Qashqadaryo viloyatida yangi tashkil etilgan shaharchalar geografiyasi - Geografiya - Diplom ishlar

Qashqadaryo viloyatida yangi tashkil etilgan shaharchalar geografiyasi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

947 KB

Ko'chirib olish

Qashqadaryo viloyatida yangi tashkil etilgan shaharchalar geografiyasi 1

MUNDARIJA KIRISH ....................................................................................... ... ......................... BIRINCHI BOB. SHAHARLAR RIVOJLANISHI VA URBANIZATSIYA JARAYONINING GEOGRAFIK ASOSLARI........................... ...... ................ 1.1. Hozirgi zamon urbanizatsiya jarayonining iqtisodiy geografik jihatlari........................................................................ ....... ..................................... 1.2. О`zbekistonda shahar manzilogohlarining rivojlanishi va uning asosiy xususiyatlari............................................................................................................ 1.3. Qashqadaryo viloyatida yangi tashkil etilgan shaharchalarga umum geografik tavsif…………………………………………………………………………..…… IKKINCHI BOB. QASHQADARYO VILOYATIDA YANGI TASHKIL ETILGAN SHAHARCHALAR RIVOJLANISHINING MUAMMOLARI VA ISTIQBOL YО`NALISHLARI……………………….………………........... 2.1. Yangi tashkil etilgan shaharchalar rivojlanishining iqtisodiy geografik muammolari......................................................................................................... 2.2. Qashqadaryo viloyati shahar joylari tо`ri va tarkibining yaqin kelajakdagi prognozi............................................................................................................ 2.3. Mintaqa shahar joylar tarkibini rivojlanishi va takomillashuvining asosiy yо`nalishlari ………………………………………………… ................................ XULOSA................................................ ....................... ............................................ FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .... . ..................................................... ILOVALAR....................................................................................................... 2

KIRISH BMI mavzusining dolzarbligi. Hozirgi jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi sharoitida, milliy va mintaqaviy iqtisodiyot rivojlanishining yuqori, barqaror sur`atlarini ta`minlash kо`p jihatdan ishlab chiqarishda tarkibiy о`zgarishlarni amalga oshirish, uni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, qulay investitsiya muhitini shakllantirish bilan bog`liq 1 . Bu strategik maqsadlarga erishish esa, о`z navbatida, ishlab chiqarish kuchlarini tо`g`ri hududiy tashkil etish, katta – kichik shaharlar hamda qishloq aholi punktlarining yagona tizim doirasida rivojlanishini uyg`unlashtirish va ilmiy asoslangan urbanizatsiya siyosatini olib borishni taqozo etadi. Mustaqillik yillarida, xususan, sо`nggi yillarda О`zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimov qadimiy shaharlarni obodonlashtirish, qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili davlat dasturida belgilangan chora–tadbirlarga ustuvor vazifa sifatida e`tibor qaratmoqda. Ushbu dasturga binoan mavjud imkoniyatlarni puxta о`rganish va shaharsozlik qoidalariga tо`liq rioya qilish asosida shaharlar tо`ri, tarkibi, tizimida katta о`zgarishlar sodir bо`ldi. Jumladan, 2009 yilda 966 ta qishloq aholi manzilgohlariga shaharcha maqomi berildi va urbanizatsiyaning о`rtacha kо`rsatkichi 51.7 foizga kо`tarildi. Natijada, hozirgi vaqtda mamlakatimiz jahon urbanizatsiyasining о`rtacha darajasidan о`zib ketdi. Erishilgan urbanizatsiya holatini, umuman olganda, ijobiy baholash mumkin. Biroq, urbanizatsiyaning murakkab va, eng avvalo, uning ijtimoiy – iqtisodiy mazmun va mohiyati e`tiborga olinsa, bu borada qator о`z yechimini kutayotgan muammolar mavjud. Mazkur muammolar kо`p qirrali bо`lib, mamlakatimizda shaharsozlikni amalga oshirishda joylarning iqlim va tabiiy geografik sharoitlari, demografik vaziyatini tо`laroq hisobga olish, sanoat siyosatini amalga oshirish hamda aholi bandligi va uning yashash darajasini yaxshilashni, qolaversa, mintaqalar real ijtimoiy –iqtisodiy salohiyatini haqiqiy urbanizatsiya darajasiga moslashtirishni talab qiladi. 1 Karimov I. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish. – T.: О‘zbekiston, 2010. B. 55 – 59. 3

Shu va shunga о`xshash hozirgi zamon urbanizatsiya jarayonining hududiy jihatlarini tadqiq qilish ushbu bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligini asoslab beradi. Muammoning о`rganilganlik darajasi. Ta`kidlash joizki, shaharlar rivojlanishi va ular bilan bog`liq urbanizatsiya jarayoni iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanida ancha kо`p о`rganilgan ilmiy yо`nalish hisoblanadi. Jumladan, sobiq Ittifoq–hozirgi MDH mamlakatlarida ushbu muammo bilan N.N.Baranskiy, O.A.Konstantinov, I.M.Mayergoyz, G.M.Lappo, B.S.Xorev, YE.N.Persik, Y.L.Pivovarov, V.SH.Djoashvili kabilar yaqindan shug`ullanishgan. О`zbekistonda esa kо`rilayotgan muammoning geografik jihatlari Z.M.Akramov, E.A.Ahmedov, I.V.Smirnov, T.I.Raimov, O.B.Ota-Mirzayev, A.S.Soliyev, A.A.Qayumov va boshqalar tomonidan batafsil о`rganilgan. Shuningdek, alohida mintaqalar doirasida T.N.Mallaboyev, SH.B.Imomov, Z.T.Raimjonov, Z.T.Abdalova, S.Zokirov, M. Erdonov, M.Egamberdiyevalar tadqiqotlar olib borishgan. Shaharsozlikning tabiiy geografik jihatlari esa G`.Pardayev, A.Soatov va A. Mavlonovlar tomonidan tadqiq etilgan. Biroq ta`kidlash lozimki, yuqoridagi ilmiy ishlarning kо`pchiligi avvalgi ijtimoiy – iqtisodiy va geosiyosiy tizimda bajarilgan bо`lib, ularda hozirgi zamon bozor munosabatlari va о`tish davri xususiyatlari, yangi urbanistik siyosat va shaharlar rivojlanishiga turli xil omillarining ta`siri tо`liq e`tiborga olinmagan. Binobarin, mazkur bitiruv malakaviy ishi ilk bor yangi shaharchalarni Qashqadaryo viloyati doirasida batafsil о`rganish bilan boshqa ishlardan farq qiladi. BMIning maqsadi. Ilmiy ishning maqsadi Qashqadaryo viloyati yangi shaharchalarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini tahlil qilish asosida ularning asosiy muammolarini aniqlash va ularning istiqbol yо`nalishlarini belgilashdan iborat. Tadqiqotning vazifalari. – BMI da quyidagi vazifalar oldinga surilgan va hal qilingan: 4

● hozirgi sharoitda shaharlar rivojlanishi va urbanizatsiya jarayonining geografik jihatlarini aniqlash; ● viloyat tumanlarida urbanizatsiya jarayoni va “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” Davlat dasturi doirasida tashkil etilgan yangi shaharchalarning hududiy tarkibini о`rganish; ● mintaqa shahar va shaharchalarining demografik vaziyati, sanoat va transport funksiyalarining rivojlanish holatini tahlil qilish; ●mintaqa shaharlarida iqtisodiy–ijtimoiy sohalarning rivojlanishi va ularning urbanizatsiya jarayoniga ta`sirini aniqlash; ● Qashqadaryo viloyat yangi shahar manzilgohlari rivojlanishining asosiy ijtimoiy – iqtisodiy muammolari va istiqbol yо`nalishlarini belgilash. BMIning obyekti va predmeti. BMIning obyekti Qashqadaryo viloyati yangi shahar joylarini tо`ri va tarkibi, predmeti bо`lib esa, mintaqa shaharchalarining shakllanish omillari va urbanizatsiya jarayonlari rivojlanishining iqtisodiy geografik xususiyatlari xizmat qiladi. BMIning tadqiqot metodlari. BMIda mazkur sohaga tegishli bо`lgan davlat qonunlari, hukumat qarorlari, respublika Prezidenti I.A.Karimovning farmonlari va asarlari, О`zbekiston Respublikasining “Shaharsozlik kodeksi”, shuningdek, iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanida, xususan, shaharlar geografiyasi va urbanizatsiya jarayonlarini о`rganishda yaratilgan nazariy bilimlar, mazkur muammolar bilan shug`ullangan olimlarning ilmiy tadqiqot ishlaridan foydalanilgan. BMIning uslubiy asosini kompleks yondoshuv tashkil etib, bunda geografik taqqoslash, tizim-tarkib, kartografik, tarixiy, statistik, matematik, hududiy tahlil, ekstrapolyatsiya kabi usullardan foydalanilgan. Tadqiqot ishi maxsus ilmiy adabiyotlar, kartografik manbalar bilan bir qatorda “О`zshaharsozlikLITI”, О`zbekiston Davlat statistika qо`mitasi, Qashqadaryo viloyati statistika bosh boshqarmasidan olingan ma`lumotlarni tahlil qilish asosida amalga oshirilgan. 5

BMIning ilmiy yangiligi. Mazkur tadqiqotning ilmiy yangiligi, eng avvalo, viloyatning о`ziga xos demografik va ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish yangi shaharchalarni kompleks xususiyatlariga ega bo`lgan y bо`yicha boshqa hududlardan keskin farq qiluvchi Yuqori Qashqadaryoda hozirgi zamon urbanizatsiya jarayonining rivojlanish muammolarini о`rganishda о`z aksini topgan. Shu bilan birga, ishda:  shaharlar rivojlanishi va urbanizatsiya muammolariga kompleks geografik yondoshilgan;  urbanizatsiya jarayonining obyektiv qonuniyatligi va uni Yuqori Qashqadaryo sharoitida rivojlantirishning zarurat ekanligi asoslangan;  shaharlar va transport tizimining о`zaro uyg`unlashuvi, ularning mintaqa xо`jaligi negizini tashkil etuvchi xususiyatlari, urbanizatsiya jarayonining istiqbol rivojlanish muammo va yо`nalishlari belgilangan. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati. BMIning xulosa va natijalaridan Qashqadaryo viloyati mintaqalar ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ishlab chiqish va hayotga tadbiq qilishda amaliy ahamiyatga ega. BMIning tuzilishi va hajmi . Tadqiqot ishi kirish, ikki bob, xulosa, adabiyotlar rо`yxati va ilovalardan tarkib topgan. Uning umumiy hajmi 72 bet, shundan bevosita matn qismi 64 bet. BMI 3 ta jadval, 1 ta diagramma, 24 ta manbadan iborat foydalanilgan adabiyotlar rо`yxati va 3 ta ilovani о`z ichiga oladi. 6

BIRINCHI BOB. SHAHARLAR RIVOJLANISHI VA URBANIZATSIYA JARAYONINING GEOGRAFIK ASOSLARI 1.1. Hozirgi zamon urbanizatsiya jarayonining iqtisodiy geografik jihatlari Urbanizatsiya, ya`ni mamlakat va mintaqalarda, ularning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishida shaharlashuv jarayonining kuchayib borishi, turli yiriklikdagi shaharlar va, xususan yirik shahar va shahar aglomeratsiyalarining rivojlanishi, qishloq joylar aholisi turmush tarzi о`zgarishida о`z aksini topuvchi hodisadir. U, eng avvalo, murakkkab ijtimoiy–iqtisodiy jarayon hisoblanadi. Chunki, urbanizatsiyaning nafaqat shaharlar rivojlanishiga, balki ularning ta`sirini о`z atroflariga diffuizion tarzda tarqalib borishiga ham ta`sir qiladi. Urbanizatsiyaning bunday xususiyati yoki mohiyati uning moddiy negizini tashkil etuvchi shaharlarning ochiq tizim sifatida faoliyat kо`rsatishi bilan bog`liq. Shu ma`noda shaharlar hududning markazi va bu joyda markazga intiluvchi va markazdan qochuvchi (tarqaluvchi) kuchlarning borligi, ularning о`zaro nisbati va muvozanati urbanizatsiyaning asosiy geografik jihatlarini belgilab beradi. Urbanizatsiyaning ijtimoiy (aniqrog`i sotsial) va iqtisodiy mohiyati bilan birga, uning yana boshqa qirralari ham mavjud. Bu о`rinda mazkur jarayonning tarixiy va geografik xususiyatlarga ega ekanligini, makon va zamonda о`zgarib borishini alohida ta`kidlash joiz. Agar turli davrlarda, jumladan qadim zamonlarda dastlabki shaharlarning paydo bо`lishi (masalan, Yaqin Sharq, О`rta Osiyo, Xitoy va boshqa hududlarda) ilk urbanizatsiya hisoblansa, uning keyingi vaqtlarda о`zining kо`lami, mohiyati va mazmuni, ta`sir doirasining о`zgarib borishi, ushbu jarayonning tarixiyligi, boshqacha qilib aytganda, fenomen yoki voqeligidir. Urbanizatsiya yoki “urban” – shahar, “zatsiya” – jarayon demakdir. Albatta, har qanday jarayonning о`zgarishi va rivojlanishi uning tarixiyligini isbotlab beradi. Albatta, shaharlar rivojlanishisiz jamiyat, mamlakat va mintaqalar taraqqiyotini tasavvur qilish qiyin. Chunki, shaharlar, xususan hozirgi kunda 7

mamlakat boshqa va hududlarning ijtimoiy–iqtisodiy, siyosiy rivojlanishini harakatga keltiruvchi asosiy kuchdir. Shaharlarda turli xil hodisalarning yuqori darajada hududiy mujassamlashuvi kо`zga tashlanadi. Shuning uchun ham ularning ijtimoiy, ishlab chiqarish, investitsiya, innovatsiya salohiyati yuksak darajada. Ayni vaqtda davlatlarning о`zlarini milliy poytaxtlari va ularning nomlari orqali xalqaro aloqalarda rasmiy ishtirok etishi, jahon hamjamiyati, geosiyosiy tizimidagi ishtirokini aks ettiradi. Shu nuqtai nazardan shaharlarning xalqaro munosabatlarining shakllanishida ishtirok etishi urbanizatsiyaning siyosiy – geografik tomonlari hisoblanadi. Tabiiyki, bu borada mamlakatlarning poytaxti, ularning turli sohadagi salohiyati katta ahamiyatga ega. Shaharlar rivojlanishi va shu asosda urbanizatsiya jarayonining avj olishini iqtisodiy jihatlari ham muhimdir. Sababi, shaharlarning ishlab chiqarish salohiyati katta; bu yerda barcha infratuzilma shaxobchalarining mavjudligi, innovatsiyaning rivojlanishi va qulay investitsiya muhitini shakllantiradi. Shu boisdan shaharlarda xorijiy mamlakatlar ishtirokida qо`shma korxonalarni barpo etish kо`proq kо`zga tashlanadi. Jahon iqtisodiyoti, uning tarmoqlar va hududiy tarkibidagi о`zgarishlar hozirgi zamon urbanizatsiyasi rivojlanishining negizini tashkil qiladi. Bu jihatdan qaraganda, mamlakatlar yalpi ichki mahsulot tarkibida noqishloq xо`jaligi tarmoqlari ulushining ortib borishi, urbanizatsiya jarayonining eng muxim indikatoridir. Biroq, bu borada dunyoning barcha mamlakatlarida ham vaziyat bir xil emas. Chunonchi, postindustrial mamlakatlar yalpi ichki mahsulotida (YAIM) nafaqat qishloq xо`jaligi, balki sanoat ishlab chiqarish ulushining pasayishi kuzatilmoqda. Ayni paytda turli xil xizmatlar, ijtimoiy sohalar, axborot texnologiyalar, moliya – bank, rekreatsiya va turizmning ahamiyati ortib bormoqda. Demak aytish mumkinki, klassik urbanizatsiyada ushbu jarayonning sanoatlashuv (industrializatsiya) bilan hamohangligi bu turdagi davlatlar uchun endi xos emas. Rivojlanayotgan mamlakatlarda esa shaharlarning ijtimoiy – 8

iqtisodiy rivojlanishi hamon kо`p jihatdan sanoat ishlab chiqarishiga bog`liq bо`lib qolmoqda. Umuman olganda, shaharlar iqtisodiy salohiyatining yuksakligi boshqa sohalar rivojlanishining zamini hisoblanadi. Qolaversa, mamlakat va mintaqalar tashqi iqtisodiy aloqalarining asosi va harakatlantiruvchi kuchi ham aynan shaharlar hisobidan yuzaga keladi. Odatda, urbanizatsiya kо`rsatkichi bilan mamlakat va mintaqalar ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanganligi, milliy xо`jalik rivojlanganlik tarkibi о`rtasida о`zaro aloqadorlik mavjud. Masalan, umumiy urbanizatsiya kо`rsatkichi 70–75 foizdan yuqori bо`lgan davlatlar iqtisodiyoti yuksak darajada rivojlangan, xо`jaligida noishlab chiqarish, xizmat kо`rsatish sohalari yuqori bо`lgan postindustrial davlatlar hisoblanadi. Agar urbanizatsiya darajasi 50 – 70 foiz atrofida bо`lsa, bu mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish sur`ati yuqori, xо`jalik tizimi industrial – agrar xarakterga ega bо`ladi. Kо`rilayotgan kо`rsatkichning miqdori 30 – 50 foiz atrofida bо`lsa, bunday mamlakatlar yoki boshqa hududlar xо`jaligi, milliy va mintaqaviy iqtisodiyoti rivojlanayotgan tusga ega bо`lib, ularni agrar–industrial davlatlarga kiritish mumkin. Ayni chog`da umumiy urbanizatsiya kо`rsatkichi 25– 30 foizdan past bо`lsa, kо`pchilik holatlarda bu hududlar qoloq (agrar) mamlakatlar hisoblanadi. Urbanizatsiyaning demografik xususiyatlari aholi tabiiy kо`payishi, jumladan tug`ilishning qisqarishi, migratsiya xarakatchanligining kuchayishi, oila о`rtacha kо`rsatkichining qisqarishida namoyon bо`ladi. Odatda, yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarda tug`ilish va tabiiy kо`payish past, hatto ularning ayrimlarida depopulyatsiya hodisasi kuzatilmoqda. Ularda migratsiya jarayonlari, mehnat bozori va uning faoliyati ham о`ziga xos mazmun kasb etadi . Shu bilan birga demografik nuqtai nazardan qaraganda, rivojlanayotgan mamlakatlarda aholi soni nisbatan tez о`sib bormoqda. Agar aholining о`rtacha yillik kо`payishi sо`nggi yillarda dunyo bо`yicha 1.2 foiz atrofida bо`lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda u 2.0 va undan ortiq foizni tashkil etadi. 9

Ma`lumki, urbanizatsiya shahar aholisi va uning ulushi kо`payishini о`zida aks ettirgan holda, yirik shaharlar va shahar aglomeratsiyalarining tez rivojlanishi bilan bog`liq. Jahonning turli mamlakatlarida bunday hududiy urbanistik tizimlar intensiv kо`payib bormoqda. Qizig`i shundaki, mazkur holat kо`proq rivojlanayotgan mamlakatlarda kuzatilib, rivojlangan mamlakatlarda esa yirik shaharlar aglomeratsiyasi, konurbanizatsiya va megapolislarning an`anaviy rivojlanishi biroz susaymoqda. Shuning uchun bо`lsa kerak, sо`nggi yillarda Shanxay, Mexiko, Mumbay, Stambul, San– Paulo, Qohira, Lagos kabi rivojlanayotgan mamlakatlar shaharlari aholisi tez kо`payib bormoqda. Ayni paytda bir vaqtlar dunyoning dastlabki millioner shaharlari hisoblangan Rim, Parij, London, Moskva va boshqa shaharlarning demografik salohiyati pasaymoqda . Urbanizatsiyaning geografik jihatlari 1.1 – rasm Izoh: rasm P.R.Qurbonovning nomzodlik dissertasiya avtorefatidan olingan. Toshkent.: 9-bet Urbanizatsiyaning yuqoridagi jihatlari uning о`ziga xos “tarmoqlar” xususiyatlari hisoblanadi. Mazkur jarayonning geografik jihatlari esa ularning barchasiga tegishli bо`lib, eng avvalo, hududiy tafovutlarni, farqlarni nazarda tutadi. Shuning uchun ham urbanizatsiyaning turli tomonlari hududiy nuqtai nazardan qaralganda bevosita uning geografik xususiyatlari kо`zga tashlanadi. 10

1.1–rasmda urbanizatsiya jarayonining geografik xususiyatlarini keltirib chiqaruvchi omillar kо`rsatilgan. Chunonchi, xududning geografik о`rni, uning dengiz va okeanlardan uzoq – yaqinligi, rivojlangan mintaqalar bilan qо`shnichiligi, transport geografik о`rni va boshqalar shaharlar rivojlanishiga turli xil ta`sir etadi. Joyning tabiiy resurs salohiyati, undan foydalanish holati shaharlarning katta–kichikligiga, shahar aglomeratsiyalarining shakllanishi va rivojlanishiga о`z ta`sirini kо`rsatadi. Odatda, bunday hududlarda “resurs” shaharlar va shaharchalar kо`p bо`ladi. Aholining tabiiy harakati, uning migratsiyasi, milliy tarkibi kabi geodemografik xususiyatlar ham urbanizatsiyaning geografik jihatlarini asoslab beradi. Jumladan, rivojlanayotgan mamlakatlarda urbanizatsiya sur`atining yuqoriligi qisman ularda shahar aholisi tabiiy harakatining yuqoriligi bilan ham tavsiflanadi. Iqtisodiy geografik omillar, ya`ni milliy va mintaqaviy iqtisodiyotning tarkibi va ixtisoslashuvi, xо`jalikning hududiy tashkil etilishi va iqtisodiy rayonlar tizimi shaharlar rivojlanishi va urbanizatsiyaning asosida yotadi . Shuningdek, ushbu jarayonning hududiy yoki geografik jihatlari joyning geoekologik holati, sotsial geografik xususiyati va geosiyosiy vaziyati ham urbanizatsiyaning hududiy farqlarini yoki geografik jihatlarini ifodalovchi omillardir. Shunday qilib, urbanizatsiya global miqyosdagi jarayon bо`lib, u ayni vaqtda о`zining geografik rang–barangligi bilan turli mamlakatlar va mintaqalarda о`ziga xos namoyon bо`ladi. Binobarin, mazkur jarayonni geografik jihatdan о`rganishda, eng avvalo, hudud va uning xususiyatlaridan kelib chiqiladi. Umuman olganda, hozirgi zamon urbanizatsiyasi uchun quyidagilar xosdir:  Urbanizatsiya jarayonining jadallashuvi va globallashuvi ;  Shaharlar soni va xususan yirik “millioner” shaharlarning kо`payib borishi;  Shaharlar murakkab hududiy tizimlari shakllanishi, aglomeratsiya, konurbanizatsiya va ularning qо`shilib ketishi asosida katta urbanistik mintaqalar yoki megapolislarning rivojlanishi; 11

 Rivojlangan mamlakatlarda klassik urbanizatsiyaning “tо`xtab” qolishi, uning miqdor kо`rsatkichlaridan sifat kо`rsatkichlariga о`tishi, butunlay urbanizatsiyalashgan hududlarning vujudga kelishi;  Jahon miqyosida shaharlar soni va shahar aholisining о`sib borishini asosan rivojlanayotgan mamlakatlar hisobidan vujudga kelishi;  Rivojlanayotgan mamlakatlarda yirik shaharlarning kо`payib borishi va ularning aholi soni bо`yicha an`anaviy urbanizatsiya mintaqasi bо`lgan Yevropadan о`zib ketishi;  Shaharlar bilan qishloq о`rtasidagi farqlarning qisqarib borishi, qishloq urbanizatsiyasining avj olishi;  Urbanizatsiyaning sotsial – ekologik transport, muammolarining keskinlashuvi, geokrimenogen va nozogeografik vaziyatlarning salbiylashuvi ;  Dunyoviy shaharlarning kо`payishi va ularning jahon siyosiy, moliyaviy– iqtisodiy rivojlanishining oshib borishi va hk. Yuqoridagi tahlillar urbanizatsiyaning nihoyatda murakkab jarayon ekanligini va uning xozirgi paytdagi rivojlanish xususiyatlarini kо`rsatib beradi. Ta`kidlash lozimki, modomiki urbanizatsiya kо`pgina fanlar tadqiqot obyekti ekan, ularning har biri о`ziga xos о`rganish predmetiga ega. Shu nuqtai nazardan urbanizatsiyaning iqtisodiy, demografik, geografik jihatlarida ularga tegishli maxsus kо`rsatkichlar yoki indikatorlar ham mavjud. Chunonchi, klassik urbanizatsiya, eng avvalo, iqtisodiyotning ikkilamchi sektori, ya`ni sanoat va qurilish bilan bog`liq. Odatda, bunday sharoitda, urbanizatsiya darajasi qancha yuqori bо`lsa, hududning sanoatlashuv kо`rsatkichi ham shunchalik yuqori bо`ladi. Urbanizatsiyaning bevosita geografik jihat kо`rsatkichlari shahar va shaharchalarning zichligi, hududlarning shaharlar tо`ri bilan ta`minlanganligi, urbanistik va hududiy urbanistik tarkiblari orqali aks ettiriladi. Bu geoindikatorlar alohida – alohida emas, birgalikda ushbu jarayonning real holatini baholab beradi. Masalan shaharlar soni kо`p, ularning zichligi yuqori bо`lishi mumkin, ammo bu shahar joylar asosan tarqoq, kichik aholi punktlaridan tashkil topgan bо`lsa, 12

urbanizatsiyaning haqiqiy darajasi yuqori bо`lmaydi. Shu bois, nafaqat shaharlarning miqdor jihatlari kо`pligi, balki katta shaharlar va ularning murakkab hududiy tizimlari–shahar aglomeratsiyalari, megapolislar, katta urbanistik hududlarning shakllanganligi katta ahamiyatga ega. Demak, iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fani nuqtai nazaridan urbanizatsiyani baholashda shaharlar soni, ularning katta kichikligi, funksional va genetik tiplari, shahar aglomeratsiyalarining shakllanganligi, shahar joylar zichligi, ular о`rtasidagi о`rtacha masofa (ta`sir doirasi, radiusi), shaharlar va transport yо`llarining о`zaro aloqadorligi va boshqalarga katta ahamiyat berilishi talab etiladi. Kо`rinib turibdiki, mazkur jarayon hatto bir fan doirasida ham ancha murakkab xususiyatlarga ega. Binobarin urbanizatsiya jarayonlarini iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fani doirasida о`rganish unga kompleks yondoshuvni taqozo etadi. 1.2. О`zbekiston da shahar manzilogohlarining rivojlanishi va uning asosiy xususiyatlari Sovet Ittifoqidagi barcha qardosh jumhuriyatlarda rо`y berayotgan urbanizatsiya jarayoni shahar va shahar posyolkalari kо`payishiga hamda shahar aholisining territorial joylashishiga о`z ta`sirini kо`rsatmoqda. 1926 yildan 1987- yilgacha bо`lgan davr mobaynida shahar aholisi punktlari 1925 tadan 6168 taga yetdi, ya`ni 4243 taga kо`paydi. Shaharlar soni esa ana shu davr ichida 709 tadan 2176 taga yetdi yoki 1467 taga kо`paydi. Natijada shahar aholisi ham tez kо`paya bordi. Shahar aholisining soni 1926 yildagiga nisbatan 1989-yilda 188,8 mln ga yetdi, yoki 162,5 mln kishiga kо`paydi. Ma`lumki, shaharlar xilma-xil sharoitlarga ega bо`lgan turli regionlarda muayyan geografik muhitda vujudga keladi. Yangi shaharlarning vujudga kelishi esa mamlakat shahar sistemasining ma`lum darajada о`zgarishiga olib keladi. Bunday shaharlar mamlakatimizda asosan ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotni о`ylab о`zlashtirilgan yangi yerlarda, turli xil yer osti boyliklari ishga solingan mintaqalarda, yirik magistral yо`llar yoqasida qad kо`tardi, shuningdek, avvaldan foydalanib kelingan yerlarda ham ularning soni 13

kо`paydi. Mamlakatni industrlashtirish davrida shaharlar soni ayniqsa tez о`sdi. Masalan, 1926 yildan 1939-yilgacha bо`lgan davrda ya`ni bor-yо`g`i 13 yil mobaynida 482 ta yangi shahar vujudga keldi. Boshqacha qilib aytganda, ana shu davrda yiliga о`rta hisobda 73 tadan yangi shahar vujudga keldi. Bu shahar qurilishi tarixidagi eng yuqori sur`at hisoblanadi. 1941-1945-yillardagi Ulug` Vatan urushi paytida shaharlar vujudga kelish sur`ati nihoyatda pasayib ketdiki, buning sabablari о`z-о`zidan tushunarli, albatta. Shunga qaramay, mamlakat boshiga tushgan ana shu о`ta og`ir yillarda ham 70 ta yangi shahar vujudga keldi. Bu shaharlar asosan fashist bosqinchilari tomonidan vaqtincha egallab olingan rayonlardan turli xil sanoat korxonalari kо`chirib olib kelingan Ural, Sibir kabi rayonlarda vujudga keldi. Mamlakatning turli rayonlarida yangi shaharlarning vujudga kelishi ham ijtimoiy-iqtisodiy, ham siyosiy, ham strategik ahamiyatga ega bо`ldi.Mamlakatda yangidan paydo bо`lgan qator shaharlar ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy jihatdan tez rivoj topishi tufayli ma`muriy markazlarga aylandi. Ana shundan yangi shaharlardan 22 tasi viloyalar markazi yoki muxtor jumhuriyatlar poytaxti bо`lib qoldi. Hatto, Dushanbe shahri esa jumhuriyatning ya`ni Tojikistonning poytaxti darajasiga kо`tarildi. Shahar punktlarining kо`payishi, shaharlar sonining о`sishi, yuqorida ta`kidlanganidek, eng avvalo, sanoat tarmoqlarining rivojlanishi, mehnat taqsimotining takomillashishi, turli xil tabiiy boyliklar, shu jumladan yer osti boyliklarini xalq xо`jaligini taraqqiy ettirish maqsadida ishga solish, yangi yerlarni о`zlashtirish va u yerlarda sanoat markazlarini vujudga keltirish, yirik inshootlar qurish va ularni ishga solish tufayli rо`y berdi. Shunday qilib urbanizatsiya darajasi butun mamlakatni va uning barcha rayonlarini sanoatlashtirish bilan bog`liq ekanligi aniq ravshan bо`lib qoldi. О`zbekiston shaharlar sonining о`sish sur`atlari bо`yicha barcha jumhuriyatlarni ortda qoldirdi. О`zbekiston iqtisodiyotning tez taraqqiy qilishi, turli xil sanoat tarmoqlari va yirik sanoat korxonalarining vujudga kelishi, 14

jumhuriyatlarning turli rayonlarida kapital qurilishning avj olishi, yangi yerlarni о`zlashtirish, jumhuriyat zamini bag`rida yashirinib yotgan mineral xom ashyolarni ishga solish shaharlar vujudga kelish jarayonida katta ahamiyat kasb etdi. Jumhuriyatdaagi yer osti boyliklarini keng miqyosda ishga solish yangi shaharlar qad kо`tarishida ayniqsa qо`l keldi. Ma`lumki, bir vaqtlar О`zbekistonda diqqatga sazovor bо`ladigan yer osti boyliklari yо`q degan fikr hukmron edi. Bir qator olimlarning olib borgan izlanishlari, amalga oshirgan tadqiqotlari tufayli bu fikrlar asossiz ekanligi isbot qilib berildi, hamda bir qancha konlar ishga solindi. Mineral xom ashyolarni, energetika resurslarini ishga solish tufayli yirik tog`-kon sanoati va bu sanoat negizida xom ashyolarni qayta ishlash sanoati ham tarkib topdi. Jumhuriyatda kashf etilgan va ishga olingan konlar qator sanoat korxonalari vujudga kelishiga ham turtki bо`ldi. Ana shunday korxonalar qatoriga Olmaliq shahridagi kon-metallurgiya kombinati, Angren shahridagi kimyo-metallurgiya zavodi, Muruntov kon-metallurgiya kompleksi, О`zbekiston oltin qazib chiqarish kombinati (“Uzbekzoloto”), kо`mir chiqaruvchi kombinat (“Uzbekugol”) kabi о`nlab sanoat korxonalarining kо`pchiligi ayrim shaharlarning vujudga kelishida asosiy omil bо`lib xizmat qildi. О`zbekistondagi mavjud 124 shaharning aksariyati jumhuriyat yer osti boyliklarini ishga solish tufayli vujudga kelgandir. Angren ana shunday shaharlardan biri hisoblanadi. Angren kо`mir konidagi dastlabki shaxta 1940-yil tashkil topgan va 1942-yilning boshlarida ishga tushgan. 1943-yilga qadar bu yerdagi shaxtalarning soni oltitaga yetgan. Angren kо`mir konining mohiyati va roli Ulug` Vatan urushi yillarida nihoyatad ortib ketdi. Chunki urush tufayli mamlakatning g`arbiy rayonlaridan jumhuriyatga qator sanoat korxonalari kо`chirib keltirilgan bо`lib ularni yoqilg`i bilan ta`minlash nihoyatda mushkul edi. Angren kо`mir konini ishga tushirishda misli kо`rilmagan qiyinchiliklarni boshdan kechishga tо`g`ri keldi. Masalan, quruvchilar uchun turar joylar, oziq-ovqat mahsulotlari, qurilish materiallari mutlaqo yetishmasdi. Konga zarur materiallarni 15

yetkazib berish uchun temir yо`l bо`lmaganligi sababli yuklarni avtomobillarda tashishga tо`g`ri kelardi, holbuki, avtomobillarning о`zi ham nihoyatda kam, ularning yuk tashish qobiliyatlari past, yо`llar sifatida nihoyada yomon edi. Jumhuriyat partiya va hukumati Angren kо`mir konini xalq hashari yо`li bilan qurish haqida farmon qabul qildi. Shundan sо`ng faqat jumhuriyatimizning turli chekkalaridan emas, balki butun О`rta Osiyoning kо`plab rayonlaridan turli millatlarga mansub bо`lgan quruvchilar kela boshladilar. Barcha azob-uqubatlarni yengib о`tish, mashaqatli va samarali mehnat tufayli 1942-yil boshlaridayoq kо`mir ortilgan dastlabki eshelyon Toshkentga jо`natildi. Ha, sovet xalqi boshiga tushgan og`ir kunlarda bu yoqilg`iga bо`lgan talab-ehtiyoj nihoyatda katta edi. О`shanda Angren kо`miri qator xonadonlarni isitish bilan birga sanoat korxonalarining jumladan, mamlakatning fashistlar tomonidan bosib olingan rayonlaridan kо`chirib keltirilgan korxonalarning ishini jonlantirib yuborgandi, ular frontga kо`plab qurol-aslahalar yetkazib bera boshlagandi. Angren kо`mirining xususiyatlari tо`g`risida gap borganda, shuni aytib о`tish о`rinliki, bu kо`mirni uzoq saqlab u maydalanib kо`mir kukuniga aylanib ketadi, shu tufayli uni uzoq joylarga tashish ham katta qiyinchiliklar tug`diradi. Angren kо`mirining yonish quvvati ham boshqa kо`mirlarga nisbatan ancha past. Shularni hisobga olgan holda Angren kо`mirini uzoq regionlarga yubormay, balki undan yaqin atrofdagi rayonlarda, hatto Angrenning о`zida foydalanish maqsadga muvofiq. Xuddi shu maqsadda issiqlik bilan ishlaydigan Angren elektr stansiyasi (GRES) qurilgan. Angren kо`mir havzasini о`zlashtirish ishlari kengaya borishi tufayli va uning istiqbolini hisobga olgan holda О`zbekiston Oliy Sovetni Prezidiumining 1946-yil 13-iyunida chiqargan Farmoni bilan “Angrenshaxtastroy” posyolkalari shaharga aylantirildi. Shunday qilib, Toshkent viloyati xaritasidagi Angern kо`mir havzasi negizida Angren shahri vujudga keldi va u keyinchalik kо`mir sanoatining О`rta Osiyodagi yirik markazlaridan biriga aylandi. Olmaliq shahri ham о`z tarixiga ega. Qurama tog`lari bag`rida rangli metall kon-boyliklari borligi azaldan 16

ma`lum edi-yu, ammo bu boyliklarning istiqboli bor-yо`qligini kо`pchilik bilmas edi. Faqat 1930-yillarga kelgandagina Qalmoqqir rayonida yirik mis ruda konlari istiqbolli ma`danlar manbalari ekanligi ma`lum bо`ldi. Geologlarning fikricha, bu yerdagi konlarning ahamiyati juda katta. Qalmoqqir yaqinida yana bir qancha konlar jumladan Sarichek, Pistalisoy, Sovuqbuloq, Mushukkо`l, Toshbuloq kabi konlar mavjud. Ayniqsa, Qо`rg`oshinkon, Oltintopgan konlarining ahamiyati katta. Bu yerlardagi konlarni ishga solish va mis eritish kombinati vujudga keltirish maqsadida 1930-1932-yillarda bu yerda “Almalkstroy” posyolkasi bunyod etildi. Biroq, Olmaliq mis eritish kombinatini qurish borasida olib borilgan ishlar Ulug` Vatan urushi boshlanganligi tufayli tо`xtab qoldi. Urush tugagach, 1946-yili posyolka uchun yer tanlandi hamda 25 ming aholi istiqomat qilishga mо`ljallangan Olmaliq shahri qurilishining bosh sxemasi tuzildi va qurilish ishlari boshlab yuborildi. 1948-yili Oltintopgan qо`rg`oshin-rux kombinatini qurishga kirishildi. 1951-yil iyun oyida “Almalkstroy” posyolkasini shaharga aylantirish tо`g`risida О`zbekiston Oliy Soveti Prezidiumining Farmoni e`lon qilindi. Endilikda Olmaliq mamlakatimizda kо`zga kо`ringan yirik rangli metallurgiya markazlaridan biri bо`lib qoldi. Ma`lumki О`zbekiston mamlakatning tabiiy gazga boy rayonlaridan hisoblanadi. Shu bois gaz konlari asosida ham yangi shaharlar-Muborak (1974 yil), Gazli (1977 yil) shaharlari paydo bо`ldi. Yana qator xilma-xil foydali qazilmalarni ishga solish tufayli Toshkent viloyatida Yangiobod (1953-yil), Buxoro viloyatida Zarafshon (1972-yil), Uchquduq (1978-yil), Surxondaryo viloyatida Sharg`un (1973-yil), Jizzax viloyatida Marjonbuloq (1980-yil), Qoraqalpog`iston muxtor jumhuriyatida Taxiatosh (1983-yil) kabi shaharlar bunyodga keldi. Jumhuriyatdagi bir qancha yangi shaharlarning tashkil bо`lishi va rivoj topishida mamlakatning boshqa rayonlaridan olib kelinadigan qazilma boyliklar va mahalliy mineral resurslar ijobiy rol о`ynadi. Shu yо`sinda paydo bо`lgan shaharlar qatoriga Toshkent viloyatining Bekobod (1954-yil), Chirchiq (1935-yil), Buxoro viloyatining Navoiy (1958-yil), Sirdaryo viloyatining Shirin (1972-yil), 17

Jizzax viloyatining Paxtakor (1977-yil), Andijon viloyatining Shahrixon (1970 yil) shaharlari va boshqalar kiradi. Shuningdek, qator yangi shaharlarning bunyodga kelishi va taraqqiy topishida turli xil qurilish materiallarini ishlab chiqarish uchun zarur bо`ladigan mineral xom ashyolar ham bevosita va bilvosita ta`sir kо`rsatdi. О`zbekistonda bunday shaharlarning soni о`tizdan ortib ketadi.Bunday shaharlarning ma`lum qismi Qarshi, Jizzax, Sirdaryo chо`llarini о`zlashtirish va u yerlarda turli xil sanoat korxonalari bunyod etish natijasida vujudga kelganki, bu haqda ishimizning keyingi bо`limlarida batafsilroq tо`xtalib о`tamiz. Yangi shaharlarning bunyod bо`lishi har doim ilmiy zaminga asoslangan bо`lmog`i lozim. О`zbekiston Oliy Soveti Prezidiumi mahalliy sovetlar ijroiya komitetlarining iltimos va tavsiyanomalariga suyanib, tо`la asos bо`lmagan holda, ayrim aholi punktlarini shaharlar rо`yxatiga kiritish tо`g`risida Farmon chiqaradi. Kо`pincha bunday ishlar jumhuriyat aholisida shahar aholisi salmog`ini kо`tarish maqsadida ham amalga oshiriladi. Natijada kо`pchilik aholi punktlari yashovchilarning soni jihatdan shahar talablariga javob bersa-da, bunday aholi punktlari sanoatning zaifligi, kommunal xо`jalik, madaniy-ma`rifiy, savdo-sotiq tashkilotlari yoqilg`i yoki nihoyatda kamligi bilan shaharga mutlaqo о`xshamaydi. Shu bois sun`iy tarzda shahar maqomi berilgan yangi shahar kо`p hollarda о`zining tashqi kо`rinishi jihatidan ham qishloq punktlaridan ham farq qiladi. Bunday shaharlarda, ayniqsa, shahar uchun eng zarur bо`lgan kanalizatsiya, vodoprovod, zamonaviy maktablar, madaniyat uylari, aholiga tibbiy va maishiy xizmat kо`rsatuvchi tashkilotlar, qisqasi, zamonaviy shahar uchun xos bо`lgan kо`plab hislat va xususiyatlar yetishmaydi. Ana shunday shahar jumlasiga Qoraqalpog`iston Muxtor Jumhuriyatidagi Shumanay Buxoro viloyatidagi Qorovulbozor, Qiziltepa, Jizzax viloyatidagi Dо`stlik, Surxondaryo viloyatidagi SHо`rchi,Boysun, Qashqadaryo viloyatidagi Yangi Nishon, Samarqand viloyatidagi Chelak va yana qator shaharlar kiradi. Yangi shaharlar vujudga kelishi masalasiga shu tarzda noilmiy, bir yoqlama yondashish, kо`proq bizning 18

jumhuriyatimizda rо`y berayotganligi achinarli xoldir. Jumhuriyatimizda, ayniqsa keyingi yillarda shaharlar sonining tez kо`payib borayotganligi ham shu fikrni tasdiqlab turibdi. Masalan, 1960-yildan 1989-yilgacha mamlakatdagi shaharlar soni bor-yо`g`i chorak hissasidan ziyodroq kо`paygani holda О`zbekistonda tо`rt marta kamaygan. Yana shunisi qiziqki, 1924-yildan 1970-yilgacha о`tgan muddat mobaynida О`zbekistonda hammasi bо`lib, 30 ta yangi shahar paydo bо`lgan bо`lsa, 1970-yildan sо`ng о`tgan salkam 20 yil ichida yangidan tashkil topgan shaharlar soni 80 tadan ortib ketdi. Jumhuriyatning ba`zi viloyatlarida yangi shaharlar ulardagi barcha shaharlarning 85 hatto 95 % ni tashkil etdi. Bu qatoriga Sirdaryo, Qashqadaryo, Andijon, Buxoro viloyatlari va Qoraqalpog`iston Muxtor Jumhuriyati kiradi. Surxondaryo viloyatidagi sakkizta shaharning hammasi yangi shaharlar hisoblanadi. Hatto shaharlarning kо`pligi bilan boshqa viloyatlardan keskin farq qiluvchi Toshkent viloyatida ham о`n yettitasi yangi shaharlar hisoblanadi. Faqat jumhuriyat va viloyat markazi bо`lgan Toshkent shahrigina qadimgi shahardir. Jumhuriyat shaharlari viloyatlar bо`yicha ancha notekis tarqalgan, aniqrog`i, viloyatlar shaharlarining soni, ulardagi aholi sonining kо`payish sur`atlari, shu bilan birga ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti bо`yicha bir-biridan keskin farq qiladi. Shaharlar soni jihatdan Toshkent viloyati jumhuriyatimiz viloyatlari orasida yetakchi hisoblanadi. Bu viloyat, aniqsa butun aholidagi shahar aholisi salmog`ining kattaligi bilan ajralib turadi. Masalan, 1989-yil о`tkazilgan aholi rо`yxatining dastlabki ma`lumotlariga qaraganda, jumhuriyat aholisining 41 foizi shahar aholisi hisoblangani holda, mazkur viloyatda (Toshkent shahrini qо`shib hisoblaganda) shahar aholisi qariyib 73 % ni tashkil etadi. Boshqacha qilib aytganda Toshkent viloyatida jumhuriyat shahar aholisining qariyib 38% i istiqomat qiladi. bu viloyat shaharlari aholisining kо`pligi bilan ham boshqa viloyatlar shaharlaridan ajralib turadi. Jumhuriyatda aholisi 100 mingdan ortiq 16 shahar mavjud bо`lib, shulardan tо`rttasi (Toshkent, Angren, Olmaliq, Chirchiq) mazkur viloyatda joylashgan.Shuni ham aytish kerakki, birgina Toshkent 19

viloyatida jumhuriyat jami aholisining tо`rtdan bir qismidan ortiqrog`i istiqomat qiladi.Surxondaryo viloyatidan tashqari barcha viloyatlarning markaziy shaharlari katta va yirik shaharlar jumlasiga kiradi. Faqat Surxondaryo viloyatining ma`muriy markazi bо`lgan Termiz shahrining aholisi 100 mingdan kam, ya`ni 75,6 ming (1988-yilgi ma`lumot). Ammo katta va yirik shaharlar ham aholisining soni Termiz shahri aholisi sonidan 30 marta, Samarqand shahri aholisidan-5, Namangan shahri aholisidan – 4 marta kо`p. О`zbekiston shahar aholisi qariyib 30 yil mobaynida uch martadan kо`proq ortgan bо`lsa, ayrim shaharlar aholisi bundan ham tez о`sdi. Masalan, ana shu davr ichida Navoiy shahri aholisi 19 marta, Jizzax aholisi 6 martadan ziyod, Qarshi aholisi 8 marta kо`paydi va hokazo. Bu shubhasiz, sо`nggi yillarda jumhuriyatning bir qancha shaharlarida sanoat ancha tez taraqqiy etganidan dalolat beradi. Eng qadimgi, eng birinchi shahar zaminimizning qaysi burchagida va qachon vujudga kelganligini biron kishi aniq aytib bera olmaydi. Ammo bundan bir necha ming yil avval shaharlar va ayniqsa, yirik shaharlar mavjud bо`lganligi tarixchilar tomonidan e`tirof etilgan. Arxeologlar, tarixchilar ilk shaharlar Nil, Dajla (Tigr) va Furot (Efrat) kabi buyuk daryolar suvi bilan sug`oriladigan serunum Misr vodiysi va Mesopotamiyada vujudga kelganligini aniq-ravshan aytib berganlar. Ammo qadimgi shaharlarning kо`pchiligi vaqt о`tishi bilan siyosiy, iqtisodiy va tabiat ta`siridan vayronalarga aylanganligi tufayli, ularning о`sha zamonlardagi tashqi kо`rinishi, arxitekturasi aslida qanday qiyofaga ega bо`lganligi, ularda vujudga kelgan tarixiy yodgorliklar obdalarni qay tarzda bо`lganligni aytib berish mushkul. Tо`g`ri saqlanib qolgan manbalar, kitob, risolalar yordamida bu borada ancha-muncha ma`lumotlarga ega bо`lish mumkin. Masalan, qator shaharlardagi qurilishlar, turar joy binolari bir-birlariga juda yaqin va zich qilib qurilganligi, kо`chalar juda tor bо`lganligi haqida ma`lumotlar bor. Arxeologlar bunday kо`hna shaharlar о`z davri talablariga mos tarzda bunyod bо`lgan. Ayrim mamlakatlardagi shaharlar qurilishida tabiiy kuchlar ta`siri ham e`tiborga olingan. Suv toshqinlari bо`lib turishi xavfi bо`lgan shaharlarda turli 20

talab-ehtiyoj uchun quriladigan bino inshootlar kо`pincha suv toshqinlarining zarari kamroq bо`lishi mumkin bо`lgan tepaliklarda qurilgan. Urush paytida yovlar tajovuzlaridan iloji boricha saqlanish maqsadida shaharlar devor bilan о`ralgan. Insoniyat tarixidan shu narsa ma`lumki, bunday himoya devorlari faqat ayrim shaharlardagina emas, ba`zan butun bir mamlakat doirasida ham qurilgan. Misol uchun Buyuk Xitoy devorini kо`rsatib о`tish mumkin. Buyuk Xitoy devorining uzunligi 5000 km dan ortiq, balandligi 8-10 metr, esa 5 metrdan kо`proq bо`lib unda tо`rtta ot mingan chavandoz bir qator bо`lib bir-biriga xalaqit bermay yо`lini davom ettirishi mumkin bо`lgan. Bunday devorlarni qurishda tejamkorlik qilish ham katta о`rin egallagan. Me`morlar, shaharshunoslar turli qurilishlarni amalga oshirishda iloji boricha ularni bir-biriga zich va muxtasar doira shaklida qurishga intilganlar. Aylanma doira shaklida amalga oshirilgan qurilishlar о`rtasida kо`p kо`zga tashlanadigan hashamatli saroylar qad kо`tarar edi.Jahonda Parij, London, Qohira, Vena, Rim, Venetsiya, Shanxay, Dehli, Moskva, Sant-Peterburg, Kiyev singari yuzlab kо`hna shaharlar mavjud bо`lib, ular о`zining betakror arxitekturasi, madaniyati va san`at obidalari bilan kishini hayratga solib kelmoqda. Mamlakatimiz ham о`zining Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz kabi qator kо`hna shaharlari bilan jahonga mashhur. Har kim bu shaharlarga kelishni orzu qiladi, bir marta kelgan kishi esa ularni qayta-qayta kelib kо`rishga intiladi. Ushbu shaharlarda oddiy xalq orasidan chiqqan aql-zakovatli, qо`li gul usta-yu me`morlar yaratgan va asrlar davomida kishini hayratga solayotgan, о`ziga maftun etayotgan ajoyib kо`hna madaniy va tarixiy obidalari vatanimiz nomini olamga tanitdi. Mashhur yozuvchi, davlat va jamoat arbobi Chingiz Aytmatov ta`biri bilan aytadigan bо`lsak ajdodlarimiz vujudga keltirgan me`morchilik san`ati bu shaharlarda shu qadar yuksak, shu qadar о`ziga xoski, о`z zamondoshlarini qanday hayratga solgan bо`lsa, asrlar qa`ridan о`tib bizni ham shunday hayratga solmoqda. Kо`hna shaharlarimiz Sharq durdonalaridir. Ularning nodir arxitektura yodgorliklarida tarixning о`zi yashaydi.Qator kо`hna 21

shahalarimizni taraqqiyot chо`qqisiga kо`tarish, mamlakatlar orasida savdo-sotiq va boshqa aloqalarni rivojlantirishda “Buyuk Ipak yо`li” ijobiy ta`sr kо`rsatgan. Markaziy Osiyo mamlakatlarining о`tmishda iqtisodiy jihatdan taraqqiy etishiga Xitoy, Hindiston va Yevropaning qator mamlakatlari bilan о`rnatilgan mustahkam aloqalar katta turtki bо`lgan. Eramizdan oldingi II-asrdayoq karvon yо`llari janubi-sharqiy Yevropa, Iroq, Kavkaz, Markaziy Osiyoni Mо`g`uliston va Xitoy bilan bog`lagan. Ana shu yо`sinda Xitoy bilan Markaziy Osiyo iqtisodi va madaniyati bir-birlari bilan uchrashish, keyinroq esa О`rta yer dengizi mamlakatlari va qisman Hindiston ham ana shunday imkoniyatga ega bо`ldi. Bu mamlakatlar orasida savdo-sotiq aloqalarining yaxshilanishi madaniy aloqalarning ham yaxshilanishiga olib keldi.“Buyuk Ipak yо`li” Markaziy Osiyoning yirik markazlari bо`lmish Samarqand, Buxoro, Marg`ilon, Shahrisabz, Andijon kabi qator shahar va boshqa aholi manzillaridan о`tgan. Kо`pgina mamlakatlarni bir-biriga yaqinlashtirgan bu ulkan yо`l orqali yuboriladigan asosiy mahsulot ipak bо`lgani tufayli bu yо`l ana shu nomni – “Buyuk Ipak yо`li” nomini olgan edi. Ipak о`sha davrlarda faqat Xitoyda bо`lgan, shunga kо`ra Xitoy ustalari bu noyob mahsulotni tayyorlash texnologiyasi, uslubini asrlar davomida sir tutib kelganlar. Tо`g`ri, “Buyuk Ipak yо`li” dan faqat ipak emas, balki boshqa mahsulotlar, jumladan bronza, chinni, jun, kobaltdan yasalgan buyukmlar ham tashib о`tilgan. “Buyuk Ipak yо`li” ning asosiy yо`nalishi Italiyadan Turkiya orqali Iroq va Eron mamlakatlarigacha borgan. Ana shu yо`lda qadimdan karvon egalari uchun qulaylik tug`dirish maqsadida quduqlar qazilgan. Iroq va Erondan ipak yо`li Markaziy Osiyogacha, undan keyin Shimoliy Pomir orqali Qashqar va Yorkentgacha borgan. Bu yerda ipak yо`li ikki tomonga ajralgan va Takla-Makon sahrosini aylanib о`tib, Lobnor kо`li oldida yana istiqomat qiladigan chо`llardan о`tib Xitoygacha borgan. “Buyuk Ipak yо`li”da Markaziy Osiyo mintaqasi asosiy rol о`ynagan. Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz, Xо`jand, Chorjо`y kabi qator shaharlar bu 22

yо`lning asosiy nuqtalari bо`lgan. О`zining geografik о`rniga kо`ra О`zbekiston ushbu tarixiy yо`lda markaziy о`rinni egallagan.XIX asrga kelib, nemis olimi Fon Rixtgofen “Buyuk Ipak yо`li” tushunchasini fanga kiritgan. “Buyuk Ipak yо`li”ni tiklash ishlarida chet el sarmoyadorlaridan foydalanish ham mо`ljallangan, bu borada qator mamlakatlar faol ishtirok etmoqda. “Buyuk Ipak yо`li”ni qayta tiklash g`oyasi 1993-yili may oyida О`rta Osiyo, Kavkaz va Yevropa Ittifoqi vakillarining Bryussel shahrida bо`lib о`tgan uchrashuvlarda qо`llab-quvvatlangan edi.Bu yо`lning tiklanishi kо`hna shaharlarimiz taraqqiyotini yanada kuchaytirishga olib keladi. Asrlar tengdoshi bо`lgan kо`hna tarixiy shaharlarimiz hanuz о`z durdonalarini jahonga kо`z-kо`z qilib kelmoqda. Shu bilan birga ular mustaqillik yillarida vujudga kelgan turli-tuman inshootlar, kо`p qavatli turar joy binolari, kо`prik, keng yо`llar tufayli zamonaviy navqiron shaharlarga aylandi. Jahon urbanizatsiyasining asosiy xususiyatlari turli mamlakatlarda turlicha namoyon bо`ladi. Ushbu jarayonning rivojlanishi, jumladan, О`zbekistonda ham о`ziga xos xususiyatga ega. Respublikamiz qadimgi madaniyat va shaharsozlik markazlaridan hisoblansada, bu yerda shaharlar tо`ri va tizimi, hozirgi zamon mazmunidagi urbanizatsiya jarayonlari eng sо`nggi yillarda shakllangan. Ushbu jarayonning demografik kо`rsatkichi, xususan, shahar va shaharchalar soni oxirgi qirq yil davomida ikki marta keskin о`zgarishlarni boshidan kechirdi. Masalan, 1970 yilda Butunittifoq aholi xatlovi ma`lumotlariga kо`ra, bu yerda 42 ta shahar, 82 ta shaharcha mavjud bо`lib, ularda jami aholining 36.6 foizi yashagan. 1972 yilda aholi punktlariga shahar maqomini berish meyorini 10 mingdan 7 mingga tushirilishi munosabati bilan, ularning soni keskin kо`payib bordi. Bu holatni respublikada urbanizatsiya rivojlanishining birinchi tо`lqini deb hisoblash mumkin. Ta`kidlash joizki, shahar joylar sonining tez kо`payishi, ayniqsa 1975 – 1979 yillarda kо`zga tashlanadi. 1979 yilga kelib О`zbekistonda 90 ta shahar va 94 ta shaharchalar mavjud bо`lgan, ularga jami aholining 41.2 foizi tо`g`ri kelgan. 23

1979 yil aholi rо`yxatiga binoan respublika shaharlari ikki martadan ziyodroqqa kо`payishi, xususan, Andijon, Surxondaryo, Samarqand, Qashqadaryo va Toshkent viloyatlarida keskin kо`zga tashlanadi. Masalan, Qashqadaryoda ularning soni 1970 – 1979 yillar oralig`ida besh marta ortgan, Andijon va Surxondaryo viloyatlarida tо`rt, Toshkent viloyatida 3.5 barobarga kо`paygan. Ayni vaqtda Qoraqalpog`iston Respublikasi, Sirdaryo va Xorazm viloyatlari shaharlar tо`ri oz miqdorda ortgan, Farg`onada esa ularning soni bittaga qisqargan. E`tiborlisi shundaki, kо`rilayotgan davrda urbanizatsiyaning birinchi tо`lqini asosan shaharlar hisobidan yuz bergan, shaharchalarning soni atigi 12 taga kо`paygan, xolos. Natijada, shahar va shaharchalar (shahar tipidagi posyolkalar) ning о`zaro nisbati 1970 yilda 1: 1.95 ga teng bо`lgan holda, 1979 yilda 1: 1.04 ni tashkil etgan. Demak aytish mumkinki, bu davr ekstensiv urbanizatsiya davri bо`lib, shaharlar tо`ri va tarkibi yanada maydalashgan. Shu о`rinda ta`kidlash joizki, tо`r – bu shahar joylarning oddiy qatori, miqdoriy kо`rsatkich hisoblanadi. Ularning tarkibi esa kо`proq iqtisodiy mazmunga ega bо`lib, shaharlarning iyerarxik tuzilishi yoki tizimini aks ettiradi. Binobarin, mamlakat va uning mintaqalarida shahar joylar, ularning “piramidasini” mukammalligi ayni vaqtda bu yerda ishlab chiqarishni tо`g`ri hududiy tashkil etilganligidan ham guvohlik beradi. Urbanizatsiya jarayonining jadal rivojlanish holati taxminan 1985 yillargacha davom etgan. Bu davrda umumiy urbanizatsiya darajasi 42.0 foizgacha kо`tarilgan, undan keyingi yillarda esa shaharlar sonining kо`payish sur`ati ancha susaygan va asta–sekin barqarorlashgan. Masalan, О`zbekistonda shahar aholi manzilgohlari soni 1989 – 2008 yillar, ya`ni 20 yil mobaynida atigi 5.4 foizga kо`paygan, xolos. Mazkur kо`payish shaharchalar hisobiga rо`y bergan bо`lib, shaharlar sonida, aksincha, kamayish kuzatilgan. Qizig`i shundaki, bu davrda urbanizatsiyaning umumiy kо`rsatkichi kо`tarilish о`rniga, pasayib borgan. Bunday urbanizatsion jarayon, odatda, kam uchraydigan holatdir. 24

Qiyosiy о`rganishlar kо`rsatadiki, qator mamlakat yoki mintaqalarda shaharlarga nisbatan shaharchalar soni kо`proq bо`ladi. О`zbekistonda esa urbanizatsiyaning kо`rilayotgan birinchi tо`lqini natijasida 1989 yilga kelib shaharlar miqdori shaharchalardan 27 taga ortgan. Bu, albatta, hududlarning shaharlashuvi nuqtai nazaridan ijobiy holatdir. Sababi, shaharlar, ayniqsa kattaroq markazlarning atrofga ta`sir doirasi kengroq bо`ladi. 1.1– jadval ma`lumotlari kо`rsatishicha, 1979 – 1989 yillar oralig`ida respublikada shaharlar soni 90 tadan 124 taga, shahar tipidagi posyolkalar94 tadan 97 taga yetgan. Shaharlar tо`ridagi kо`payish asosan Buxoro va Xorazm viloyatlari hisobiga yuz bergan. Ushbu mintaqalarda shaharlarning soni ikki–uch martaga ortgan. Faqat Surxondaryo viloyatida ularning soni о`zgarmay qolgan, boshqa hududlarda ozmi–kо`pmi kо`payish qayd etilgan. Mustaqillik yillarida ham shahar va shaharchalar sonining о`sishi, urbanizatsiya kо`rsatkichining о`zgarib borishi mamlakatning turli mintaqalarida turlicha kechgan. О`tgan asrning 90 – yillaridagi respublika iqtisodiyotini bozor munosabatlariga о`tish davrining qiyinchiliklari bilan bog`liq holda, shaharlar rivojlanishida ham ayrim muammolar vujudga kelgan. Xususan, og`ir sanoat markazlarining rivojlanishi susaygan, tashqi migratsiya jarayoni kuchayib borgan. Natijada, ba`zi shaharlar aholisi nihoyatda sekin о`sgan, ularning ayrimlarida esa demografik salohiyatning qisqarib borishi kuzatilgan [15] . 1989 – 2008 yillar mobaynida О`zbekiston shaharlari soni 4 taga kamaygan, shaharchalar esa 16 taga kо`paygan. Qisqarish kо`proq yuqorida ta`kidlangan Buxoro va Xorazm viloyatlarida bо`lgan. Xorazmda beshta shaharlar shaharcha maqomiga tushirilgan. Shu asosda ham shahar tipidagi posyolkalarning soni ortgan. Biroq, Buxoro, Andijon, Namangan, Samarqand, Toshkent viloyatlarida ularning soni qisqargan. 1 yanvar 2008 yil ma`lumotlariga kо`ra, shaharlarning eng kо`p soni Qoraqalpog`iston Respublikasi, Toshkent, Qashqadaryo, Samarqand, Buxoro va Andijon viloyatlarga tо`g`ri kelgan va urbanizatsiyaning geografik kо`rsatkichi, ya`ni shahar joylar zichligi mamlakat hududlarida о`ziga xos 25

1.1 – Jadval . О`zbekiston viloyatlarida shahar va shaharchalar sonining о`zgarib borishi (1970-2008 yy.). T/r 1970 1979 1989 2000 200 8 shahar shaharcha shahar shaharcha shahar shaharcha shahar shaharcha shahar shaharcha О`zbekiston Respublikasi 42 82 90 94 124 97 120 114 120 113 1 Qoraqalpog`iston Respublikasi 8 8 9 13 12 14 12 16 12 15 viloyatlar: 2 Andijon 2 6 8 4 11 6 11 5 11 5 3 Buxoro 3 9 7 13 15 7 11 2 11 2 4 Jizzax - - 5 4 7 5 7 9 7 8 5 Navoiy - - - - - - 6 7 6 8 6 Namangan 3 5 6 9 8 10 8 11 8 11 7 Samarqand 3 10 8 14 11 14 11 12 11 12 8 Sirdaryo 3 6 4 3 5 5 5 5 5 5 9 Surxondaryo 2 8 8 3 8 3 8 7 8 7 10 Toshkent 4 9 14 19 18 19 16 18 16 18 11 Farg`ona 9 16 8 6 9 9 9 10 9 10 12 Xorazm 2 1 3 2 8 2 3 7 3 7 13 Qashqadaryo 2 4 10 4 12 3 12 4 12 4 14 Toshkent shahri 1 - 1 1 1 1 1 1 1 1 Izoh: Viloyat bо`yicha ma`lumotlar ular tashkil etilgan davrdan boshlab keltirilgan. Jadval О`zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qо`mitasi ma`lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. 26

xususiyat kasb etgan. Agar respublika bо`yicha 2000 kv. km. ga о`rtacha 1 ta shahar aholi manzilgohi tо`g`ri kelgan bо`lsa, Toshkent, Andijon, Sirdaryo, Namangan va Farg`ona viloyatlarida bu kо`rsatkich ancha yuqori bо`lgan. Demak, mazkur mintaqalarning urbanizatsiya darajasi yuqori bо`lgan. Shu bilan birga maydonining yirikligi sababli Qoraqalpog`iston Respublikasi, Navoiy, Buxoro viloyatlarning shahar joylar bilan ta`minlanganlik darajasi ancha past. Bu holat mintaqalarning tabiiy sharoiti va ishlab chiqarish kuchlarining joylanishi, ixtisoslashuvi va mujassamlashuvi bilan izohlanadi. Urbanizatsiyaning demografik kо`rsatkichi ham kо`rilayotgan davrda turli darajadagi tarixiy – geografik xususiyatlarga ega. 1.2 – jadvalda respublika mintaqalari doirasida shahar aholisining soni va uning jami aholidagi salmog`i keltirilgan. Jadval ma`lumotlarining tahlili shuni kо`rsatadiki, shaharliklar soni va ularning jami aholidagi ulushi, dastlabki davrda kо`payib borgan. Keyinchalik esa bu kо`rsatkich biroz zaiflashgan. Masalan, 1970 yilda umumiy urbanizatsiya darajasi respublika bо`yicha 36.6 foizni tashkil etgani holda, u 1979 yilda 41.2 foizga teng bо`lgan. Ushbu kо`rsatkichning о`zgarishi, xususan, Qoraqalpog`iston Respublikasi, Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo, Buxoro va Namangan viloyatlarida sezilarli darajada bо`lgan, Farg`ona, Xorazm, Sirdaryo hamda Surxondaryo viloyatlarida esa u kam о`zgargan yoki deyarli о`zgarmagan. Bu davrda shahar aholisining soni respublika bо`yicha 146.8 foizga о`sgan. Mazkur kо`rsatkich Sirdaryo, Toshkent, Farg`ona viloyatlarida nisbatan past bо`lgan. Yuqorida ta`kidlaganidek, 1979–1989 yillarda shahar aholisining soni birmuncha tez о`sib borgan, shu oraliqda uning ulushi qirq foizdan oshgan. Bunday о`zgarishlar ham geografik xususiyatlarga ega. Keyingi 20 yilda urbanizatsiya jarayoni rivojlanishida barqarorlik holati kuzatiladi. Umumiy urbanizatsiya darajasida esa birmuncha qisqarish qayd etiladi. Bunday vaziyat qishloq aholisining shahar aholisiga nisbatan tezroq о`sishi, yangi shahar va shaharchalarning deyarli shakllanmaganligi bilan izohlanadi. Bu davrda (1989 – 2008 yy.) respublika shahar aholisi soni 120.6 foizga о`sgan bо`lib, eng yuqori 27

1.2 – Jadval. О`zbekiston viloyatlarida shahar aholisi soni va urbanizatsiya kо`rsatkichi (1970-2008 yy .). T/r Hududlar 1970 1979 1989 2000 200 8 Shahar aholisi soni , ming kishi Urbanizatsiya darajasi , foiz da Shahar aholisi soni , ming kishi Urbanizatsiya darajasi , foiz da Shahar aholisi soni , ming kishi Urbanizatsiya darajasi , foiz da Shahar aholisi soni , ming kishi Urbanizatsiya darajasi , foiz da Shahar aholisi soni , ming kishi Urbanizatsiya darajasi , foiz da О`zbekiston Respublikasi 4322.0 36.6 6348.0 41.2 8040.9 40.6 9225.3 37.2 9698.2 35.8 1 Qoraqalpog`iston Respublikasi 249.0 35.5 382.0 42.2 580.7 47.9 738.4 48.3 774.5 48.5 viloyatlar: 2 Andijon 255.0 24.1 387.0 28.6 555.4 32.2 665.6 30.0 716.9 29.2 3 Buxoro 292.0 31.3 469.0 37.1 620.8 38.2 442.6 30.8 456.8 29.1 4 Jizzax 39.0 11.4 140.0 27.4 217.8 29.7 298.2 30.1 321.2 29.7 5 Navoiy - - - - - - 319.1 40.3 327.8 39.5 6 Namangan 243.0 28.7 378.0 34.4 547.0 37.2 731.8 37.5 806.3 37.1 7 Samarqand 387.0 28.4 723.0 40.5 693.1 30.4 727.6 26.9 755.0 25.1 8 Sirdaryo 102.0 29.7 141.0 31.4 184.0 32.5 207.9 32.0 215.8 31.1 9 Surxondaryo 106.0 16.0 172.0 19.2 241.7 19.3 349.3 19.3 381.3 19.1 10 Toshkent 586.0 39.8 773.0 43.1 953.7 44.5 950.4 40.1 990.8 39.3 11 Farg`ona 440.0 33.0 565.0 33.4 694.1 32.4 780.8 28.9 827.2 27.8 12 Xorazm 103.0 18.6 150.0 20.2 279.0 27.6 316.6 23.5 328.1 21.8 13 Qashqadaryo 132.0 16.5 283.0 25.2 413.4 25.9 559.1 25.3 616.5 24.6 14 Toshkent shahri 1388.0 100.0 1785.0 100.0 2060.2 100.0 2137.9 100.0 2180.0 100.0 Jadval О`zbekiston Respublikasi Davlat statistika qо`mitasi ma`lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. 28

kо`rsatkichlar Qashqadaryo, Jizzax, Namangan, Surxondaryo viloyatlarida kо`zga tashlanadi. 1.3–jadvalda keltirilgan ma`lumotlar viloyatlarning shahar aholisi turli davrlarda xar xil darajada о`zgarib borganligi tо`g`risida xulosalar chiqarishga imkon beradi. 1.3 – Jadval. О`zbekiston viloyatlarida shahar aholisi sonining о`sish sur`ati bо`yicha guruhlanishi (1970-2009 yy .). T/r О`sish sur`ati 1970-1979 yy. 1979-1989 yy. 1989-2000 yy. 2000-2008 yy. 1 Shahar aholisi nisbatan tez kо`paygan viloyatlar Jizzax, Qashqadaryo, Samarqand. Xorazm, Jizzax, Qoraqalpog`iston Respublikasi, Qashqadaryo. Surxondaryo, Jizzax, Qashqadaryo, Namangan. Qashqadaryo, Namangan, Surxondaryo, Jizzax, Andijon. 2 Shahar aholisi о`rtacha о`sgan viloyatlar Surxondaryo, Buxoro, Namangan, Qoraqalpog`iston Respublikasi, Andijon. Namangan, Andijon, Surxondaryo. Qoraqalpog`iston Respublikasi, Andijon, Xorazm, Sirdaryo, Farg`ona. Farg`ona, Qoraqalpog`iston Respublikasi, Toshkent. 3 Shahar aholisi sust о`sgan viloyatlar Xorazm, Sirdaryo, Toshkent, Farg`ona. Buxoro, Sirdaryo, Toshkent, Farg`ona, Samarqand. Samarqand, Toshkent, Buxoro. Sirdaryo, Samarqand, Xorazm, Buxoro, Navoiy. Jadval О`z R Davlat Statistika qо`mitasi ma`lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. Chunonchi, 1970 – 1979 yillar davomida Jizzax, Qashqadaryo, Samarqand viloyatlari bu xususda oldinda turgan bо`lsa, Qoraqalpog`iston Respublikasi va Surxondaryo, Buxoro, Namangan, Andijon viloyatlarida holat kо`rsatkich о`rtacha bо`lgan. Keyingi aholi rо`yxatlari oralig`ida, ya`ni 1979 – 1989 yillar davomida ham Jizzax, Qashqadaryo, Xorazm viloyatlari va Qoraqalpog`iston Respublikasida shahar aholisi tez о`sib borgan. Bunga mazkur hududlardagi kо`plab qishloq aholi punktlariga shahar va shaharcha maqomining berilishi katta ta`sir kо`rsatgan. Aksincha, nisbatan yaxshi urbanizatsiyalashgan Toshkent, Farg`ona, Samarqand va Buxoro viloyatlarida yangi shahar manzilgohlarining kо`p shakllanmaganligi bois, shahar aholisi о`sishi past bо`lgan. 29

Mustaqillik yillarida ham shahar aholisining о`sish kо`rsatkichlarida avvalgidek Qashqadaryo, Jizzax, Surxondaryo va Namangan viloyatlari yetakchilik mavqeni saqlab qolgan. Ushbu mintaqalarda shahar aholisining tabiiy kо`payishi qishloq joylar bilan deyarli teng, tashqi migratsiya jarayonlari esa о`ta sust bо`lgan. 90– yillarda rusiyzabon va boshqa nomahalliy aholining kо`chib ketishi natijasida mazkur millat vakillari kо`p yashaydigan Toshkent, Samarqand va Buxoro viloyatlarida shahar aholisining о`sish kо`rsatkichlari keskin pasaygan. Yangi asrda esa Toshkent viloyatining yirik sanoat markazlariga Qoraqalpog`iston Respublikasi va Xorazm viloyatidan kо`plab aholining kо`chib kelishi ushbu viloyatning shahar aholisi о`sishini ancha tezlashtirdi. Ammo Sirdaryo, Samarqand, Buxoro, Navoiy viloyatlarida shahar aholisi sust kо`paymoqda . 2009 yilni respublikamizda “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” deb e`lon qilinishi va bu borada maxsus davlat dasturining ishlab chiqarilishi munosabati bilan mingga yaqin qishloq joylarga shaharcha maqomi berildi. Natijada, shaharchalar soni va va umumiy urbanizatsiya darajasi keskin kо`tarilib ketdi. Bu holatni respublikada urbanizatsiya jarayonining ikkinchi tо`lqini sifatida talqin qilish mumkin. Respublika mintaqalarida urbanizatsiya kо`rsatkichlarining о`zgarishi ancha katta davrlar oralig`ida kо`rilgan. Bunday yondoshuv statistika qoidasiga ba`zan tо`g`ri kelmaydi. Sababi, sodir bо`lgan о`zgarishlar butun kо`rilayotgan davr yillariga emas, uning ayrim yillarigagina tegishli bо`lishi mumkin. Masalan, О`zbekiston viloyatlarida urbanizatsiya darajasining 2000 – 2009 yillardagi о`zgarishi tо`liq bu davrda emas, balki о`sish sо`nggi yilda, ya`ni 2009 yilda qayd etiladi. Shu nuqtai nazardan ushbu anomal holatni 2000 yildan kо`ra undan oldingi 2008 yilga taqqoslash tо`g`riroq bо`ladi. Mavjud ma`lumotlarga qaraganda urbanizatsiyaning umumiy kо`rsatkichi respublika bо`yicha 2008 yilda 35.8 foizdan 2009 yilda 51.7 foizga kо`tarilgan. Bunday “sakrash” yoki “inqilobiy о`zgarish” ayniqsa Namangan, Farg`ona, Andijon, Qashqadaryo, Surxondaryo va Samarqand viloyatlarida keskin kо`zga 30

tashlanadi. Shu bilan birga Qoraqalpog`iston Respublikasi hamda Buxoro, Navoiy, Sirdaryo viloyatlarida shu davrda kо`rilayotgan kо`rsatkich uncha katta hajmda kо`tarilmagan. Ma`lumki, hozirgi vaqtda mamlakatimizda, milliy iqtisodiyotni modernizatsiya va diversifikatsiya qilishga katta e`tibor qaratilmoqda. Ushbu muammoning yechimi esa kо`p jihatdan shaharlarning funksional tiplariga bog`liq. Masalan, yirik sanoat markazlarida, jumladan, Chirchiq, Angren, Olmaliq, Bekobod va va boshqalarda ularning iqtisodiyotini rivojlantirish yangi texnologiyalarni jalb qilish, sanoat tarmoqlari tarkibini boyitishni talab qiladi. Ayniqsa bu muammo shahar xо`jaligi tor ixtisoslashgan, ya`ni “monoshahar”larda keskin. Qо`qon shahrining sо`nggi yillarda sust rivojlanishi ham bu yerda joylashgan respublikadagi eng yirik paypoq tо`qish fabrikasining depresssiv holati bilan bog`liq. Respublikaning qolgan kichik va о`rta shaharlari kо`proq agrosanoat majmuasiga ixtisoslashgan bо`lib, ularning rivojlanishini jadallashtirish, zamonaviy texnologiyalarni jalb etish, kichik biznes sohasini rivojlanishi bilan bog`liq. Demak, urbanizatsiya jarayonining rivojlanishini umuman shahar joylarning mavjudligi bilan emas, balki ularning funksional tiplari bilan baholash tо`g`riroq bо`ladi. Respublikamiz olimlari: E. Ahmedov, T. Raimov, O. Ata – Mirzayev, A. Soliyev, A. Qayumov va boshqalar shaharlarni funksional tiplarga ajratish masalasi bilan shug`ullanishgan. Ularning ilmiy ishlarini hisobga olgan holda, shaharlarning quyidagi funksional tiplarini ajratish mumkin.  poytaxt shahar (Toshkent) ;  kо`p funksiyali katta shaharlar – Qoraqalpog`iston Respublikasi va viloyatlar ma`muriy markazlari (Nukus, Samarqand, Andijon va boshq.);  yirik sanoat markazlari (Chirchiq, Angren, Olmaliq, Marg`ilon, Qо`qon va x.k.) ;  о`rta darajadagi sanoat markazlari (Bekobod, Zarafshon, Yangiyо`l, 31

Zarafshon, Kattaqо`rg`on, Shaxrisabz va boshq.) ;  transport – sanoatga ixtisoslashgan shaharlar (Kogon, Qо`ng`irot, Xovos, Uchquduq kabilar) ;  resurs shaharlar (Gazli, Muborak, Sharg`un, Tolimarjon, G`ozg`on, Marjonbuloq va x.k.) ;  qishloq tumanlarining ma`muriy markazlari, agrosanoat majmualari shakllangan shaharlar (Quva, Shaxrixon, Chust, Yakkabog`, Shumanay va boshqalar, ularning soni respublikada eng kо`pchilikni tashkil qiladi.) ;  rekreatsiya va turizm markazlari (Chortoq, Chimyon, Xiva, Qashqadaryo, Miroqi va boshq.). Shaharlar funksional tiplarining rivojlanishi urbanizatsiya jarayonining muhim iqtisodiy kо`rsatkichlaridan biridir. Bu xususda, ayniqsa, shahar hosil qiluvchi tarmoqlarning ahamiyati katta. Umumiy tarzda esa bu holat viloyat va respublika yalpi ichki mahsulotlarida (YAIM) qishloq xо`jaligi bо`lmagan tarmoqlar xissasining oshib borishida о`z aksini topadi. Masalan, respublikamizda 2009 yil yakunlariga kо`ra tarkibida sanoat 22.6 foizni, transport va aloqa 12.1 foizni tashkil qilgan. Vaholanki, bu kо`rsatkichlar 2000 yilda yuqoridagilarga mos holda 14.2 va 7.7 foizlarga teng bо`lgan. Urbanizatsiyalashuvning eng muhim kо`rsatkichlari bо`lmish sanoat, transport va aloqa sohalarining bunday tez о`sib borishi yangi shahar va shaharchalarning shakllanishida muhim omil bо`lib xizmat qiladi. О`zbekiston mintaqalarida urbanizatsiyani atroflicha baholash uchun ushbu jarayonning turli kо`rsatkichlar asosida tahlil qilish talab etiladi. Jumladan, iqtisodiy va ijtimoiy geografiya nuqtai nazardan olganda mintaqalarda sanoat va qurilish, umuman qishloq xо`jaligidan boshqa tarmoqlarda band bо`lganlar ulushi bilan shahar aholisining nisbiy kо`rsatkichi о`rtasidagi aloqadorlikni aniqlash ma`lum ahamiyatga ega. Bu borada bilvosita xulosani agroiqtisodiyot tizimida ishlaydiganlar hissasidan ham olish mumkin. 32

Respublika mintaqalari doirasida urbanizatsiyaning demografik kо`rsatkichi bilan iqtisodiy va ijtimoiy – iqtisodiy (aholi bandligi, YAHM tarkibi) kо`rsatkichlar о`rtasidagi bog`liqlik mavjud. Biroq, bu xususda aholi bandligining tarkibiy tuzilishi aniqroq ma`lumotlar beradi. Masalan, Andijon viloyati qishloq xо`jaligida jami iqtisodiy faol aholining 54.4 foizi, sanoat va qurilishda 17.3 %, qolgan tarmoqlarda 28.3 %; jami qishloq xо`jaligi bо`lmagan sohalarda 45.6 % ishchi va xizmatchilar band, umumiy urbanizatsiya kо`rsatkichi esa 53.6 %. Taxminan shunday vaziyatni Surxondaryo va Xorazm viloyatlarida ham kuzatish mumkin. Aslini olganda, klassik urbanizatsiya hududning sanoatlashganligi bilan bilan tavsiflanadi. Bu jihatdan qaraganda YAHM tarkibi bilan urbanizatsiya о`rtasida qandaydir qonuniy aloqadorlikni ilg`ash mumkin. Jumladan, sanoat va qurilish hissasi Andijon, Navoiy, Toshkent kabi viloyatlarida yuqori. Shunga mos holda bu mintaqalarda umumiy urbanizatsiya darajasi ham yuqoriroq. Aks holatni Xorazm, Surxondaryo viloyatlarida kо`rish mumkin. Ammo, bu qonuniyat barcha hududlarda о`z isbotini topmaydi. Masalan, Namangan viloyatining hozirgi urbanizatsiya darajasi respublikada eng yuqori – 64.7 %, uning iqtisodiyoti esa tipik agroindustrial xarakterga ega. Demak, urbanizatsiya jarayoning respublika va uning mintaqalarida rivojlanishi о`ziga xos xususiyatlar kasb etadi hamda ular joyning demografik vaziyati, iqtisodiyotining tarmoqlar tarkibi va ixtisoslashuvi kabi omillar bilan bog`liq bо`ladi. Shunday qilib, barcha mamlakatlar va mintaqalar uchun xos bо`lgan urbanizatsiya jarayoni turli jihatlarga va geografik xususiyatlarga ega. Bu borada ushbu jarayonni harakatga keltiruvchi, uning negizi yoki moddiy asosi hisoblangan shaharlarni о`rganish iqtisodiy geografik tadqiqotlarning muhim obyektlaridan biri sanaladi. 33

1.3 . Qashqadaryo viloyatida yangi tashkil etilgan shaharchalarga umum geografik tavsif Urbanizatsiya hozirgi zamonning eng muhim ijtimoiy iqtisodiy jarayonlaridan biri hisoblanib, u barcha mamlakatlarda qishloq–shahar yо`nalishida aholi migratsiyasining kuchayishi, qishloq xо`jaligi bо`lmagan sohalarning ustuvor rivojlanishi (xususan axborot, servis, turizm va x.k.), shahar turmush tarzining tarqalishi va boshqalarda о`z aksini topadi. Biroq, yuqorida ta`kidlanganidek, rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlarda ushbu jarayonning sur`ati va yо`nalishi turlicha amalga oshmoqda. Respublikada shahar aholisi salmog`ining о`zgarib borishi ichki va tashqi omillar ta`sirida turli davrda turlicha kechgan. Bu, birinchidan, respublikaning “shahar” maqomiga bо`lgan munosabatiga, ishlab chiqarish kuchlarining joylanish va rivojlanish xususiyatlariga hamda shaharlarni shakllantirish maqsadlariga bog`liq bо`lgan. Shu nuqtai nazardan urbanizatsiyaning ekstensiv va intensiv rivojlanish xususiyatini kо`rsatish mumkin. Intensiv rivojlanish kо`proq respublika iqtisodiyotida sanoat va boshqa qishloq xо`jaligi hisoblanmagan tarmoqlarning rivojlanishi bilan bog`liq bо`lgan bо`lsa, urbanizatsiyaning ekstensiv shakli kо`proq yangi shahar va shaharchalarning vujudga kelishi bilan yuz beradi. Aynan shu shakl respublika urbanizatsiyasining sо`nggi yillardagi о`ziga xos tо`lqinlarini ifodalaydi. О`zbekistondagi aksariyat “yangi” shaharlar о`tgan asrning 60-80 yillarida qо`riq yerlarni о`zlashtirish, turli qazilma boyliklardan foydalanish davriga tо`g`ri kelgan. Bunday shaharlar ayniqsa Surxondaryo, Qashqadaryo, Jizzax, Sirdaryo va Navoiy viloyatlarida kо`pchilikni tashkil qiladi. Umuman olganda, shaharlarning tashkil topishi siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va tarixiy jarayonlar natijasi bо`lib, ularning rivojlanishi ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiy etishi bilan belgilanadi. Demografik va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar ta`sirida о`tgan asrning oxirgi choragida yangi shaharlarni vujudga kelishi keskin kamaydi. 2008 yil oxirida respublikada 120 ta shahar va 113 ta shaharchalar mavjud bо`lib, ularning 3  5 34

qismi kichik shaharlarga tо`g`ri kelgan. О`rta bosqichdagi shaharlar esa jami shahar manzilgohlarning 7.3 foizini tashkil etgan, xolos. Shaharlar о`rtasida tafovutlarning kattaligi, mamlakatimizda urbanizatsiyaning real holatini pastligidan dalolat beradi. 2008 yil yanvar xolatiga kо`ra, О`zbekistonda jami 27072.2 ming aholi mavjud bо`lib, shundan 9698.2 ming kishi shahar joylarda va 17374.0 ming nafari qishloq aholi manzilgohlarida istiqomat qilgan. Respublika bо`yicha о`rtacha urbanizatsiya darajasi 35.8 foizni tashkil etgani holda, viloyatlar doirasida bu kо`rsatkich bir–biridan farqlanadi. Jumladan, shahar aholisi salmog`i Qoraqalpog`iston Respublikasi (48.5 %), Navoiy (39.5 %), Toshkent (39.2 %) va Namangan (37.1 %) viloyatlarida respublika о`rtacha darajasidan yuqori, Jizzax (29.7 %), Andijon (29.2 %), Buxoro (29.1 %) viloyatlari о`rtachadan biroz past bо`lsa, Samarqand (25.1%), Qashqadaryo (24.6 %), Xorazm(21.8 %), Surxondaryo (19.1 %) viloyatlari esa eng oxirgi о`rinlarni egallab kelgan. Iqtisodiy rayonlar miqyosida Toshkent 67.4 %, Quyi Amudaryo 35.6% va Zarafshon 34.7 % mintaqalari urbanizatsiyalashuv darajasining yuqoriligi bо`yicha birmuncha ajralib turgan. Bunga mazkur hududlarda Toshkent, Samarqand, Nukus, Buxoro, Navoiy, Urganch, Chirchiq, Angren kabi yirik shaharlarning joylashganligi ta`sir etgan. Farg`ona va Mirzachо`l iqtisodiy rayonlarining ham qariyb 1/3 aholisini shaharliklar tashkil etgan. Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlaridan iborat Janubiy iqtisodiy rayon esa respublikada eng past (22.2 %) urbanizatsiyalashgan hudud hisoblanib kelingan. Mamlakat aholisining 1/6 qismi ushbu mintaqa hissasiga tо`g`ri kelgani xolda, jami shahar aholisining atigi 10.2 foizigina Janubiy О`zbekistonda yashagan. О`z navbatida iqtisodiy rayon doirasida xam bu xolat turlicha. Mintaqa shahar va shaharchalarida, 2008 yil yanvar holatiga kо`ra, 997.8 ming kishi yashagan, ushbu aholining 61.8 foizi Qashqadaryo va 38.2 foizi Surxondaryo viloyati hissasiga tо`g`ri kelgan. Vaholanki, sо`nggi aholi rо`yxatida (1989 y.) 35

iqtisodiy rayonda shaharliklar 655.2 ming nafarni, Qashqadaryo viloyatida 63.1 foiz va Surxondaryo viloyatida 36.9 foizni tashkil etgan edi. 2008 yil boshigicha bо`lgan davrda Qashqadaryo viloyati shaharlar tо`ri va tizimini shakllanish nuqtai nazaridan qaralganda, u 1989 yilga nisbatan deyarli о`zgarmagan. Mazkur hududda jami 16 ta shahar joylar mavjud bо`lib , 12 ta shahar va 4 ta shaharcha joylashgan. Ta`kidlash lozimki, Qashqadaryo vohasining aksariyat shahar va shaharchalari demografik vaziyati, ijtimoiy holati va boshqa bir qancha kо`rsatkichlari bо`yicha qishloq joylardan deyarli farq qilmasligi, tо`liq sanoatga ixtisoslashgan shaharlarning yо`qligi (Muborak shahridan tashqari) bilan tavsiflanadi. 2009 yilning “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” deb e`lon qilinishi mamlakat qishloq joylariga davlat miqyosida e`tibor qaratishda, ulardagi turmush sharoitlarini shaharlarga yaqinlashtirish, shahar va qishloq о`rtasidagi ijtimoiy– iqtisodiy tafovutlarni kamaytirib borishda muhim omil bо`lmoqda. “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi” Davlat dasturini amalga tadbiq qilish jarayonida respublikamiz qishloq manzilgohlarida sanoat (asosan yengil va oziq ovqat) tarmoqlarini joylashtirish va shu asosda yangi ish о`rinlarini tashkil qilish, qishloqlarni toza ichimlik suvi, tabiiy gaz, transport va boshqa infratuzilma shaxobchalari bilan ta`minlanishini yanada yaxshilash ishlari olib borilmoqda. О`z navbatida, Qishloq taraqqiyoti dasturi doirasida respublikaning 966 ta qishloq aholi manzilgohlarini shaharchalar toifasiga о`tkazilganligi, respublika о`rtacha urbanizatsiya darajasining keskin oshishiga olib keldi. Hozirga vaqtda mamlakat aholisining yarmidan ortig`i (51.6 %) shahar manzilgohlarida yashamoqda va bu mazkur jarayonning “pastdan” yoki “ichkaridan” rivojlanish xususiyatini ifodalaydi. Yangi tashkil tashkil etilgan shaharchalar tо`ri mintaqalar doirasida tahlil qilinganda eng kо`p ulush Farg`ona vodiysi viloyatlari Farg`ona (196 ta), Namangan (109 ta) va Andijon (77 ta) ga tо`g`ri kelishini kо`rish mumkin (4- ilova). Bunga yangi shaharchalarga qо`yilgan aholi soni bilan bog`liq talablarga (u 36

2000 kishidan kam bо`lmasligi lozim) mazkur mintaqa qishloqlarining katta qismi javob berishi sabab bо`ldi. Shu bilan birga, Farg`ona vodiysida azaldan sug`orma dehqonchilikning rivojlanganligi, yer resurslarining cheklanganligi, qolaversa, mahalliy aholining daryo va soylar havzasida zich, polosasimon joylashganligi tufayli yirik qishloq manzilgohlari shakllangan. Bu esa mintaqada shaharchalari tarkibiy tuzilishida ham о`z aksini topadi. Jumladan, respublikadagi aholi soni 7.0– 9.9 ming kishilik yangi shaharchalarning 18 tasi Andijon, 12 tadan Farg`ona va Namangan viloyatlarida, 10.0 ming kishidan ortiq aholisi mavjud shaharlarchaning 32.2 foizi Andijon, 22.0 foizi Farg`ona va 11.9 foizi Namangan viloyatlariga tо`g`ri keladi. Ushbu yangi tashkil etilgan shaharchalarning 23.4 foizi respublikaning eng qishloqlashgan hududi hisoblangan Qashqadaryo (119 ta) va Surxondaryo (107 ta) viloyatlarida joylashgan. Ammo mintaqa tabiiy sharoiti va xо`jalik ixtisoslashuvidan kelib chiqib, shaharchalar tarkibining 84.0 foizini aholisi 5.0 ming kishigacha bо`lgan toifa tashkil etadi. Shuningdek, Toshkent va Samarqand viloyatlarining har birida taxminan 80 ga yaqin, Buxoroda 60 ta, Xorazmda 51 ta qishloqlar shaharcha maqomiga ega bо`ldi. Yangi shaharchalarning eng kam ulushi katta maydonlari chо`l zonasi bilan band, suv resurslari bilan yaxshi ta`minlanmagan Qoraqalpog`iston Respublikasi (11 ta) va Navoiy (30 ta) viloyatlariga tegishli. Ushbu hududlar bilan birga Buxoro viloyatining aksariyat shaharchalari eng kichik guruhga (3 ming kishigacha) taalluqli ekanligi, ularning umumiy urbanizatsiya darajalariga sezilarli ta`sir kо`rsatmadi. Tumanlar miqyosida 7 mingdan ortiq aholiga ega yangi shaharchalarning katta qismi yirik shahar aglomeratsiyalariga tutash bо`lgan, azaldan sug`orma dehqonchilik bilan shug`ullanuvchi hamda yangi о`zlashtirilgan qishloq xо`jaligi rayonlarida tarkib topgan. Jumladan, Qashqadaryo viloyatida aholisi 7 – 10 ming bо`lgan shaharchalar Chiroqchi tumanida ikkita, Dehqonobod, Mirishkor, Nishon va Kasbi tumanlarida bittadan joylashgan. 37

E`tiborli tomoni, 10–20 ming kishilik shaharchalar geografiyasi yanada torayib boradi. Bunda ham ustunlik asosan Farg`ona vodiysi foydasiga bо`lib, ularning 6 tasi Andijon, 4 tasi Oltiariq, 3 tadan Buvayda, Marxamat tumani va Farg`ona shahriga hamda 2 tadan Pop, Farg`ona, Buloqboshi tumanlariga tegishli. Shu bilan birga Mirzachо`l, Qarshi chо`li va Jizzax dashtining о`zlashtirilishi natijasida tarkib topgan Kasbi, Mirishkor, Oqoltin tumanlarida ikkitadan va Jizzax tumanida tо`rtta qishloq mazkur sinf shaharlari toifasiga kirgan. Ushbu ikki sinf shaharchalarida mavjud aholining deyarli teng yarmi istiqomat qiladi. Yangi shaharchalarning 13 foizi 7 mingdan ortiq aholisi bor guruhni hosil qiladi. Ammo bu guruh shaharchalari jami aholining qariyb 1/3 qismini о`zida jamlaydi. Aynan 7 mingdan ortiq aholisi bо`lgan shaharchalar oldingi shaharlarga qо`yiladigan demografik talablarga javob berishi bilan ham ahamiyatlidir. Yangi shaharchalar soni va aholisiga kо`ra tarkibiy tuzilishi 1.2 - Rasm Rasm muallif tomonidan tuzilgan Yuqorida ta`kidlanganidek, yangi shaharchalaring tashkil topishi respublikada urbanizatsiyaning ikkinchi tо`lqinini keltirib chiqardi. Buning natijasida respublika bо`yicha 4434.4 ming kishi yoki 2008 yilgi qishloq aholisining 25.5 foizi birdaniga shahar aholisiga aylandi. Biroq, mamlakat 38

miqyosida ushbu jarayon turlicha kechib, mintaqalar doirasida bir – biridan geografik va demografik xususiyatlariga kо`ra ancha farq qiladi. Jumladan, Farg`ona vodiysiga yangi urbanistik siyosat ta`siri о`ta sezilarli; bu yerda 2193.7 ming qishloq aholisi (yangi shaharchalar aholisining ½ qismi) shaharlik bо`ldi. 2008 yilgi qishloq aholisining Andijonda 37.1 foiz, Namangan va Farg`ona viloyatlarida deyarli yarmiga yaqini shahar aholisi tarkibiga qо`shildi. Natijada, bu holat 2009 yil shahar aholisi sonining keskin kо`tarilib ketishiga, pirovardida urbanizatsiya darajasining ham oshishiga olib keldi. Chunonchi, Farg`ona (52.8 %), Andijon (48.0 %) va Namangan (42.8 %) viloyatlarining 2009 yilgi jami shahar joylar soni va aholi salmog`iga yangi shaharchalar katta ta`sir kо`rsatgan. Ayni vaqtda, vodiy viloyatlarini aksariyat qishloqlari sug`orma dehqonchilik asosida shakllanganligi va yer resurslarining cheklanganligi bois, aholining mujassamlashuv darajasi о`ta yuqori. Bu holat yangi tashkil etilgan shaharchalarning о`rtacha aholi sonida ham seziladi (respublika bо`yicha – 4592 kishi). Masalan, Andijon viloyatida bu kо`rsatkich respublika bо`yicha eng yuqori – о`rtacha har bir shaharchaga 8238 kishi; Namangan va Farg`ona viloyatlarida ham u respublika о`rtacha darajasidan yuqori (mos ravishda, 5625 va 4786 kishi). Qoraqalpog`iston Respublikasi, Navoiy va Buxoro viloyatlari yangi shaharchalarning mutlaq va о`rtacha aholi soni, 2008 yil qishloq va 2009 yil shahar aholisiga hamda jami shahar joylarga nisbati kabi kо`rsatkichlari bо`yicha respublikada eng quyi pog`onani egallaydi. Yangi shaharchalar soni va boshqa kо`rsatkichlarning pastligiga kо`ra, ayniqsa, Qoraqalpog`iston Respublikasi alohida ajralib turadi va bu holat uning umumiy urbanizatsiya darajasining deyarli о`zgarmay qolishiga sabab bо`ldi. Shu о`rinda Qoraqalpog`iston Respublikasi va yuqoridagi viloyatlarining katta maydonlari tabiiy sharoiti noqulay chо`l hududlariga tо`g`ri kelishi, suv resurslari bilan yaxshi ta`minlanmaganligi ularning aholi joylashuvi va xо`jalik ixtisoslashuviga ta`sir kо`rsatganligini ta`kidlash 39

lozim. Aynan shu jihatlar qishloqlarning yiriklashib ketishiga imkon bermasligi, mintaqa yangi shaharchalarining demografik salohiyatida ham aks etadi . Bevosita bitiruv malakaviy ishning obyekti bо`lgan Qasgqadaryo viloyati ham yangi shaharchalar tо`ri va tarkibi, hududiy tarqalishi va demografik jihatlari bо`yicha qator xususiyatlarga ega. Jumladan, respublika bо`yicha eng past urbanizatsiyalashgan, shahar va qishloq о`rtasida tabiiy kо`payish jarayonlari deyarli bir – biriga о`xshash bо`lgan Qashqadaryo viloyatida yangi shaharchalar salmog`iga kо`ra vohaning о`ziga xos “Farg`ona vodiysi” bо`lgan Shaxrisabz (18 ta), Kitob va Yakkabog` tumanlari (har birida 13 tadan) alohida ajralib turadi. Aholi soni va zichligi yuqori bо`lgan ushbu hududda jami 44 ta qishloq shaharcha maqomini oldi (viloyatdagi jami shaharchalarning 37.3 foizi). Shuningdek, chо`l hududlarini о`zlashtirish bilan bog`liq, asosan qishloq xо`jaligi va agrosanoat tarmoqlariga ixtisoslashgan Qarshi (15ta), Koson (14 ta), Kasbi (9 ta), Nishon (8 ta) kabi tumanlar ham bu borada о`z mavqeiga ega. Ayni vaqtda viloyatning Qamashi, G`uzor, Mirishkor va Dehqonobod tumanlarining faqatgina ikkitadan - beshtagacha qishloq joylari shaharchalar qatoriga о`tkazildi. Qashqadaryo vohasidagi yangi shaharchalar aholi soni bо`yicha ham turli– tuman. Aholi soni 10 mingdan ortiq bо`lgan yangi shaharchalar sinfiga Maymanoq, Ayritom, Qarliq, Mirishkor, Fazli, Pomuq va Jeynov aholi punktlari kiradi. Aholisi 5-10 ming kishigacha bо`lgan shaharchalar soni 24 tani yoki viloyat yangi shaharchalarning 10.6 foizini tashkil etadi. 3–4.9 ming aholiga ega jami 33 ta shaharcha mavjud . Ushbu toifadagi shaharchalarning aholisi 266.0 ming kishidan, ya`ni yangi shaharchalar aholisining 32.2 foizidan iborat. 2–2.9 ming aholisi bо`lgan eng katta guruhga esa mazkur shaharchalarning 53.8 foizi tegishli. Biroq shaharchalar yalpi aholisining atigi 36.5 foizigina us hbu guruh shaharchalarida yashaydi. V iloyat yangi shaharchalarning о`rtacha aholi soni bо`yicha respublika kо`rsatkichidan past (4592 kishi). Ammo shahar joylarda yangi shaharchalarning nisbati va 2009 yilgi shahar aholisi salmog`idagi ulushi bо`yicha mamlakat 40

о`rtacha darajasidan ancha ustunlikka ega. Umuman olganda, yangi tashkil etilgan shaharchalar hisobiga Qashqadaryo viloyatida urbanizatsiya kо`rsatkichi 24.6 foizdan 42.8 foizga kо`tarilib, shahar joylar aholisi 1225.7 ming kishiga yetdi. Yangi shaharchalar viloyat shahar joylarida son jihatdan katta ahamiyatga ega bо`lsada, ammo ular sifat jihatdan mintaqa urbanistik tarkibiga sezilarli ta`sir kо`rsatmadi. 41

IKKINCHI BOB. QASHQADARYO VILOYATIDA YANGI TASHKIL ETILGAN SHAHARCHALAR RIVOJLANISHINING MUAMMOLARI VA ISTIQBOL YО`NALISHLARI 2.1 Yangi tashkil etilgan shaharchalar rivojlanishining iqtisodiy geografik muammolari Ma`lumki, mintaqalar ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishida shahar manzilgohlari yetakchi mavqeni egallaydi. Aynan shaharlarda hududlarning sanoat, madaniyat, infratuzilma, aholiga xizmat kо`rsatish sohalari, investitsiya va innovatsiya kabilar yuqori darajada mujassamlashgan. Shu nuqtai nazardan qaraganda, mintaqalarning mavjud muammosi shaharlar muammosida о`z aksini topadi. Bu muammolar turli sohalarda, jumladan sanoat, transport, aholiga xizmat kо`rsatish va servis sohalari, shuningdek, qishloq xо`jaligini rivojlantirish, ma`muriy hududiy tuzilmani takomillashtirish va boshqalar hisoblanadi. 2011 yil yakunlari bо`yicha mazkur mintaqaga mamlakat jami maydonining taxminan 6.0 foizi va aholisining 10 foizga yaqini tо`g`ri kelgan Qashqadaryo mintaqasining hozirgi ishlab chiqarish salohiyati uning resurs imkoniyatlariga yetarli darajada mos emas. Chunonchi, viloyat respublikamizda о`zining tabiiy gaz, neft, turli xil agrokimyoviy resurslarning zaxiralari bilan oldinda turadi. Mustaqillikkacha bо`lgan davrda iqtisodiy rayon xо`jaligi kо`proq agrar– industrial yо`nalishda rivojlanib kelgan bо`lsa, keyingi yillarda mintaqaning eksport salohiyati kо`tarish maqsadida chet el investitsiyalari tog`-kon, yoqilg`i, kimyo, yengil va oziq – ovqat sanoatiga hamda transport infratuzilmasiga jalb etish asosida industral–agrar yо`nalishda rivojlanib bormoqda. Shuningdek, viloyat paxta va g`alla yetishtirishda, investitsiya hajmi bо`yicha respublikada birinchi, sanoat maxsuloti ishlab chiqarish bо`yicha faqat Toshkent shaxridan orqada, xolos. Yuqorida ta`kidlanganidek, Qashqadaryo viloyati ko`plab iqtisodiy kо`rsatkichlar bо`yicha oldinda turadi. Ammo mazkur mintaqada ham о`ziga xos muammolar mavjud. Masalan, mintaqa sanoat mahsulotlarining asosiy qismi undiruvchi va tog` – kon sanoatiga tо`g`ri kelib, unda neft va gaz qazib olish 42

yetakchi о`rinni egallaydi (yoqilg`i sanoatiga jami sanoat mahsulotining 84.7 foizi tо`g`ri keladi). Bu holat sanoatning kо`proq mono ixtisoslashuviga, qayta ishlovchi va tо`liq siklli sanoat tarmoqlarining ancha sust rivojlanishiga olib kelgan. Chunonchi, mintaqada yiliga о`rtacha 2 mln tonna atrofida neft qazib olinadi (respublika neftining 80 foizdan ortig`i), ammo viloyatda neftni qayta ishlovchi korxona yо`qligi bois, uning barcha qismi Buxoro va Farg`ona viloyatlaridagi neftni qayta ishlash zavodlariga jо`natiladi. Shu о`rinda neft qazib olishning viloyat miqyosida yildan–yilga kamayib (2007 yilda 2.731 mln., 2008 yilda 2.264 mln., 2009 yilda 2.001 mln tonna) borayotganligini ham qayd etish lozim. Viloyatda tabiiy gazni qayta ishlash sanoati ancha yaxshi rivojlangan bо`lsada, u asosan yoqilg`i sifatida ishlatilishi tufayli rentabilligi ancha past. Tabiiy gazdan kimyo sanoatida keng foydalanish, sun`iy va sintetik mahsulotlar ishlab chiqaruvchi obyektlarni kо`paytirish (viloyatda yagona SHо`rtangaz kimyo majmuasi mavjud, xolos) bugunning dolzarb vazifasi sanaladi. О`z о`rnida mazkur sanoat tarmog`ining viloyat urbanizatsiyalashuv jarayonlariga ta`siri ham turlicha baholanadi. Birinchidan, yuqoridagi xom ashyo mahsulotlarini qazib olish va qayta ishlash sanoati negizida shaharlar (Muborak, Mash`al, Yangikent) hosil bо`lishi ijobiy holat hisoblansa, aksincha, foydali qazilma turlarining tugaydigan mineral resurs ekanligi ushbu shaharchalarning kelajak rivojlanishini cheklab qо`yadi. Ikkinchidan, mazkur sanoat tarmoqlari hududlar tabiiy sharoiti va ekotizimlarning salbiylashuviga, pirovardida aholi salomatliligiga katta xavf soladi. Mintaqada qurilish industriyasining ham uncha yaxshi shakllanmaganligini ta`kidlab о`tish lozim. Vaholanki, shaharsozlik va urbanizatsiyalashuv bilan bevosita bog`liq bо`lgan ushbu tarmoq xom ashyo konlari geografiyasi butun viloyat hududini qamrab oladi. Bu tarmoqni joylashtirishda xom ashyo omilining birlamchi ekanligi, qolaversa, uning yirik zahiralari mavjud Shaxrisabz – Kitob botig`ida boshqa tur foydali qazilmalarning deyarli uchramasligi bois, qurilish materiallari sanoatini viloyatning aynan ushbu zona tumanlarida rivojlantirish talab etiladi. 43

Urbanizatsiyalashuvning muhim kо`rsatkichlaridan sanaladigan pullik xizmat va chakana savdoning bugungi holati har ikki viloyatda ham yuqori emas. Shunisi ajablanarliki, ushbu kо`rsatkichlar Janubiy О`zbekistonning amalda shahar aholi punkti mavjud bо`lmagan Kasbi, Dehqonobod, Mirishkor tumanlarda eng past darajada. Demak, bundan kо`rinadiki, pullik xizmat va chakana savdo aholi mujassamlashuv darajasi va uning ijtimoiy turmush sharoitlariga bevosita bog`liq holda rivojlanadi. Viloyat tumanlarida ijtimoiy sohalar rivojlanish holatiga kо`ra ham bir biridan farqlanadi. Chunonchi, bir kishiga tо`g`ri keladigan uy – joy bilan ta`minlanish 2009 yil yakunlari bо`yicha Qashqadaryo viloyatida о`rtacha 13.1 m 2 ga teng. Ayni vaqtda, bu miqdorning Shaxrisabz (10.3 m 2 ), Kasbi (9.7 m 2 ) da ancha kamligi ushbu tumanlarda yaqin yillarda aholini uy – joy bilan ta`minlash muammolarining yanada keskinlashuviga olib keladi. Zamonaviy uy – joy qurilishi esa qishloq urbanizatsiyasining muhim kо`rsatkichidir. Aholiga sifatli tibbiyot xizmatini kо`rsatishda shahar joylar ahamiyatini о`zida aks ettiruvchi har 10 000 kishiga tо`g`ri keladigan shifoxonadagi о`rinlar sonida Qashqadaryo viloyati (41.7) mintaqasi respublika о`rtacha darajasidan (51.3) ancha orqada. Hozirgi vaqtda mintaqaning qulay tabiiy iqlim sharoitiga ega Kitob (63.8), Shaxrisabz (41.9) shaharlarigina kasalxona о`rinlari bilan ta`minlanishda viloyat о`rtacha kо`rsatkichidan oldinda. Mintaqa tumanlari doirasida aholini ichimlik suvi bilan ta`minlanganlik darajasi deyarli bir xil bо`lgan holda, uning tabiiy gaz bilan ta`minlanishi Chiroqchi, Dehqonobod va Qamashi tumanlarida nochorroq. Aholini sifatli ichimlik suvi bilan ta`minlanishida mintaqaning noqulay orografik tuzilishga ega Dehqonobod (51.1 %), Qamashi (59.6 %), chо`l hududlarida shakllangan (69.8 %), Kasbi (70.2 %), Mirishkor (74.0 %) hamda, eng achinarlisi, kо`plab gidrografik shaxobchalarga ega G`uzor (71.0 %), Yakkabog` (73.1%) tumanlarida ham muammolar mavjud. Aholini tabiiy gaz bilan ta`minlanlashda hududning relyef xususiyatlari birlamchi bо`lib, bu borda tekislik tumanlari tog` va oldi tumanlariga 44

nisbatan ancha katta qulayliklarga ega. Kо`rilayotgan yilda tabiiy gaz bilan ta`minlanish darajasi G`uzor (44.4 %), Qamashi (44.8 %), Dehqonobod (45.5 %) tumanlari juda past. Ayniqsa, butun respublikada о`zining Shо`rtan gaz koni bilan mashhur G`uzor tumani aholisining yarmi ham tabiiy gaz bilan ta`minlanmaganligi ajablanarli holat hisoblanadi. Bunday ijtimoiy–iqtisodiy о`zgarishlar, eng avvalo, shaharlar tо`ri va tarkibida о`z aksini topadi. Hozirgi vaqtda mazkur hududda shaharlar tо`ri nisbatan yaxshi rivojlangan. Ammo mintaqa tumanlarining shahar joylar bilan ta`minlaganlik darajasida juda katta tafovutlar mavjud. Chunonchi, har ming kv. km shahar manzilgohlari bilan ta`minlanishda nisbatan maydoni kichik va yangi shaharchalar kо`p tashkil etilgan Qarshi (18.0), Kasbi (12.8) tumanlari peshqadamlik qilsa, Dehqonobod (0.8), Mirishkor (1.0), Muborak (1.9), Qamashi (2.3) va G`uzor (2.3) kabi noqulay relyef va iqlim sharoitiga ega tumanlarda past. Tumanlarning shaharlar bilan ta`minlanish darajasini past bо`lishi, uning urbanizatsiya jarayonlariga, tuman hududlarining yoppasiga va barqaror rivojlanishiga, unda о`sish qutb va markazlari shakllanishida katta qiyinchiliklar tug`diradi. Biroq, faqat ushbu umumiy kо`rsatkichlar asosida mintaqalarning urbanizatsiya darajasini baholash tо`g`ri xulosalar keltirmaydi. Chunki, bu yerda faqat shahar yoki shaharchalarning miqdoriy kо`rsatkichlarini emas, ularning sifat yoki tarkibiy hususiyatlarini ham inobatga olish talab etiladi. Qashqadaryo viloyati shaharlar tо`ri va tarkibining tahlili shuni kо`rsatadiki, hozirgi vaqtga kelib shaharlar tо`ri (soni) ancha yaxshi shakllangan bо`lsada, ularning tarkibini takomillashtirish muhim muammolardan biri hisoblanadi. Sababi, mintaqadagi shahar manzilgohlarining asosiy qismini aholisi о`n mingdan oshmaydigan va zaif sanoatlashgan agroshaharchalar tashkil qiladi. Mintaqa shaharlarini aholi soniga kо`ra klassifikatsiyalashtirilganda jami shahar manzilgohlarining (135 ta) faqatgina viloyatning ma`muriy markazi Qarshi katta shaharlar sinfiga tegishli, xolos. Shu о`rinda ta`kidlash joizki, iqtisodiy rayonda о`rta bо`g`in shaharlar tizimi ham yaxshi shakllanmagan; Shaxrisabz va Koson 45

shaharlaridan iborat mazkur sinf shaharlari yaqin kelajakda Shaxrisabzning katta shaharlar toifasiga о`tishi bilan yanada zaiflashib qoladi. Chunki, mintaqada о`rta urbanizatsiya tizimiga о`tishga da`vogar bо`lgan Kitob (39.5 ming) va Qamashi (36.8 ming) shaharlari sekin о`smoqda. Umuman olganda, Qashqadaryo viloyati shaharlarining 132 tasi yoki 98 foizini kichik shaharlar sinfi tashkil etadi. Shundan 20 – 50 ming aholiga ega shaharlar 6 ta (Kitob, Qamashi, Muborak, Yakkabog`, G`uzor va Chiroqchi), 10 – 20 mingli shaharlar esa 1 2 ta. Ularga jami shahar aholisining ¼ qismi tо`g`ri keladi. Aholi soni 5 – 10 ming kishi bо`lgan shaharchalar soni 22 ta. 2009 yilda qator qishloqlarning shahar joylar toifasiga о`tkazilishi munosabati bilan mintaqa shaharlar tо`ri yanada maydalashdi. Masalan, shahar joylarning 90 tasini 5000 kishigacha aholiga ega bо`lgan manzilgohlar tashkil etadi. Shunday qilib, о`n ming kishigacha aholi yashaydigan shaharchalar mintaqa jami shahar manzilgohlarining 88.7 foizini egallaydi. Biroq, ularda mintaqa shahar aholisining atigi 43.6 foizi mujassamlashgan. Qayd etish lozimki, shahar joylar soni va urbanizatsiya darajasini “sun`iy” kо`tarish mintaqalarning ijtimoiy–iqtisodiy muammolarini tо`laligicha hal qilishning yagona yechimi bо`lib xizmat qilmaydi. Chunki, yangi shaharchalar toifasiga kiritilgan qishloq aholi manzilgohlarining aksariyatida shahar hosil qiluvchi omillar (sanoat, infratuzilma, bank – moliya, ilm – fan, malakali kadrlar) yetarli darajada shakllanmagan yoki qisman rivojlangan. Shu bilan birga, iqtisodiy rayondagi yangi shaharchalarning asosiy qismi qishloq xо`jaligi mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashganligi, ichimlik suvi, tabiiy gaz, kommunikatsiya va transport infratuzilmasi kabi kundalik xayotdagi muhim sotsial sohalar bilan yaxshi ta`minlanmaganligi, ya`ni “yangi shaharlarning eski muammolari” yoki “kichik shaharchalarning katta muammolari” saqlanib qolayotganligi bilan xarakterlanadi. Bu esa shahar va shahar joylar tо`g`risidagi umummeyoriy mezonlarga mos kelmaydi. Demak, aytish mumkinki, Qashqadaryo viloyatining urbanistik tarkibi rivojlanmagan va u takomillashtirishni talab etadi. 46

Mintaqada katta va о`rta shaharlar tizimining zaifligi, shaharlarning genetik kelib chiqishi, ularning tor doirada ixtisoslashuvi, ishlab chiqarish korxonalarini hududiy tashkil etilishi va mujassamlashuv xususiyatlari umumiy urbanizatsiya darajasiga bevosita ta`sir qiladi. Jumladan, mintaqaning muhim madaniy va iqtisodiy markazlari Shahrisabz, Qarshi, Kitob, Yakkabog`, Qamashi, G`uzor kabi shaharlarning о`rnida aholi qadimdan yashab kelgan bо`lsa, XX asr tabiiy resurslardan ishlab chiqarishda foydalanish va keng miqyosdagi yangi yerlarni о`zlashtirish natijasida kо`plab shaharlar bunyod etildi. Yuqoridagi shaharlar ijtimoiy-iqtisodiy funksiyasiga kо`ra ham bir-biridan keskin farqlanadi: Qarshi shahri viloyatlarning ma`muriy markazlari vazifasini о`tash bilan birga, kо`plab sanoat, moliya, fan, maorif va sog`liqni saqlash obyektlarining hududiy mujassamlashuvi bilan ham tavsiflanadi. Biroq ushbu shaharlarda, aholini ichimlik suvi bilan ta`minlash, kommunal va maishiy xizmat kо`rsatish, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini kо`tarish eng muhim iqtisodiy geografik muammolar sanaladi. Бу эса шаҳарда ҳозирги вақтда ҳам мавжуд бўлган коммунал, маиший, транспорт ва экологик муаммоларининг янада кескинлашувига олиб келади. Шаҳaрдаги мазкур муаммолар ҳақида Республика П зиденти И.А.Каримов қуйидагича фикр билдиради: – “Хусусан, охирги йилларда шаҳар марказини шакллантириш билан боғлиқ ишлар умуман тўхтаган ва ўз ҳолига ташлаб қўйилган. Шаҳарнинг Ўзбекистон, Насаф ва Қорлибоғот каби проспектлари торлиги туфайли жамоат ва шахсий транспорт қатнови, аҳоли учун қандайдир ноқулайликлар туғдирмоқда. Бундан ташқари, шаҳарнинг марказий кўчаларини ободонлаштириш ва иригация тизимини янгилаш, аҳоли учун замонавий тураржойлар қуришдек муҳим масалалар ўз ечимини топмасдан қолмоқда” 2 . Шу сабабдан, энг аввало, шаҳар ижтимоий ва иқтисодий инфратузилмасини қайта кўриб чиқиш, шаҳар ҳудудида жойлашган атроф-муҳитни ифлословчи корхоналарни шаҳар ташқарисига ёки янги шаҳарчаларга кўчириш лозим. 2 Халқ сўзи, 1декабрь, 2011йил, № 223 (5400). 47

Шунингдек, шаҳар аҳолисини ичимлик суви билан таъминлашдаги муаммоларни бартараф этиш керак. Асосийси, келажакда Қарши шаҳрини вилоят аҳолиси эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда, ноишлаб чиқариш тармоқлари ва инновацияга асосланган янги ишлаб чиқариш корхоналари эвазига ривожлантириб бориш мақсадга мувофиқ. Iqtisodiy rayon qolgan shaharlarining ham funksional tiplarini takomillashtirish va diversifikatsiyalashtirish jarayonlarini jadallashtirish talab etiladi. Bu esa faqat qishloq xо`jaligi mahsulotlarini qayta ishlashga ixtisoslashib qolgan mintaqa shaharlarining iqtisodiy quvvatini yuksaltirib, ularning tashqi savdo aylanmasidagi rolini oshiradi. Qolgan aksariyat shaharlar (Shaxrisabz, Koson, Kitob, Yakkabog`, Qamashi, G`uzor, Chiroqchi, Beshkent) agroindustrial va ayni vaqtda qishloq tumanlarining ma`muriy markazlari hisoblanadi. 2009 yilning “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi” yili deb e`lon qilinishi munosabati bilan ushbu funksional tipdagi shahar va shaharchalarning mavqei va mas`uliyati yanada oshgan bо`lsada, ularning shahar hosil qiluvchi asoslari juda sust darajada. Ayni vaqtda tuman markazlariga sanoatning bir tomonlama ixtisoslashuvi xos bо`lib, ularda asosan yengil va oziq-ovqat sanoati korxonalari mavjud. Ammo talab va taklifga asoslangan bozor iqtisodiyoti sharoitida mazkur shaharlarda mavjud kо`plab paxta tozalash, meva konserva, sharob–vino korxonalari faoliyatida tо`xtalishlar rо`y bermoqda. Jumladan G`uzor paxta tozalash zavodi faoliyatini butunlay tо`xtatgan bо`lsa, Shaxrisabz meva konserva, Kitob sharob – vino zavodlari ham ma`lum tо`xtalishlar bilan ishlab chiqarish jarayonini davom ettirmoqda 3 . Muborak va Mash`al singari shahar va shaharchalar iqtisodiy rayonning asosiy yoqilg`i – energetika markazlari funksiyasini bajaradi. Ushbu resurs shaharlarning asosiy muammosi havoning ifloslanib borishi hamda aholi orasida turli xil onkologik va nafas yо`li kasalliklari kо`payib borishida о`z aksini topmoqda. Ayni chog`da tabiiy geografik о`rnining noqulayligi (tog`li hududlarda) 3 Бир вақтлар Шахрисабзда собиқ Иттифоқда ягона анзур пиёзидан консерва ишлаб чиқарувчи завод бор эди. Ҳозирда у ҳам ўз фаолиятини тўхтатган. 48

va infratuzilma tarmoqlarining (yirik avtomobil va temir yо`llardan uzoqdaligi) yaxshi shakllanmaganligi bois Eski-Yakkabog` va Dehqonobod kabi shahar joylarda deyarli sanoat tarmoqlari tarkib topmagan va ularning urbanistik salohiyati ham yuqori emas. Hozirgi vaqtda mazkur muammolarni bartaraf etish nafaqat yangi shaharchalar, balki mintaqa qishloq aholi manzilgohlarining ijtimoiy – iqtisodiy vaziyatini yuksaltirish joylarda urbanizatsiya darajasi rivojlanishida ham muhim ahamiyatga ega. Bunda asosiy e`tibor avvalo yangi shaharchalarda sanoatni, transport va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, mahalliy tabiiy, mineral – xom ashyo va rekreatsiya resurslaridan samarali foydalanish asosida aholi bandligi va uning yashash sharoitini yanada yaxshilash lozim. Mintaqada urbanizatsiyaning yirik hududiy tizimlari shahar aglomeratsiyalarining shakllanishi ham sustroq kechmoqda. Hozirgi paytda Qarshi aglomeratsiyasi shakllanayotgan bо`lsada, kо`plab ijtimoiy– iqtisodiy muammolar (asosan ichimlik suvi) ta`sirida bu jarayon sekin ketayapti. Shuningdek, Qarshi aglomeratsiyasining ekstensiv ravishda kengayib ketishi natijasida shahar aholisini turli kundalik va kommunal ehtiyojlarini qondirish murakkablashib, urboekologik vaziyat yomonlashib bormoqda. Bu esa shaharga yaqin yangi Xonobod, Kо`chkak, Yertepa singari shaharchalarning oldiga muhim vazifalarni qо`yadi. Ushbu shaharchalarda sanoat tarmoqlarini va aglomeratsiya markaziga xizmat qiluvchi sohalarni rivojlantirish maqsadga muvofiq. Shuningdek, Shaxrisabz–Kitob aglomeratsiyasining shakllanishi ham tugallanish arafasida. Buning uchun Shaxrisabz shahrining 100 ming kishilik katta shaharlar toifasiga о`tkazilishi talab etiladi. Shu о`rinda mazkur shahar mavqeini mustahkamlash va jadal iqtisodiy – ijtimoiy rivojlanishini ta`minlash maqsadida uni viloyatga bо`ysunuvchi shaharlar sinfiga о`tkazilishi maqsadga muvofiq 4 . Afsuski, hozirda Qashqadaryo viloyati yaqqol kо`zga tashlanadigan о`sish qutb va markazlari yо`q. Vaholanki, bu yerda ham bunday markazlarni shakllantirish yordamida mintaqa salohiyatini kо`tarish imkoniyatlari mavjud 4 Deyarli “yuz ming” kishilik shaharning oddiy qishloq tumani markazi hisoblanishi mantiqan tо‘g‘ri kelmaydi. 49

bо`lib, bu borada ularning umumiy geografik о`rni, tarixiy rivojlanish xususiyatlari, demografik vaziyati, tabiiy sharoiti va resurslari kabi omillarni hisobga olish lozim. Qashqadaryo shaharlari ekologik vaziyati respublikaning sanoatlashgan shaharlariga nisbatan ijobiy bо`lsada, yildan – yilga Qarshi, Koson, Muborak singari shaharlarning ekologik muhiti yomonlashuvining о`ziga xos jihatlari ortib bormoqda. Bunga mazkur shaharlarda tabiiy iqlim sharoitlarining noqulayligi bilan birga, mavjud yog`–moy, sharob–vino, gazni qayta ishlash zavodlari ishlab chiqarish texnologiyalarining eskirganligi, shahar avtomobil transporti va maishiy chiqindilaridan ajralayotgan zararli moddalar miqdorining ortib borayotganligi sabab bо`lmoqda. Shu bilan birga ta`kidlash joizki, sanoat korxonalari (ayniqsa, atrof-muhitni ifloslantiruvchi) aslida shahar hududidan tashqarida joylashgan bо`lib, ularning ta`siri turli darajada ifodalanadi. Bunda shamolning yо`nalishi va tezligi alohida ahamiyat kasb etadi. Shu bois, shahar planirovkasida aholi va sanoat hududlarini tashkil etish va umuman shahar tizimini boshqarishda mavjud ekologik vaziyat hisobga olinishi zarur. Umuman olganda, yuqoridagi tahlillarga kо`ra Qashqadaryo viloyati shahar manzilgohlari rivojlanishining quyidagi iqtisodiy geografik muammolari mavjud:  mintaqa urbanistik va hududiy urbanistik tarkibini takomillashtirish, turli miqyosdagi hududlarning shaharlar bilan ta`minlanishini yaxshilash, qishloq joylar urbanizatsiyasini rivojlantirish;  shaharlar funksional tuzilishini mustahkamlash va shu maqsadda ularni bozor sharoitiga moslashuvini jadallashtirish (investitsiya muhitini yaxshilash, qо`shma korxonalar qurish, eksport salohiyatini kо`tarish), yangi shaharchalar, ya`ni agroshaharchalarning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishi;  shaharlarning murakkab hududiy tizimini, jumladan shahar aglomeratsiyalarini shakllantirish, viloyat va mintaqa ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishini faollashtirish maqsadida о`sish qutb va markazlarini aniqlashtirish; 50

 shahar hosil qiluvchi tarmoqlarni diversifikatsiyalash, ishlab chiqarish jarayoniga zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish;  urboekologik muammolarni hal etish, shaharlar va yо`llar tizimini mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy negizi sifatida rivojlantirilishi va x. k. Yuqoridagi shahar va urbanizatsiyaga tegishli iqtisodiy geografik muammolarni ilmiy asoslangan yechimi eng avvalo mintaqa ijtimoiy–iqtisodiy rivojlanish strategiyasi va konsepsiyasi hamda ularni amalga oshirish bilan bevosita bog`liq. 2.2. Qashqadaryo viloyati shahar joylari tо`ri va tarkibining yaqin kelajakdagi prognozi Mustaqillik yillarida mamlakatda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar natijasida Qashqadaryo viloyati da ham kо`plab ishlab chiqarish va infratuzilma obyektlari (masalan, Kо`kdumoloq kompressor stansiyasi, SHо`rtan gaz – kimyo majmuasi, Talimarjon IESi, Toshg`uzor – Boysun – Qumqо`rg`on temir yо`li va boshq.) bunyod etildi. Mazkur obyektlarining qurilishi nafaqat mintaqa iqtisodiyotining yuksalishiga, shuningdek, urbanizatsiya va shahar hosil bо`lish jarayonlarining rivojlanib borishiga ijobiy ta`sir qilmoqda. Qashqadaryo viloyati miqyosida tabiiy, mineral xom ashyo, rekreatsiya– turizm va mehnat resurslaridan yanada samaraliroq foydalanish, uning iqtisodiy salohiyatini oshirish uchun imkoniyatlar yetarli. Bu yerda ikkita yirik neft – gaz geologik havzasi joylashgan bо`lib (respublika hududi shartli ravishda beshta havzaga ajratilgan), ularda yoqilg`i resurslarining katta zahiralari mavjud. Hozirgi vaqtda mazkur hududga kiritilayotgan xorijiy investitsiyalarning katta qismi (Rossiyaning “LUKOIL”, Shveysariyaning “ZEROMAX” va Chexiya Respublikasining “EREEL” kompaniyalari) hududda geologik qidiruv ishlarini olib borish va yangi neft–gaz konlarini о`zlashtirilishiga tо`g`ri kelayotganligi bejiz emas. Ushbu ishlar natijasida Muborak, Nishon, Mirishkor, Koson, G`uzor, Dehqonobod kabi tumanlarda о`nlab yangi va istiqbolli neft–gaz konlari aniqlangan hamda ularni yaqin yillarda ekspluatatsiya qilishga topshirish ishlari boshlab yuborilgan. Bu esa 51

kelajakda ham mazkur viloyat respublikaning asosiy yoqilg`i bazasi bо`lib qolishiga zamin hozirlaydi. Shu bilan birga, Qashqadaryo viloyati tabiiy resurslardan foydalanish holati, ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish kо`lami va investitsiyalar hajmiga kо`ra, yaqin istiqbolda mintaqaning neft va gaz sanoatiga ixtisoslashib borishi davom etadi. Bunda Muborak neft–gaz konlari boshqarmasi, SHо`rtanneft–gaz unitar shu`ba korxonasi, Gissarneftegaz qо`shma korxonasi singari ulkan zavodlarning ulushi ortib boradi va bu tarmoqda kо`plab yangi qо`shma korxonalar tashkil etiladi. Vohada SHо`rtangazkimyo majmuasi, Muborak oltingugurt hamda Dehqonobod kaliy zavodi negizida kimyo sanoatining shakllanishi, uning respublikada Toshkent va Navoiy viloyatlaridan sо`ng uchinchi markaz sifatida rivojlanishiga sharoit yaratmoqda. Viloyatning mazkur og`ir sanoat korxonalari joylashgan hududlarida ayollar bandligini oshirish maqsadida yengil va oziq–ovqat sanoatini rivojlantirish maqsadga muvofiq. О`z navbatida, mintaqada qishloq dasturini amalga oshirishda yangidan qurilayotgan uy – joylar, madaniy – ma`rifiy inshootlar, sanoat va va infratuzilma shaxobchalarining barpo etilishi qurilish materiallari sanoatining rivojlanishini talab qiladi. Shu boisdan, viloyatning deyarli barcha tumanlarida zamonaviy g`isht zavodlari, G`uzorda sement va shifer zavodi, Kitobda marmar, Qarshida temir – beton, plastmassa mahsulotlari ishlab chiqaruvchi korxonalarni ishga tushirish rejalashtirilgan va ularning aksariyati hozirda dastlabki mahsulotlarni ishlab chiqarmoqda. Viloyatning Kitob–Shaxrisabz botig`ida sanoat ahamiyatiga ega bо`lgan foydali qazilma konlarining kamligi, aksincha, yirik mehnat resurslari va transprot infratuzilma shaxobchalari bilan yaxshi ta`minlanganligi bois, bu hududda mehnattalab (tо`qimachilik, trikotaj, tikuvchilik, meva – konserva va h.k.) sanoat tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirish maqbul hisoblanadi. 52

Yuqoridagi qisqacha tahlildan kо`rinib turibdiki, mintaqada, umuman olganda, ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish imkoniyatlari qulay. Ammo, tabiiyki, bunday sharoitlardan birdaniga foydalanish, ayniqsa bozor iqtisodiyoti sharoitida, mumkin emas. Shu bois, mintaqa va mustaqil mamlakatimizning iqtisodiy xavfsizligini ta`minlash uni “yoppasiga” rivojlantirishni emas, balki hudud xо`jaligini jadal harakatga keltiruvchi asosiy markazlarni belgilashni taqozo qiladi. Viloyatda uning ijtimoiy-iqtisodiy qudratini yuksaltiruvchi bir necha о`sish qutb va markazlari mavjud. Masalan, Qarshi (219,0 ming kishi) va uning aglomeratsiyasi mintaqaning asosiy о`sish qutbi hisoblanadi. Ikkinchi darajadagi о`sish markazi esa Shahrisabz (92,0 ming) hisoblanib, u yaqin orada respublikaning “yuzminglik” shaharlari qatoriga kiradi. Qarshi va Shahrisabz nafaqat viloyatning, balki butun Janubiy iqtisodiy rayonning yetakchi markazlari sanaladi. Viloyat darajasida Muborak (24,5 ming kishi), yaqin kelajakda G`uzor (23,3 ming) о`sish markazi sifatida shakllanadi. Shunga yaqin mavqeni Talimarjon ham egallashi mumkin. Bu yerda yirik IESning dastlabki navbati ishga tushirilgan, elektr energiyaga mintaqada ehtiyoj paydo bо`lishi bilan uning qurilishi davom ettiriladi. Viloyatda ushbu tarmoqlarning rivojlanib borishi, nafaqat hududlarning ijtimoiy–iqtisodiy holatida, balki, urbanizatsiya tarkibi va tizimida hamda shahar hosil bо`lish jarayonlarida namoyon bо`ladi. Shu bois, Qashqadaryoaholisining hududiy joylashuvi, demografik va ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlarini hisobga olgan holda mintaqa urbanistik tarkibi va shahar aholisi 2025 yilgacha bо`lgan davrga ekstrapolyatsiya usulida prognoz qilindi. Mintaqa shaharlarini ekstrapolyatsiya usulida prognoz qilishda, retrospektiv davr sifatida 1989 – 2008 yillar olingan bо`lib, bunda shahar aholisi о`sish sur`atining ana shu yillarga xos bо`lgan umumiy demografik vaziyati yaqin kelajakda ham deyarli о`zgarishlarsiz saqlab qolinadi va shaharlarda migratsiya jarayonlarining ijobiy saldosi oshib boradi, deb taxmin qilinadi. Shuningdek, mintaqadagi yangi shaharchalarning ijtimoiy –iqtisodiy va demografik rivojlanish 53

holatidan kelib chiqib, ular aholisi mavjud tumanlar umumiy aholisining 1989– 2008 yillardagi о`sish sur`atlari bо`yicha prognozlashtirilgan. Hozirgi vaqtda, Qashqadaryo viloyatida jami 135 ta shahar mazilgohlari mavjud bо`lib, mintaqa shaharlar tо`ri bilan ta`minlanganlik darajasiga kо`ra respublika miqyosida (Farg`ona viloyatidan keyin) oldingi о`rinlardan birida turadi. Chunonchi, prognoz davrida Qashqadaryo viloyati urbanizatsiya kо`rsatkichlarida о`ziga xos jarayonlar rо`y beradi. 5 minggacha aholisi mavjud birinchi guruh yangi shaharchalar soni va aholisida kamayish tendensiyasi kuzatiladi. 2025 yilda bu toifa shaharlari soni 25 taga, aholisi 100 ming kishidan oshiqroqqa kamayishi mumkin. E`tiborli tomoni, mazkur yangi shaharchalarning katta qismi hozirgi paytdagi kabi kelajakda ham yer resurslari cheklangan va tabiiy kо`payish nisbatan past Shaxrisabz, Kitob, Yakkabog` tumanlariga tо`g`ri keladi. Ikkinchi va uchinchi guruh shaharlari asosan Qarshi chо`li tumanlarida tashkil etilgan shaharchalar hisobidan kо`payib boradi. Bunda ayniqsa, aholi mujassamlashuv va tabiiy kо`payish darajasi yuqori Kasbi, Nishon, Koson, Mirishkor, Muborak va Chiroqchi tumanlarining yangi shaharchalari katta ahamiyat kasb etadi. Chunonchi, prognoz yillarida aholisi 10.0–19.9 ming kishilik shahar joylar tarkibiga Chiroqchining Pakandi, Dam, Jar va Kо`kdala, Kasbi tumanining Mug`lon (tuman markazi) va Fazli, Koson tumanining Pо`loti va Guvalak, Mirishkor tumanining Pomuq va Jeynov, Muborakning Xitoy, Nishon tumanining Nishon, Dehqonobod tumanining markazi Qorashina va boshqa sobiq qishloqlar qо`shiladi va ularning umumiy soni 10 tadan 17 taga kо`payadi. Viloyatning “yarim о`rta” shaharlar sinfida hozirda mavjud Kitob, Qamashi, Muborak, Yakkabog`, Chiroqchi va G`uzor shaharlari safiga Qorliq (Muborak tumani), Yangi – Mirishkor (Mirishkor tumani markazi), Maymanoq (Kasbi tumani) singari yangi shaharchalar va Beshkent shaxri qо`shilishi mumkin. О`z о`rnida bu sinfdan birigina Qamashi (55.2 ming kishi) aholi tabiiy kо`payishining yuqoriligi bois, 50 – 100 ming kishilik shaharlar tarkibiga о`tadi. Hozirgi vaqtda viloyatning tо`rtinchi shahri bо`lgan Kitob tabiiy kо`payish va migratsiya ijobiy 54

saldosining nisbatan pastligi tufayli, 2025 yilda 48 mingdan ortiq aholisi bо`lgan holda beshinchi о`ringa tushib qolishi mumkin. “Yarim о`rta” shaharlar aholisi prognoz davrida 172.9 mingdan 265.1 ming kishiga kо`tariladi. Ammo ularning shahar aholisidagi ulushida sezilarli о`zgarish (15.2 foizdan 16.6 foizga) kutilmaydi. Ikkita a`zoga ega 50 – 100 minglik guruh, 2011 yildan Shaxrisabzning aholisi 100 ming kishidan oshishi natijasida bittaga kamayadi va XXI asrning ikkinchi dekadasigacha faqatgina Koson shaxri о`rta shaharlar sinfida rivojlanadi. Aynan shu davrdan boshlab Qamashi shaxri mazkur guruhga qо`shiladi va ular jami shahar aholisining 8.8 foizini о`zida jamlaydi. Umuman olganda, mintaqa prognoz natijalaridan, yaqin kelajakda Qashqadaryo viloyati urbanistik tarkibi ancha mukammallashishini hamda shaharlarning pog`onasimon joylashuvi (piramidasi) ideal holatiga yaqinlashuvini kо`rish mumkin. 2.3. Mintaqa shahar joylar tarkibini rivojlanishi va takomillashuvining asosiy yо`nalishlari Viloyat urbanistik tarkibining prognozidan kо`rinib turibdiki, istiqbolda mintaqa shaharlarining funksional tiplariga alohida e`tibor qaratish lozim bо`ladi. Jumladan, yangi tashkil etilgan shaharchalar (agroshaharchalar) ning aksariyati hozirgi vaqtda mintaqadagi Qishloq fuqorolar yig`inlari (QFY) markazi vazifasini bajarishadi. Ular о`zlari joylashgan QFYga tegishli qishloqlar aholisiga tibbiyot (qishloq vrachlik punktlari), ta`lim (odatda, mavjud kollejlar shu shaharchalarda joylashgan), boshqa maishiy va servis xizmatlarini kо`rsatib boradi. Ammo ularda haqiqiy shaharlarga xos sanoat korxonalari va sanoat mahsulotlari tayyorlash hozircha deyarli shakllanmagan. Shu sababdan, kelajakda yangi shaharchalarni о`zlari joylashgan hudud hо`jalikning ixtisoslashuvi, ijtimoiy va transport infratuzilmasi bilan ta`minlanganlik darajasidan kelib chiqqan holda rivojlantiriladi. Masalan, Mug`lon, Denov, Maymanoq, Pо`loti, Guvalak, Pomuq, Nishon, Samarqand, Paxtaobod, Guliston kabi о`nlab shaharchalarda paxta xom 55

ashyosining yetarli ekanligini hisobga olib, ularda paxtani qayta ishlash, tо`qimachilik, tikuvchilik korxonalarini tashkil etish va yengil sanoatning boshqa tarmoqlarini rivojlantirish imkoniyatlari mavjud. Buning natijasida hozirda kuzatilayotgan viloyat paxtasining katta qismining qayta ishlanmasdan eksport qilininishiga chek qо`yiladi. Shuningdek, Mevazor, Madaniyat, Varganza, Sevaz, Qutchi, Chorshanbe, Kattabog` singari shaharchalarda meva– konserva va uzumni qayta ishlash zavodlarini tashkil etish lozim. Mintaqa aholisining gо`sht va sut mahsulotlariga bо`lgan ehtiyojini qondirish maqsadida Kо`qdala, Maymanoq, Fazli, Pо`loti, Jeynov, Qovchin, shaharchalarda yangi quvvatlarni ishga tushirish maqsadga muvofiq. Shuning barobarida tabiiy va sun`iy suv havzalari yaqinida joylashgan Obihayot, Qoratepa shaharchalarida baliqchilik sanoatini rivojlantirish esa mintaqa baliq mahsulotlari importini oz bо`lsada kamaytiradi. Tabiiy iqlim sharoiti qulay va shifobaxsh mineral buloqlari mavjud bо`lgan Shaxrisabz, Kitob va Yakkabog` tumanlarining kо`plab yangi shaharchalari iqtisodiyoti turizm va rekreatsiya resruslaridan foydalanish negizida sanatoriya – kurort, sog`lomlashtirish va dam olish obyektlarini qurish asosida taraqqiy etadi. Tabiiy xom ashyo resurslariga kambag`al, ammo qulay iqtisodiy geografik о`ringa ega Qorashina, Qiziltepa, Rus kabi yirik avtomobil yо`llari yoqasida joylashgan shaharchalarda servis va umumiy ovqatlanish shahobchalari, har xil turdagi kichik mehmonxonalar va savdo tarmoqlarini qurish imkoniyatlari mavjud. Shuningdek, viloyatning Qarshi va Shaxrisabz shaharlari atrofida tashkil qilingan yangi shaharchalar ham о`zlarining iqtisodiy geografik о`rnidan foydalangan holda, ushbu shaharlarda joylashgan ayrim sanoat va ijtimoiy soha obyektlarini о`zlariga kо`chirishi yoki qо`shimcha tarzda barpo etish orqali, yо`ldosh shaharchalarga aylanishi mumkin. Yangi shaharchalar istiqbolda mintaqaning eng quyi urbanistik bо`g`ini, QFY larning shaharlashgan qismi sifatida rivojlanishi va tumanlarning ichki urbanizatsiya darajasini kо`tarishdagi ahamiyatining ortib borishi kutiladi. Yaqin 56

yillarda о`zining boshqaruvchilik funksiyasi va demografik salohiyatidan kelib chiqib, Yangi – Mirishkor (Mirishkor tumani markazi), Qorashina (Dehqonobod tumani markazi), Mug`lon (Kasbi tumani markazi), Qorliq va Maymanoq shaharchalari shaharlar toifasiga о`tkazilishi maqsadga muvofiq. “Resurs shaharlar” – Muborak, Tolimarjon, Mash`al va boshqalar mintaqa iqtisodiyotida muhim rol о`ynaydi. Ammo, ushbu shahar joylarning aksariyati mamlakat mustaqilligidan keyingi bozor munosabatlari sharoitida ancha qiyin ijtimoiy – iqtisodiy muammolarni boshdan kechirdi. Shu sababdan ularda mavjud sanoat tarmoqlari bilan bir vaqtda, yangi sanoat va aholiga xizmat kо`rsatish sohalari parallel rivojlanishini taqozo etmoqda. Yangi sohalarni tarkib topishi shunisi bilan ahamiyatliki, bunday shaharlar, odatda, biror bir mineral xom ashyodan foydalanish negizida shakllanadi. Ma`lumki, har qanday mineral resurs vaqti kelib tamom bо`ladi va shundan sо`ng shahar iqtisodiyotida keskin pasayish boshlanadi. Buni respublikaning kо`plab “mono” ixtisoslashuvga ega resurs shaharlari kо`rsatib turibdi. Mazkur salbiy holatlarni oldini olish maqsadida ushbu shaharlarda kimyo, yengil va oziq–ovqat sanoati va ijtimoiy infratuzilma shaxobchalarini rivojlanishiga katta e`tibor berish lozim. Agroindustrial shaharlar – mintaqada mavjud tuman markazlari vazifasini bajaruvchi shaharlar bо`lib, ular da asosan qishloq xо`jalik xom ashyosidan oqilona foydalangan holda yangi korxonalar va sexlar tashkil etish, mehnat resurslaridan samarali foydalanish hamda tuman aholisi ehtiyojini hisobga olgan holda aholiga xizmat kо`rsatish sohalarining asosiy va birlamchi tarmoqlarini rivojlantirish maqsadga muvofiq. Chunonchi, Koson, Kitob, Yakkabog`, Qamashi kabi shaharlari faqat oziq ovqat sanoati korxonalariga ixtisoslashganligi hamda yetarli mehnat resurslarining mavjudligidan kelib chiqib, shahar sanoat tarmoqlarini diversifikatsiyalash lozim. Bunday shaharlarni faollashtirishda ishchi kuchi kо`p talab qiluvchi tarmoqlarni rivojlantirish va shu orqali aholining ish bilan bandligini oshirish, xalq iste`mol mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish, yengil sanoatni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. 57

Shu о`rinda qо`riq yerlarni о`zlashtirish natijasida vujudga kelgan Nishon, Kasbi, Mirishkor tumanlarining ma`muriy markazlari hisoblangan shahar joylarda ijtimoiy infratuzilma va sanoat tarmoqlarining yaxshi shakllanmaganligi bois, ularda urbanizatsiya va iqtisodiy rivojlanish darajasi ancha past. Vaholanki, mazkur tumanlar mintaqada qishloq xо`jaligi mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashgan asosiy rayon sanaladi. Shuni hisobga olgan holda, kelajakda Yangi – Nishon va Mug`lon shahar manzilgohlarida paxtani qayta ishlash va tо`qimachilik, yog` – moy, un – yorma, qandolatchilik, Qorliqda – meva konserva, salqin ichimliklar va vino sanoati rivojlanadi. Mug`lon va Yangi–Mirishkor shaharchalarida gо`sht va sut mahsulotlarini qayta ishlash korxonalarini qurish imkoniyati mavjud. Mintaqaviy yoki okrug markazlari – qulay geografik о`ringa ega Qarshi (G`uzor, Dehqonobod va Qarshi chо`li tumanlari), Shaxrisabz (Chiroqchi, Qamashi va Shaxrisabz– Kitob botig`i tumanlari) shaharlaridan iborat. Ushbu shaharlarning har qaysisi tarixiy – geografik jihatdan bir–biriga yaqin tumanlar orasida о`ziga xos mintaqaviy “poytaxt”, transport markazi vazifalarini bajarishadi. Yuqoridagi vazifasidan kelib chiqib, ularda butun mintaqa aholisiga xizmat qiladigan ijtimoiy–iqtisodiy obyektlar joylashgan. Jumladan, ularda tuman va shaharlarida mavjud bо`lmagan, ammo talab yuqori bо`lgan kasb–hunar (tibbiyot, pedagogika, sanoat, transport) kollejlari, maxsus kasalxonalar, yirik va ixtisoslashgan bozorlar, tele va radiostudiyalar, sanoat korxonalari mavjud. Kelajakda ham ularning mintaqaviy markaz sifatidagi roli va ahamiyati ortib boradi, ayniqsa shaharlar prognozi natijalariga kо`ra yaqin yillarda Shaxrisabzning 100 mingdan ortiq aholisi bо`lgan katta shaharlar toifasiga о`tishi bilan bu holat yanada mustahkamlanadi. Mintaqada oliy о`quv yurtlarining kamligi, tibbiyot va qishloq xо`jaligi sohasidagi kadrlarga bо`lgan ehtiyojning yuqoriligini hisobga olgan holda, Shaxrisabz shaxrida Tibbiyot oliy о`quv yurtlari tashkil etilishi maqsadga muvofiq. Shu о`rinda, shaharning huquqiy maqomini о`zgartirish, ya`ni ularga avvalgi viloyatga bо`ysunuvchi shahar maqomini 58

qaytarish lozim. Shaxrisabz tumani ma`muriy markazi vazifasini esa yaxshi rivojlangan infratuzilmaga ega Chorshanba va Yangiobod kabi yangi shaharchalarga kо`chirish mumkin. Kelajakda ushbu mintaqaviy markazlarda qulay investitsiya muhiti va infratuzilma tarmoqlari, yetarli mehnat va iste`mol bozoriga ega ekanligi bois, kо`plab zamonaviy sanoat korxonalari tashkil etiladi. Shu bilan birga, mintaqaning asosiy arxeologik, tarixiy va diniy obidalari ham aynan mazkur shaharlarda joylashganligi tufayli, ularda turizm sohasining rivojlanishi uchun ham katta imkoniyatlar mavjud. Umuman olganda, Qarshi va Shaxrisabz shaharlari viloyatnning asosiy tayanch ustuni sifatida rivojlanib boradi va aynan ular istiqbolda mintaqaning haqiqiy urbanizatsiyalashuv holatini belgilab beradi. Viloyat markazi – Qarshi shahri katta iqtisodiy, ijtimoiy va demografik salohiyatga ega bо`lib, viloyatlarining yuqori boshqaruv organlari va asosiy infratuzilma tarmoqlarini о`zida jamlagan. Qarshi shahri nafaqat Qashqadaryoning, balki butun Janubiy О`zbekistonnning eng yirik fan, madaniyat, maorif va sanoat markazi sanaladi. Shahar aholisining muntazam kо`payib borishi hisobiga, uning aholisi yaqin yillar oralig`ida 300 ming kishidan ortib ketadi. Bu esa shaharda hozirgi vaqtda ham mavjud bо`lgan kommunal, maishiy, transport va ekologiya muammolarining yanada keskinlashuviga olib keladi. Shu sababdan, eng avvalo shahar ijtimoiy va iqtisodiy infratuzilmasini qayta kо`rib chiqish, shahar hududida joylashgan bir qancha (Yog` ekstraksiya, temir beton va boshq.) ob havoni ifloslovchi korxonalarni shahar tashqarisiga yoki yangi shaharchalarga kо`chirish lozim. Shuningdek, shahar aholisini ichimlik suvi bilan ta`minlashdagi muammolarni bartaraf etish kerak. Asosiysi, kelajakda Qarshi shaxrini viloyat aholisi ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, noishlab chiqarish tarmoqlari va innovatsiyaga asoslangan yangi ishlab chiqarish korxonalari evaziga rivojlantirib borish maqsadga muvofiq. Yaqin yillarda viloyat da urbanizatsiyaning hududiy tizimlari ham murakkablashib boradi. Hozirgi vaqtda mintaqada Qarshi, Shaxrisabz – Kitob, 59

aglomeratsiyalari shakllanish bosqichida. Qarshi aglomeratsiyasi о`z ichiga Qarshi, Koson, Beshkent shaharlari hamda Qashqadaryo, Boyterak, Pudina, Boyg`undi, Mustaqillik, Xonobod, G`о`bdin, Mirmiron, Kо`chkak kabi shaharchalarini oladi. Aglomeratsiya hududida hozirda 400 mingga yaqin 2025 yilda esa 500 mingdan ortiq aholi istiqomat qilishi kutilmoqda. Qarshi aglomeratsiyasining rivojlanishida yadro (shahar aholisining kо`payishi) va yо`ldosh shaharchalarning ta`siri deyarli bir xil bо`ladi. Shaxrisabz–Kitob qо`shmarkazli aglomeratsiya shakli sifatida rivojlanib kelmoqda. Hozirgi vaqtda ikkala shahar hududi bir biri bilan tutashib ketgan va shaharlar chegarasi shartli ravishda о`tkazilgan. Ikkala shahar xam aholi soniga kо`ra viloyatda yetakchi (Shaxrisabz ikkinchi va Kitob 4 pog`onada) о`rinlarni egallaydi. Ammo Shaxrisabzga nisbatan Kitob shaxri aholisi deyarli 2.5 martaga kam va bu farq yaqin istiqbolda ham saqlanib qoladi. Shaxrisabz va Kitob tumanlarining asosiy sanoat korxonalari, arxitektura yodgorliklari, savdo va maishiy xizmat kо`rsatish obyektlari aynan ana shu aglomeratsiya markazida joylashgan. 2009 yilda, butun respublikada bо`lgani kabi Shaxrisabz, Kitob va Yakkabog` shaharlari atrof qishloqlarining shaharchalarga aylantirilish munosabati bilan bu zonada о`ziga xos urbanizatsiyalashgan hudud shakllanishi uchun sharoit yaratiladi va kelajakda Yakkabog` shahrining xam mazkur aglomeratsiyaga qо`shilib ketishini taxmin qilish mumkin. 60

XULOSA Hozirgi zamon urbanizatsiyasi globallashuv kabi о`ta murakkab va jadal rivojlanayotgan jarayondir. Uning murakkabligi turli mamlakat va mintaqalarda turlicha kechishi, omillarning kо`payib borishi, mazmun mohiyatining ayni vaqtda ham ijobiy, ham salbiy xususiyatga ega ekanligida о`z aksini topadi. Ushbu ishda olib borilgan tahlillar, tadqiqot natijalari quyidagi xulosalarni chiqarish imkoniyatini beradi:  Shaharlar ochiq tizim, binobarin, ular о`z atrofining markazi, unga kuchli ta`sir etuvchi, о`zgartiruvchi va boshqaruvchi kuchidir. Shu jihatdan bozor munosabatlariga о `tish k о `p jihatdan shaharlarning bunday sharoitga moslashuviga bog`liq. Qolaversa, urbanizatsiya jarayonining asl mohiyati ham shaharlarning dinamik, harakatchan, о `zgaruvchan, infratuzilma markazi, har qanday innovatsiya–yangiliklarning tarqatuvchanligida о `z ifodasini topadi;  Urbanizatsiya va shaharlar rivojlanishidagi kо`p qirrali muammolar ular bajaradigan funksiya (vazifa) bilan izohlanadi. Shaharlar hududning muhim sanoat, transport, madaniyat, san`at, moliya, fan, ilmiy tadqiqot markazi ekanligidan kelib chiqadi. Bu obyektiv holat esa, о `z navbatida, shaharlarning funksional – genetik xususiyatlariga ham ahamiyat berishni taqozo qiladi;  Urbanizatsiya murakkab iqtisodiy, ijtimoiy (sotsial), tarixiy jarayon b о `lish bilan birga, uning muhim tabiiy va iqtisodiy geografik xususiyatlari ham mavjud. Shaharlar shakllanishi va rivojlanishida joylarning tabiiy geografik sharoiti, x о `jaligining tarmoqlar tarkibi va ixtisoslashuvi, demografik va ekologik vaziyati katta mazmunga ega. Aynan shu omillar О `zbekistonda kechayotgan urbanizatsiyaning hozirgi holati va kelajagini belgilab beradi;  H ozirgi zamon urbanizatsiyasini an`anaviy k о `rsatkich – shahar aholisining jami aholidagi ulushi bilan baholash uni t о `liq ifodalay olmaydi. Xususan, rivojlangan sanoat bosqichidan о `tgan (postindustrial) mamlakatlarda bu k о `rsatkich о `z ahamiyatini y о `qotgan. Shaharlarning kattalashuvi, yirik shaharlar 61

va shahar aglomeratsiyalarining jadal о`s ishi , megapolislarning shakllanishi esa k о `proq rivojlanayotgan mamlakatlarda kuzatilmoqda;  Qashqadaryo viloyatida shaharlar rivojlanishi va urbanizatsiyaning eng muhim xususiyatlari mintaqaning murakkab yer usti tuzilishi, issiq iqlimi, tabiiy resurslarga boyligi, demografik jihatdan aholisining tez о `sib borishi bilan tavsiflanadi. О `zbekiston Respublikasida yuz berayotgan geodemografik t о `lqinlar zanjirida mintaqa о `ziga xos о `ringa ega;  Mintaqa shaharlar t о `ri asosan s о `nggi yillarda shakllangan. Biroq, shaharlar tarkibi yanada maydalashdi, iqtisodiy jihatdan zaif shaharlar soni k о `paydi, oz b о `lsada “sun`iy” ma`muriy urbanizatsiyaga y о `l q о `yildi. Shu bilan birga shaharlarning funksional tipi ham rivojlanmagan.  Viloyat shaharlarining demografik vaziyat oddiy qishloq joylardan k о `p farq qilmaydi. Ayniqsa, tog` va tog` oldi hududlarda joylashgan shahar va shaharchalarda tug`ilish va tabiiy k о `payish k о `rsatkichlari yuqori. Ammo, tegishli ish о `rinlari mavjud emasligi sababli bu joylarda ham ishchi kuchining migratsiyasi ancha sezilarli;  Qashqadaryo shaharlarining “markaziy о `rinlar” maqomida aholiga xizmat k о `rsatish funksiyalari ham qoniqarli darajada emas. Xususan, aholiga ta`lim, savdo va tibbiy xizmat k о `rsatishda muammolar mavjud. Bu muammolar, eng avvalo, tog` va tog` oldi, ch о `l mintaqa lari da keskin. Ularning hal etilishi “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” Davlat dasturida nuqtai nazaridan ham joizdir. Mintaqada shaharlar rivojlanishi va urbanizatsiya jarayonini boshqarish maqsadida quyidagi taklif – tavsiyalarni belgilash mumkin: 1. Mintaqa shaharlar tо`ri, ular bilan hududning ta`minlanganligi, ya`ni urbanizatsiyasining sof geografik darajasi qoniqarli. Asosiy muammo–shaharlar funksional tarkibini takomillashtirishdan iborat bо`lmog`i joiz. Buning uchun turli tabiiy–xо`jalik rayonlarda, viloyat hududi tabiatini shaharsozlik nuqtai nazardan rayonlashtirish, umumgeografik landshaft prinsiplariga asoslangan holda shaharlar va ularning aglomeratsiyasini shakllantirmoq zarur; 62

2. Mintaqa urbanistik tarkibida о`rta bо`g`in shaharlari sust rivojlangan. Prognoz natijalari ham ushbu toifa shaharlar sinfining kuchayishini kо`rsatmayapti. Binobarin, “yarim о`rta” shaharlar hisobidan, masalan Kitob, G`uzor, Chiroqchi shaharlarini viloyat darajasidagi о`sish qutb va markazlari sifatida jadal rivojnishi talab etiladi; 3. Respublikaning boshqa hududlarida bо`lgani kabi viloyatda ham “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” Davlat dasturini amalga oshirish jarayonida yuzlab qishloqlar shaharcha maqomini oldi. Tahlillar kо`rsatishicha, hozirgi kunda ularning barchasi ham bunday talabga, meyoriy kо`rsatkichlarga tо`liq javob bermaydi. Shu sababdan yangi shaharchalar – agroshaharlarda ishlab chiqarish va infratuzilmani, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga, mintaqa urbanizatsiyasini ichkaridan (pastdan) rivojlantirishga ustuvor ahamiyat berish lozim; 4. Yangi shaharchalarning ayrimlari, jumladan Yangikent, Obihayot, Qorliq, Jeynov, Chiyal va boshqalarda shahar hosil qiluvchi tarmoqlar mavjud. Ammo, qolgan aksariyat yangi shaharchalarda sanoat, transport, aholiga xizmat kо`rsatish va servis sohalarini zamon talabida shakllantirilishi lozim; 5. Mintaqa hududiy urbanistik tizimi, uning ijtimoiy–iqtisodiy geografiyasi negizini (“qovurg`asini”) yо`llar va daryolar, ular bо`yida vujudga kelgan katta – kichik shaharlar tashkil etadi. Ayniqsa, yangi qurilgan Toshg`uzor – Boysun – Qumqо`rg`on temir yо`li, yо`l bо`yi iqtisodiyoti (sanoat, rekreatsiya, turizm va boshq.) va infratuzilmasini rivojlantirish, uni о`ziga xos о`sish yо`lagiga aylantirish butun Janubi–g`arbiy О`zbekistonda muhim ahamiyatga ega bо`lgan Buxoro–Qarshi–Termiz “о`qining” mustahkamlanishiga olib keladi; 6. Qarshi shahar aglomeratsiyasi respublikada о `ziga xos mavqega ega. Biroq uning istiqbolda hududiy va funksional rivojlanishi ancha cheklangan; bu yerda suv muammosi keskin, aglomeratsiyaning kengayishi esa Beshkent, Koson, Xonobod yо`nalishida bо`lib, kо`proq qimmatli sug`oriladigan yerlarni egallash hisobidan kechishi mumkin; 63

7. Janubiy О`zbekistonda yoqilg`i, mineral xom ashyo resurslaridan tashqari paxta, meva, uzum, dorivor о`tlarni qayta ishlash, rekreatsiya va turizmni rivojlantirish imkoniyatlari ham katta. Hozircha mintaqada yetishtirilgan paxta xom ashyosiga nisbatan uni qayta ishlash respublika kо`rsatkichidan (taxminan 50 %) ancha oz, meva – konserva, vino sanoatining ham rivojlanishi shaharlar iqtisodiyotini mustahkamlaydi; 8. Viloyat tumanlari о`rtasida о`zoro iqtisodiy integratsiya jarayonlarni rivojlantirish mintaqada yagona iqtisodiy makon va urbanistik muhitni shakllantirishga asos bо`lib xizmat qiladi. Shuning uchun mintaqada mavjud qazilma boyliklar, qishloq xо`jaligi xom ashyosi, agroiqlimiy va mehnat resurslaridan tо`liq va samarali foydalanish talab qilinadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО`YXATI 1.Karimov I. О`zbekiston buyuk kelajak sari. – T.: О`zbekiston, 1998. – 686 b. 64

2.Karimov I. Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, О`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yо`llari va choralari. – T.: О`zbekiston, 2009. – 54 b. 3.Karimov I. Asosiy vazifamiz–vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. – T .: О`zbekiston, 2010. – 80 b. 4.Abdullayev O. Mintaqalar va mamlakatlar iqtisodiyoti. – T.: Yangi asr avlodi, 2009. – 282 b. 5.Asanov G.R. Sotsial – iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug`ati. – T.: О`qituvchi, 1990. – 248 b. 6 .Ata–Mirzayev O.B. Regionalnoye prognozirovaniye rasseleniya i upravleniye protsessom urbanizatsii. – T.: Fan , 1979 . – 9 2 s. 7.Ata–Mirzayev O., Gentshke V., Murtazayeva R., Saliyev A. Istoriko– demograficheskiye ocherki urbanizatsii Uzbekistana.– T.: Universitet, 2002.–126s. 8. Ahmedov E.A. О`zbekiston shaharlari. –T.: О`zbekiston, 1991. – 221 b. 9 .Ahmedov E.A. О`zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. –T.: Abu Ali Ibn Sino, 2002. – 224 b. 10 .“Barkamol avlod yili davlat dasturi”. – T.: О`zbekiston, 2010. – 80 b. 11 .Vladimirov V. V., Mikulina YE. M., Yargina Z. N. Gorod i landshaft: (problemi, konstruktivniye zadachi i resheniya). – M.: Misl, 1986. – 238 s. 12 .Dadayev Q. Qarshi shaxri rivojlanishining urbanizatsiya jarayonlaridagi о`rni // О`zbekistonda urbanizatsiya jarayonlari: tarix va hozirgi zamon. Xalqaro ilmiy – amaliy anjuman materiallari. I qism //. – T., 2007. – B. 40 – 42. 13 .Zaxarov S. M., Sobirjonov A.S. Qarshi. – T.: О`zbekiston, 1979. – 56 b. 14 .Zaxarov S, Xikmatov N. Shahrisabz. – T.: О`zbekiston, 1979. – 68 b. 1 5 .Nabiyev E., Qayumov A. О`zbekistonning iqtisodiy salohiyati. – T.: Akademiya, Universitet, 2000. – 88 b. 16 . Nazarov M. I., Tojiyeva Z. N. Ijtimoiy geografiY. – T., 2003. – 92 b. 17 .Rо`ziyev A. N. Surxondaryo viloyati. – T.: Jayxun, 1996. – 120 b. 18.Soliyev A., Maxamadaliyev R. Iqtisodiy geografiya asoslari. – T.: О`zbekiston, 1995. – 70 b. 65

1 9 .Soliyev.A.S., Qarshiboyeva L.Q. Ijtimoiy va iqtisodiy geografiyaning dolzarb masalalari. – Guliston.: Guliston Davlat Universiteti. 1995. 20 .Soliyev A.S. Shaharlar geografiyasi. Ma`ruzalar matni – T.: О`zMU, 2000. 21.Soliyev A., Nazarov M. О`zbekiston qishloqlari (Qishloq joylar geografiyasi). T.: “Fan va texnologiya”, 2009. – 212 b. 22.Tо`xliyev N., Haqberdiyev Q., Ermamatov SH., Xolmatov N. О`zbekiston iqtisodiyoti asoslari. – T.: O `zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2006. – 280 b. 23 .Ubaydullayeva R., Ata – Mirzayev O., Umarova N. О`zbekiston demografik jarayonlari va aholi bandligi. – T.: Universitet, 2006. – 96 b. 24 .Hasanov I. A., G`ulomov P. N. О`zbekiston tabiiy geografiyasi. – T.: O `qituvchi, 2007. – 164 b. 66

ILOVALAR 67

№ Майдони (минг км 2 ) Шаҳар жойлар сони (та) Зичлик (минг км 2 /та) Жами аҳоли (минг киши) Шу жумладан Урбанизация даражаси (%) шаҳар қишлоқ Ўзбекистон Республикаси 448.9 1199 2.7 27533.4 14236.0 13297.4 51.7 Қашқадарё вилояти 28.6 135 4.7 2565.9 1110.2 1455.7 43.3 1 Деҳқонобод 4.0 3 0.8 115.3 21.9 93.4 19.0 2 Касби 0.7 9 12.8 148.9 57.7 91.2 38.7 3 Китоб 1.8 14 7.8 210.3 77.9 132.4 37.0 4 Косон 1.8 15 8.3 221.2 112.5 108.7 50.9 5 Миришкор 3.1 3 1.0 92.0 35.0 57.0 38.0 6 Муборак 3.1 6 1.9 68.7 54.3 14.4 79.0 7 Нишон 2.1 11 5.2 108.1 63.8 44.3 59.0 8 Чироқчи 2.8 9 3.2 308.9 71.6 237.3 23.2 9 Шахрисабз 1.7 20 11.7 295.0 157.8 137.2 53.5 10 Яккабоғ 1.3 15 11.5 207.4 66.7 140.7 32.2 11 Қамаши 2.6 6 2.3 207.8 50.0 157.8 24.1 12 Қарши 1.0 18 18.0 188.6 67.5 121.1 55.7 13 Ғузор 2.6 6 2.3 159.8 39.6 120.2 24.8 14 Қарши шахри 233.9 233.9 - 100.0 1-илова Қашқадарё вилоятининг аҳолиси, урбанизация ва шаҳар жойлари билан таъминланганлик даражаси (2011) Жадвал Қашқадарё вилояти статистика бош бошқармаси маълумотлари асосида тузилган. 2– илова 68

Қашқадарё вилояти шаҳар жойлари таркибий тузилишининг 2025 йилгача бўлган прогнози Амалда Келажакда 2009 - йил 2010 - йил 2015 - йил 2020 - йил 2025 - йил Жами шахар жойлар Аҳолиси (минг киши) Жами шахар жойлар Аҳолиси (минг киши) Жами шахар жойлар Аҳолиси (минг киши) Жами шахар жойлар Аҳолиси (минг киши) Жами шахар жойлар Аҳолиси (минг киши) Жами шаҳар жойлар 135 100.0 1110.7 100.0 135 100.0 1135. 6 100.0 135 100.0 1265.3 100.0 135 100.0 1418.1 100.0 135 100.0 1600.3 100.0 Шу жумладан, аҳолиси бўйича (минг киши) 5.0 гача 96 71.1 291.7 26.2 95 70.3 293. 1 25.9 88 65.2 292.3 23.1 76 56.3 279.5 19.7 70 51.9 280.4 17.5 5.0 – 9.9 22 16.3 157.5 14.2 21 15.6 146.6 12.9 25 18.5 172.3 13.6 35 25.9 228.3 16.1 35 25.9 245.6 15.3 10.0 – 19.9 8 5.9 107.8 9.7 10 7.4 130.5 11.5 13 9.7 180.2 14.2 13 9.7 185.0 13.1 17 12.6 228.9 14.3 20.0 – 49.9 6 4.5 169.8 15.3 6 4.5 172.9 15.2 6 4.5 188.7 14.9 8 6.0 249.0 17.6 9 6.7 265.1 16.6 50.0 – 99.9 2 1.5 156.4 14.1 2 1.5 159.6 14.1 1 0.7 69.9 5.5 1 0.7 77.5 5.5 2 1.5 141.0 8.8 100 – 249.9 1 0.7 227.5 20.5 1 0.7 231.9 20.4 1 0.7 106.7 8.5 1 0.7 118.1 8.3 1 0.7 130.5 8.2 250.0 ва ундан ортиқ ─ ─ ─ ─ 1 0.7 255.2 20.2 1 0.7 280.7 19.8 1 0.7 308.8 19.3 Изоҳ: Каср суратида шаҳар жойлар сони ва аҳолиси, махражда уларнинг улуши фоизда. Жадвал Қашқадарё вилояти статистика бош бошқармаси маълумотлари асосида тузилган. 69

3– илова Қашқадарё вилояти янги шаҳарчалари аҳолисининг 2025 йилгача бўлган прогнози (киши ҳисобида) Т/р Туманлар ва янги шаҳарчалар номи Ўртача йиллик ўсиш 2009 йил 2010 йил 2015 йил 2020 йил 2025 йил I Деҳқонобод 2.45 11991 12285 13860 15642 17662 1 Бешбулоқ 2206 2260 2548 2878 3258 2 Қорашина 9785 10025 11312 12764 14404 II Касби 2.55 57668 59136 67078 76060 86157 3 Касби 3020 3099 3561 4038 4476 4 Дўстлик 3774 3870 4378 4963 5625 5 Хўжа Касби 4469 4582 5193 5888 6683 6 Янги қишлоқ 4508 4622 5237 5935 6730 7 Денов 4610 4727 5332 6044 6854 8 Қатағон 5143 5274 5996 6798 7711 9 Муғлон 7138 7320 8300 9412 10673 10 Фазли 10109 10366 11757 13333 15119 11 Майманоқ 14897 15276 17324 19649 22286 III Китоб 2.60 39175 40193 45695 51950 59048 12 Хожи 2014 2066 23 46 2663 3022 13 Варганза 2063 21 16 2 403 2 728 3097 14 Денов 2075 2128 2416 2736 3108 15 Яккатут 2160 2216 2519 2856 3246 16 Янгиобод 2226 228 4 25 93 29 43 3343 17 Панжи 2364 2425 2758 3135 3561 18 Рус 2840 2914 3309 3757 4258 19 Обиканда 2978 3056 3471 3944 4481 20 Бештерак 3123 3208 3678 4168 4733 21 Бектемир 3160 3241 3683 4242 4862 22 Севаз 3312 3398 3858 4385 4990 23 Алакўйлиқ 3380 3467 3940 4477 5087 24 Бешқазоқ 3478 3568 4055 4615 5245 25 Сариосиё 4002 4106 4666 5301 6015 IV Косон 2.90 51227 52739 60820 69970 80675 26 Оқтепа 2121 2182 2517 2903 3358 27 Қуйи оброн 2400 2469 2844 3284 3790 28 Обод 2550 2603 3001 3468 4001 29 Эсабой 2721 2799 3227 3720 4286 30 Сурхон 2759 2864 3343 3880 4472 31 Чироқчи 2850 2932 3372 3884 4477 32 Раҳимсўфи 3311 3407 3927 4522 5218 33 Бойғунди 3556 3659 4222 4878 5626 34 Бойтерак 3705 3812 4395 5069 5845 35 Пудина 3990 4105 4728 5447 6267 36 Тўлға 4007 4123 4753 5471 6297 37 Мудин 4092 4210 4851 5594 6465 70

давоми 38 Пўлоти 6347 6561 7547 8713 10048 39 Гувалак 6818 7015 8093 9137 10525 V Миришкор 2.90 34939 35951 41472 47838 55178 40 Жейнов 8604 8853 10206 11767 13572 41 Помуқ 11741 12081 13934 16078 18545 42 Я. миришкор 14594 15017 17332 19993 23061 VI Муборак 2.90 29316 30164 34783 40089 46237 43 Шайх 2279 2345 2705 3122 3600 44 Қорақум 2505 2576 2934 3360 3875 45 Кўҳна шаҳар 2869 2953 3445 3993 4601 46 Хитой 6732 6927 7978 9173 10583 47 Қорлиқ 14931 15363 17721 20441 23578 VII Нишон 2.90 42957 44198 50945 58722 67493 48 Ойдин 4580 4712 5433 6271 7228 49 Оқ олтин 4631 4765 5495 6335 7295 50 Пахтазор 4646 4780 5510 6341 7312 51 Гулистон 4654 4788 5517 6366 7342 52 Пахтаобод 4885 5026 5794 6672 7679 53 Самарқанд 5415 5572 6420 7393 8528 54 Наврўз 5950 6122 7052 8123 9368 55 Нишон 8196 8433 9724 11221 12741 VIII Чироқчи 3.05 49804 51366 59895 69803 81347 56 Пахтаобод 3530 3641 4244 4947 5768 57 Уймовут 4056 4183 4878 5676 6600 58 Айритом 5350 5514 6412 7477 8713 59 Чиял 5797 5979 6965 8095 9405 60 Паканди 6420 6622 7722 8982 10433 61 Дам 6512 6717 7836 9139 10661 62 Жар 8738 9013 10515 12271 14334 63 Кўкдала 9401 9697 11323 13216 15433 IX Шахрисабз 1.90 55891 56952 62564 68732 75513 64 Аммоғон -1 2128 2182 2517 2903 3358 65 Келдиҳаёт 2156 2216 2519 2856 3246 66 Андай 2186 2260 2548 2878 3258 67 Чоштепа 2714 2799 3227 3720 4286 68 Темирчи 2727 2 805 32 41 37 69 42 99 69 Наматон 2796 2884 3183 3511 3875 70 Чоршанбе 2820 2953 3445 3993 4601 71 Новқат 2839 29 72 34 76 4052 4711 72 Қушқанот 2860 2914 3309 3757 4258 73 Шаматон 3017 3208 3678 4168 4733 74 Янгиҳаёт 3150 3241 3683 4242 4862 75 Хўжахуросон 3197 3407 3927 4522 5218 76 Уймовут 3280 3321 3645 4011 4419 77 Ўртақўрғон 3296 3337 3664 4035 4442 78 Янги қишлоқ 3402 3466 3801 4173 4584 71

79 Қумқишлоқ 3500 3566 3916 4300 4718 давоми 80 Қорасув 3552 3619 3979 4385 4818 81 Қутчи 6271 6390 7016 7706 8468 X Яккабоғ 2.00 29932 30530 33392 36864 40700 82 Алақарға 2042 2083 2299 2539 2804 83 Уз 2061 2102 2321 2561 2828 84 Эдилбек 2072 2113 2333 2573 2838 85 Алакўйлак 2108 2160 2384 2629 2900 86 Жарқирғиз 2132 2174 2399 2649 2924 87 Турон 2167 2210 2440 2695 2977 88 Самоқ 2218 2262 2497 2757 3043 89 Қатоғон 2244 2289 2529 2794 3086 90 Каттабоғ 2432 2478 2733 3016 3328 91 Қайрағоч 2466 2515 2776 3066 3384 92 Чуброн 2552 2603 2873 3171 3500 93 Маданият 2610 2662 2937 3242 3577 94 Мевазор 2828 2884 3183 3511 3875 XI Қамаши 2.70 13589 13955 15941 18210 20804 95 Баландчайла 2057 2112 2410 2751 3139 96 Бадахшон 2125 2181 2488 2837 3236 97 Қоратепа 2189 2250 2575 2979 3435 98 Сарбозор 3061 3143 3594 4112 4673 99 Қизилтепа 4157 4269 4874 5531 6321 XII Қарши 1.95 44734 45606 50227 55317 60922 100 Мирмирон 2222 2262 2497 2757 3043 101 Ертепа 2333 2425 2758 3135 3561 102 Нуқрабод 2456 2515 2776 3066 3384 103 Ғубдин 2511 2576 2934 3360 3875 104 Шилви 2555 2603 2873 3171 3500 105 Янги ҳаёт 2653 2704 2937 3242 3577 106 Жумабозор 3258 3321 3645 4011 4419 107 Файзиобод 3516 3584 3942 4338 4770 108 Мустақиллик 3533 3601 3959 4355 4787 109 Лағмон 3589 3658 4027 4433 4877 110 Сарой 3866 3941 4340 4781 5271 111 Наврўз 3880 3955 4360 4809 5297 112 Кўчкак 3947 4023 4432 4881 5374 113 Қовчин 4415 4501 4961 5464 6010 114 Хонобод 5587 5695 6260 6895 7592 XIII Ғузор 2.60 15412 15812 17974 20432 23217 115 Обиҳаёт 2040 2093 2375 2696 3059 116 Машъал 2096 2150 2439 2768 3141 117 Жарариқ 3060 3141 3596 4108 4679 118 Янгикент 4025 4129 4680 5309 6030 119 Шерали 4191 4299 4884 5551 6308 72

O'xshashlar

Qashqadaryo viloyatinng qishloq aholisi geografiyasi

”Qashqadaryo viloyatida oziq-ovqat va paxtani qayta ishlash sanoati rivojlanishining geografik xususiyatlari”

Mirzacho’l tabiiy geografiyasi tabiati to’g’risidagi ma’lumotlarni yangi pedogogik texnologiyalar asosida tushuntrish

Geografiya darslarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish va pedagogik texnologiyalarni qo’llash (Transport Qashqadaryo misolida )

Qashqadaryo viloyatining madaniy landshaftlari