvati 40 mln dm 2 bо‘lgan “Kunchi” aksiyadorlik jamiyatlari), 22 ta poyabzal ishlab chiqarish zavodlari. Yiriklari “О‘zsalaman” (yillik quvvati 500 ming juft), “Kibo” “Bolalar poyabzali” (1182 ming juft), “Farg‘ona poyabzali” (1860 juft), 12

Buxoro “Naqshbandiy” (748 ming juft) aksiyadorlik jamiyatlari 4 ta charm-attorlik korxonalari (“Tarandubitel”, “ Farg‘ona sun’iy charm zavodi” (yillik quvvati 900 ming m 2 sun’iy charm aksiyadorlik zavodlari va boshqalar) faoliyat kо‘rsatadi. Uyushma korxonalarida mahsulotlari 18,4 mln juft turli poyabzal ishlab chiqarildi. Mо‘yna sanoati. О‘zbekistonda mо‘ynadо‘zlik bilan qadimdan yakka xunarmandlar shug‘ullangan. Oshlangan qо‘y terisidan pо‘stin, telpak va boshqa narsalar tikilgan. Toshkent kun- mо‘yna zavodi 1956 yil charm-galanteriya buyumlari kombinati nomi bilan tashkil qilingan. 1986 yilda Namangan shahrida sun’iy mо‘yna fabrikasi (О‘zbekiston – Germaniya) ishga tushirildi. О‘zbekiston iqtisodiyotida milliy sanoatning roli va ahamiyati salmoqli bо‘lib, davlat mustaqilligiga erishilganidan keyin bu sohada tub xо‘jalik-iqtisodiy, tashkiliy- institusional va tarkibiy islohotlar amalga oshirildi. Sanoat korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, davlat aksiyadorlik, korporativ, jamoa va xususiy mulk shakllariga aylantirish, sanoat tarmoqlarida tarkibiy о‘zgarishlarni amalga oshirish, kichik va xususiy korxonalarni tashkil etish, chet el kapitali bilan hamkorlikda qо‘shma korxonalar tashkil etish shular jumlasidan. Bugungi kunda milliy sanoatning takror ishlab chiqarish jarayonidagi, mamlakat eksport salohiyatini oshirishdagi va umuman iqtisodiy о‘sishdagi ta’siri ortib bormoqda. YAIMning 17,1 %, eksportning qariyib 55% sanoat tarmoqlarida yaratilmoqda, sohada jami iqtisodiyotda band bо‘lganlarning 11% mehnat qilmoqda. Mamlakat sanoatida tarmoqlar turli darajadagi mavqeni egallaydi. Sanoat tarmoqlari orasida qishloq xо‘jaligi xom ashyosini qayta ishlovchi va agrosanoat majmuiga xizmat kо‘rsatuvchi tarmoqlar an’anaviy ravishda yetakchi о‘rinda turadi. Bular paxta tozalash, shoyi tо‘qish, konserva, yog‘-moy va boshqa sanoat tarmoqlaridir. Kimyo va neft kimyosi, mashinasozlik, elektronika, energetika, qora va rangli metallurgiya, yengil va qurilish materiallari sanoati keyingi yillarda jadal sur’atlarda rivojlanayapti. Milliy sanoat taraqqiyotida yoqilg‘i-energetika majmuasining о‘rni alohida. Uning tarkibiga gaz, kо‘mir, neft va neftni qayta 13

ishlash sanoati va energetika sohalari kiradi. О‘zbekiston jahondagi gaz ishlab chiqaruvchi 10 ta yirik mamlakatlar qatoriga kiradi. О‘zbekistonda sanoat tarmoqlarida mulk shakllarini о‘zgartirish, xususiy mulkning mavqeini oshirish va tarkibiy о‘zgartirishlarni amalga oshirishga qaratilgan islohotlar mamlakat iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlashni, mamlakatimizning kelajakda sanoati rivojlangan mamlakatlar qatoriga chiqishi va jahon xо‘jaligidagi mavqeining oshirilishini ta’minlaydi. О‘zbekistonning siyosiy mustaqillikka erishishi sanoat taraqqiyoti, milliy ishlab chiqarishni sanoatlashtirish muammolariga butunlay yangicha yondoshish imkonini berdi. Mamlakatning mavjud tabiiy xom ashyo va mehnat resurslariga tayangan holda aholining iste’mol tovarlariga bо‘lgan asosiy ehtiyojlarini qondirishga imkon beruvchi sanoat korxonalarini barpo etish uchun shart-sharoit yuzaga keldi. Milliy sanoat rivojlanishining yangi davrini makroiqtisodiy vaziyat, bozor munosabatlarini shakllantirish, tarkibiy о‘zgarishlarning tavsifi va sanoatlashtirish strategiyasidan kelib chiqib bir necha bosqichga ajratish mumkin. Birinchi bosqich (1991-1995 yillar) mavjud sanoat salohiyatini saqlab qolish, strategik muhim ahamiyatga ega xom ashyoni qazib olish va birlamchi qayta ishlash, import о‘rnini bosuvchi о‘zak tarmoqlarni rivojlantirish chora- tadbirlari bilan tavsiflanadi. Bu davrda sanoatning о‘zak tarmoqlarini jadal rivojlantirish, ichki bozorni proteksinizm vositalari orqali himoya qilish, energiya tashuvchilari narxini boshqarish orqali asosiy sanoat ishlab chiqarish korxonalari rentabelligini ta’minlash, kichik sanoat korxonalarini xususiylashtirish kabilar amalga oshirildi. Ikkinchi bosqich (1995-2000 yillar) iqtisodiy mustaqillik asoslarini tashkil etuvchi sanoat tarmoqlarini ustun rivojlantirish, import о‘rnini bosuvchi sanoatlashtirish strategiyasini keng miqyosda amalga oshirish, qayta ishlash tarmoqlariga investitsiyalar oqimini kо‘paytirish, xususan, mashinasozlik, yengil sanoat, kimyo va oziq-ovqat tarmoqlarida kapital quyilmalarni kо‘paytirish bilan 14

tavsiflanadi. Byudjet mablag‘lari bu davrda sanoat ishlab chiqarishni rivojlantirishda muhim omil bо‘lib xizmat qildi. Uchinchi bosqich (2000 yildan boshlangan) importning о‘rnini bosuvchi sanoat tarmoqlarini rivojlantirish negizida eksportga yо‘naltirilgan sanoat sohalarini barpo qilish va rivojlantirishga e’tibor qaratilgan. Bu bosqich yirik sanoat korxonalarini xususiylashtirish, davlat korxonalarining monopol mavqeini chegaralash, xususiy sektorning sanoatdagi rolining oshishi, samarasiz faoliyat kо‘rsatayotgan sanoat korxonalarni boshqarishning tashkiliy tuzilmasini isloh qilish, mahalliylashtirish jarayonlarining jadallashishi bilan tavsiflanadi. Aytish mumkinki, mustaqillikning dastlabki yillarida iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadi makroiqtisodiy barqarorlikka erishish va ijtimoiy yо‘nalgan bozor iqtisodiyotining tashkiliy-huquqiy asoslarini yaratishdan iborat bо‘ldi. Chunki, bu davrda birgina milliy valyutaning joriy qilinmaganligi iqtisodiy-ijtimoiy inqiroz va siyosiy beqarorlikning kelib chiqishi uchun yetarli omil bо‘lishi mumkin edi. Mustaqillikning dastlabki yillarida, yuqori inflyatsiya darajasi, ishsizlik va xо‘jalik aloqalarining izdan chiqishi sharoitida iqtisodiyotning real sektorida, xususan, sanoatda ishlab chiqarish sur’atlarini saqlab qolish murakkab muammo bо‘ldi. Davlat sanoat salohiyatini (avvalo moddiy-texnik) saqlab qolishga qaratilgan siyosat olib borib, о‘zak tarmoqlar-yoqilg‘i-energetika majmui va qishloq xо‘jaligiga о‘z tasarrufidagi resurslarni yо‘naltirdi. Sanoat siyosatining asosiy yо‘nalishlari belgilab olinib, uni amalga oshirishga kirishildi. Bu yо‘nalishlar yoqilg‘i-energetika majmuini jadal rivojlantirish hamda neft va gaz qazib olishni kengaytirish chora-tadbirlarini kо‘rish; ishlab chiqarish va aholi uchun eng zarur investitsion va iste’mol tovarlarini chetdan olib kelishni qisqartirishning asosiy yо‘nalishlarini belgilab olish; qishloq xо‘jaligi mahsulotlarini mahalliy sanoat imkoniyatlari negizida qayta ishlashni rivojlantirish; osh tuzi, spirt, gugurt kabi kundalik ehtiyoj tovarlarini ishlab chiqarishni tashkil etishdan iborat bо‘ldi. Ikkinchi bosqichda sanoat siyosatining ustuvor yо‘nalishlariga quydagilarni kiritish mumkin: 15

 ilgari xorijdan keltirilgan asosiy xom ashyo, butlovchi qism, yarim tayyor mahsulotlar va oziq-ovqatlarni ishlab chiqarishni о‘zlashtirish;  milliy sanoatchilarni bozorga о‘tish davrida tavakkalchiliklardan himoya qilish, ularni qо‘llab-quvvatlashning iqtisodiy tizimini yaratish;  xom ashyo eksportiga barham berish va tannarxda qо‘shilgan qiymat ulushi yuqori bо‘lgan mahsulotlarni eksport qilishni rivojlantirish;  zamonaviy ishlab chiqarish, bozor va moliyaviy infratuzilmani yaratish, bunda asosiy e’tiborni aloqa, axborot almashish va transport tizimin rivojlantirishga qaratish. Sanoatlashtirishning bu bosqichida jami 600 dan ortiq yangi strategik muhim ahamiyatga ega mahsulotlar ishlab chiqarish yо‘lga qо‘yilgan. Amalda bu importning о‘rnini bosuvchi sanoat korxonalari yangi avlodining yaratilayotganligini kо‘rsatdi. Ikkinchi bosqichga xos bо‘lgan eng muhim natijalar qatoriga mamlakatning yoqilg‘i va don mustaqilligiga erishganligi, avtomobilsozlik tarmog‘ining barpo etilganligi kiradi. Shuningdek, davlat sanoat siyosatining faollashuvi, xorijiy investitsiyalarning sanoatga kengroq jalb qilinishi, pul-kredit va valyuta siyosatining importning о‘rnini bosuvchi tarmoqlarni rivojlantirishga yо‘nalishi kuzatildi. 2000 yildan boshlab eksportga yо‘naltirilgan sanoat tarmoqlarini rivojlantirishga ustuvorlik berildi. Bu davrda mahalliy sanoatchilarning eksport imkoniyatlarini oshirish, sanoatga xorijiy kapital kirib kelishini rag‘batlantirish, eksport faoliyatini solik, bojxona, valyuta va tashqi iqtisodiy siyosat orqali har tomonlama qо‘llab-quvvatlash bо‘yicha chora-tadbirlar kо‘rildi. Bugungi kunda О‘zbekistonda eksportga yо‘naltirilgan sanoatlashtirish modelining muvaffaqiyati umumiy holda quyidagi yо‘nalishlardagi chora tadbirlarni amalga oshirishga bog‘liq:  agrar islohotlarni chuqurlashtirish, yerga mulkchilik munosabatlarini takomillashtirish; fermer xо‘jaliklarining eksport faoliyatini rag‘batlantirish; 16

 xususiy sektorning iqtisodiyotdagi (xususan, sanoatdagi) rolini kichik va xususiy korxonalarni rivojlantirish yordamida oshirish;  eksport va importda eng arzon transport yо‘llarini о‘zlashtirish, transaksion harajatlarni kamaytirish;  xalqaro bozorning asosiy hududiy segnuntlari – AQSH, Yevropa va Janubiy-Sharqiy Osiyo bozorlariga kirib borish bilan bog‘liq birga, О‘zbekiston uchun an’anaviy hisoblangan yaqin xorij mamlakatlari bilan integratsion aloqalarni chuqurlashtirish;  iqtisodiyotning globallashuv sharoitida bank-moliya tizimi va kapital bozorining rivojlanishini qо‘llab-quvvatlash. Mustaqillikka erishgan dastlabki davrdagi mamlakatimizning milliy xо‘jaligi, jumladan sanoat tarkibi yuqori texnologiyaga asoslanmaganligi, ilmiy- texnika taraqqiyoti yutuqlaridan keng foydalanishga yetarli darajada yо‘nalmaganligi va ekstensiv omillarga asoslanganligi bilan tavsiflansa, hozirda intensiv omillarga tayangan, qо‘shilgan qiymat ulushi yuqori, ichki va tashqi bozorda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarayotgan, zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlangan sanoat korxonalari kо‘paydi. Mustaqillik yillarida sanoatni isloh qilish va rivojlantirishning asosiy natijalari quyidagi tendensiyalar bilan tavsiflanadi: a) sanoat tarmog‘ida kо‘p ukladli, xususiy mulkning ustun mavqei ta’minlangan tashkiliy va tarkibiy tuzilma shakllandi. Agar 1991-yilda sanoat ishlab chiqarishida nodavlat sektorining ulushi 10% ni tashkil etgan bо‘lsa, 2004- yilga kelib bu kо‘rsatkich 72% dan oshib ketdi. Jumladan, kichik tadbirkorlikning hissasi 2 % dan 18% ga yetdi. b) islohotlarning ikkinchi bosqichidan boshlab sanoat ishlab chiqarishining о‘sishi ta’minlandi. Masalan, 1995-2003 yillarda О‘zbekistonda sanoat ishlab chiqarish hajmi 136% ga о‘sdi. Bu davrda Rossiyada ushbu kо‘rsatkich 72% ni, Qozog‘istonda 80% ni, Ukrainada esa 90% ni tashkil etdi. 17

v) sanoat rivojlanishida yoqilg‘i-energetika majmuasidagi tarkibiy о‘zgarishlarning salmog‘i katta. 1991-2004 yillarda bu majmuaning jami sanoat ishlab chiqarishidagi ulushi 6,5% dan 21,4% ga ortdi. g) import о‘rnini bosuvchi sanoatlashtirish strategiyasining amalga oshirilishi natijasida mamlakat aholisi oziq-ovqat iste’molining 90% mahalliy ishlab chiqarish hisobiga ta’minlandi, bu kо‘rsatkich 1991-1992-yillarda 60% dan oshmas edi. d) sanoat tovarlarining eksportdagi ulushi 38% dan 51% ga yetdi, xususan, paxta tolasi eksporti hajmining ulushi 48,5% dan 20% gacha kamaytirildi. Bu milliy sanoatning tayyor mahsulotlar eksportiga ixtisoslashayotganligini bildiruvchi texnologiya hisoblanadi. О‘zbekiston sanoatining milliy iqtisodiyotdagi о‘rni Kо‘rsatkichlar 1994 1996 1998 2000 2002 2004 Sanoat ishlab chiqarish hajmining qо‘shimcha о‘sishi, % 1,6 0,1 3,6 4,3 8,5 9,4 Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi, % 17,0 17,8 14,9 14,2 14,3 17,1 Bandlikda sanoatning ulushi % 13,1 12,9 12,7 12,1 10,4 11,2 Jami kapital qо‘yilmalarda sanoat ulushi % 41 38 29 24 35,0 32,6 Ichki investitsiyalarda sanoat ulushi, YAIMga nisbatan % 18,3 23,0 14,8 15,3 17,7 23,6 Izoh: Jadval О‘zR statistika qо‘mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan Jadval ma’lumotlari 1994-2004-yillar davomida sanoatdagi sifat о‘zgarishlarining qaysi yо‘nalishlarida sodir bо‘lganligini kо‘rsatmoqda. Shu davrda sanoat ishlab chiqarishi hajmining qо‘shimcha о‘sish sur’ati yiliga 1,6 dan 9,4 % gacha ortdi. Bu yillarda sanoatning YAIMdagi ulushi, bu kо‘rsatkich oraliq yillarda kamaygan bо‘lsada, deyarli о‘zgarmadi. Sanoatning jami bandlikdagi ulushi 1,9% ga kamaygan bо‘lib, bu sanoatning kо‘proq mehnat talab tarmoqlari rivojlanganligini bildiradi. Sanoatdagi investitsion faollikning о‘tgan davrda barqaror bо‘lmaganligi, sanoatning sarmoya jamg‘arish va umumiy ichki investitsiyalardagi ulushining 1995-yilgacha oshib borishi va keyingi davrda, 2001-yilgacha keskin pasaygan 18

bо‘lib, faqat 2002-yildan biroz yaxshilanganligi kо‘rinadi. Milliy sanoat taraqqiyotidagi bunday о‘zgarish paxta va nodir metallar narxining tushishi va unga mos ravishda tashqi savdo balansining, xususan, eksport tushumlarining kamayishi bilan izohlanadi. Ma’lumki, sanoatdagi iqtisodiy о‘sish mehnat, kapital va fan-texnika taraqqiyoti kabi omillarga bevosita bog‘liq. Iqtisodiy о‘sishning mehnat va kapital omillariga korrelyatsion bog‘liqlik darajasi yuqori hisoblanadi. Mamlakatimizda о‘tgan davrda sanoat ishlab chiqarishni hajmi, sohaga jalb qilingan investitsiyalar hajmi va tarmoqda band bо‘lganlar soni о‘zgarishi natijasida tarkibiy siljishlar rо‘y berdi. Quyidagi jadval ma’lumotlari ishlab chiqarish omillarining sanoat ishlab chiqarishi hajmi о‘zgarishiga ta’siri turlicha bо‘lganligini kо‘rsatmoqda. Masalan, sanoatga jalb etilgan investitsiyalar sanoat ishlab chiqarish hajmi ortishiga tо‘g‘ri yо‘nalishda ta’sir kо‘rsatgan bо‘lsa, sanoatda band bо‘lganlar sonining о‘zgarishi va sanoat ishlab chiqarishi hajmi о‘zgarishi о‘rtasida deyarli tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri bog‘liqlik mavjud emasligi kuzatilmoqda. Bu natija mustaqillik yillarida sanoat ishlab chiqarishi rivojlanishida investitsiyalar omilining hal qiluvchi rol о‘ynaganligini kо‘rsatadi. Sanoatning kо‘proq resurstalab va ilmtalab tarmoqlari rivojlanganligi mehnat omilining milliy sanoat rivojlanishidagi ta’sirini kamaytirmoqda. Tashkiliy sanoat hududlari texnologik jarayonlarning yaqin joylashishi taqozo qilgan, bir-biri bilan bog‘liq sanoat tarmoqlarini rivojlantirish uchun eng qulay hudud hisoblanadi. Bunday hududlarda sanoatni rivojlantirishning klaster modelini joriy etish maqsadga muvofiq. Shuning uchun bunday sanoat hududlarini о‘rta shaharlar va yirik shaharlar atrofida shakllantirish lozim. Agrosanoat majmuasi qishloq xо‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, ularni tayyorlash, qayta ishlash, saqlash va tayyor mahsulotni iste’molchilarga yetkazib berish bilan bog‘liq tarmoqlar yig‘indisidir. Agrosanoat majmuasining asosiy vazifasi aholining oziq-ovqat mahsulotlari va xalq iste’moli tovarlariga bо‘lgan ehtiyojlarini tо‘laroq va samaraliroq qondirishdan iborat. 19

Mamlakatimiz agrosanoat majmuasi agrosanoat integratsiyasi va kooperatsiyasining mahsuli bо‘lib, о‘tgan asrning 70-yillaridan boshlab yagona tizim sifatida shakllana boshladi. Bu davrga kelib bir nechta tarmoqlarning yagona majmuaga birlashishi uchun moddiy texnik va ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar barpo etilgan edi. Agrosanoat majmuasining pirovard mahsulotini yaratishda ishlab chiqarish va muomala sohasining turli bosqichlarida bevosita va bilvosita 70 dan ortiq tarmoqlar ishtirok etadi. Agrosanoat majmuasi tarkibiga texnologik va iqtisodiy jihatdan о‘zaro bog‘liq va qishloq xо‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishdan oxirgi iste’molchiga yetkazib berishgacha bо‘lgan jarayonda bevosita ishtirok etuvchi tarmoqlar kiradi. Ushbu jarayonda ishtirok etayotgan tarmoqlar о‘rtasidagi nisbati agrosanoat majmuasining tarmoq tarkibini tashkil etadi. Agrosanoat majmuasi 3 ta sohani о‘z ichiga qamrab oladi. Birinchi soha sanoatning agrosanoat majmuasini ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlovchi, shuningdek, qishloq xо‘jaligiga ishlab chiqarish va texnik xizmat kо‘rsatuvchi tarmoqlaridan iborat. Bu sohada agrosanoat majmuasi uchun mashina, traktor, kombayn, stanoklar, ishchi mashinalar, qishloq xо‘jaligi texnikalari uchun ehtiyot qismlar, yoqilg‘i-moylash materiallari yetkazib beruvchi, mineral о‘g‘it va ximikatlar, qishloq xо‘jaligi zararkunandalariga qarshi vositalar ishlab chiqaruvchi, chorvachilik uchun omixta yem ishlab chiqaruvchi korxonalar, qishloq xо‘jaligi ekinlari va chorava mollari uchun dori-darmon ishlab chiqaruvchi ixtisoslashgan korxonalar va boshqalar kiradi. Agrosanoat majmuasining birinchi sohasiga kiruvchi tarmoqlar ilab chiqarish jarayonini resurslar bilan ta’minlash, qishloq xо‘jaligini sanoatlashtirish va qayta ishlash sanoatida texnika taraqqiyoti uchun asos yaratish, majmuaning barcha bо‘g‘inlarini samarali faoliyat kо‘rsatishi uchun shart-sharoit barpo etishga imkon yaratadi. Qishloq xо‘jaligi mahsulotlari va umuman pirovard mahsulot ishlab chiqarishning bir maromda kechishi, uzluksizligi va ommaviyligi ushbu tarmoqlar faoliyatiga bog‘liq. 20

Ikkinchi sohaga bevosita qishloq xо‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi korxonalar, birinchi navbatda, shirkat, fermer va dehqon xо‘jaliklari kiradi. Bundan tashqari agrosanoat majmuasining ikkinchi sohasiga pillachilik, asalarichilik, qisman о‘rmonchilik (tabiiy oziq-ovqat va dorivor о‘simliklar yetishtirish) hamda baliqchilik kiradi. Bu soha agrosanoat majmuasining asosini, yadrosini tashkil etadi. Majmuaning boshqa sohasiga kiruvchi tarmoqlar asosan shu soha mahsulotlari asosida faoliyat yuritadilar yoki ushbu sohaga xizmat kо‘rsatadilar. Agrosanoat majmuasining uchinchi sohasi qishloq xо‘jaligi mahsulotini tayyorlovchi, qayta ishlovchi va tayyor mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazib beruvchi tarmoqlar va korxonalarni о‘z ichiga qamrab oladi. Paxta, gо‘sht va sut zavodlari, meva shartbatlari chiqaruvchi zavodlar, yog‘-moy kombinatlari, jun, kanop, pillani qayta ishlash korxonalari, qishloq xо‘jaligi mahsulotlarini yoki ularni qayta ishlash natijasida olingan mahsulotlarni saqlaydigan korxonalar, ularni sotish bilan shug‘ullanuvchi korxonalar shu sohaning tarkibiy qismlari hisoblanadi. Agrosanoat majmuasining uchinchi sohasi qishloq xо‘jaligi xom ashyosini sanoat usulida birlamchi qayta ishlash, uni tayyorlash va saqlash, shuningdek, xom ashyoni ikkilamchi qayta ishlash va aholiga sotish uchun tayyor darajaga yetkazishni ta’minlaydi. Ushbu sohaga kiruvchi tarmoqlar tayyor mahsulotni saqlash va sotish joyiga yetkazib berishni ha amalga oshiradi. Mamlakat aholisining turmush darajasi agrosanoat majmuasi, ayniqsa uning uchinchi sohasi rivojlanishining holati va sur’atlariga bog‘liq. Qishloq xо‘jaligi agrosanoat majmuasining muhim bog‘lovchi bо‘g‘ini hisoblanadi. U nafaqat agrosanoat majmuasida, balki milliy iqtisodiyotda alohida о‘rin tutadi. Shu sababli О‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar tizimida agrar sektorga ustuvorlik berilmoqda. Qishloq xо‘jaligi respublikamiz iqtisodiyotining yetakchi tarmog‘i hisoblanib, bugungi kunda mamlakatimiz aholisining 63% dan kо‘prog‘i qishloq joylarda istiqomat qiladi. 21

YAIMning 30% ga yaqini, ish bilan band aholining 1/3 qismi, valyuta tushumlarining qariyib uchdan biri, ichki tovar aylanmasining 70 % dan ortig‘i ushbu sektor hissasiga tо‘g‘ri keladi. Qishloq xо‘jaligi aholi uchun oziq-ovqat mahsulotlari, sanoat uchun xom ashyo yetkazib berishdek muhim vazifani bajarish bilan birga sanoat mahsulotlarining yirik iste’molchisi ham hisoblanadi. Shu munosabat bilan qishloq xо‘jaligidagi ijobiy natijalar butun iqtisodiyotning barqaror faoliyat kо‘rsatishiga, tarmoq va hududiy tarkibining takomillashuviga, iqtisodiy о‘sish sur’atlarini jadallashtirish orqali xalq turmush farovonligini yaxshilashga olib keladi. Agrosanoat majmuasi Agrosanoat majmuasi tarmoqlari uchun ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchi sohа Qishloq xо‘jaligi Qishloq xо‘jaligi mahsulotlarini tayyorlovchi, qayta ishlovchi, saqlovchi va tayyor mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazib beruvchi soha Qishloq xо‘jaligi mashinasozligi, kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarish sanoati, omuxta yem ishlab chiqarish sanoati, mikrobiologiya sanoati va boshqalar Qishloq xо‘jaligi о‘rmon xо‘jaligi, baliqchi-lik, pillachi-lik, asararichi- lik Don mahsulotlari sanoati, paxta sanoati, yog‘-moy sanoati, gо‘sht, sut sanoati, meva sabzavot sanoati, tamakichilik sanoati, yengil sanoat, oziq-ovqat sanoati, qishloq xо‘jaligidan olingan mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazib beruvchi (ulgurchi va chakana savdo) tarmoqlar 22

1.2 Qashqadaryo viloyatiga umumiy geografik tavsif Qashqadaryo viloyati О‘zbekiston Respublikasi tarkibida dastlab 20-yanvar 1943-yilda tashkil etilgan. 1960-1964-yillar oralig‘ida u Surxondaryo viloyati qо‘shilgan va 1964-yil 7-fevralda qayta tiklangan. Viloyat maydoni 28,6 ming km 2 bо‘lib, mamlakat hududining 6,4% ini egallaydi. Bu borada Qashqadaryo Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Navoiy va Buxoro viloyatlaridan sо‘ng 4-о‘rinda turadi. Qashqadaryo viloyati ma’muriy-hududiy tuzilishida 13 qishloq tumanlari mavjud. Tashkil topgan muddatiga kо‘ra eng “qadimgi” qishloq tumanlari Yakkabog‘, Koson, G‘uzor va Shahrisabz hisoblanadi (ular 1926-yilda tashkil etilgan). Bir qator tumanlar esa Qarshi dashtini о‘zlashtirish munosabati bilan (Muborak, Nishon, Kasbi, Mirishkor) vujudga kelgan. Maydonining kо‘lami bо‘yicha eng katta hisoblanadi. Yuqoridagi uch qishloq tumanlarining maydoni 10,3 ming kv.km yoki mintaqa hududining 36,0% demakdir. Eng kichik tuman – Kasbi 0,65 ming kv.km yer bor. Shunday qilib, viloyat ma’muriy birliklarining “geografiylik” koeffitsiyenti 6,1 ga teng; о‘rtacha har bir qishloq tumaniga taxminan 2 ming kv.km dan ziyodroq yer maydoni tо‘g‘ri keladi. Boshqacha qilib aytganda, Qashqadaryoning 2 ta tumani Andijon va Sirdaryo viloyati maydoniga teng. Qashqadaryo viloyati mamlakatning janubida joylashgan, u shimoli-g‘arbda Buxoro, shimolda Samarqand va qisqaroq masofada Navoiy viloyatlari, janub va janubi-sharqda Surxondaryo viloyati bilan chegaradosh. Geosiyosiy mavqei ham о‘ziga xos; viloyatning hududi g‘arb va janubi-g‘arbda Turkmaniston, sharqda Tojikiston Respublikasi bilan tutashgan. Yer usti tuzilishi ancha murakkab-uning taxminan yarmidan kо‘proq qismi tekislik va uncha baland bо‘lmagan tepaliklardan iborat (250-500 metr dengiz sathidan baland). Katta maydonga ega bо‘lgan Qarshi chо‘li ham aynan shu yerda joylashgan. Viloyat shimoli-sharq, sharq va janubi-sharqda tog‘liklar bilan о‘ralgan. Bu yerda Zarafshon va Hisor tizmalari, Chaqchar tog‘lari kо‘tarilib turadi, ularning eng baland nuqtalari 3750- 4400 metrgacha yetadi. 23

Shahrisabz tumanining eng chekka sharqiy qismida 4100-4400 metrlik balandlikka ega bо‘lgan tog‘ chо‘qqilari bor, masalan, G‘ova dovonining balandligi 4415 m. Umuman olganda, Shahrisabz, Qamashi, Dehqonobod, Kitob va qisman Chiroqchi tumanining shimoliy qismi tog‘liklardan iborat. Qashqadaryo viloyati qishloq tumanlari haqida ba’zi bir ma’lumotlar (1.01.2010 yil ) № Qishloq tumanlari Tashkil topgan yili Tuman markazi May- doni ming kv.km Aho- lisi ming kishi Aho-li zichli gi 1 kv.km/ kishi 1. Dehqonobod 31.08.1971 Karashina sh-cha 4,00 116,3 29,1 2. Kasbi 25.12.1968 Mug‘lon sh-cha 0,65 150,1 230,9 3. Kitob 25.12.1968 Kitob sh. 1,75 212,1 121,1 4. Koson 29.09.1926 Koson sh. 1,88 223,3 118,8 5. Mirishkor 25.04.2003 Yangi Mirishkor 3,21 93,0 29,0 6. Muborak 19.09.1978 Muborak sh. 3,07 68,9 22,4 7. Nishon 06.03.1975 Yangi Nishon sh. 2,11 109,4 51,8 8. Chiroqchi 22.02.1964 Chiroqchi sh. 2,84 311,4 109,6 9. Shahrisabz 29.09.1926 Shahrisabz sh. 1,66 297,8 179,4 10. Yakkabog‘ 20.09.1926 Yakkabog‘ sh. 1,10 209,4 190,4 11. Qamashi 31.12.1964 Qamashi sh. 2,66 209,9 78,9 12. Qarshi 04.10.1931 Beshkent sh. 0,91 191,3 210,2 13. G‘uzor 29.09.1926 G‘uzor sh. 2,65 160,7 60,6 Nisbatan baland (dengiz sathidan 1400 m baland) joylar Yakkabog‘ tumanining sharqiy hududlarida ham bor. Qashqadaryoning quyi qismi qishloq xо‘jaligida foydalanish uchun qulay bо‘lgan katta yer maydonlariga ega. Shu bilan birga, bu yer respublikamizda neft va tabiiy gaz zahiralarining kо‘pligi bо‘yicha 1-о‘rinda turadi. Hududda Kо‘kdumaloq, Muborak, Pomuq kabi yirik neft-gaz, SHо‘rtan, Zevardi, Qо‘ltiqqa о‘xshash tabiiy gaz konlari mavjud. Viloyatning Dehqonobod tumani esa turli xil tuz konlari, qurilish materiallari xom ashyosiga boy. Ayniqsa, katta zahiraga ega bо‘lgan kaliy tuzlarining borligi mamlakatimizda kaliy о‘g‘itlarini ishlab chiqarish sanoatini tashkil qilish uchun muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda Tubigatan 24

tuz koni asosida respublikamizda qishloq xо‘jaligi uchun zarur bо‘lgan kaliy о‘g‘itlari ishlab chiqaruvchi dastlabki zavod barpo etilmoqda. Viloyatning yuqori-Shahrisabz mintaqasida marmar va boshqa konlar ham mavjud; bu yerda Kitob geologik qо‘riqxonasi tashkil qilingan. Shunday qilib, Qashqadaryoda, xususan, yoqilg‘i-energetika, tog‘-kon va gaz kimyosi, qurilish materiallari sanoatini keng kо‘lamda rivojlantirishga qulay imkoniyatlar bor. Iqlimi kontinental, yog‘in-sochin miqdori, ayniqsa, chо‘l mintaqasida juda oz. Binobarin, bu yerda dehqonchilikni rivojlantirish uchun irrigatsiya infratuzilmasi talab etiladi. Ayni vaqtda tog‘ oldi va tog‘ mintaqasida yillik yog‘in- sochin miqdori 800-900 mm gacha yetadi. Bu esa daryolarning tо‘yinishiga qulay sharoit yaratadi va mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga tabiiy asos bо‘lib xizmat qiladi. Qashqadaryoda sug‘orma dehqonchilikni rivojlantirish maqsadida 70-yillarda Qarshi dashti о‘zlashtirilishi keng miqyosda olib borilgan. Hozirgi kunda viloyat hududida qator sug‘orish inshootlari barpo etilgan. Masalan, Hisorak, Qalqamin, Chimqо‘rg‘on, Qamashi suv omborlari qurilgan, G‘uzor tumanini asosan Pachkamar suv ombori va G‘uzordaryo sug‘oradi. Viloyat agroiqlimiy sharoitlar hamma joyda ham bir xil emas. Chunonchi, uning yuqori qismida intensiv dehqonchilikni rivojlantirish, bog‘dorchilik va uzumchilikni tashkil qilish uchun imkoniyatlar mavjud bо‘lsa, quyi – chо‘l mintaqasida tabiiy sharoit qadimdan g‘alla va chorvachilik uchun qulaylik qilgan. Keyinchalik bu yerda ham sug‘orma dehqonchilik rivojlanib borgan. G‘allachilik qisman tog‘ etaklarida lalmikor dehqonchilik asosida ham tashkil etilgan. Qashqadaryo viloyatida rekreatsiya va turizm resurslari ham bor. Rekreatsiya maqsadida ajoyib tabiiy landshaft turlaridan, sihatgoh va dam olish zonalaridan foydalanish mumkin. Bunday imkoniyatlar, eng avvalo, viloyatning tog‘ va tog‘oldi hududlarida kо‘p (masalan Miroqi). Turistik obyektlar sifatda esa kо‘hna Shahrisabz sohibqiron Amir Temurning vatani, u barpo etgan tarixiy yodgorliklar (Oqsaroy va b.), eski Nasaf qoldiqlari, g‘orlar, shuningdek, ekoturizm ahamiyatiga molik maskanlar mavjud. Shahrisabz tumanning yuqori qismida Hisor 25

davlat qо‘riqxonasi tashkil qilingan; Shahrisabz, Kitob, Yakkabog‘ tumanlarida qadamjo va ziyoratgohlar ham kо‘p. Aholi va mehnat resurslari. Qashqadaryo viloyati о‘zining aholi soni bо‘yicha О‘zbekistonda Samarqand va Farg‘ona viloyatlaridan keyingi uchinchi о‘rinni egallaydi. U ayni vaqtda, aholi sonining о‘sishi jihatidan Surxondaryo viloyati bilan birgalikda mamlakat demografik vaziyatida yetakchilik qiladi. Jumladan, agar О‘zbekiston aholisi 1989-2010-yillarda 123,8% ga о‘sgan bо‘lsa, Surxondaryoda bu kо‘rsatkich 139,2 va Qashqadaryoda 136,0% ga teng. Viloyat tabiiy geografik muhitiga mos holda aholi uning hududida bir tekis joylashmagan. О‘rtacha zichlik 1 km 2 ga 91 kishi, bu raqam respublika о‘rtacha kо‘rsatgichidan deyarli 1,5 marta yuqori. Aholi, xususan, Kasbi (214 kishi), Qarshi (213 kishi), Shahrisabz (175 kishi) va Yakkabog‘ (161 kishi) tumanlarida zich joylashgan. Ayni paytda bu kо‘rsatkich Muborak, Dehqonobod, Mirishkor qishloq tumanlarida ancha past; mos holda 22, 29 va 30 kishi. Aholi soni bо‘yicha viloyatda Chiroqchi tumani oldinda turadi (311,4 ming, 2010 yil): Viloyatning umumiy urbanizatsiya darajasi 43,6% - bu respublika kо‘rsatkichidan ancha past (51,7%). Viloyatda hammasi bо‘lib 12 shahar va 123 ta shaharcha bor. Ulardan Qarshi О‘zbekistonning 17 katta shaharchalari qatoriga kiradi. (225 ming kishi atrofida). Shahrisabzda 95 ming, Kosonda 62 ming aholi yashaydi; Qamashi va Kitob shaharlarida 35-40 mingdan aholi bor. Qolgan shahar va shaharchalarda aholi soni bundan ozroq. 2009-yilda “Qishloq” Davlat dasturini qabul qilinishi munosabati bilan viloyatning 119 ta qishloq aholi punktlariga shaharcha maqomi berilgan. Qashqadaryo viloyatining iqtisodiyoti rivojlanib borayotgan agrar-industrial yо‘nalishga ega. Yaqin kelajakda uning industrial-agrar xususiyatini olishiga tegishli imkoniyatlar mavjud. Hozirgi vaqtda viloyat yuksak iqtisodiy salohiyatiga ega bо‘lgan mintaqalardan biri hisoblanadi. U respublika milliy iqtisodiyotida о‘ziga xos “lokomotiv” vazifani bajaradi. Bu yerda neft-gaz, tog‘-kon kimyosi, paxta, g‘alla, chorvachilik mahsulotlarini yetishtirish yaxshi rivojlangan. Xususan, neft va gaz, paxta va g‘alla yetishtirishda u mamlakatimizda birinchi, kimyoviy mahsulotlar (polietilen va b.) hamda chorvachilik bо‘yicha oldingi о‘rinlarning 26

birini egallaydi. Boshqa hududlarda bо‘lganidek, bu yerda ham bozor islohotlariga katta e’tibor berilmoqda. Ammo viloyat sanoatini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish о‘ziga xos xususiyatga ega. Sababi sanoatning asosan yoqilg‘i-energetikaga ixtisoslashganligi, ya’ni strategik ahamiyat kasb etishi tufayli nodavlat sektori bu sohada nisbatan pastroq. 2009-yilda kapital quyilmalarning umumiy hajmi 2193 mlrd.sо‘mini tashkil qildi. Ularning eng katta qismi Mirishkor (23,0%) va Muborak (20,6 %) tumanlariga tо‘g‘ri keladi. Shuningdek, Nishon (13,8%) va G‘uzor (14,6%) tumanlarining investitsion salohiyati ham yuqori. Eng sо‘nggi yillarda Dehqonobod tumanida respublikamizda yagona kaliy zavodini qurish munosabati bilan bu hududga yо‘naltirilgan investitsion mablag‘lar ham ortib bormoqda. Shu bilan birga, Chiroqchi, Shahrisabz, Yakkabog‘, Kasbi, Qamashi qishloq tumanlarida 2009-yilda tahlil etilayotgan kо‘rsatkichlar ancha past bо‘lgan. Xо‘jaligi . Qashqa viloyati qishloq xо‘jalik mahsulotlarini yetishtirish hamda yoqilg‘i resurslarini qazib olish bо‘yicha О‘zbekistonda muhim о‘rin egallaydi. Viloyat respublikada qazib olinadigan tabiiy gazning 97, 6%, neftning 98,3 kondensatning 99,6 % oltingugurtning 100 % ni beradi. Qashqadaryo respublikada eng kо‘p don va paxta yetkazib beradigan viloyatdir. О‘zbekistonda tayyorlanadigan yalpi q.h. mahsulotining 11,8 %, g‘allaning 12 %, qoraqul terining 19 % viloyat hissasiga tо‘g‘ri keladi. Tabiiy gaz, kondensat va qishloq xо‘jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi tarmoqlar rivojlanmoqda. Viloyatda 1,1 ming kichik korxona, 40,6 ming mikrofirma bor. Bular sanoat, qurilish, savdo va umumiy ovqatlanish qishloq xо‘jalik va boshqa korxonalardan iborat. Sanoatining yetakchi tarmoqlari: tabiiy gaz va neft qazib olish, gazni qayta ishlash, paxta tozalash, yog‘ ekstraksiyasi, qurilish, savdo va umumiy ovqatlanish, ip yigiruv, tikuvchilik, oziq – ovqat va boshqalar. Eng yirik korxonalari: Muborak neft – gaz unitar korxonasi, shо‘rtan gaz kimyo majmuasi, Qarshi, Koson, yog‘ – ekstraksiya, Shaxrisabz konserva zavodlari, Shaxrisabz pillakashlik, Qarshi tikuvchilik fabrikalari, Qashqadaryo maraksiyadorlik jamiyati va boshqa 49 27

qо‘shma korxona faoliyat kо‘rsatadi, shulardan: О‘zbekiston – Turkiya “Kashteks” tо‘qimachilik , “Oqsaroy tо‘qimachilik ATD” qо‘shma korxonalari ishlamoqda. Viloyat hududidagi dastlabki sanoat korxonasi – Shaxrisabz paxta tozalash zavodi 1916 yilda qurilgan. Undan keyingi davrda viloyatda, asosan paxta tozalash zavodlari, tikuvchilik fabrikalari qurildi. 1917 yilda Muborak gazni qayta ishlash zavodi ishga tushirildi. Mustaqillik yillarida Shaxrisabz, Yakkabog‘ un kombinatlari, Tallimarjon issiqlik elektr stansiyasi, 2001 yil oxirida SHо‘rtan gaz kimyo majmuasi qurilib ishga tushirildi. Qashqadaryo viloyatida gaz/ propan / jun, paxta tolasi, momiq, polietilen, tomat pastasi, turli xil plitalar ishlab chiqariladi. Qishloq xо‘jaligi. Viloyatda agrar soha ham yaxshi rivojlangan. 2009-yilda barcha toifadagi xо‘jaliklarda yaratilgan qishloq xо‘jaligi mahsuloti oldingi yilga nisbatan 3,4% ga ortgan. Jami mahsulot hajmida dehqonchilik 51,8% ni tashkil qiladi. Umumiy hajmda mintaqa О‘zbekiston qishloq xо‘jalik mahsulotining 8,5 % ini beradi. Qashqadaryo viloyatining umumiy yer maydoni 2849 ming ga, qishloq xо‘jaligida foydalaniladigan yerlar 2047 ming ga yoki jami maydonga nisbatan 71,8%. Bu chо‘l mintaqasida joylashgan boshqa mintaqalar – Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Navoiy va Buxoro viloyatlariga qaraganda yuqoriroq kо‘rsatkich hisoblanadi. Sug‘oriladigan yerlar 457,3 ming ga, bu jami qishloq xо‘jaligida foydalaniladigan yerlarning 23,3% demakdir. Bu boradagi intensivlik koeffitsiyenti past-23,3 ga teng. Sug‘oriladigan yerlar ulushi eng yuqori Kasbi tumanida-90,6%; ikkinchi о‘rinda Qarshi tumani turadi-66,8%, Nishon, Koson, Shahrisabz, Yakkabog‘, Chiroqchi va ayniqsa, Dehqonobod tumanida u juda past (atigi 1,0% ga yaqin). Jami ekin maydoni 481,3 ming ga, uning 415,7 ming gektari fermer xо‘jaliklarida. Qishloq xо‘jaligida foydalaniladigan yerlar tarkibida ekin maydonlari 1/3 qismini tashkil qiladi. Bu xususda Kasbi (87,0%), Chiroqchi (50,6%), Qarshi (40,6%) tumanlari oldinda, Muborak (13,3%), Dehqonobod tumani (17,4%) va Mirishkor (19,9%) oxirgi о‘rinlarda turadi. Dehqonobod tumani 28

qishloq xо‘jaligida foydalaniladigan yerlarning 80,9% i yaylov va pichanzor bilan band. Muborak, Mirishkor, G‘uzor tumanlarida ham bunday yerlar kо‘p. Boshoqli ekinlar maydoni 2009-yilda 241,2 ming ga bо‘lib, uning 20,7 ming gektariga bug‘doy ekilgan; yalpi hosil 915 ming tonna, hosildorlik 44,5 sentrga. Hosilning 86,9% fermer xо‘jaliklarida yetishtiriladi. Bug‘doy barcha tumanlarda, shuningdek, Chiroqchi, Qamashi va Yakkabog‘ tumanlarida lalmikor yerlarga ham ekiladi. Qishloq xо‘jaligining ikkinchi yetakchi ekini-paxta 160,4 ming gektarni egallaydi (2008-yilda 173 ming ga, 2000-yilda 150 ming ga). Kartoshka 5,5 ming gektar yerga ekilgan, yalpi hosil 114,4 ming t; sabzavot maydoni 14,6 ming ga, hosil 286,0 ming t, poliz ekinlari 5,6 ming ga va yalpi hosil 82,3 ming t. Yem-xashak ekinlari 32,1 ming gektarni egallaydi, uning yarmidan kо‘prog‘i beda bilan band. Mevalar maydoni 10,2 ming ga, yalpi hosil 63,5 ming t. Bog‘dorchilik tog‘ va tog‘ oldi hududlarda joylashgan (Shahrisabz, Yakkabog‘, Kitob, Qamashi va b.) tumanlarda rivojlangan. Bu yerlarda uzum yetishtirish ham yо‘lga qо‘yilgan. Uning umumiy maydoni 6,4 ming ga, hosil 42,1 ming t. (2009- y.). Kitob tumani о‘zining anorlari bilan ham mashhur (Varganza va b.). hududiy ixtisoslashuv jihatidan qaralganda, yuqori zonada yoki Shahrisabz guruh tumanlarida paxtachilik, bog‘dochilik va g‘allachilik, Quyi zonada, ya’ni Qarshi dashtida paxtachilik rivojlangan. Chorvachilik, xususan, qо‘y va echkilarni boqish chо‘l va to oldi hududlarda kо‘proq tarqalgan. Viloyat markazai hamda Shahrisabz atrofida shahar atrofi qishloq xо‘jaligi, sabzavot va kartoshka, kо‘katlar yetishtirish rivojlangan. Ijtimoiy sohalar. Iqtisodiy rivojlanish ijtimoiy sohalar yaxshilanishiga zamin yasaydi, shu bilan birga aholi iqtisodiy taraqqiyotda muhim omil sifatida (u ishlab chiqaruvchi va ayni vaqtda iste’molchi) xizmat qiladi. Ijtiomiy sohalarning ustuvor rivojlanishi о‘ziga xos demografik vaziyatga ega bо‘lgan Qashqadaryo viloyati uchun ham dolzarbdir. Bu sohada, xususan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, savdo va turli xil xizmatlar asosiy ahamiyat kasb etadi. Aholi jon boshiga tо‘g‘ri keladigan chakana savdo aylanmasi 368,7 ming sо‘mdan iborat. Pullik xizmatlarda bir yillik о‘sish 107,4% aholi jon boshiga tо‘g‘ri keladi. Viloyat aholisining toza 29

ichimlik suvi bilan ta’minlanishi о‘rtacha 82,2%, tabiiy gaz bilan esa – 71,1%. Transporti. Viloyatda transport yо‘llari uzunligi 401 km. asosiy t.y magistrallari Kogon- Qarshi – Dushanba, Qarshi – Kitob, Qarshi – Samarqand. Viloyatda jami 13,9 ming km uzunlikda avtomobil yо‘llari mavjud. Qarshi aeroportidan Qarshi – Moskva, Qarshi – Toshkent, Qarshi – Andijon va b. yо‘nalishlarda yо‘lovchi tashuvchi samolyotlar qatnaydi. 1.3. Qashqadaryo viloyati sanoatining tarmoqlar tarkibi va rivojlanishi Qashqadaryo viloyati sanoatni rivojlantirish uchun katta mineral xom ashyo salohiyatiga ega. Ushbu viloyatda ayniqsa, yoqilg‘i sanoatini rivojlantirish uchun ulkan imkoniyatlar mavjud. Bu viloyatda sо‘nggi bir necha о‘n yilliklar mobaynida yirik tabiiy gaz va neft konlarining ishga tushirilishi bilan uning sanoat ishga chiqarishi tarkibi ham hozirgi kunda kelib о‘zgardi. Oldinlari viloyat sanoatining hissasi yuqori bо‘lgan bо‘lsa, hozirda esa yoqilg‘i – energetika yetakchi о‘rinni egallaydi. Bugungi kunda Qashqadaryo viloyati О‘zbekistonda qazib olinayotgan tabiiy gaz va neftning 90 % dan ortiqrog‘ini tashkil etadi. Mamlkatimizdagi yagona gazni qayta ishlovchi korxonalar Muborak va SHо‘rtangaz ham shu viloyatda joylashgan. Viloyatning sanoat tarmoqlari quyidagicha tarkibiga ega: - yoqilg‘i sanoati - energetika: - mashinasozlik va metalni qayta ishlash: - ximiya va gaz ximiyasi: - qurilish materiallari sanoati: - yengil sanoati: -oziq ovqat sanoati va boshqalar. Qashqadaryo viloyati respublika yalpi sanoati mahsulotining 1996 yilda -5,9 % ni, 1999 yilda – 6,1 % ni, 2011 yilda -8,6 % ni ishlab chiqardi. 2011 yilda viloyatdagi asosiy sanoat korxonalari soni 89 tani tashkil etib, ularda jami 25 ming 900 kishi mehnat qilmoqda. Viloyat sanoatining kо‘plab tarmoqlari rivojlangan. Ammo, biz ularning hammasini ham ixtisoslashgan tarmoqlar deya olmaymiz, chunki ular turli hajmda mahsulot yaratib foyda keltiradi. Ular orasida ishlab chiqargan mahsulotining 30

sо‘mdagi qiymati bо‘yicha eng yuqori kо‘rsatkichni yoqilg‘i sanoati egallaydi. Masalan, 2011 yili Qashqadaryo viloyati bо‘yicha joriy narxlarda jami 4307556,4 mln sо‘mlik mahsulot ishlab chiqarilgan bо‘lsa, shundan 3277515,5 mln sо‘mi- yoqilg‘i sanoatiga, 400302,3 mln sо‘mi –yengil sanoatga, 210854,9 mln sо‘mi oziq – ovqat sanoatiga, 167582,6 mln sо‘mi un-krupa va kombikorma sanoatiga, 113340,1 mln sо‘mi qurilish materiallari sanoatiga tо‘g‘ri kelgan. Viloyat jami sanoat mahsulotining 65 % i yoqilg‘iga, 15 % i yengil sanoatga tо‘g‘ri keladi. 1-jadval Qashqadaryo viloyati sanoatining respublikada tutgan о‘rni % da № Tarmoqlar nomi Sanoatning tarmoqlar tuzilishi Respublika miqyosida foizda 1999 yil 2011 yil 1999 yil 2011 yil Jami sanoat, shundan: 100 100 5,9 13,4 1 Yoqilg‘i 36,5 45,0 56,1 63,5 2 Energitika 0,7 2,4 0,9 4,7 3 Mashinasozlik va metallni qayta ishlash 3,4 1,8 1,5 1,1 4 Ximiya va neft’ ximiyasi 0,4 - 0,1 0,2 5 Yengil sanoat, shundan: 34,3 18,6 12,2 13,4 6 Paxta tozalash 26,0 12,2 10,9 11,1 7 Oziq ovqat 17,3 22,3 5,1 5,8 8 Qurilish materiallari 6,1 8,1 2,8 2,9 9 Boshqa tarmoqlar 1,3 2,2 1,9 1,9 Izoh: Jadval Qashqadaryo viloyati statsitika boshqarmasi ma’lumotlari asosida tuzildi Viloyat sanoatining deyarli barcha tarmoqlarida о‘sish holati kuzatiladi. Masalan, 2004-2011 yilda о‘sish surati yoqilg‘i sanoatida 150,7 % ximiya sanoatida 158, 9 % ni, mashinasozlikda -142,8 % moloza –qog‘oz sanoatida -284,5 % ni, qurilish materiallari sanoatida -176,2 % ni, yengil sanoatda -145,4 % ni, un- krupa sanoatida -166, 1% ni, poligrafiya sanoatida 160,1 % ni tashkil qildi. Viloyatda ishlab chiqarilayotgan jami sanoat mahsulotlari hajmida nodavlat sektorining xissasi 2005 yili 74,8 % ni tashkil qilgan bо‘lsa, 2011 yilda 73,3% ga tushgan. Shuningdek, viloyatda qurilgan qо‘shma korxonalar 2005 yili 3487,9 31

ming sо‘mlik (joriy narxda) mahsulot ishlab chiqargan. Ammo, ularning ulushini atigi 1,6 % ni tashkil qiladi xolos. 2011 yilda viloyat bо‘yicha jami 445422,9 mln sо‘mlik halq iste’moli tovarlari ishlab chiqarilgan bо‘lib, ushbu kо‘rsatkich avvalgi yilga nisbatan 120.6 % ga о‘sgan. Sanoat tarmoqlari orasida mahsulot hajmiga kо‘ra о‘sish suratlariga ega bо‘lgan tarmoqlari bо‘lsada, ammo, ular yalpi sanoat mahsulotining kichik hajmida ekanligi bilan xarakterlanadi. Masalan, ular jumlasiga: poligrafiya sanoatining ximiya va neft ximiyasi, oyna sanoati kabilarni kiritish mumkin. Qashqadaryo hududiy ishlab chiqarish kompleksida yoqili, ya’ni gaz va neft’ qazib olish sanoatining о‘rni katta. Hozirgi vaqtda Qashqadaryo viloyati О‘zbekistonda qazib olinayotgan jami tabiiy gazning 90% dan ortig‘i va neftning 95% ga yaqinini bir о‘zi yetkazib beradi. Viloyatda о‘nlab yirik tabiiy gaz va neft’ konlari topilgan. Ular jumlasiga Muborak, Jarqoq, SHо‘rtan, Kо‘kdumaloq, va Zevardi konlarini kiritish mumkin. Muborakda gazni qayta ishlovchi sanoati kopmleksi qurilgan. Ular har kuni mamlakatimizning turli rayonlariga tabiiy gazni qayta ishlab yetkazib berib turadi. 2-jadval Qashqadaryo viloyati yalpi sanoat mahsuloti hajmi 2005-2011 yillar uchun (joriy narxlarda) № Tarmoqlar kо‘rsatkichi О‘lchov birligi 2005 yil 2011 yil 2011 yil 2005 yilga nis % da 1 Jami sanoat mahsuloti hajmi joriy narxda Mln sо‘m 158065,4 246621,6 156,0 2 Nodavlat sektorida ishlab chiqarilgan sanoat mahsuloti Mln sо‘m 76627,7 126756,9 165,4 3 Nodavlat sektori ulushi % 74,8 73,3 98,0 4 Qо‘shma korxonalarda ishlab chiqarilgan sanoat mahsuloti Mln sо‘m 3066 3487,9 113,8 5 Halq iste’moli mollari ishlab chiqarish Mln sо‘m 66806,3 77750,0 116,4 6 Shundan oziq ovqat tovarlari Mln sо‘m 39694,8 47767,4 120,3 7 Nooziq ovqat tovarlari Mln sо‘m 21400,5 24271,7 113.4 8 Jon boshiga xalq iste’mol tovarlari ishlab chiqarish Mln sо‘m 30523,1 34781,3 114,0 32

$9 Asosiy sanoat korxonalari Mln sо‘m 87 88 101,3 10 Jami sanoatda band axoli Ming kishi 26,6 25,10 97,6 Izox: Jadval Qashqadaryo viloyati statistika boshqarmasi ma’lumoti asosida muallif tomnidan tuzilgan Keyingi yillarda esa SHо‘rtanda О‘zbekistonning AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Yaponiya, kabi xorijiy hamkorlar ishtirokida “SHо‘rtangazkimyo” kompleksi ishga tushirildi. Bu ulkan sanoat Inshoati eng zamonaviy yutuqlar asosida qurilgan bо‘lib, Markaziy Osiyoda yagonadir. Viloyat elektroenergetikasi Muborak IES va Tallimarjon GRES bilan belgilanadi. Ular esa mahalliy xom ashyo asosida ishlaydi. 2011 yili viloyat tabiiy gaz, 1684,6 ming tonna neft, 3207,2 ming tonna gaz kondensati qazib olingan. Viloyat sanoatining rivojlanishida transportning ahamiyati katta. Qashqadaryo viloyatida temir yо‘l, avtomobil, quvur, havo, elektron kabi transport turlari rivojlangan. Ammo, ular orasida yо‘llar uzunligi, tashilgan yuklar hajmiga kо‘ra avtomobil transporti yetakchilik qiladi. Masalan, 2011 yili viloyatda jami yuklar hajmi -39489,6 ming tonnani, ya’ni 90% ortiqrog‘i birgina avtomobil transportiga tо‘g‘ri keladi. Shu yili temir yо‘l transportida -4082 ming tonna, \avo transportida -0,003 ming tonna yuk tashilgan. Viloyat bо‘yicha barcha transport turlari bо‘yicha yuk oboroti -1826,9 mln t/kini tashkil qilsa, bu kо‘rsatkich avtomobil transportida 498,9 mln t/kiga tengdir. Qashqadaryo viloyati О‘zbekistonning yirik sanoat va qishloq xо‘jaligi ishlab chiqarish salohiyatiga ega bо‘lgan viloyatlardan biridir. Shuningdek, viloyatda katta mehnat resurslari ham mavjud, bu esa chet el sarmoyadorlarini jalb etish uchun ayniqsa, qishloq xо‘jaligi ishlab chiqarishda muhim omil bо‘ladi. Qashqadaryo viloyatida chet elliklar bilan hamkorlikda korxonalar qurish uchun ayniqsa, qishloq xо‘jaligi ishlab chiqarishda, yengil sanoat, qishloq xо‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlashda, ximiya, neft va gaz qazib olish sohalarida imkoniyatlar katta. 33$