Qashqadaryo viloyatining madaniy landshaftlari - Geografiya - Diplom ishlar

Qashqadaryo viloyatining madaniy landshaftlari

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5910 KB

Ko'chirib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI GEOGRAFIYA KAFEDRASI Qashqadaryo viloyatining madaniy landshaftlari Bitiruv malakaviy ishi Bajaruvchi: 51 10500 – Geografiya o’qitish metodikasi Normurodov Laziz Hasanovich Ilmiy rahbar: dotsent Abdullayev S.I. Taqrizchi: ______________________________ Himoyaga qo`yildi Kafedra mudiri _ ____________ 2015-yil “ ”_____________ QARSHI 2015

M U N D A R I J A K I R I S H……………………………………………………………. 1-BOB. Qashqadaryo viloyatining landshaft xususiyatlari……………. 1.1. .“Landshaft” to`g`risida umumiy tushuncha……………………… 1.2. Hozirgi landshaftlar, ularning tuzilmasi va tasnifi………………... 2-BOB. Qashqadaryo viloyati landshaftlarining inson faoliyati ta’siri ostida o`zgarishi ……………………………………………………….. 2.1. Antropogen va madaniy landshaftlarning nisbati………………… 2.2. Madaniy landshaftlar va ulani tashkil etish………………………. X U L O S A… …………………………………………………….. ADABIYOTLAR……………………………………………………... 2

M U Q A D D I M A Mavzuning dolzarbligi. Inson faoliyatining tabiatga va uning jarayonlariga ta`siri tobora kuchayib borayotgan sharoitlartda bu ta`sirni optimallashtirish (tartibga solish, cheklash) muhim amaliy ahamiyatga ega. Jamiyatning tabiiy muhitdan oqilona foydalanish, muhofaza qilish va yaxshilashga doir ijtimoiy tadbirlarning barcha tizimi tabiiy – hududiy komplekslar to`g`risidagi ta`limot asosida ishlab chiqilishi lozim. Landshaftlarni o`rganish muhim umumilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Zero, landshaftlar – tabiiy resurslarga ega bo`lgan va resurslar qayta tiklanadigan hamda genofond saqlanadigan tabiiy sistema, insonning hayoti va faoliyati kechadigan muhit, tabiiy laboratoriya va estetik idrok qilish manbaidir. Landshaft – insonning hayoti va turli xil faoliyatining muhiti sifatida qaraladi. Insonning hayot faoliyatining muhitini o`rganishda nafaqat ishlab chiqarish va sotsial – maishiy holat, balki landshaftning tabiiy xossalari ham nazarda tutiladi. Landshaf ning muhitni qayta tiklaydigan sistema bo`lishdek, kishilarning hayoti uchun zarur bo`lgan sharoitlarni (havoning gaz tarkibi, suvning tarkibi va b.) doimiy holda qayta tiklash kabi muhim xossalarini saqlab qolish zarur. Malakaviy ishning tadqiqot obyekti va predmeti . Qashqadaryo viloyati landshshaftlari tadqiqot obyekti bo’lib, predmeti madaniy landshaftlar va ularni tashkil etish masalalarni tahlil qilishdan iborat. Landshaft nafaqat ilmiy tadqiqot obyekti, balki inson faoliyatining obyekti hamdir. Landshaftlar resurs (resursli va resursni qayta tiklaydigan) sistemasi funksiyalarini, inson hayoti va faoliyati muhiti funksiyalarini, genofond saqlanadigan sistema funksiyalarini bajaradi va shu sababli muhofaza qilinadiga muhim obyekt sifatida namoyon bo‘ladi. Xo`jalik tarmoqlari uchun landshaft qayta tiklanadigan resurslarni ishlab chiqarish manbai, qishloq va o`rmon ho`jaligi uchun biomassa qayta tiklanishining tabiiy mehanizmidir. Landshaftlar resursli tabiiy sistema sifatida muhofaza qilinayot ganda uning resurslarni qayta tiklaydigan xossalarini asrash, eroziya, ifloslanish tu fayli buzilishidan saqlash kabi tadbirlarni amalga oshirishga harakat qilish lozim. Buning uchun landshaft tuzilmasi va mavjudligining juz`iyatlarini bilish va aniqlash asosida bo`lishi lozim. 4

Muammoning o`rganilganlik darajasi. “Landshaft” tushunchasi geografik tadqiqotlarda asosiy mavzulardan biridir. Madaniy landshaft konsepsiyasi hozirgi paytda jahonning nufuzli geograf olimlari tomonidan tadqiq qilinmoqda, bu tushunchaning mohiyatiga doir fikr-mulohazalar bildirilmoqda. Ammo, mamlakatimiz, xususan viloyatimizning madaniy lahdfshaftlarini tadqiq qilishga yetarlicha e’tibor qaratilganicha yo`q. Viloyatimizning madaniy landshaftlari qisman S.A.Nishonov, S.I.Abdullayev, B.Ch.Murtazayev, M.G.Nazarov kabi olimlar tomonidan tadqiq qilingan. Shundan kelib chiqqan holda viloyatimiz hududida bunyod etilgan madaniy landshaftlarning xususiyatlarini o`rganishga va shu asosda madaniy landshaftlar to`g`’risidagi nazariy tasavvurlarni umumlashtirishga jazm qildik. Bitiruv malakaviy ishning maqadi va vazifalari. BMIning asosiy maqsadi geografiyada landshaftshunoslikning ilmiy asoslarini va madaniy landshaftlarning xususiyatlarini (Qashqadaryo viloyati misolida) yoritishdan iborat. Buning uchun ishni bajarishda quyidagi asosiy vazifalarni yechishga harakat qilindi: - “landshaft” tusunchasininmg mohiyatini mahalliy misollar yordamida ochib berish; - hozirgi landshatlarni antropogen omil ta’siri ostida o`zgarishiga ko`ra tasnmif qilish va har bir landshaft guruhining xususiyatlarini bayon qilish; - “antropogen landshaft” va “madaniy landshaft” tushunchalarini qiyoslash va mohiyatini yoritish; - madaniy landshaftlar va ulani tashkil etish muammolarini tahlil qilish. Bitiruv malakaviy ishdagi ilmiy yangiliklar va amaliy ahamiyati. Ishda so`ngi yillarda jahonning turli mamlakatlarida geografik tadqiqotlarda madaniy landshaftlar konsepsiyasining bayoniga doir fikr-mulohazalar tahlil qilindi va madaniy landshaftlar to`g`risidagi ilmiy tasavvurlar umumlashtirildi. Madaniy landshaftlarni bunyod etishning geografik jihatlari qarab chiqildi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish “Kirish”, “Tushuntirish qism” va “Xulosa”dan iborat bo`lib, tushuntirish qism ikki bob va to`rt banddan iborat. Bitiruv malakaviy ish kompyuter yozuvida jami 69 bet (… kb)dan iborat bo`lib, ishning tushuntirish qismi taqriban … so`zda bayon qilingan. Bitiruv malakaviy 5

ishga uning mazmumini ixchamroq bayon qilishga imkon beradigan 2 ta jadval, 2 ta rasm va 1 ta kartosxema ilova qlindi. Bitiruv malakaviy ishini bajarishda cho`l hududlari tabiatining muayyan jihatlari yoritilgan o`zbek va horijiy tillardagi adabiyotlar va kartografik manbalardagi ilmiy-nazariy va amaliy sajiyadagi masalalar o`rganildi va tahlil qilindi. Bitiruv malakaviy ishni bajarishda ish mavzusiga bevosita bog`liq bo`lgan o`zbek va horijiy tillardagi 44 nomdagi adabiyotdan, internet materiallaridan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishini yozishda adabiyotlardan, turli geografik ma`lumotnomalardan, viloyat tabiatni muhofaza qilish va boshqa tashkilotlarning ma`lumotlaridan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishni bajarishda qiosiy-geografik, majmuiy-geografik metodlardan, dala sharotlarida to`plangan ma`lumotlardan va kartografik materiallardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ish mavzusi bo`yicha talabalarning konferensiyasiga “Qashqadaryo viloyatining madaniy landshaftlari” mavzusida ma’ruza taqdim qilingan. 1-BOB. QASHQADARYO VILOYATINING LANDSHAFT XUSUSIYATLARI 1.1. “Landshaft” to`g`risida umumiy tushuncha 6

“Landshaft” xalqaro miqyosda tan olingan ilmiy termindir. Geografiyaning rivojlanishida landshaft (geosistema, tabiiy hududiy kompleks) konsepsiyasi eng muhim nazariy qoidalardan biri hisoblanadi. Landshaft so`zi ilk bor IX asrda Fuld monastiri monarxlarining ishlarida uchraydi. U ilohiyot mutaxassisi Tatianning “Injil garmoniyasi”ni lotinchadan tarjima qilishda lotincha region (rayon, o`lka, mamlakat) so`zini “yagona qavmning yagona muqaddas yeri (~ jannat monand yer), Germaniyada umumqabul qilingan planga muvofiq tartibga solingan hudud…” ma’nolarini anglatadigan landshaft so`zi bilan almashtirilgan. Keyinchalik bu tushuncha sekin-asta dastlabki ma’nosidan uzoq bo`lgan tushunchaga aylan(tiril)gan. Landshaft ma’muriy-hududiy va hududiy tushunchaga aylandi. XVI asrda landshaft (manzara) rasmchiligi rivojlana boshlaydi. Rasmlarda yerlarning tipik ko`rinishlari aks ettirilgan. XIX asrning boshiga kelib landshaft deganda kuzatuvchi bir qarashda ko`rinadigan va qo`shni yerlardan farq qiladigan atrof hudud tushunilgan (Usmanov, Abdullayev, 2014). P. Jeymsning (1988) yozishicha, 1000-yilga qadar qadimiy ingliz tilida “the landscape” so`zi hududning ko`lamini anglatgan. “Landscape” so`zi esa ingliz tiliga XVII asrning boshida holandcha “landshap” so`zining ko`chishi bilan bog`liq. Nemis tilidagi Landschaft so`zi XV asrdan boshlab rassomlar tomonidan Yer yuzasi qiyofasining biror- bir jihatini - tabiiy manzarasini ifodalash uchun qo`llanilgan (Schmithyuzen, 1963). Hozirgi paytda ilmiy mazmundagi “landshaft” ( die Landschaft; land yer, hudud, o`lka, joy schaft o`zaro aloqa) termini nemis so`zlashuv tilidan olingan. K. Byurgerning (K.B ü rger, 1935) tasdiqlashicha, landshaft termini ilmiy geografik adabiyotlarga aniq chegaralangan mazmunga ega holda 1805–yilda nemis geografi A.Gommeyer tomonidan kiritilgan. Geografiya muayyan hududlardagi ob`yektlar va hodisalarning o`zaro aloqalarini o`rganishda bu ob`yektlar va hodisalarning landshaft hosil qiluvchi majmuasiga qaratmog`i lozimligi to`g`risidagi g`oyani 1885-yilda I.Vimmer o`zining “Historische Landschaftskunde” deb nomlangan kitobida bildirgan edi. A. Humboldt o`zining tadqiqotlarida Landschaft so`zidan ham foydalangan. Ammo, u landshaft deb, tevarak atrofning ko`z bilan ko`rib (vizual) idrok qilinadigan va estetik jihatdan baholanadigan go`zalligini tushungan.Shu sababli A. Humboldtni badiiy landshaftshunoslik ning asoschisi deb hisoblash mumkin (Milkov, 1990). 7

Germaniyada geografiyaning lanshaftshunoslik (Landschaftskunde) sifatida rivojlanishiga katta hissa qo`shgan olimlardan biri Z. Passargedir (1867 - 1958). U nafaqat uncha katta bo`lmagan hududlarni (rayonlarni) o`rganish jarayonidagina emas, balki global miqyosdagi xulosaslarga asoslangan holda landshaftlarni tadqiq qilgan edi. Uning fikricha, geografning bosh vazifasi tabiiy landshaftlarni o`rganishdan iborat. Z. Passarge (1913) landshaftlarni o`rganishga maxsus nazariy ishini bag`ishlagan. Bu ishida u landshaftni hamma tabiiy komponentlar barcha muhim punktlarda (lot. punctum nuqta) moslik topadigan oblast sifatida qaraydi. J.Shmithyuzen esa “har bir landshaft bir butun Geosfera (Geosph д re) ichidagi dinamik strukturadan, moddiy – makon – zamondagi (Sach – Rum – Zeit) sifat jihatdan aniq sistemadan iborat, deb hisoblagan. Boshqacha so`z bilan aytganda, uni makoniy sistema sifatida belgilash mumkin edi. Organizmlarga o`xshash berk sistemalardan farq qilgan holda bu - ochiq sistemadir” (Schmithyuzen, 1963). O. Shlyutter dastavval o`zi foydalangan Urlandschaft so`ziga ta`rif beradi. Uning fikricha, Urlandscaft – bu inson faoliyati tufayli sodir bo`lgan katta o`zgarishlarga qadar mavjud bo`lgan landshaftdir. Inson madaniyati tomonidan yaratilgan landshaftni esa u madaniy landshaft deb ataydi. O. Shlyutter landshaftga uning komponentlaridan biri sifatida insonni ham kiritgan. O. Shlyutterdan keyin ko`pgina nemis geograflari “landshaft” tushunchasiga katta e`tibor bergan holda geografiyani landshaftshunoslik sifatida belgilaydilar. L.Vaybel (1933) Landshaft terminining mohiyatiga bag`ishlangan maqolasida Germaniyada bu termin geograflar o`z e`tiborini kichikroq hududlarni o`rganishga qaratgan ayni bir paytda keng qo`llanila boshlanganligi to`g`risida yozadi. Chunki, kichikroq hududlarni uncha katta bo`lmagan rayon ma`nosidagi Landschaft so`zi yirik rayonlar uchun qo`llanilgan Gebiyet (oblast) so`ziga nisbatan qulay bo`lgan. Ularning ko`pchiligi F.F.Rihtgofenning ob`yektlar va hodisalarning o`zaro aloqalari konsepsiyasini qo`llaganlar. Ular Landschaft so`zini bir-biri bilan bog`liq bo`lgan elementlar orasidagi uyg`unlikning sinionimi sifatida qaragan edi. Ular dastlab Landschaft ni bevosita kuzatish mumkin bo`lgan hodisa deb hisoblagan bo`lsalarda, Landschaft so`zi bir xil juz`iyatli hudud yoki rayonning sinonimi deb hisoblaydilar. 8

H.Lautenzah keyinroq (1952) Germaniyadagi geograflarning ko`pchiligi O. Shlyutter izidan boprib, geografiyaning bosh maqsadi landshaftni o`rganishdan iborat deb hisoblaydilar, deb yozgan edi. Geografik qobiq va uning ayrim sferalari – litosfera, hidrosfera, atmosfera va biosfera parchalaridan iborat bo`lgan asosiy tarkibiy qismlari landshaft (tabiat, geografik ) komponentlari deyiladi. Landsaft komponentlariga Yer po`stining qattiq massalari, hidrosferaning turli shakllari, ya`ni yer usti va yer osti suvlari, atmosferaning havo massalari, organizmlarning turkumlari (o`simlik qoplami, hayvon dunyosi va mikroopganizmlar), tuproqlar mansub. A.G.Isachenkoning (1990) fikricha, relef (Yer po`stining muhim xossasi va shakllari) va iqlim (atmosfera xossalari va jarayonlarining majmuasi) ham tabiiy kompleks faoliyatida muhim ahamiyatga ega bo`lganligi sababli mustaqil geografik komponentlardir.Bu komponentlar tabiiy-hududiy kompleksning moddiy kompontlaridir. I.M.Zabelin (1973) fikricha, tog` jinslari, suv, havo, tuproq, bakteriyalar, o`simliklar, hayvonlar, qo`ziqorinlar va Quyosh radiatsiyasi geografik qobiqning komponentlaridir. A.M. Ryabchikov (1972) esa issiqlik, nam, havo, morfostruktura, tuproqlar va biogeosenozlarni asosiy landshaft komponentlari deb hisoblagan edi. Tabiiy-hududiy kompleksning energetik komponentlarini dastavval Quyosh energiyasi va, shuningdek Yerning ichki energiyasi hosil qiladi. Lanshaft komponentlari makonda va zamonda bir-biri bilan chambarchas bog`liq bo`lib, komponentlardan birining o`zgarishi bilan boshqalari ham o`zgaradi va “zanjirli reaksiya” vujudga keladi. Landshaft komponentlari odatda ularning ayrim xossalari yoki holatini ifodalaydigan elementlar ga ajratiladi. Amalda komponentni mustaqil sistema sifatida landshaftdan tashqarida o`rganib bo`lmaydi. Tabiiy-hududiy kompleksning shakllanishida ishtirok etadigan barcha landshaft komponentlari landsaft hosil qiluvchi omillar deyiladi. Bu tabiiy omillar zonal (iqlim, tuproqlar, osimlik va hayvonot dunyosi) va azonal (relief, geologik tuzilish) landshaft hosil qiluvchi omillar ga ajratiladi. Barcha komponentlarni mujassamlashtirgan komplekslar to`liq tabiiy (tabiiy - hududy) komplekslar, 3, 2 va 1 komponentdan tashkil topgan komplekslar esa (masalan, biotsenoz, fitotsenoz, havo massasi, suv massasi va b.) noto`liq tabiiy komplekslar 9

deyiladi. Noto`liq komplekslar to`liq komplekslarga birlashadi. To`liq tabiiy komplekslar umumiy holda tabiiy-hududiy komplekslar deb ataladi va quruqlikda tabiiy-hududiy , okeanda – tabiiy-akval komplekslar ni hosil qiladi. Geografik qobiq murakkab tabiiy sistemalar yoki komplekslardan tashkil topgan. Tabiiy hududiy kompleks tushunchasi kompleks tabiiy geografiyadagi fundamental tushunchalardan biridir.Uning shakllanishining ildizlari V.V.Dokuchayevning XIX asrning so`ngi choragida yozgan asarlariga borib taqaladi. A.N.Krasnov (1895) geografiya alohida hodisalar va jarayonlarni emas, balki ularning birikmasini, geografik komplekslarni - cho`llar, dashtlar, doimiy qorlar va muzlar, issiq va doimiy nam va boshqa oblastlarni o`rganishi lozimligini ta`kidlagan edi.Tabiiy hududiy kompleks tushunchasi XX asrning birinchi yarmida atoqli rus geograflaridan biri L.S.Berg tomonidan rivojlantirildi. Uning ta`kidlashicha, Yer yuzasida ob`yektiv maqvjud bo`lgan ko`plab hududiy birikmalardan yoki geografik landshaqftlardan tashkil topgan. Ko`pgina hollarda “tabiiy-hududiy kompleks” terminining sinonimlari sifatida “tabiiy-geografik kompleks”, “geografik kompleks (geokompleks)”, “landshaft”, “geosistema” terminlari ham qo`llaniladi. Ayniqsa “geosistema” termini tabiiy-hududiy kompleksning tarkibiy qismlarini o`zaro ta`sir va dinamik holatda tasavvur qilishga imkon beradi. Tabiiy- geografik ko mpleks - bu rivojlanishning muayyan bosqichida qayd qilingan geosistemadir. Bu tushunchalar mohiyatiga ko`ra umumiylikka ega, ammo ayni paytda ularning har biri batamom individualdir. Ularning ilmiy salohiyati, dalil-isbotlari, nazariy va amaliy rivojlanishi juda xilma-xil. Shunday qilib, tabiiy hududiy kompleks – geografik qobiqning genetik jihatdan bir butun va tabiiy sharoiti bir xil bo`lgan, tabiiy chegaralarga ega bo`lgan, bir-biridan sifat jihatidan farq qiladigan, o`zaro ta`sirda va o`zaro taqozada bo`ladigan , o`zidan kichikroq tabiiy komplekslardan tashkil topgan landshaft komponentlari (relef, iqlim, yuza suvlari, tuproqlar, o`simlik, hayvonot dunyosi) ning murakkab qonuniy birikmasidir. Har bir tabiiy hududiy kompleksning strukturasini modda va energiyaning uzluksiz aylanishida namoyon bo`ladigan ichki komponentlaro va komplekslararo aloqalar belgilaydi. 10

Bir xil tarkibli, asosiy komponentlarning (issiqlik, nam, havo, morfostruktura, tuproqlar va biogeosenozlar) bog`liqligi xos bo`lgan, vujudga kelishiga ko`ra bir xil bo`lgan tabiiy hududiy komplekslar landshaftlar deyiladi (Ryabchikov, 1972). Jahon adabiyotlarida hozirgi paytda ham landshaft tushunchasining turli talqinlari mavjud. Yondashuvlarning birida landshaft atrof muhit (iqlim va geografik sharoitlar)ga tenglashtiriladi. Bunday holda atrof muhit unda yashaydigan odamlarga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud, inson tubdan va sezilarli darajada o‘zgartirmagan. Boshqa yondashuvlarda landshaft uning kulturologik mohiyatidan kelib chiqiladi. Landshaft – bu “atrof muhitni reprezentatsiya qilish, strukturalashtirish va simvollashtirish usullari sistemasi”. T.Ingold landshaftni “unda yashaydiganlarga ma’lum bo‘lgan va tasavvur qilinadigan ko‘rinishdagi olam” deya talqin qiladi. Landshaft – elementlarning hududiy joylashuviga o‘zgartirilgan faollik namunalari, inson faoliyati modellarining tashqi shakllaridir (Usmanov, Abdullayev, 2014). Hozirgi paytda GFR geograflarining ishlarida geosfera ikkita asosiy birlikka – tabiiy hudud (prostranstvo) va landshaftga ajratiladi. Tabiiy hudud deb geosferaning tabiat qonunlari determinlashtirgan har qanday ko`lamdagi qismi tushuniladi. “Landshaft” tushunchasi to`liq geografik reallikni qamrab olishda tabiiy hudud sifatida ham, yerdan foydalanishdagi o`zgarishlar sifatida ham foydalaniladi. “Antropogen (texnogen, madaniy) landshaft” va “texnogeosistema” tushunchalari insonning aralashuvi natijasida sodir bo`lgan o`zgarishlarni ta`kidlash uchun qo`llaniladi. Nemis geografiyasida “Landeskultur” termini tarqalgan bo`lib, hududning jamiyat tomonidan o`zgartirilgan hozirgi holatini va barcha sotsial-iqtisodiy tadbirlar ta`siri ostida bo`lgan hududning doimiy ravishda foydalanilishi bilan bog`liq holda o`zgarayotgan tabiiy komponentlarini anglatadi (Haaze, Shlyutter, 1980). Italiyada landshaft to`g`risidagi tushuncha A.Sestini tomonidan ishlab chiqilgan bo`lib, landshaft – tabiiy va sotsial-iqtisodiy juz`iyatlarining majmuasi sifatida tushuniladi. Landshaft uchun barqaror bo`lmagan muvozanat holati xos. Fransuz geograflari qishloq joylarini tavsiflashda mamuniga ko`ra “landshaft” terminiga o`xshash “pey” terminini qo`llaydilar. E. Reklyu - fransuz geograf – landshaftshunoslaridan biri hisoblanadi. Uning XIX asr oxirida nashr qilingan ishlarida 11

lanshaft tushunchasi garchi markaziy o`rin tutmasada aniq tabiiy joylarning ifodalanishi tabiiy geografiyada asosiy tushunchalarning shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Fransiyada geograflarning aksariyat qismi landshaftni idrokdan tashqarida mavjud bo`lmaydi, ya`ni u ob`yektiv mavjud THK emas, balki yuzaning kuzatuvchi idrok qiladigan qismi, deb hisoblaydilar. Fransuz geograflari landshaftni uch a`zoli (geoma + biota + inson faoliyati) kompleks deb hisoblagan holda asosiy e`tiborlarini landshaftning zamon koordinatasiga qaratadilar. Landshaft tadqiqotlarida landshaftning ekologik vaziyatiga asosiy e`tibor qaratiladi. Fransuz geografiyasida “manzaralar to`g`risidagi ta`limot” mavjud bo`lib, turli manzaralarning har xil individumlarga, kishilarning turli sotsial guruhlariga ta`sirini o`rganadigan o`ziga xos yo`nalish mavjud. Hozirgi paytda “landshaft” tushunchasiga yaqin bo`lgan juda ko`p tushunchalar mavjud (rayon, madaniy landshaft, total landshaft, integral landshaft, ekosistema, geosistema va b.). Germaniyadan AQShga landshaft g`oyasini keltirgan Karl Zayerning klassik ishlarida eng muhimi shu ediki, o`xshash tabiiy asosda turli etnik guruhlar o`zini har xil tutadi, tabiatga ta`sir ko`rsatishning har xil texnologiyani qo`llaydilar, har xil yerlarni tanlaydilar. Bu esa yagona tabiiy asosda turli madaniy landshaftlarning shakllanishiga olib keladi (Jeyms, Martin, 1988). V.V.Dokuchayevning tuproqlar to`g`risidagi ta`limoti tabiiy geografik kompleks g`oyalarini ishlab chiqish uchun tayanch bo`lib xizmat qildi. Zero, V.V.Dokuchayevning g`oyalarini rivojlantirgan holda uning izdoshlari geografik tadqiqotlarning asosiy ob`yekti sifatidagi landshaft to`g`risidagi ilmiy tasavvurga kelishdi (Isachenko, 1979). L.S.Berg V.V.Dokuchayevni landshaftshunoslik va hozirgi geografiyani asoschisi deb atagan edi (Isachenko, 1991). L.S.Berg rus olimlari orasida birinchi bo`lib landshaftlarga aniq ta`rif beradi. Uning fikricha (1913), “tabiiy lanshaftlar deganda relief, iqlim, o`simlik va tuproq qoplamining yetakchi belgilarining o`xshashligi bilan ajralib turadigan joyni tushunmoq lozim” XX asr davomida landshaftning morfologiyasi, geofizikasi, geokimyosi, dinamikasi, rivojlanishi, o`z-o`zini boshqarishi va boshqa jihatlari ancha mukammal o`rganildi, landshaft tushunchasining talqini takomillashdi.Ayniqsa, XX asrning 60-70- yillarida landshaftshunoslik sohasida qilingan ilmiy izlanishlar yuqori pog`onaga 12

ko`tarildi. Shu sababli F.N.Milkov (1973) tabaiy geografiyaning 1955-yildan keyingi davrini landshaft bosqichi deb baholaydi. O`zbekistonda landshaftshunoslikning rivojlanishi rossiyalik geograflar V.V. Dokuchayev, L.S.Berg, S.V.Kalesnik, N.A.Solnsev, A.G.Isachenko, V.B.Sochava, P.S.Preobrajenskiy, F.N. Milkov, N.A. Gvozdetskiy va boshqalarning nomi bilan bog’liq.O`zbekiston landshaftlarini nazariy va amaliy jihatdan o`rganishda va landshaftshunoslikning rivojlanishida S. Abbosov, A.A.Abdulqosimov, I.Abdug`aniyev, L.Alibekov, L.N.Babushkin, P.Baratov, Sh.S.Zokirov. N.A.Kogay, A.Mamatov, I.Nazarov, S.A. Nishonov, A.A.Rafiqov, O. Rahmatullayev, Y.Sultonov, M.Umarov, P.N.G`ulomov, I.A.Hasanov, R.Y. Holiqov va boshqa bir qator olimlarning xizmatlari katta. Landshaft – Yer yuzasining mustaqil tabiiy xosilalaridan tashkil topgan, ob`yektiv holda mavjud bo`lgan mustaqil geografik xosila bo`lib, geografik qobiqning boshqa qismlaridan sifat jihatidan farq qiladi.Landshaft tabiiy chegaralarga ega bo`lib, o`zining ichki bir xilligi, tuzilmasi, jarayonlar va hodisalarning muyayyan ma jmuasi bilan ifodalanadi. Geologik tuzilish, relef, iqlim, tuproqlar, suvlar va muayyan landshaftning shakllanishida ishtirok etadigan boshqa tabiat komponentlari landshaft xosil qiluvchi omillardir. Har bir landshaft individual tashqi qiyofaga va ichki tuzilmaga ega. Bu tuzilmani landshaft xosil qiluvchi tabiiy komponentlarning to`ri va aks aloqalari va o`zaro ta`siri, Yer yuzasidagi konkkret joylashuvi va chegaralari makon va zamonda modda va energiya balansining nisbatidagi o`zgarishlarga bog`liq bo`lgan rivojlanishi bilan bog`liq. Landshaft – o`zaro ta`sirda bo`lgan tabiiy va antropogen komponentlarning nisbiy birligi ifodalanadigan, shuningdek kichik taksonomik birlikdagi kompo nentlarning hamda inson ta`sirida bo`lgan xosil bo`lishiga ko`ra bir xil tabiiy hududiy sistemasidir. Hozirgi geografik adabiyotlarda “landshaft” tushunchasi asosan 3 xil - regional, tipologik va umumiy talqin qilinadi. Landshafning barcha xildagi talqinlari uchun uning tabiiy hududiy komplekslar sifatida tushunilishidir. Farqi esa landshaft tushunchasiga qanday tip va taksonomik kattalikda qaralayotganligidadir. ”Landshaft” tushunchasining har uchala talqini tabiiy muhitning nazariy modeli sifatida qarash mumkin. Yo`nalishlarning har biri muayyan darajada amaliyotga xizmat qiladi. 13

Landshaftni (geografik) tabiiy - hududiy kompleks sifatida qarash uning barcha talqinlari uchun umumiydir. Bu talqinlardagi asosiy farq esa landshaft tushunchasiga qanday tip va taksonomik kattalikda qaralayotganligiga bog`liq. Tabiiy geografiyada hozirgi paytda “geografik landshaft “ tushunchasi bilan bir qatorda “geosistema” tushunchasi ham keng qo`llanilmoqda. Bu tushunchlar ko`p jihatdan umumiy juz`iyatlarga ega, ammo ularning har biri o`ziga xos individuallikka ega. Ularning ilmiy salohiyati, argumentatsiyasi, nazariy va amaliy rivojlanishi turli xil. Shu sababli ularni qiyoslash ularning har birining juz`iyatlarini va nisbatini belgilash imkonini beradi. “Geosistema” tushunchasining keng tarqalishining boshqa bir sababi barcha mamlakatlarda sistemali tadqiqotlarga e`tiborning kuchayishidir. Tabiiy landshaftlarni sistemalar nazariyasi asosida o`rganishni boshlab bergan V.B. Sochava (1963) lanshaftga mazmundosh bo`lgan “geosistema” terminini fanga kiritdi. U tabiiy geografiya o`rganadigan barcha ob`yektlarni “geosistema”, deb nomladi. Uning fikricha, geosistema landshaft – ekologik kategoriya bo`lib, tabiatning geografik qobiqda amal qiladigan qonuniyatlarga bo`ysunadigan o`zaro bog`liq komponentlari geografik sistemalarni (geosistemalarni) hosil qiladi, ya`ni “geosistema – planetar geosistema (geografik qobiq yoki butun geografik muhit)dan tortib elementar geosistema (tabiiy – geografik fatsiya)gacha bo`lgan barcha mumkin bo`lgan kategoriyadagi tabiiy birliklardir”. V.B. Sochavaning fikricha, “geosistema alohida, o`ziga xos boshqariladigan sistemalar sinfidir, unda tabiatning barcha komponentlari bir-biri bilan o`zaro bog`liqlikka va o`zaro aloqadorlikka ega hamda muayyan darajada bir butun ob`yekt sifatida fazo bilan va kisxilik jamiyati bilan o`zaro ta`sirdadir” (1970). Binobarin, landshaft geosistma sifatida individual tashqi qiyofa, tuproq, biotiik, abiotik va antropogen subsistemalar orasidagi to`g`ri va teskari o`zaro aloqalar va o`zaro ta`sirlar xosil qiladigan individual ichki tuzilma, muayyan energiya balansi, Yer yuza - sidagi aniq o`rni va chegaralari, makon va zamonda modda va energiya nisbatidagi o`zgarishlarga bog`liq bo`lgan rivojlanish kabi xossalari bilan ifodalanadi ( Y. Demek, 1977). 14

Har qanday landshaft makonda ham, zamonda ham o`zining doimiy tuzilma siga ega. Har bir landshaft moddiy sistema bo`lib, o`z navbatida kichikroq sistemalar dan tashkil topgan. A.G. Isachenko (1991) fikricha “geosistema” tushunhasi geografik qobiqdan tortib uning eng kichik bo`linmalarigacha bo`lgan tabiiy-geografik birliklarining barcha iyerarhik qatorini o`z ichiga oladi. Ko`pchilik tabiiy geograflar “geosistema” terminini “tabiiy hududiy kompleks“,“tabiiy-geografik kompleks”,“landshaft” terminlarining sinonimi yoki mohiyatiga ko`ra bir-biriga yaqin tushunchalar, deb hisoblaydilar. Masalan, A.G. Isachenko “geokompleks” termini o`rniga “geosistema” terminini qo`llash maqsadga muvofiq ekanligini ta`kidlaydi. Geosistema – tabiiy hududiy kompleks tushunchasiga nisbatan kengroq tushuncha. “Tabiiy - hududiy kompleks” tushunchasi geografik qobiqning faqat ayrim qismlariga, uning hududiy bo`linmalariga nisbatan qo`llash mumkin. Biroq bir butun sifatidagi geografik qobiqning o`ziga nisbatan qo`llab bo`lmaydi. A.G. Isachenko (1991) fikricha har qanday tabiiy-geografik kompleks sistemadir, ammo hamma sistemalar ham kompleks bo`lavermaydi. “Geosistema” termini ob`yektning sistemali mohiyatini, uning tabiatdagi uyushuvning universal shakli sifatidagi sistemalarga mahsubligini ifodalaydi. Har qanday katta-kichiklikdagi tabiiy-geografik kompleks geografik sistema (geosistema) deb atalishi uchun zarur bo`lgan juz`iyatlarga ega. Chunki, har bir tabiiy- geografik kompleks o`zidan kichik bo`lgan komplekslardan tashkil topgan va o`z navbatida uning o`zi ham o`zidan yirikroq bo`lgan kompleks tarkibiga kiradi. Har bir tabiiy-geografik kompleksning tarkibiy qismlari orasida o`zaro ta`sir va aloqalar mavjud va shu tufayli bir butunlik juz`iyatiga ega. Demak, Yer yuzasidagi barcha katta- kichiklikdagi tabiiy – geografik komplekslar geosistemalardir. Geosistemalar dinamik sistemalar bo`lib, tashqi omillar va o`ziga xos bo`lgan bir butunlikni vujudga keltiruvchi ichki jarayonlar ta`sirida tarkib topadi, mavjud bo`ladi va o`z-o`zini uzluksiz rivojlantirib turadi. V.B. Sochava (1970), keyinroq A.G.Isachenko (1990) geosistemalarning s ayyoraviy, regional va mahalliy yoki lokal (lot. lokalis mahalliy) darajalarini ajratishadi. 15

Landshaftshunoslik geografik qobiqning qismlari sifatidagi lahdshaftlarni – turli kattalikdagi murakkab tabiiy va tabiiy – antropogen geosistemalarni o`rganadi. Landshaftshunoslik landshaftlarning paydo bo`lishi, tuzilishi, o`zgarishi, hududiy differensiatsiyai va integratsiyasini, tarqal;ishini, shuningdek ayrim xossalarini, elememenlarining o`zaro aloqalarini, ularning tabiiy va antropogen omillar ta`siri ostida o`zgarishini tadqiq qiladi. Ammo, landshaftshunoslikning predmeti va tabiiy geografik fanlar sistemasidagi o`rni munozarali masala bo`lib qolmoqda. 1-rasm. Landshaftshunoslikning tabiiy fanlar sistemasidagi o`rni. (S.I.Abdullayevdan, 2012) Landshaftshunoslik geografik qobiqning qismlari sifatidagi lahdshaftlarni – turli kattalikdagi murakkab tabiiy va tabiiy – antropogen geosistemalarni o`rganadi. Landshaftshunoslik landshaftlarning paydo bo`lishi, tuzilishi, o`zgarishi, hududiy differensiatsiyai va integratsiyasini, tarqal;ishini, shuningdek ayrim xossalarini, elememenlarining o`zaro aloqalarini, ularning tabiiy va antropogen omillar ta`siri ostida o`zgarishini tadqiq qiladi. A mmo, landshaftshunoslikning predmeti va tabiiy geografik fanlar sistemasidagi o`rni munozarali masala bo`lib qolmoqda. A.G. Isachenkoning (1991) fikricha, landshaftshunoslik tabiiy geografik fanlar qatoriga kiradi va ularning o`zagini tashkil qiladi handa ularni bog`lab turadi, deb qayd qiladi.Uning fikricha landshaftshunoslikning vazifasi quruqlikdagi geosistemalarni, ya`ni tabiiy hududiy komplekslarni o`rganish bilan cheklanadi. Okean va okean tubi 16Fizika Matematika EkologiyaBiologiya XimiyaYer to`grisidagi fanlar (geologiya, geografiya, landshaftshunoslik

geosistemalari geografik qobiqning litosfera – atmosfera va litosfera – hidrosfera tutashuvidagi yuzalarda shakllanadi, ammo ular hozircha juda kam o`rganilgan.Bunday geosistemalar okeanologiya negizida uning sintetik qismi sifatida o`rganilishi lozim. Landshaftshunoslikning vazifasi quruqlikning regional va lokal geosistemalarini, ya`ni tabiiy hududiy komplekslarnining differensiatsiya va integratsiya, rivojlanish va joylanish, ularning turli xossalarini, mavjudligini, dinamikasi va evolyutsiyasining qonuniyatlarini har tomonlama o`rganishdan iborat. Uningcha tabiiy-geografik rayonlashtirish ham landshaftshunoslikning bir qismidir. Landshaftshunoslikning landshaftning ichki hududiy bo`linishi va morfologik tarkibiy qismlardan iborat bo`lgan lokal geosistemalarning qonuniyatlarini o`rganish bilan shug`ullanadigan bo`limi landshaft morfologiyasi deyiladi. Morfologik jihatdan landshaft fatsiya, urochisha va joy dan tashkil topgan. Har qanday landshaft makonda ham, zamonda ham o`zining doimiy tuzilma siga ega. Har bir landshaft moddiy sistema bo`lib, o`z navbatida kichikroq sistemalar dan tashkil topgan. 1.2. Hozirgi landshaftlar, ularning tuzilmasi va tasnifi Taniqli rus olimlari V.V.Dokuchayev va A.A.Voyeykov ham о`z asarlarida inson faoliyati natijasida tabiiy komponentlarning о`zgarishini chuqur tahlil qilib kо‘rganlar. Bu masala keyinchalik ham tabiatshunos olimlarning e’tiboridan chetda qolmagan. Ayniqsa, L.S.Berg (1915, 1931), A.D.Gojev (1930), L.G.Ramenskiy (1935-1938), V.N.Gorodkov (1938), S.V.Kalesnik (1947-1971) F.N.Milkov (1955-1980) kabi olimlarning ishlarida ushbu mavzuning faqat nazariy tomonlarigina ta’kidlanib qolmasdan, balki inson bilan tabiat о‘rtasidagi aloqalarning mohiyatini ochib berishga ham urinib kо`rilgan. 1970-yilda Voronej universitetining professori F.N.Milkov “Yerning landshaft sferasi” degan kitobida (rus tilida) “Inson tomonidan о`zgartirilgan va barpo etilgan komplekslarni о`rganish bilan antropogen landshaftshunoslik shug`ullanishi kerak” deb ta’kidlab о‘tganidan sо`ng landshaftshunoslik tarkibida yangi bir ilmiy yо`nalish - antropogen landshaftshunoslik shakllana boshladi. 17

Sayyoramizning deyarli barcha katta – kichik hududlarida tarqalgan hozirgi landshaftlar inson faoliyati tufayli bevosita yoki bilvosita muayyan darajada о‘zgartirilgan. Shu sababli hozirgi landshaftlar asosan antropogen landshaftlarning ozmi – kо‘pmi о ` zgartirilgan tabiiy landshaftlar bilan bо ` lgan hududiy birikmasidan iborat. Umuman olganda, Yer sharida ma’lum darajada о ` zgartirilmagan tabiiy landshaftlar deyarli saqlanib qolmagan, deb hisoblash mumkin. Chunki, geografik qobiqdagi modda va energiyaning uzluksiz aylanma harakati tufayli inson faoliyatining ta’siri ostida bо`lmagan Antarktida va Antarktikaning, baland tog` mintaqalarining landshaft komponentlarida ham namoyon bо`ladi. Hozirgi paytda muayyan hudud tabiatidan foydalanish jarayonida vujudga kelgan antropogen landshaftlarning mavjudligini kо`pchilik olimlar e’tirof etishadi. Ammo, antropogen landshaftlarning terminologik, tizimga solish va tasniflashga doir masalalar borasida hanuzgacha yakdillik yо`q. Antropogen landshaftlar о‘zgarish darajasiga kо`ra turli–tuman bо`lgan hozirgi landshaftlarning muayyan bir turini tashkil etadi. Shu sababli hozirgi landshaftlarni tasniflash antropogen landshaftlarning mohiyati va xususiyatlarini ochib berish imkoniyatini beradi. Inson tomonidan tabiatning ichki imkoniyatlarini rivojlantirish, tabiiy jarayonlarni faollashtirish, geosistemalarning samaradorligini oshirish va boshqa tadbirlar tizimini amalga oshirish maqsadida yaratilgan geosistemalarni V.B.Sochava “bunyodkorlik geosistemalari” deb ataydi. V.I.Prokayev (1983) ham hududlarning tabiiy – geografik bо`linishidagi antropogen omilning ahamiyatini hisobga olish haqida sо‘z yuritar ekan, faqat geologik- geomorfologik asosi inson tomonidan о`zgartirilgan geokomplekslarnigina antrpogen geokompleks deb atash mumkin, deb yozadi. Uningcha, landshaftning ayrim komponentlari inson tomonidan о`zgartirilgan bо‘lsa-yu, ammo, geolo-geomorfologik zamini о`zgarmay qolgan bо‘lsa, bunday landshaft inson ta’siri tо‘xtatilgan taqdirda о`zining avvalgi tabiiy holatiga qaytadi. Ularni V.A.Prokayev landshaftlarning antropogen modifikatsiyasi deb hisoblaydi. Landshaftlarni tasnif qilishda kо‘pgina tadqiqotchilar ularning о`zgarish darajasini e’tiborga oladilar. Ular inson faoliyatining landshaftlarga ta’siri va uning nazariy 18

muammolari haqida fikr yuritar ekan, inson tomonidan о`zgartirilgan landshaftlar tasnifi tabiiy landshaftlar tasnifiga bog`liq bо`lishi lozimligini uqtiradi va tabiiy landshaftlarning turli xil tasniflariga tadbiq etish mumkin bо‘lgan hamda о‘zgartirilgan landshaftlarning sifat jihatidan anchagina yiriklashtirilgan birliklarini aks ettiruvchi tasnifni tavsiya etadi. Ushbu tasniflarda asosan besh guruh landshaftlari aks ettiriladi. 1) shartli о‘zgartirilgan (ibtidoiy) landshaftlar. Ular bevosita inson ta ’ siriga va xо‘jalikdagi faoliyatiga duchor bо‘lmagan landshaftlardir. Bu landshaftlar bevosita xо‘jalik ta’siriga uchramagan, ammo ularda bilvosita ta’sirning kuchsiz izlarini kо‘rish mumkin (Antarktida, Arktika va baland tog‘lar, chо`llar, dengiz suvlarining quyi qismlari, qо`riqxonalar); 2) kuchsiz о‘zgartirilgan landshaftlar. Bu toifaga mansub bо`lgan landshaftlarning ayrim “ikkilamchi” komponentlari ekstensiv xо`jalik ta’siriga uchragan va ularda asosiy tabiiy aloqalar buzilmagan va ulardagi о`zgarishlar qayta olish sajiyasiga ega. Ularga xо ` jalik oborotiga kiritilmagan tundra, tayga, chо ` llar, ekvatorial о ` rmonlar landshaftlari mansub; 1-jadval. Asosiy landshaft tiplari Hozirgi landshaft tipi О‘zgarganlik darajasi Ajratish mezoni Tabiiy - Barcha komponentlari о‘zgarmagan Tabiiy- antropogen Kam о‘zgargan О ‘simlik qoplami strukturasining elementlari sust о ‘zgargan Kuchsiz о‘zgargan Tuproq qoplami kuchsiz о‘zgargan; о‘simlik qoplami strukturasining elementlari sust о‘zgargan Qayta tabiiylashgan (tiklanayotgan ) Komponentlari deyarli qayta tiklangan, “antropogen belgilar” mavjud Antropogen О‘zgartirilgan Tabiiy о ‘simlik tubdan о ‘zgartirilgan yoki y о ‘qotilgan; tuproq hosil b о ‘lish jarayoni о ‘zgargan Qaytmaydigan darajada о‘zgartirilgan Landshaftning barcha komponentlari о ‘zgartirilgan yoki almashtirilgan 3) anchagina о ` zgartirilgan landshaftlar (borish va kirish mumkin bо‘lmagan о‘rmonlar, dashtlar, savannalar). 4) kuchli о`zgartirilgan (buzilgan) landshaftlar. Bu guruhdagi landshaftlar asosan inson faoliyatining 19

jadal xili ta’sirida о`zgargan landshaftlardir. Ularning kо‘p komponentlari о ` zgarib, landshaftlar tuzilmasining sezilarli darajada buzilishiga olib kelgan. Ular uchun eroziya, deflyatsiya, tuproqlarning yuvlishi yoki shо`rlanishi, tuproq, suv va havonong ifloslanishi kabi noxush jarayonlar xos; 5) Kuchli о ` zgartirilgan (madaniy) landshaftlar. Tuzilmasi inson tomonidan jamiyat manfaatlarini kо‘zlagan va ilmiy asoslangan holda oqilona о`zgartirilgan landshaftlardir (shaharlar, tog`-kon sanoati rivojlangan hududlar, ekin dalalari). Hozirgi landshaftlarni tasnif qilishda ularni vujudga keltiruvchi tabiiy va antropogen omillar birikmasiga asoslanish lozim. Biz mazkur masalaga bag‘ishlangan manbalarni tahlil qilish asosida Qashqadaryo havzasidagi hozirgi landshaftlari quyidagi asosiy guruhlarga ajratilishi mumkin (-jadval). 1. Tаbiiy (birlаmchi) lаndshаftlаr – inson xо ` jаlik fаoliyatining bevositа tа’siri deyarli bо ` lmаgаn lаndshаftlаr. Tаbiiy lаndshаftlаr hozirgi pаytdа bаlаnd tog‘ mintаqаlаridа, ulkаn chо‘llаrning ichki hududlаridа, Аrktikа vа Аntаrktidаdа, tаygа vа tropik о`rmonlаr о‘sаdigаn аyrim hududlаrdа sаqlаnib qolgаn. Tаbiiy lаndshаftlаr tаrqаlgаn hududlаr tаbiаtidаn hozirgi shаroitlаrdа xо‘jаlikdа foydаlаnilmаydi vа shu tufаyli ulаrning tаbiiy tuzilmаsi deyarli о`zgаrmаgаn. Bu lаndshаftlаr аsosаn ilmiy vа rekreаsiya mаqsаdlаridаginа foydаlаnilаdi. Bu guruhgа mаnsub bо‘lgаn lаndshаftlаrni tаbiiy holаtdа sаqlаb qolish globаl miqyosdаgi ekologik muаmmolаr yechimidа muhim аhаmiyatgа egа bо`lаr edi. Qаshqаdаryo hаvzаsi doirаsidа bundаy guruhgа mаnsub bо`lgаn lаndshаftlаr Zаrаfshon vа Hisor tog` tizmаlаrining bаlаnd vа о`rtаchа bаlаnd mintаqаlаridа mаvjud. 2. Tаbiiy – аntropogen lаndshаftlаr guruhi qismаn insonning xо`jаlik fаoliyati tа’siri ostidа bо‘lgаn lаndshаftlаrdir. Bundаy lаndshаftlаrdа komponentlаr orаsidа аloqаlаr kаm (sust) buzilgаn yoki inson tomonidаn boshqаrilib turilаdi. Tаbiiy-аntropogen lаndshаftlаrgа tog` о`tloqlаri vа о`rmonlаri, oqilonа foydаlаnilаdigаn yaylovlаr vа о`rmonlаr tаrqаlgаn hududlаr kirаdi. Tаbiiy-аntropogen lаndshаftlаr guruhidа qаytа tаbiiylаshgаn (renаturlаshgаn) lаndshаftlаr о`zigа xos xususiyatlаrgа egа. Bu guruhgа mаnsub bо`lgаn lаndshаftlаr inson tomonidаn yarаtilgаn, аmmo keyinchаlik uning аrаlаshuvisiz rivojlаngаn lаndshаftlаr 20

(о‘rmon ihotаzorlаri) vа shuningdek, qаchonlаrdir о‘zlаshtirilgаn vа xо‘jаlikdа foydаlаnilgаn, аmmo keyinchаlik turli iqtisodiy–tаrixiy sаbаblаrgа kо`rа foydаlаnilmаy qо`yilgаn vа tаbiiy omillаr tа’siri ostidа rivojlаngаn lаndshаftlаr kirаdi. Tаbiiylаshgаn lаndshаftlаrdа inson fаoliyatining “izlаrini”ni kо‘rish mumkin. О‘zbekistonning bir qаtor yerlаridа qаdimdа obikor dehqonchilikdа foydаlаnilgаn, аmmo hozirgi pаytdа tаshqi kо‘rinishi vа tuzilmаsigа kо‘rа yaqin аtrofdаgi lаndshаftlаrdаn fаrq qilmаydigаn lаndshаftlаrni аjrаtish mumkin. Bundаy lаndshаftlаrdа аriqlаrning hаmdа sug`orish bilаn bog‘liq bо‘lgаn mikro- vа nonorelyef shаkllаri sаqlаnib qolgаn. Landshaftlarning asosiy guruhlari Antropogen transformatsiya Tiklanish (renaturalizatsiya) 2-rasm. Hozirgi landshaftlarning asosoi guruhlari va va ularning mumkin bo`lgan dinamikasi (S.I.Abdullayevdan, 1974) Qаrshi chо‘lidаgi bundаy lаndshаftlаrni O.Y.Poslаvskаya (1969) “relikt mаdаniy lаndshаftlаr” deb аtаydi. Tаbiiylаshgаn lаndshаftlаrni, shuningdek, tog‘ oldi vа tog‘ hududlаridа hаm аjrаtish mumkin. Tаbiiylаshgаn lаndshаftlаrni о‘rgаnish muhim ilmiy– аmаliy аhаmiyatgа egа. Chunki, bu guruhgа mаnsub bо‘lgаn lаndshаftlаr dinаmikаsidа hаm tаbiiy, hаm аntropogen omillаrning xususiyatlаrini belgilаsh mumkin. Pirovаrdidа lаndshаftlаrni xо`jаlik mаqsаdidа о`zlаshtirish hаmdа foydаlаnishdа tаbiiylаshuv vа 21H O Z I R G I L A N D S H A F T L A R Tabiiy (birlamchi) landshaftlar Qayta tabiiylashgan (ikkilamchi) landshaftlar Tabiiy-antropogen landshaftlar Antropogen landshaftlar

аntropogenlаshuv shаroitlаrining xususiyatlаrini e’tiborgа olish tаbiаtdаn oqilonа foydаlаnishni tаshkil etishning muhim geogrаfik аsosi bо`lib xizmаt qilishi mumkin. Tаbiiylаshgаn lаndshаftlаr kо`pdаn buyon insonning xо`jаlik fаoliyati tа’siridа bо`lmаgаnligi hаmdа hozirgi shаroitlаrdа tаbiiy jаrаyonlаr tа’siri ostidа bо‘lishi tufаyli bundаy lаndshаftlаrni аjrаtishdа kо`pginа hollаrdа ulаrdа uchrаydigаn “аntropogen belgilаr vа izlаr” e’tiborgа olinаdi. Tаbiiylаshgаn lаndshаftlаrni о`rgаnish аyniqsа tаrixiy geogrаfiya uchun boy mаteriаl berishi mumkin. Shаkllаnish shаroitlаrigа kо‘rа qаytа tаbiiylаshgаn lаndshаftlаr аntropogen lаndshаftlаrdа о`z–о`zidаn rivojlаnish xususiyatining yо`qligigа bog`liq. Shu sаbаbli аntropogen lаndshаftlаr о`zlаridа yuqoridа аytilgаn xususiyatning yо`qligi boisidаn foydаlаnilmаy qо`yilgаch, tаbiiy omillаr tа’siri ostidа rivojlаnа boshlаydi, ya’ni ulаr qаytа tаbiiylаshаdi (renаturlаshаdi). Аmmo shu nаrsаni аlohidа tа’kidlаsh lozimki, аntropogen lаndshаftlаr bаrchа joydа hаm qаytа tiklаnish vа tаbiiylаshuv jаrаyonidа о`zlаrining dаstlаbki tаbiiy tuzilmаsini tiklаy olmаydi vа nаtijаdа biologik xususiyatlаrigа kо`rа yomonroq vа mаhsuldorligigа kо`rа birlаmchi lаndshаftlаrgа nisbatan kаmroq biomаssаgа egа bо`lаdigаn ikkilаmchi tаbiiy lаndshаftlаr vujudgа kelаdi. Kuzаtishlаr shuni kо`rsаtаdiki, turli sаbаblаrgа kо‘rа xо`jаlikdа foydаlаnilmаsdаn qо`yilgаn аntropogen lаndshаftlаr qаytа tаbiiylаshuvi jаrаyonidа аksаriyat hollаrdа ibtidoiy yoki birlаmchi tuzilmаsini tiklаy olmаydi. Tаbiаtdа аynаn tаkrorlаnmаydigаn rivojlаnishning mаvjudligi аntropogen qаytmаydigаn lаndshаftlаrni аjrаtishi mumkin. Tаbiiylаshgаn lаndshаftlаr kо‘pdаn buyon insonning xо‘jаlik fаoliyati tа’siridа bо‘lmаgаnligi hаmdа hozirgi shаroitlаrdа tаbiiy jаrаyonlаr tа’siri ostidа bо‘lishi tufаyli bundаy lаndshаftlаrni аjrаtishdа kо‘pginа hollаrdа ulаrdа uchrаydigаn “аntropogen belgilаr vа izlаr” e’tiborgа olinаdi. Tаbiiylаshgаn lаndshаftlаrni о‘rgаnish аyniqsа tаrixiy geogrаfiya uchun boy mаteriаl berishi mumkin. 3. Аntropogen lаndshаftlаr. “Lаndshаftlаr muhofаzаsi” deb nomlаngаn izohli lug‘аtdа (rus tilidа) аntropogen lаndshаftlаr “xususiyatlаri inson fаoliyati nаtijаsidа yuzаgа kelgаn lаndshаftlаrdir vа ulаr о‘zining tаbiiy tа’riflаrini sаqlаb qolgаn tаqdirdа hаm о‘zidа mаdаniy о‘simliklаr, о‘zgаrgаn tuproq xususiyatlаri, yer osti vа yer usti suvlаri rejimi kо‘rinishidа ”аntropogen“ mаzmun kаsb etgаn bо‘lаdi” deb izohlаngаn. Bundаy holdа Yer 22

yuzаsidа tаrqаlgаn lаndshаftlаrning kо‘pchiligi аntropogen lаndаshftlаr qаtorigа mаnsub. Tа’kidlаsh lozimki, аntropogen lаndshаftlаr tаbiiy sifаtlаridаn tаshqаri yangi ijtimoiy sifаtlаrgа egа bо‘lаdi. Аynаn tаkrorlаnmаydigаn rivojlаnishning mаvjudligi tufаyli tаbiiy qonuniyatlаrgа bо`ysunаdigаn komplekslаrginа аntropogen lаndshаftlаrni hosil qilаdi. Аntropogen lаndshаftshunoslik nisbаtаn yangi ilmiy yо`nаlish bо‘lgаnligi tufаyli undа hаnuzgаchа yechimini topmаgаn muаmmoli vа munozаrаli mаsаlаlаr tаlаyginа. Shulаrdаn biri qаysi lаndshаft qаy dаrаjаdа аntropogenlаshgаn vа ulаrni аntropogen lаndshаftlаr deb аtаsh mumkin yoki tаbiiy lаndshаft qаchon аntropogen lаndshаftgа аylаnаdi, tаbiiy lаndshаftlаrni аntropogen lаndshаftlаrgа аylаntirilishi uchun komponentlаr qаndаy о`zgаrtirilishi lozim kаbi sаvollаrdir. Kо`pchilik tаdqiqotchilаr lаndshаft komponentlаrini teng kuchli yoki teng аhаmiyatli deb hisoblаydi. F.N. Milkov komponentlаrning lаndshаft hosil qiluvchi omil sifаtidаgi аhаmiyatini teng deb hisoblаydi. Shu sаbаbli lаndshаftni tubdаn о`zgаrtirish uchun uning bаrchа komponentlаrini о`zgаrtirish shаrt emаs. Lаndshаftni о`zgаrtirish uchun uning komponentlаridаn birini о`zgаrtirish yetаrlidir. Biror bir komponentning о`zgаrishi moddiy sismetаdаgi о`zаro аloqаlаrning buzilishigа olib kelаdi vа zаnjirsimon tаrzdа boshqа komponentlаrni vа pirovаrdidа butun lаndshаftni о‘zgаrishigа, lаndshаftning yangi xilining vujudgа kelishigа olib kelаdi. Shu nаrsаni аlohidа tа’kidlаsh lozimki, vujudgа kelgаn yangi lаndshаft komponentlаri orаsidаgi аloqаlаr inson tomonidаn boshqаrilib turilаdi. Inson tomonidаn yarаtilgаn аntropogen lаndshаftlаr tаbiiy lаndshаftlаrdаn kо‘p jihаtlаri bilаn fаrq qilаdi. Аntropogen lаndshаftlаr uchun biologik аylаnmа hаrаkаt, suv– issiqlik bаlаnsi, tuproq jаrаyonlаri, jonli orgаnizmlаrning soni vа turlаr tаrkibining qаytа tuzilishi xosdir. Аntropogen lаndshаftlаrning о`zgаrishi tub tаbiiy lаndshаftlаrning о`z– о`zidаn rivojlаnishigа nisbаtаn аnchа tezroq sodir bо`lаdi. Аntropogen lаndshаftlаrning bu xususiyati ulаrdаn foydаlаnish jаrаyonidа bir tomondаn noxush о‘zgаrishlаrgа jiddiy e’tibor berishni, boshqа tomondаn esа qisqа vаqt dаvomidа (bir аvlod hаyoti dаvomidа) lаndshаftlаrni tаrtibgа solib turish vа qаytа tuzish imkoniyatlаri mаvjudligini kо`rsаtаdi. Аntropogen lаndshаftlаr tаbiiy lаndshаftlаrdаn eng аvvаlo vujudgа kelgаn shаroitlаrigа kо‘rа fаrq qilаdi; ulаr insonning fаol аrаlаshuvi nаtijаsidа shаkllаnаdi. Shu 23

sаbаbli аntropogen lаndshаftni inson tomonidаn yarаtilgаn tаbiiy – xо‘jаlik kompleksi sifаtidа qаrаsh lozim. Dаrhаqiqаt, аntropogen vа tаbiiy lаndshаftlаr orаsidа ulаrning vujudgа kelishi vа rivojlаnishi tаbiiy omillаr bilаn bir qаtordа insonning fаoliyati (аntropogen omil) turаdi. Demаk, hаr qаndаy аntropogen lаndshаft – tаbiiy lаndshаftlаrning hаm tаbiiy omillаr, hаm аntropogen omillаr tа’siri ostidа о‘zgаrishining (dinаmikаsining) mаhsulаsidir. Ulаrning rivojlаnishi inson о‘zining ishlаb chiqаrish mаqsаdlаridа foydаlаnаdigаn tаbiiy qonuniyatlаrgа bо`ysunаdi. Аntropogen lаndshаftlаrdа tаbiiy jаrаyonlаrning yо`nаlishi vа tezligi mаqsаdli rаvishdа о`zgаrtirilаdi. А.M.Ryabchikov (1972) tа’kidlаgаnidek, hаr qаndаy о`zgаrgаn, о`zgаrtirigаn vа hаtto sun’iy lаndshаft hаm tаbiiy lаndshаft аsosidа vа uning chegаrаlаridа vujudgа keltirilаdi. Аntropogen omillаr tа’siridа о`zgаrish jаrаyonidа lаndshаftdа yangi tuzilmа vа yangi sifаt hosil bо‘lаdi. Ulаr inson tomonidаn doimo quvvаtlаnib turgаnligi sаbаbli vujudgа kelgаn lаndshаftlаr tub tаbiiy lаndshаftlаrgа nisbаtаn аnchа tez rivojlаnаdi. Chunki, yuqoridа аytilgаnidek, аntropogen lаndshаftlаr hаm tаbiiy, hаm аntropogen omillаrning birgаlikdаgi tа’siri ostidа rivojlаnаdi. Аmmo, shungа qаrаmаsdаn аntropogen lаndshаft tub tаbiiy lаndshаft kаbi о`zining vujudgа kelishigа kо`rа bir xilligini hаm zonаl, hаm nozonаl jihаtdаn sаqlаb qolаdi vа qаysi zonа (yoki bаlаndlik mintаqаsi)dа vujudgа kelgаn bо`lsа, shu zonаning tаbаqаlаshuv qonuniyatlаrigа bо`ysunаdi. 2-BOB. QASHQADARYO VILOYATI LANDSHAFTLARINING INSON FAOLIYATI TA’SIRI OSTIDA O`ZGARISHI 2.1. Antropogen va madaniy landshaftlarning nisbati Landshaft – o‘zaro ta’sirda bo‘lgan tabiiy va antropogen komponentlarning nisbiy birligi ifodalanadigan, shuningdek kichik taksonomik birlikdagi kompo nentlarning hamda inson ta‘sirida bo‘lgan hosil bo‘lishiga ko‘ra bir xil tabiiy hududiy sistemasidir. Bu ta’rifida landshaft sof tabiiy hosila emas, balki tabiiy-antropogen hosila sifatida qaraladi. Binobarin, hozirgi paytda inson faoliyati tufayli sayyoramizda sof tabiiy ibtidoiiy 24

landshaftlar saqlanib qolmagan. Shu sababli T.D.Aleksandrova (2001) ta’kidlaganidek, hozirgi landshaftshunoslikning eng dolzarb va ko`p e’tibor qaratilayotgan masalalaridan biri inson faoliyatining mahsuli bo`lgan , tabiiy hosilalarning alohida toifalaridan biri sifatida qaraladigan antropogen landshaftlarning turli xillarini tadqiq qilishdan iborat. Hozirgi tabiiy muhitning holati geografik zonallik, geologik-geomorfologik jarayonlar va tabiiy muhitning inson faoliyati tufayli tobora kuchayib borayotgan o`zgarishlar bilan belgilanadi. Sayyoramizning deyarli barcha katta–kichik hududlarida tarqalgan hozirgi landshaftlar inson faoliyati tufayli bevosita yoki bilvosita muayyan darajada о‘zgartirilgan. Shu sababli hozirgi landshaftlar asosan antropogen landshaftlarning ozmi–kо‘pmi о‘zgartirilgan tabiiy landshaftlar bilan bо‘lgan hududiy birikmasidan iborat. Umuman olganda, Yer sharida ma’lum darajada о‘zgartirilmagan tabiiy landshaftlar deyarli saqlanib qolmagan, deb hisoblash mumkin. Chunki, geografik qobiqdagi modda va energiyaning uzluksiz aylanma harakati tufayli inson faoliyatining ta’siri ostida bо‘lmagan Antarktida va Antarktikaning, baland tog‘ mintaqalarining landshaft komponentlarida ham namoyon bо‘ladi. Hozirgi paytda muayyan hudud tabiatidan foydalanish jarayonida vujudga kelgan antropogen landshaftlarning mavjudligini kо‘pchilik olimlar e’tirof etishadi. Ammo, antropogen landshaftlarning terminologik, tizimga solish va tasniflashga doir masalalar borasida hanuzgacha yakdillik yо‘q. Antropogen landshaftlar о‘zgarish darajasiga kо‘ra turli–tuman bо‘lgan hozirgi landshaftlarning muayyan bir turini tashkil etadi. Shu sababli hozirgi landshaftlarni tasniflash antropogen landshaftlarning mohiyati va xususiyatlarini ochib berish imkoniyatini beradi. Hozirgi landshaftlarni antropogen omillar ta’siri ostida o`zgarish (antropogenlashish) darajasiga ko`ra tasnif qilish maqsadida mavjud masalaga doir adabiyotlar (А.G.Isаchenko, А.M.Ryabchikov, F.N.Milkov. А.А.Аbdulqosimov C.I.Аbdullаyev vа b.) bilan tanishuv va tahlil qilish asosida hozirgi landshaftlarning 4 ta asosiy guruhi: 1) tabiiy (birlamchi) landshaftlar, 2) tabiiy – antropogen landshaftlar, 3) qayta tabiiylashgan (renaturlashgan) landshaftlar va 4) antropogen landsftlar ajratilishi mumkin. 25

“Аntropogen lаndshаft” termini rossiyalik geograflar А.D.Gojev vа B.N.Gorodkov tomonidаn tаklif qilingаn. A.D.Gojev 1930-yilda birinchi bor antropogen landshaftni tabiiy kompleks sifatida ajratgan (Nаzаrov , 2012). Аntropogen lаndshаft konsepsiyasi rossiyalik geogrаf F.N.Milkov tomonidаn аsoslаndi vа uning shogirdlаri tomonidаn rivojlаntirildi. 1970-yilda F.N.Milkov “Yerning landshaft sferasi” nomli kitobida (rus tilida) “Inson tomonidan о‘zgartirilgan va barpo etilgan komplekslarni о‘rganish bilan antropogen landshaftshunoslik shug‘ullanishi kerak”, deb ta’kidlab о‘tganidan sо‘ng landshaftshunoslik tarkibida yangi bir ilmiy yо‘nalish - antropogen landshaftshunoslik shakllana boshladi. A.A.Abdulqosimovning ta’rif berishicha (2004), antropogen landshaft Yer landshaft sferasining kuchli o`zgargan va o`zgartirilgan qismi bo`lib, insonning xo`jalik faoliyati tufauli shakllangan. Ayrim manbalarda antropogen lanshaft tushunchasining sinonimi sifatida “madaniy landshaft”, “o`zgartirilgan landshaft”, “texnogen landshaft”, “antropogen geosistema”, “bunyodkorlik geosistemalari” kabi terminlar ham qo`llaniladi. Ozbekistonning antropogen ladshaftlarini o`rganishda A.Abdulqosimov, A.Maqsudov, U.Vahobov, sh.С.Zokirov, S.B.Abbosov, K.M.Boymirzayev, R.Holiqov, Sh. Dusanovaning xizmatlari katta. Аntropogen lаndshаftshunoslik nisbаtаn yangi ilmiy yо‘nаlish bо‘lgаnligi tufаyli undа hаnuzgаchа yechimini topmаgаn muаmmoli vа munozаrаli mаsаlаlаr tаlаyginа. Shulаrdаn biri qаysi lаndshаft qаy dаrаjаdа аntropogenlаshgаn vа ulаrni аntropogen lаndshаftlаr deb аtаsh mumkin yoki tаbiiy lаndshаft qаchon аntropogen lаndshаftgа аylаnаdi, tаbiiy lаndshаftlаrni аntropogen lаndshаftlаrgа аylаntirilishi uchun komponentlаr qаndаy о‘zgаrtirilishi lozim kаbi sаvollаrdir. Аntropogen lаndshаft inson fаoliyati nаtijаsidа tаbiiy lаndshаftning о‘zgаrtirilishi nаtijаsidа vujudgа kelgаn lаndshаft bо‘lib, аntropogen lаndshаftlаrgа tаbiiy-ishlаb chiqаrish komplekslаri, shаhаr joylаri vа boshqаlаr mаnsub. I.M.Zаbelinning (1978) fikrichа, аntropogen lаndshаftlаr tаbiiy - аntropogen vа mаdаniy lаndshаftlаrgа bо‘linаdi. Tаbiny аntropogen lаndshаftlаr bir mаrotаbа inson fаoliyati tа’siridа hosil bо‘lib, keyinchаlik о‘z holichа, tаbiiy qonuniyatlаr tа’siridа rivojlаnа boshlаydi. Ulаr vаqt о‘tgаn sаri аstа-sekin о‘zining ilgаrigi tаbiiy holаtigа 26

qаytishi mumkin. Аmmo, inson tomonidаn bо‘lаdigаn qаytа turtkilаr, bu jаrаyonni sekinlаshtirishi yoki tо‘xtаtishi mumkin. Mаdаniy lаndshаftlаr esa inson tomonidаn о‘zining аmаliy ehtiyojlаrini qondirish uchun аtаylаb, ongli rаvishdа bаrpo qilingаn lаndshаftlаrdir. Inson tomonidan yaratilgan antropogen landshaftlar tabiiy landshaftlardan ko`p jihatlari bilan farq qiladi. Antropogen landshaftlar uchun biologik aylanma harakat, suv– issiqlik balansi, tuproq jarayonlari, jonli organizmlarning soni va turlar tarkibining qayta tuzilishi xosdir. Antropogen landshaftlarning o`zgarishi tub tabiiy landshaftlarning o`z– o`zidan rivojlanishiga nisbatan ancha tezroq sodir bo`ladi. Antropogen landshaftlarning bu xususiyati ulardan foydalanish jarayonida bir tomondan noxush o`zgarishlarga jiddiy e’tibor berishni, boshqa tomondan esa qisqa vaqt davomida (bir avlod hayoti davomida) landshaftlarni tartibga solib turish va qayta tuzish imkoniyatlari mavjudligini ko`rsatadi. Antropogen landshaftlar tabiiy landshaftlardan eng avvalo vujudga kelgan sharoitlariga ko`ra farq qiladi; ular insonning faol aralashuvi natijasida shakllanadi. Shu sababli antropogen landshaftni inson tomonidan yaratilgan tabiiy – xo`jalik kompleks i sifatida qarash lozim. Darhaqiqat, antropogen va tabiiy landshaftlar orasida ularning vujudga kelishi va rivojlanishi tabiiy omillar bilan bir qatorda insonning faoliyati (antropogen omil) turadi. Demak, har qanday antropogen landshaft – tabiiy landshaftlarning ham tabiiy omillar, ham antropogen omillar ta’siri ostida o`zgarishining (dinamikasining) ma h sulasidir. Ularning rivojlanishi inson o`zining ishlab chiqarish maqsadlarida foydalanadigan tabiiy qonuniyatlarga bo`ysunadi. Antropogen landshaftlarda tabiiy jarayonlarning yo`nalishi va tezligi maqsadli ravishda o`zgartiriladi. Antropogen landshaftlar tabiiy landshaftlardan eng avvalo vujudga kelgan sharoitlariga ko`ra farq qiladi; ular insonning faol aralashuvi natijasida shakllanadi. Shu sababli antropogen landshaftni inson tomonidan yaratilgan tabiiy –xo`jalik kompleks i sifatida qarash lozim. Darhaqiqat, antropogen va tabiiy landshaftlar orasida ularning vujudga kelishi va rivojlanishi tabiiy omillar bilan bir qatorda insonning faoliyati (antropogen omil) turadi. Demak, har qanday antropogen landshaft – tabiiy landshaftlarning ham tabiiy omillar, ham antropogen omillar ta’siri ostida o`zgarishining ma h sulasidir. Ularning rivojlanishi inson o`zining ishlab chiqarish maqsadlarida foydalanadigan tabiiy qonuniyatlarga bo`ysunadi. 27

Antropogen landshaftlarda tabiiy jarayonlarning yo`nalishi va tezligi maqsadli ravishda o`zgartiriladi. Har qanday o`zgargan, o`zgartirigan va hatto sun’iy landshaft ham tabiiy landshaft asosida va uning chegaralarida vujudga keltiriladi (Ryabchikov, 1972). Antropogen omillar ta’sirida o`zgarish jarayonida landshaftda yangi tuzilma va yangi sifat hosil bo`ladi. Ular inson tomonidan doimo quvvatlanib tur i li sh i sababli vujudga kelgan landshaftlar tub tabiiy landshaftlarga nisbatan ancha tez rivojlanadi. Chunki, yuqorida aytilganidek, antropogen landshaftlar ham tabiiy, ham antropogen omillarning birgalikdagi ta’siri ostida rivojlanadi. Ammo, shunga qaramasdan antropogen landshaft tub tabiiy landshaft kabi o`zining vujudga kelishiga ko`ra bir xilligini ham zonal, ham nozonal jihatdan saqlab qoladi va qaysi zona (yoki balandlik mintaqasi)da vujudga kelgan bo`lsa, shu zonaning tabaqalashuv qonuniyatlariga bo`ysunadi. Antropogen landshaftlar о‘zgarish darajasiga kо‘ra turli–tuman bо‘lgan hozirgi landshaftlarning muayyan bir turini tashkil etadi. Shu sababli hozirgi landshaftlarni tasniflash antropogen landshaftlarning mohiyati va xususiyatlarini ochib berish imkoniyatini beradi. Shu sababli antropogen landshaftlarni uchta kichik guruhga ajratish maqsadga muvofiq : Аntropogen lаndshаftlаr xususiyatlаri inson fаoliyati nаtijаsidа yuzаgа kelgаn lаndshаftlаrdir vа ulаr о‘zining tаbiiy tаvsiflаrini sаqlаb qolgаn tаqdirdа hаm о‘zidа mаdаniy о‘simliklаr, о‘zgаrgаn tuproq xususiyatlаri, yer osti vа yer usti suvlаri rejimi kо‘rinishidа ”аntropogen“ mаzmun kаsb etgаn bо‘lаdi. Bundаy holdа Yer yuzаsidа tаrqаlgаn lаndshаftlаrning kо‘pchiligi аntropogen lаndаshftlаr qаtorigа mаnsub. Tа’kidlаsh lozimki, аntropogen lаndshаftlаr tаbiiy sifаtlаridаn tаshqаri yangi ijtimoiy sifаtlаrgа egа bо‘lаdi. Аynаn tаkrorlаnmаydigаn rivojlаnishning mаvjudligi tufаyli tаbiiy qonuniyatlаrgа bо‘ysunаdigаn komplekslаrginа аntropogen lаndshаftlаrni hosil qilаdi. Ayrim ta d qiqotchilar madaniy landshaftlarni antropogen landshaftlarning sinonimi sifatida qaraydilar. Ammo, bu fikrga qo`shilib bo`lmaydi. Yuqorida ta’kidlanganidek, antrpogen landshaft inson faoliyati tufayli o`zgartirilgan bo`lib, ularning yuzaga kelishida tabiiy omillar bilan bir qatorda antropogen omil ham faol ishtirok etadi. Inson tabiatdan foydalanish jarayonida antropogen landshaftni vujudga keltiradi, ammo bu landshaft hamma vaqtda ham xo`jalik nuqtai – nazaridan samarali bo`lavermaydi. Antropogen 28

landshaftga insonning kon – qazilma faoliyati, o`rmonlarning ko`p va pala–partish kesilishi, cho`lda o`simlik qoplamining yo`q qilinishi va boshqalar oqibatida buzilgan, unumsiz, ko`rimsiz bo`lib qolgan landshaftlar ham kiradi. XX асrning birinchi yarmidа G‘аrbiy Yevropаdа inson fаoliyati tа’siri ostidа о‘zgаrgаn lаnshаftlаrni о‘rgаnishgа e’tibor kuchаydi. Lаndshаftning tаbiiy hodisаdаn “mаdаniy-geogrаfik” hodisаlаr tomon о‘tishi sodir bо`ldi. Nemis olimi O.Shlyutter (Schlüter,1906) geografiyaning bosh vazifasi landshaftning “yovvoyi” holatidan madaniy holatiga qadar о`zgarishlarini tadqiq qilishdan iborat, deb hisoblagan. U inson faoliyati tufayli sodir bо‘lgan katta о‘zgarishlarga qadar mavjud bо‘lgan landshaftni Urlandschaft , inson madaniyati tomonidan yaratilgan landshaftni esa madaniy landshaft deb ataydi. O. Shlyutter landshaftga uning komponentlaridan biri sifatida insonni ham kiritgan. Landshaftning bunday nomi negizida lotincha “ cultura ” (ekish, parvarishlash, tarbiyalash) so`zi turadi. Yevropаdа mаdаniyat deyilgаndа dаstlаb insonning tаbiаt bilаn о`zаro foydа kо‘rishgа аsoslаngаn hаmkorligi tushunilgаn. О`zbek tiligа ruschа “kulturniy” sо`zining tо`g`ridаn-tо`g`ri tаrjimаsi аsosidа kirib kelgаn. O.Shlyutterdаn keyin kо‘pginа nemis geogrаflаri “lаndshаft” tushunchаsigа kаttа e’tibor bergаn holdа geogrаfiyani lаndshаftshunoslik sifаtidа belgilаydilаr. Insonning tabiatga ta’siri va bu ta’sir tufayli tabiiy landshaftlar yoki ularning ayrim komponentlarining о‘zgarishini о‘rganish muammolari anchadan buyon mavjud (J.Marsh, V.V.Dokuchayev, A.I.Voyeykov, V.V.Alyoxin va b.). Insonning xо‘jalik faoliyati jarayonida shakllangan landshaftlarni madaniy landshaftlar deb atash rusumga kirdi. “Madaniy landshaft” termini hozirgi ma’noda F.Zigrayning taxminicha birinchi bor N. Krebs tomonidan 1923-yilda ilmiy muomalaga kiritilgan. “Mаdаniy lаndshаft” konsepsiyasining аsoschilaridan biri amerikalik nemis olimi K.Zаuerning (1925) fikrichа, inson tomonidаn о`zlаshtirilgаn hudud insongа nisbаtаn ibtidoiy tаbiiy lаndshаftni, tаbiiy ob’yektlаr mаjmuаsi tаbiiy lаndshаftni hosil qilаdi; lаdshаftning bаtаmom shаkllаnishidа esa tаbiiy hududning xususiyatlаri vа tаbiiy lаndshаftdа insonning fаoliyati tufаyli yarаtilgаn mаdаniy lаndshаft ishtirok etаdi. Bu sistemаdа mаdаniyat fаol аgent, tаbiiy muhit vositа, mаdаniy muhit nаtijа bо‘lаdi. 29

R.Hаrtshorn (Hartshorne,1939) K.Zаuerning mаdаniy lаndshаftgа doir fikrini izohlааgаn holdа “mаdаniylаndshаft” terminini qо`llаgаn аmerikаlik geogrаflаning kо`pchiligi hаr qаndаy аholi yashаydigаn hududning hozirgi (ya’ni mаdаniylаshgаn) lаndshаftini nаzаrdа tutаdi degаn fikrni bildirgаn. L.D.Stаmpning (Stamp, 1976) fikrichа, quruqlikning аholi istiqomаt qilаdigаn kаttа qismidа tаbiiy lаndshаft inson tomonidаn muаyyan dаrаjаdа о‘zgаrtirilgаn vа mаdаniy lаndshаftgа аylаntirilgаn. Bu mаzmundаgi mаdаniy lаndshаft umumiy (totаl), ya’ni tаbiiy vа mаdаniy elementlаrdаn tаshkil topgаn lаndshаftdаn iborаt. K.Troll (Troll, 1947) aholi joylari, sanoat, aloqa va suv xo`jaligi bilan bog`1iq bo`lgan joylarni “yuqori darajada rivojlangan xo`jalik landshafti” deb atagan. Hozirgi pаytdа GFR geogrаflаrining ishlаridа “lаndshаft” tushunchаsi tо‘liq geogrаfik reаllikni qаmrаb olishdа tаbiiy hudud sifаtidа hаm, yerdаn foydаlаnishdаgi о`zgаrishlаr sifаtidа hаm foydаlаnilаdi. “Аntropogen (texnogen, mаdаniy) lаndshаft” vа “texnogeosistemа” tushunchаlаri insonning аrаlаshuvi nаtijаsidа sodir bо`lgаn о‘zgаrishlаrni tа’kidlаsh uchun qо`llаnilаdi. Hududning jаmiyat tomonidаn о‘zgаrtirilgаn hozirgi holаti vа bаrchа sotsiаl-iqtisodiy tаdbirlаr tа’siri ostidа bо‘lgаn hududning doimiy rаvishdа foydаlаnilishi bilаn bog`liq holdа о‘zgаrаyotgаn tаbiat komplekslаrini “ Landeskultur ” termini аnglаtаdi (Usmanov, Abdullayev, 2014). Bizning geogrаfik аdаbiyotlаrdа аnchаdаn buyon mаdаniy lаndshаftlаr tаbiiy (keyinroq antropogen) landshaftlarning inson fаoliyati nаtijаsidа о‘zgаrtirilgangan, keyingi rivojlаnishidа inson tomonidаn boshqаrilib turilgаn bir turi sifаtidа qаrаldi vа tаdqiq qilinib kelindi. Shu sаbаbli hozirgi lаndshаftlаrni tаsnif qilishdа mаdаniy lаndshаftlаr аntropogen lаndshаftlаr guruhigа kiritilаdi (А.G.Iсаchenko, А.M.Ryabchikov, F.N.Milkov. А.А.Аbdulqosimov, I.M. Zаbelin, L.I.Kurakova S.I.Аbdullаyev vа b.). Bunday tasniflarda madaniy ladshaftlar – strukturaviy aloqalar doimiy ravishda ison tomonidan melioratsiya, kultivatsiya, kimyolashtirish va boshqa tadbirlar orqali boshqarilib turiladigan landshaftlar (ekinzorlar, bog`lar va plantatsiyalar, madaniy yoki ekilgan yaylovlar va b.) sifatida qaraladi va antropogen landshaftlarning tom ma’noda madaniy guruhi deb hisoblanadi. 30

Madaniy landshaftlarni tizimli o`rganishga, antropogen geografiya poydevorining shakllanishiga taniqli rossiyalik geograf olim Y.G.Saushkinning madaniy landshaftlarni tadqiq qilishga doir ishi asos bo`ldi, deb hisoblash mumkin. 1946-yilda chop etilgan maqolalaridan birida Y.G.Saushkin “madaniy landshaftlarni o`rganish uchun geografiyaning alohida tarmog`i bo`lishi kerak” degan g`oyani ilgari surdi va madaniy landshaft deb “...tabiiy muhitning uzviy elementlari inson faoliyati tufayli o`zgartirilgan landshaftni tushunmoq lozim”ligini ta`kidlaydi. Olimlarning ko‘pchiligi tuzilmasi inson tomonidan muayyan maqsad bilan jamiyat manfaatlarini ko‘zlagan va ilmiy asoslangan holda (biologik mahsuldorlikni oshirish, rekreatsiya, aholi manzilgohlarini bunyod etish va b.) oqilona o‘zgartirilgan landshaftlarni madaniy landshaftlar deb atashadi. Masalan, I.M. Zabelin (1972) madaniy landshaftlar deganda inson tomonidan o`zining amaliy ehtiyojlarini qondirish uchun ataylab, ongli ravishda barpo qilingan landshaftlarni tushunishni tavsiya etadi. Uning fikricha, madaniy landshaft tabiiy sharoiti bir xil bo‘lgan va ko`p yillar davomida xo‘jalikning biror tarmog`ida (masalan, qishloq ho`jaligida) foydalanilayotgan hududdan iboratdir. Mаdаniy lаndshаftning bu konsepsiyasidа u inson fаoliyati tufаyli о‘zgаrtirilgаn tаbiiy lаndshаft deb qаrаlаdi vа tаdqiq qilinаdi. Mаdаniy lаndshаft аntropogen lаndаshftdаn fаrq qilmаydi. Boshqаchаroq qilib аytgаndа, mаdаniy lаndshаft yanа bir tаbiiy omil – inson omili tа’sir kо‘rsаtgаn lаndаshftdir. Madaniy landshaft inson tomonidan ilmiy asosda yaratilgan antropogen landshaft bo`lib, xo`jalik faoliyati uchun juda yaroqli optimal tuzilmaga va funksional xossalarga, yuqori mahsuldorlikka va iqtisodiy samaradorlikka, kishilarning hayoti uchun (kishilarning sog`lig`ini saqlashga, jismoniy va ma’naviy rivojlanishiga imkon beradigan) optimal muhitga ega bo`lishi lozim. Hududning tabiiy salohiyatini asrash va tabiiy muhit sifatini yaxshilash madaniy landshaftning asosiy vazifalaridan biri bo`lib, ularning tabiiy resurslari oqilona foydalanilayotgan bo`lishi, ularda tabiiy va texnogen unsurlarning uyg`unlashgan birikmasi bo`lishi, destruktiv geoekologik jarayonlar va hodisalar eng kam darajada bo`lishi, xushmanzarali bo`lishi kabi xossalarga ega bo`lishi lozim. Turli mamlakatlarda madaniy landshaftga berilgan ta’riflarini umumlashtirgan holda madaniy landshaftlar deb, Yer yuzasining tabiiy va sotsial-iqtisodiy geosistemalari 31

birgalikda mavjud bo‘lgan hududlarini atash mumkin. Geoekologik nuqtai nazardan qaralganda hududni optimal tashkil etishni shakllantirishning asosini shunday hududiy tuzilmalar tashkil etadiki, ularda inson va tabiat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar sifat jihatdan ancha yuqori bo‘ladi. Faqat shunday holda maqsad bilan o‘zgartirilgan landshaft madaniy landshaft deb tushunilishi lozim. Madaniy landshaftlar hozirgi paytda quruqlik yuzasining 63-65%ini tashkil etadi. Madaniy landshaftning bu konsepsiyasida u inson faoliyati tufayli o‘zgartirilgan tabiiy landshaft deb qaraladi va tadqiq qilinadi. Bunday konsepsiyada madaniy landshaft antropogen landshaftdan farq qilmaydi. Boshqacharoq qilib aytganda, madaniy landshaft yana bir tabiiy omil – inson omili ta’sir ko‘rsatgan landshaftdir. Keyingi yillarda madaniy landshaftlar to`g`risidagi tasavvurlar ham o‘zgarmoqda va ular umumgeografik tushuncha, umumilmiy kategoriya sifatida qaralmoqda. “Madaniy landshaft” termini insonning atrof tabiiy muhit bilan o‘zaro ta’sirining ko‘plab ko ` rinishlarini qamrab oladi. Madaniy landshaftning bunday konsepsiyasida antropogen landshaft madaniy landshaftning bir turini hosil qiladi. Barcha tabiiy va antropogen komponentlarni o`z ichiga oladigan madaniy landshaft insonning o`zini muayyan amaliy ehtiyojlarini qondirish uchun ongli, maqsadli faoliyati natijasida shakllanadi va madaniy meros obyektlarining o`ziga xos toifasini hosil qiladi. V.L. Kаgаnskiyning (2010) fikrichа, mаdаniy lаndshаftni tаdqiq qilish yuqoridаgi yо‘nаlishlаr bilаn cheklаnib qolmаydi. Shahаr lаndshаflаrini vа shаhаr muhitni, lаndshаft аrxitekturаsini, me’morchilik tаrixini о`rgаnish hаm mаdаniy lаndshаftlаrni tаdqiq qilish bilаn bog‘liq bо`lishi kerаk. Hozirgi pаytdа mаdаniy lаndshаftlаr tо‘grisidаgi tаsаvvurlаr hаm о`zgаrmoqdа vа ulаr umumgeogrаfik tushunchа, umumilmiy kаtegoriya sifаtidа qаrаlmoqdа. “Mаdаniy lаndshаft” termini insonning аtrof tаbiiy muhit bilаn о`zаro tа’sirining kо`plаb kо`rinishlаrini qаmrаb olаdi. Mаdаniy lаndshаftning bundаy konsepsiyasidа аntropogen lаndshаft mаdаniy lаndshаftning bir turini hosil qilаdi. Bаrchа tаbiiy vа аntropogen komponentlаrni о`z ichigа olаdigаn mаdаniy lаndshаft insonning о‘zini muаyyan аmаliy ehtiyojlаrini qondirish uchun ongli, mаqsаdli fаoliyati nаtijаsidа shаkllаnаdi vа mаdаniy meros ob’yektlаrining о`zigа xos toifаsini hosil qilаdi. Mаdаniy lаndshаftning bundаy tushunchаsidа uch xil tа’rifgа egа: 32

 mаdаniy lаndshаft inson tomonidаn аniq bir dаstur аsosidа о`zgаrtirilgаn vа yuqori dаrаjаdаgi estetik vа funksionаl sifаtlаrgа egа bо‘lgаn “yaxshi” аntropogen lаndshаft;  mаdаniy lаndshаft – uzoq tаrixiy dаvr dаvomidа kishilаrning muаyyan guruhi yashаgаn joy;  kо`pginа hollаrdа mаdаniy lаndshаftlаr tаbiiy muhitning sаjiyasi vа imkoniyatlаri bilаn bog`liq bо‘lgаn yerdаn bаrqаror foydаlаnishning о`zigа xos texnologiyalаrini аks ettirаdi. Mаdаniy lаndshаftlаrni sаqlаsh yerdаn foydаlаnishning xozirgi metodlаrining rivojlаnishigа, shuningdek lаndshаftning tаbiiy аfzаlliklаrini (qiymаtini) sаqlаsh yoki kuchаytirishgа imkon berishi mumkin. Yerdаn foydаlаnishning hozirgi аn’аnаviy metodlаri sаyyorаmizning kо`pginа rаyonlаridа biologik xilmа-xillikni аsrаshgа imkon berаdi. Yevropаning kо`pginа mаmlаkаtlаridа, AQShdа, keyingi yillаrdа Rossiya geogrаfiyasidа mаdаniy lаndshаft tаbiiy-mаdаniy meros sifаtidа tаdqiq qilinаdi. Mаdаniy lаndshаftning bu konsepsiyasigа kо`rа, mаdаdаniy lаndshаft kontekstuаl, ya’ni qo`shilgan (o`zaro aloqada) bo`ladi, lаndshаftdа uzilib qolgаn joylаr bо`lmаydi. Bu konsepsiya xаlqаro dаrаjаdа hаm tаn olingаn. Tаbiiy vа mаdаniy meroslаrni аsrаb qolishdа lаndshаtlаr, birinchi nаvbаtdа mаdаniy lаndshаftlаr bilаn ish olib borishni tаqozа etаdi (Kаluskov, Krаsovсkаya, 2000; Kаgаnсkiy, 2001; Isаchenko, 2003; Vedenin, Kuleshovа, 2001 vа b.). Аyrim hollаrdа mаdаniy lаndshаft tаbiаt аsosidаgi mаdаniyat unsurlаri sifаtidа qаrаlаdi. Bundаy konsepsiydа mаdаniy lаndshаft tаbiiy аsosini sаqlаb qolаdi vа meros qilib olаdi. Mаdаniy elementlаr tаbiiy аsosni tо`ldirib turаdi vа tаbiiy elementlаrning qonuniyatlаrigа bо`ysunаdi. Аn’аnаviy qishloq lаndshаfti аynаn shundаy xususiyatgа egа. Mаdаniy lаndshаftning bu konsepsiyasidа u inson fаoliyati tufаyli о‘zgаrtirilgаn tаbiiy lаndshаft deb qаrаlаdi vа tаdqiq qilinаdi. Bundаy konsepsiyadа mаdаniy lаndshаft аntropogen lаndаshftdаn fаrq qilmаydi. Boshqаchаroq qilib аytgаndа, mаdаniy lаndаft yanа bir tаbiiy omil – inson omili tа’sir kо‘rsаtgаn lаndаshftdir. Geografik qobiqnining gorizontal tuzilmasining hozirgi jarayonlari bilan bog`liq holda madaniy landshaft konsepsiyasida, madaniy landshaft – fraktallik prinsipi bo`yicha, 33

ya’ni geografik qobiqning barcha (abiotik, biotik, biojonsiz, sosial va ma’naviy) komponentlarini o`z tuzilmasiga oladigan lokal hududiy tuzilma. Bunday landshaftning vertikal tuzilmasi “qatlamlilik” orqali namoyon bo`ladi va tabiiy qatlam, moddiy madaniyat qatlami va madaniy (madaniy meros, an’anaviy va yangi madaniyatlar) qatlamni ajratish bilan bog`liq. Bunday landshaftda intelletual - ma’naviy energiya salohiyati to`planadi (Vedenin, 1997). Bu energiya yordamida inson Rub’i maskun (Oykumena)ni obodonlashtirishgina emas, balki atrof muhiga ham muhim o`zgarishlarni kirita oldi. Madaniy landshaftning meros obyekti sifatidagi maqomi YUNESKOning xujjatlarida 1992-yilda qayd qilingan. Predmetlar yoki axborotlar ko‘rinishida saqlanadigan madaniy meros madaniy landshaftning muhim qismidir. U asosiy omil sifatida muayyan joydagi aholining turmush tarzini belgilaydi, o‘ziga xos me’morchilik, arxeologiya, etnologiya, toponomika, folklor va, umuman, madaniy turmushning barcha jihatlarini shakllanishining sharoiti bo`ladi; bunday holda madaniy landshaftning o`zi meros ob’yekti bo`lib qoladi. Meros ob’yekti sifatida landshaft universallik (umumiylik), bir butunlik va autentik (asl, haqiqiy) xossalariga ega bo`lishi kerak. Universal xossaga ega bo`lgan madaniy landshaft geografik (mahalliy ekologik sharoitlarga moslashuv), tarixiy (tabiatdan foydalanish sajiyasning tarixiy o`zgarishlari) va madaniy (insonning tabiatga ma’naviy munosabatining namoyon bo`lishi) kontekstda bo`ladi. Bir butunlik, ya’ni uning moddiy ob’yektlari, mental xossalari va tabiatdan foydalanishning an’analarining tugallanganligi, birligi, uyg`unligi va saqlanganligi madaniy landshaftning ikkinchi muhim xossasidir. Madaniy landshaftning autentikligi deb uning bir butunlik xossalari bilan bog‘langan haqiqiyligi, ishonchliligi tushuniladi. Dunyoda trixiy binolar va obidalar ko`pliogi bo`yicha O`zbekiston 9-o`rinni egallaydi. O`zbekiston katta tarixiy –madaniy merosga - 7000 dan ortiq tarixiy – me’moriy va arxeologik obidalarga ega. Jumladan tarixiy obidalarning 140 tasi YUNECKO tomonidan muhofaza etiladigan tarixiy yodgorliklar qatoriga kiritilgan [“Bekajon” gazetasi, № 27 (1442) o2.04.2015] Shunday qilib, Yer yuzasining tabiiy va sotsial-iqtisodiy geosistemalar birgalikda mavjud bo`lgan qismlari madaniy landshaflar deyiladi. “Madaniy landshaft” yuzaga 34

kelishiga ko`ra tuishuncha bo`lib, uning xilma-xil turlari inson tarixining ham tabiiy landshaftlaridan, ham tabiiy-antropogen va antropogen-texnogen landshaftlardan iborat. 2.2. MADANIY LANDSHAFTLAR VA ULARNI BUNYOD ETISHNING GEOEKOLOGIK TAMOYILLARI Qashqadaryo havzasi uchun madaniy landshaftlrining barcha xillari xos. Bu landshaftlar orasida qadimdan vujudga kelganlari ham, nisbatan yaqin o`tmishda vujudga kelganlari ham mavjud. Ayni paytda havza doirasida vujudga kelgan barcha landshaftlar xo`jalik nuqtai nazaridan madaniy landshaftlarni hosil qilmaydi. Chunki, madaniy landshaftlar sifati yaxshilangan, unuimdorligi oshirilgan, insonning mehnat qilishi, dam olishi, estitik zavqlanishi uchun qulay qilib o`zgartirilgan landshaftlardir. Ammo, Qashqadaryo havzasidagi antropogen landshaftlarning barchasi ham bunday xususiyaga ega emas va havzaning tog`li va tog` oldi hududlarida ham, tekisliklarida ham tashlandiq karerlar, eroziyaga duchor bo`lgan, qayta sho`rlangan yerlar ko`rinishidagi buzulgan (distruktiv nomadaniy) antropogen landshaftlar ham anchagina maydonlarni band etadi. Shu boisdan Qashqadaryo havzasi landshaftlaridan foydalanish jarayonlarida madaniy landshaftlarni bunyod etish, nomadaniy landshaftlarin milioratsiy qilish va qayta obodonlashtirish (rikultivatsiy) bugungi kunda muhim amaliy ahamiyatga molik bo`lgan vazifalardir. Qashqadaryo vodiysi nafaqat O`rta Osiyoda, baki butun jahon tamadunining eng qadimiy o`choqlaridan biridir. Qadimiy shaharlar, sug`orish inshootlari bu hududda inson va tabiat o`zaro ta’sirining qadimiyligidan guvohlik beradi. Bu hudud ham Amudaryo, Zarafshon va boshqa yirik daryo vodiylari kabi ming yillab tarixga ega bo`lgan dehqonchilik madaniyati rayonlaridir. Shu sababli bu yerda tabiatning o`zgarishi va antropogen landshaftlarning shakllanishida inson omilining roli juda katta. O.Y.Poslavskayaning (1966) yozishicha, qadimiy sug`orish yerlarida topilgan sopol parchasi miloddan avvalgi III asrga mansub. Qashqadaryo vohasining hududi ham qadimdan inson faoliyatining turli shakllaridagi ta’siri ostida bo`lganligi sababli bu hududda hozirgi paytda butun O`rta Osiyo hududi uchun xos bo`lgan barcha turdagi antropogen landshaftlar tarqalgan. Qashqadaryo vohasi doirasida O`tkazilgan arxeologik 35

tadqiqotlar bu hududdagi antropogen landshaftlarning ancha qadimiyligidan dalolat beradi. Bu hududda qadimiy aholi manzilgohlari, lalmikor va obikor dehqonchilik bilan bog`liq bo`lgan seliteb va agrolandshaftlar keng tarqalgan. Ma’lumki, O`rta Osiyo dehqonchilik, ayniqsa obikor dehqonchilik vujudga kelgan va rivojlangan qadimiy uchoqlaridan biri hisoblanadi. S.P. Tolstov (1948) va Y.G`. G`ulomovning (1957) ma’lumotlariga ko`ra, O`rta Osiyo hududida sug`orish qo`llanilgan eng dastlabki dehqonchilik Xorazm vohasida vujudga kelgan. Keyinchalik katta-kichik daryo vodiylariga tarqala boshlagan. Qashqadaryo havzasida ham qulay tabiiy sharoitlarning mavjudligi tufayli insoniyat tarixining dastlabki davrlaridanoq qishloq xo`jaligi bilan bog`liq bo`lgan agrolandshaftlar vujudga kela boshlagan va ularning maydoni uzluksiz kengaya borgan. Qashqadaryo havzasi va uning yaqin atrofidagi hududlarda olib borilgan arxealogik tadqiqotlar bu yerda eneolit davrida (miloddan avvalgi 4–3– mingyilliklarda tosh davri tugagan va eneolit davri boshlangan) suv havzalari yaqinida dastlabki aholi manzilgohlari – qishlov joylari (qishloqlar) vujudga kelgan va ularning aholisi dehqonchilik bilan shug`ullanishgan. Jez davrida Qashqadaryo vohasi shu davrda shakllangan Baqtriya dehqonchilik madaniyati tarkibiga kirgan. Lalmi va obikor yerlarda bug`doy, arpa, suli, paxta, yetishtirilgan. Temir davrida (miloddan avvalgi 8 – 6 aslar va undan keyingi davrlar) dehqonchilik maydonlari kengayadi va sug`orish inshootlari barpo qilishga qaratilgan tadbirlar o`tkazila boshlaydi. Hozirgi Samarqand, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida miloddan avvalgi 1– ming yillikka oid qadimgi sug`d dehqonchilik madaniyati shakllanadi. Jez va temir davrlarining tabiiiy sharoitlari paleogeografik va tarixiy geografik tadqiqotlarga ko`ra hozirgidan kam farq qilgan. Topilgan arxealogik materiallar jez davrida odamlar chorvachilik va dehqonchilik bilan shug`ullanishgan. Bu davrda vodiy hududini o`zlashtirish sun’iy sug`orishni rivojlantirish yo`li bilan borgan. Hali oddiyligi bilan xarakterlanadigan sun’iy sug`orish yordamida daryo vodiysining quyi terrasalari, del’tasi, soylarning soxillaridagi yerlar o`zlashtirilgan. Jez va temir davrining aholisi sonining kamligi va ishlab chiqarish kuchlarining primitive holda rivojlanganligi tufayli 36

hududni o`zlashtirish uchun osonroq bo`lgan, suv chiqarish imkoniyatlari bo`lgan yerlar dehqonchilikda foydalanilgan va shu sababli o`zlashtirilgan yerlar “orolchalar” ko`rinishida bo`lgan. Qashqadaryo havzasining ayrim hududlarini o`tmishda ham qo`shni havzalarning suv resurslaridan foydalanilgan holda sug`orish ishlari amalga oshirilgan. Olib borilgan arxeologik tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, Qashqadaryo havzasining quyi qismlaridagi ayrim hududlarni sug`orish uchun milodga qadar birinchi ming yillikda Darg`om (Zarafshon daryosidan suv oladigan sun’iy sug`orish tarmog`i) arig`idan suv olish va sug`oriladigan yerlar maydonlarini kengaytirish maqsadlarida Monas arig`i qazilgan (keyinchalik bu ariq Eskianhor nomini olgan). Uzunligi 300 km dan ortiqroq bo`lgan Monas arig`i XIII asrda mug`ullar iste’losi davrida buzub tashlangan va ko`p yillar davomida tashlandiq holda yotgan. Tarixiy davrning boshlarida ham ishlab chiqarish kuchlarining past darajasi katta maydonlarda antropogen landshaftlarni vujudga kelishiga imkon bermagan. Hududlarni o`zlashtirish va sug`orish tabiiy sharoitlariga va shu davrlarda mavjud bo`lgan davlatlarning siyosiy-iqtisodiy xususiyatlariga bog`liq bo`lgan. Qashqadaryo havzasiga kirgan Yunon – Baqtriya (miloddan avvalgi 3 – 2-asrlar), Kanga (miloddan avvalgi 5-asr o`rtalari) va Kushon (miloddan avvalgi 1-asr – milodiy 3-asr) davlatlarida sug`orish inshootlarini qurush va sug`orna dehqonchilik ancha ravnaq topganligi boisida agrolandshaftlarning maydonlari ancha kengayib borgan. Zamonasining buyuk davlatlaridan Kaga podsholigi va Kushon saltanati ravnaq topgan davlatlarda dehqonchilik tufayli vujudga kelgan voha landshaftlarining maydoni kengayadi, daryo vodiysida bir qancha sug`orish tarmoqlari barpo etilib, sug`oriladigan yerlarni maydoni ancha kengayadi. G`allachilik va polizchilik bilan bir qatorda paxtachilik va bog`dorchilik maydonlari ham kengayadi. Mirishkorlarning asrlar davomomida sug`orish, milioratsiya va ekin yetishtirish agrotexnikasi, xususan yer maydonlarga ishlov berish sohasida ortirilgan tajribalari nisbatan mo`l hosil olinadigan imkoniyatlarni vujudga keltiradi. Olib borilgan arxeologek tadqiqotlardan ma’lum bo`lishicha, eftaliylar (5- asr o`rtalri) davlati tarkibiga kirgan Qashqadaryo hududida ham ko`chmanchi eftaliylar qabilalarining ommaviy ravishda o`troqlashuvining kuchayishi natijasida sug`oriladigan 37

yerlarda bo`lgan ehtiyoj kuchayadi, seliteb landshaftlar hamda agroirrigatsiya landshaftlarining maydoni kengayadi. Daryo vodiysi bo`ylab katta-kichik su’gorish uchun qazilgan ariqlar barpo etiladi. Irrigatsiya texnikasi ham rivoj topadi (“O`zbekiston Respublikasi, Ensiklopediya. T, 1997). Qashqadaryo havzasida IX – X asrlarda ham irrigatsiyaning rivojlanganligi va sug`oriladigan yerlarning yuqori hosildorligi to`g`risida ma’lumotlar saqlanib qolgan. Ammo mug`ullar istelosidan sunggi davrlarda sug`orish inshootlarining buzulib tashlanishi yoki iqtisodiy nochorlik tufayli ularning tashlandiq holda kelishi va natijada sug`orma dehqonchilikning tanazzuli sodir bo`ladi. Bunday hollarda antrapogen landshaftlarning qayta tabiiylashuv jarayoni kuchayadi. Sug`orish tarmoqlarining ravnaq topishi va sug`orma dehqonchilikning rivoji buyuk Sohibqiron Amir Temur davrida ham kuzatilgan. Bu davrda katta – kichik ariqlar, suv omborlari barpo etiladi, Eskianhor (Monas) arig`i qayta tiklanib ta’mirlanib foydalanila boshlaydi. Qayta ta’mirlangan Eskianhor arig`i bir necha o`n yillar davomida Qarshi cho`lida agroirrigatsiya landshaftlarining mavjud bo`lishini hamda aholi manzilgohlari bilan band bo`lgan siletib landshftlarni suv ta’minotini yaxshilash imkon beradi. Saqlanib qolgan ma’lumotlar Amir Temur davrida obikor dehqonchilik ancha taraqqiy etganligidan darak beradi. Bu davrda Qashqadaryo havzasida ham ariqlarning qayta ta’mirlanganligi, ariqlar qazilganligi agroirrigatsiya landshaftlarining ancha kengayishi uchun imkoniyat yaratgan. XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshida davlat hokimiyati markazlashuv jarayonlarining kuchayishi natijasida sug`orish ishlarining bir muncha rivojlantirishi uchun sharoitlar yaratadi. 1785–1800-yillarda Qashqadaryo va uning irmoqlaridagi tug`onlar suv resurslaridan foydalanishni tartibga solish maqsadida buzib tashlandi, yangi ariqlarda, to`g`onlar va dambalar ta’mirlandi. Qahsqadaryo havzasida qishloq xo`jaligi va irrigatsiyani rivojlantirish sohasidagi katta ishlar XX asrning 30-yillaridan boshlandi. 1929-yilda “O`zsuv ishlab chiqarish” loyihalash instituti “Qashqadaryo havzasida yer-suvdan foydalanish tarhi” ni tuzib chiqdi. Suv resurslarini o`rganish va tuproqlarni tadqiq qilish asosida havzada sug`orish uchun 877 ming ga yerning yer yaroqli ekanligini aniqladi, 56 ming ga yerni sug`orish uchun suv 38

ombori qurush belgilandi. Loyiha institutuning tarhida Qashqadaryo havzasida suv bilan ta’minlashni yaxshilash natijasida Amudaryo va Zarafshonning suvlaridan foydalanish tavsiya etilgan edi. Ammo bu tavsiya texnik jihattan murakkabligi va bajarilishi lozim bo`lgan ishlarning katta miqdorda sarf xarajatlarni talab etishi tufayli keyingi yillarga qoldirildi. 1925-1930-yillarda Qarshi cho`li doirasida bir qator ariqlar (Patron, Talikaron, Fazli, Qovchin va b.) qurub bitkazildi va buning natijasida sug`oriladigan yerlarning agroirrigatsiya landshaftlari bilan band bo`lgan maydonlarini ancha kengaytirish imkoniyatlari vujudga keltirildi. Qashqadayo havzasida katta miqyosdagi suv qurulishi va antropogen landshaftlar maydonining kengaytirilishiga doir ishlar XX asrning 50–yillarida boshlandi. 1948-yilda yuqorida nomi qayd etilgan loyihalash instituti (bu institutning nomi keyinchalik “O`rta Osiyo suv loyihalash” nomini olgan) tomonidan uzunligi 184 km bo`lgan eski Anhor kanalini qayta tiklash loyihasi tayyorlandi. Suv xarajati bosh qismida 45 m 3 /sek ni tashkil etadigan bu kanal 1955-yilda foydalanishga topshirildi. Kanalning qurulishi natijasida Zarafshon daryosining 240–300 ming m 3 miqdoridagi suvlari Qashqadaryoga tashlanadi. 1961-yil “Sredazxlopok” insitutida Qarshi cho`lining sug`orish va o`zlashtirishning bosh tarhini tayyorlash ishlari nihoyasiga yetkazildi. O`tgan yillarda shu tarx asosida uzunligi 150 km bo`lgan Qarshi bosh va uning tarmog`i bo`lgan Kasbi kanallari, suv sig`imi 1,8 km bo`lgan Tallimarjon quyilma suv ombori qurib bitkazildi va foydalanishga topshirildi. Qarshi bosh kanaliga har sekundda 200 m 3 suvni 132 m balandlikka ko`tarib beradigan nasos stansiyalari qurildi. 1957-1987-yillarda suv sig`imiga ko`ra turlicha bo`lgan 14 ta suv omborining qurib bitkazilishi va foydalanishga topshirilishi natijasida Qashqadaryo havzasining yuqori va o`rta qismlarining suv ta’minotini tubdan yaxshilash imkonini berdi. Qashqadaryo havzasida insonning turli xildagi faoliyati bilan bog`liq bo`lgan landshaftlarning o`zgarishi va antropogen landshaftlarning yuzaga kelishi sodir bo`lgan. Bu yerda tubdan o`zgartirilgan texnogen landshaftlar, seliteb landshaftlar, suvli (akval) landshaftlar vujudga kelgan. Ammo, ularning maydoni agrolandshaftlar bilan band 39

bo`lgan landshaftlarning maydoniga nisbatan ancha kam va ularning aksariyat katta qismini yirik masshtabli xaritalardagina ajratish mumkin. Qoratepa, Chaqilkalon va Hisor tog`larining yonbag`rlarida qurulishbop materilallarni olinishi sababli karyerlar hosil bo`lgan. Keyingi yillarda Qamashi va Dehqonobod hududlaridagi osh tuzlari zaxiralaridan ayrim joylarda foydalanila boshlaganligi sababli ham texnogen landshaftlar vujudga kela boshladi. Texnogen landshaftlarning tekisliklarda vujudga kelishi neft, gaz va gaz kondensati qazib olish bilan bog`liq. Shunday qilib, Qashqadaryo havzasida turli tarixiy davrlarda inson o`zining ishlab chiqarish jarayonida tabiiy landshaftlarga ta’sir ko`rsatgan va turli xildagi antropogen landshaftlarning shakllanishiga imkoniyat tug`dirgan. Qashqadaryo havzasi uchun antropogen landshaftlrining barcha sinflari, xillari va turlariga xosdir. Bu antropogen landshaftlar orasida qadimdan vujudga kelganlari ham, nisbatan yaqin o`tmishda vujudga kelganlari ham mavjud. Ayni paytda havza doiradida vujudga kelgan barcha antropogen landshaftlar xo`jalik nuqtai nazaridan madaniy landshaftlarni hosil qilmaydi. Chunki, yuqorida bayon qilganidek, madaniy landshaftlar sifati yaxshilanganm, unuimdorligi oshirilgan, insonning mehnat qilishi, dam olishi, estitik zavqlanishi uchun qulay qilib o`zgartirilgan landshaftlardir. Ammo, Qashqadaryo havzasidagi antropogen landshaftlarning barchasi ham bunday xususiyaga ega emas va havzaning tog`li va tog` oldi hududlarida ham tekisliklarida ham tashlandiq karerlar, terrikomlar eroziyaga uchragan, qayta sho`rlangan yerlar ko`rinishidagi buzulgan (distruktiv nomadaniy) antropogen landshaftlar ham anchagina maydonlarni band etadi. Landshaftlarning antropogen omillari ta`sirida o`zgartirishiga (antropogenlashuviga) ko`ra tuzilmasi tubdan o`zgartirilmagan tabiiy omillarning ustuvorligi yaqqol namoyon bo`ladigan, ammo antropogen belgilari ham mavjud bo`lgan tabiiy-antropogen ladshaftlarining quyidagi sinflarini ajratish mumkin: 1. Yaylov landshaftlari 2. Rekreatsiya lanshaftlari 3. Madfun qadimiy seliteb lanshaftlari 40

Agrolandshaftlar. Qishloq xo`jalik landshaftlari ayrim manbalarda (masalan, V.A.Nikolayev, 1979, 1984); YE.V.Milanova, A.M.Ryabchikov, 1979; A.G.Isachenko, 1980) agrolandshaftlar tizimlari deb atalib, O`rta Osiyo tabiiy geografik o`lkasi hududi uchun ham juda xos . Bu o`lkaning qishloq xo`jaligi qadimdan an`anaviy tarzda uch yo`nalishda rivojlanib kelmoqda, ya`ni obikor dehqonchilik, lalmikor dehqonchilik va chorvachilik. Qashqadaryo havzasida antropogen landshaftlar orasida eng katta maydonni qishloq xo`jalik landshaftlari – a g r o l a n s h a f t l a r egallaydi. Bu sinfga mansub bo`lgan landshaftlar kishilarning qishloq xo`jalik faoliyati bilan bog`liq bo`lib, Yer resurslari bilan foydalanish sharoitlariga bog`liq holda xilma-xil (lalamikor yerlarning agrolandshaftlari, bog`lar va tokzorlarning agrolanshaftlari, sug`oriladigan yerlarning agrolandshaftlari va b.) bo`ladi. Geotexnikaviy sistemalar to`g`risidagita’limotning vujudga kelishi bilan qishloq xo`jaligida foydalaniladigan hududni tabiiy – ishlab chiqarish obyektlari sifatida o`rganish imkoniyati yuzaga keldi. Bunday byektlar tabiiy va qishloq xo`jalik bloklaridan iborat bo`lib, tabiiy – qishloq xo`jalik geosistemalari yoki agrolandshaftlarni ifoda etadi. Agrolandshaftlar tabiiy – antropogen hududiy geosistemalar bo`lib, qishloq xo`jaligini oqilona tashkil etish va iqtisodiy samarali olib boorish (yuritish) hamda uning tabiiy asoslarini muhofaza qilish maqsadlarida maxsus tashkil etilgan (konstruksiya qiligan), loyihalashtirilgan va yaratilgan geosistemalardir. Agrolandshaftlar uchun komponentlarning kuchli darajada o`zgartirilganligi va bu landshaftlarning tub tabiiy landshaftlardan farq qilishi xosdir. Landshaftlardagi tabiiy muvozanat va mutanosiblikning buzilishi ularning o`rnida boshqariladigan antropogen landshaftlari shakllanishiga olib keladi. Yillik yog`in miqdori muayyan hududning tabiiy namlanish sharoitlari to`g`risida to`g`ri tasavvurni bera olmaydi, chunki viloyatning katta qismida bug`lanish yillik yog`in miqdoriga nisbatan ancha ko`p bo`ladi. Viloyatning lalmikor hududlarida namlanish koeffiitsenti tog` va tog` oldi mintaqasining quyi qismida 0,23-0,29, yuqori qismida 0,30- 0,40 ni tashkil etadi. Sug`orish kanallari muhandislik inshootlari sifati tabiiy landshaftlarning o`zgarishida va antropogen landshaftlarining shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Y a y 41

a l o v l a n d s h a f t l a r ining katta qismi tuzilmasining xususiyatlariga va rivojlanish sharoitlariga ko`ra tabiiy va antropogen landshaftlar oralig`ida turadi va ularni tabiiy– antripogen landshaftlar guruhi sifatida ajratish to`griroq bo`ladi. Chunki yayalov landshaftlarining rivojlanishida tabiiy omillarning roli antropogen omillarning roliga nisbatan ancha ustuvorlik qiladi. Tog`ri, yayalov landshaftlarining biotik komponenetlrida antropogen omillar ta`sirida o`zgarishlar sodir bo`lgan, ammo bu o`zgarishla yayalov landshaftlati tabiiy tuzilmasining tubdan o`zgartirilishi ema. Ayrim hududlarda turli sabablar tufayli yayalovlarning degressiyasi sodir bo`lgan holda, buzulgan (nomadaniy) landshaftlar vujudga kelgan. 2 -jadval. Qashqadaryo viloyatida yer fondining taqsimlanishi (2012) Yerdan foydalanish toifalari Ming ga Umumiy maydoni 2856,8 Ekinzorlar, jami Sug`oriladigan yerlar Lalmi yerlar 680,4 421,8 258,6 Ko`p yillik daraxtzorlar Bog`zor Uzumzorlar Tutzor Boshqa ko`pyillik daraxtzor 36,8 17,7 10,0 9,0 0,15 Bo`z yerlar 22,2 Pichanzor va yaylovlar 1455,6 Qishloq xo`jalik yerlari 2195,0 Tomorqa yerlari 79,1 Meliorativ qurilish holatidagi yerlar 19,1 O`rmonzorlar 115,8 Bog`lar va sabzavot yetishtiriladigan yerlar 0,32 Boshqa yerlar 447,4 Qashqadaryo havzasidagi tabiiy yayalovlarni tog`, dasht, cho`l, quruq to`qay va o`rmon yyalovlarga ajratish mumkin. Yaylovlarning maydom jihatidan katta qismi havzaning tekislik va tog` oldi hududlariga to`g`ri kedi. Qarshi cho`lidagi ancha katta 42

maydonlarnining sug`oriladigan dehqonchilik uchun o`zlashtirilishi bu yerda yaylovlar maydonining ancha qisqartirishiga olib keladi. Ammo ayni paptda cho`lga suv keltirilishi tufayli barcha yayslovlarga suv chiqarildi va naijadav ularning suv ta`minoti yaxshilanishi uchun shaoit yaratildi. Shuningdek, chorvachilikning ozuqa bazasin uchun yyalovlarni milioratsiyalash va hosildorlikni oshirish, sug`oriladigan yerlarda pichanzorlarni tashkil etish, fitomilioratsiya amalgam oshirish va boshqa miliorativ ishlar amalgam oshiriladi. Qashqadaryo viloyati yer fondidan foydalanish tuzulmasida yayalovlar sifatida foydalaniladigan turli landshaftlar eng katta maydonni tashkil etadi. Qashqadaryo havzasining ham tekislik ham tog`li qismdagi katta maydonlar azaldan yayalov sifatida foydalanib kelinadi. 2007 - y il ma`lumotlariga ko`ra, viloyat chorva mollarining tarkibini 773,1 ming bosh qoramol, 322,0 ming bosh qo`y va echki va boshqa uy hayvonlari tashkil etadi. Yalovlarni o`zlashtirish va ulardan foydalanishni tabiiy sharoit va resurslarni (iqlim, tuproq, o`simliklar) hisobga olmasdan amalgam oshirilmasligi lozim. Masalan, ularning mavsumiyligi va o`simlik turlari yaylovlarda ulardan foydalanishni navbat bilan bo`lishini ko`p jihatlardan belgilash kerak. Qashqadryo havzasining tog`li qismida ham landshaftlardan yayalovlar sifatida foydalanish imkoniyatlri mavjud. Adirlar va past tog`larning yonbag`irlari mol boqish va picha tayyorlash uchun o`rtacha baland tog`da bahor, yoz va kuz oylarida mol boqish va pichan tayyorlash uchun foydalaniladi. Lalandshaftlardan yayalovlar uchun foydalanishda tabiatni muhofaza qilishda jiddiy e`tibor berish lozim. Chunki yaylovlarda relef xususiyatlri tufayli barcha xildagi tuproqlar turli darajada namoyon bo`ladigan eroziya jarayonlari ta`siri ostidadir. Shuningdek, yayalovlarning o`simlik qoplamidagi o`simliklarning bioekalogik sharoitlarining e`tiborga olmasdan foydalanish o`simlik resurslarining tabiiy tiklanish sharoitlarini qiyinlashtiradi va o`simlik qoplamining siyraklashuvi esa o`z navbatida suv shamol eroziyasining kuchayishiga, tuproqlardagi organik moddalarning yuvilishiga yoki uchurilib ketishiga, pirovard natijada yayalovlar mahsuldorligining keskin pasayishiga olib keladi. Landshaftlardan yayalovlar sifatida foydalanishda o`simlik qoplamining biologik mahsuldorligini va o`simliklarning bioekalogik sharoitlarini e`tiborga olgan holda 43

almas`halab foydalanishni, mahsuldorligi pasaygan yayalovlarni ozuqabob o`simliklarni ekish bilan yaxshilash mumkin. Lalmikor dehqonchilik qishloq xo`jaligining boshqa tarmoqlaridan farq qilgan holda iqlim sharoitlari va ob-havoning bahorgi holati bilan bevosita bog`liq. Qishloq xo`jalik ekinlari hosildorligi va ob-havo sharoitlariga bog`liq holda o`zgarib turadi, bahor quruq kelgan yerlarda esa lalmi yerlar batamom mahsulot bermasligi mumkin.Bu davrda faol haroratlarning jami adirlar va past tog`larda 5000 0 dan yuqori. Agrolandshaftlari muayyan turlarining vujudga kelishi lalmikop dehqonchilik bilan bog`liq. Qashqadaryo viloyatida haydab ekin ekiladigan maydon 680,7 ming ga yaqin bo`ladi, shundan 255,2 ming ga yer lalamikor dehqonchilikdan foydalanadi (2-jadval). Agar 22,7 ming ga bo`z (partov) yerlar ham lalami yerlar deb hisoblansa, u holda lalamikor dehqonchilik qilinadigan maydon 278,2 ming ga ni tashkil qiladi. Lalmi yerlar qishloq xo`jalik yerlarining 4,2 % ga yaqinini, haydaladigan yerlarning esa 12,4 % ni tashkil etadi. Lalmikor dehqonchilik agrolandshaftlarining unumdorligi iqlim sharoitlari va ob-havoning bahorgi holati bilan bevosita bog`liq. Qishloq xo`jalik ekinlari hosildorligi ob-havo sharoitlariga bog`liq holda o`zgarib turadi . Iqlim sharoitlari tuproqlarning vujudga kelishi va hududiy tabaqalashuvidagi muhim omillardan hisoblanib, lalmikor yerlarda tuproqlarning genetik tiplarining vujudga kelishida va hududiy tarqalishida iqlim unsurlaridan radiatsiya, issiqlik va namlanish sharoitlari ayniqsa katta ahamiyatga ega. Viloyatning janubiy geografik o`rni tufayli bu hududda yil davomida Quyoshdan katta miqdorda radiatsiya keladi. Lalmikor hududlarda iliq davr 26 fevraldan boshlanib, 16 dekabrgacha (277-304 kun) davom etadi. o`rtacha baland tog`larda 4000 0 dan 2800 0 gacha pasayib boradi. Bu ko`rsatkichlarga ko`ra, viloyatning lalmikor yerlari issiq va juda issiq zonalarga mansub bo`lib, bu hududlarda yillik yog`in miqdori 300 mm dan 650 mm gacha oshib boradi. Qashqadaryo viloyatida ham lalmikor yerlarning asosiy massivlari och tusli va asl bo`z, qisman tog`-bo`zli tuproqlar tarqalgan adirlarda, pastak va o`rtacha baland tog`larning yonbag`irlarida joylashgan. Ayniqsa, Dehqonobod, Chiroqchi, Qamashi, Yakkabog` va G`uzor tumanlari yer tuzilmasida lalmi yerlarning ulushi ancha katta. Iqlim 44

sharoitlariga bog`liq holda Kasbi, Nishon, Mirishkor tumanlarida lalmikor dehqonchilik yuritilmaydi. Qashqadaryo viloyatida yer resurslaridan lalmikor dehqonchilikdan foydalanish imkoniyatlari ancha katta A.B.Genusov va boshqalarning (1960) ma`lumotlariga ko`ra, O`zbekistonda lalmikor dehqonchilikda foydalanilishi mumkin bo`lgan yer resurslarining maydoni 3114,4 ming ga ni tashkil etadi. Bu yerlarning 28,5%i ta`minlangan, 47,1%i chala ta`minlangan va 24,4%i ta`minlanmagan zonalarda joylashgan. Lalmikor dehqonchilik sharoitlariga ko`ra Qashqadaryo viloyatining hududi alohida Qashqadaryo okrugiga ajratiladi. Qashqadaryo havzsida lalmi antropogen agrolandshaftlarning asosisy massivlari och tusli va asl bo`z, qisman to`q tusli bo`z tuproqlar tarqalgan adrlarda, pastak va o`rtacha balandlikdagi tog`larning yonbag`irlarida joylashgan. Ayniqsa, Dehqonobod, Chiroqchi, Qamashi, Yakkabog` va G`uzor tumanlarida lalmi agrolandshaftlar ancha katta maydonlarni band etadi. Tuproq-iqlim sharoitlariga ko`ra Qashqadaryo viloyatida 0,7-0,8 mln ga maydon lalmikor dehqonchilik foydalanilishi mumkin. Lalmikor dehqonchilik uchun hozirgi paytda yaylovlar va pichanzorlar sifatida foydalanilayotgan tog`lar va adirlardagi bo`z tuproqlar o`zlashtirilishi mumkin. Ammo, adirlar va tog`li rayonlarning relef sharoitlari yer resurslaridan lalmikor dehqonchilikda foydalanishni imkoniyatlarini cheklaydi. Viloyatning lalmikor yerlarida asosan g`alla ekinlari yetishtiriladi. Keyingi yillarda moyli qishloq-xo`jalik ekinlari ham ancha katta maydonlarda yetishtirila boshlandi (kunjut, maxsar). Ammo, lalmikor yerlarning tabiiy imkoniyatlaridan yetarlicha foydalanilayotir. Chiroqchi, Qamashi va boshqa tumanlarning lalmikor yerlaridan yil davomida ikki marta hosil olish imkoniyatlari mavjudligini tajribalar yaqqol ko`rsatadi. G`alla ekinlari yig`ishtirilib, yerlarga yaxshi ishlov berilgach poliz ekinlarini ekish va yuqori hosil olish mumkin. Shuningdek, lalmikor yerlarda chorvachilik ozuqa bazasini yaxshilash uchun katta tabiiy imkoniyatlar mavjud. Lalmikr dehqonchilikning namlk ta`minlangan zonasida ozuqa ekinlaridan ancha yuqori hosil olish mumkin. Lalmikor dehqonchilik yerlarining tog` oldi va tog`li rayonlar bilan bog`liqligi yer resurslaridan foydalanishni ancha qiyinlashtiradi (yonbag`irlarning nishabligi, qishloq 45

xo`jalik texnika vositalarining harakatlanishining qiyinligi va b.). Shuningdek, lalmikor dehqonchilik yerlaridagi barcha tuproq tplarining eroziya jarayonlariga moyilligi yer resurslarining asrab-avaylash va eroziyaga qarshi tadbirlar o`tkazishni taqozo eatji. Eroziyaga qarshi tadbirlarni amalga oshirishda haydaladigan yerlar mezo va mikrorelefining nishabligiga ayniqsa katta e`tibor berish lozim. Tog` yonbag`irlarida yerlarni haydash eroziyaga qarshi tadbirlarni (amalga) hisobga olgan holda bajarilishi kerak. Eroziya havfini baholay olmaslik noxush oqibatlarga olib keladi. Tog`li yerlarda daraxt va butalarni kesish, o`t qoplamini payhon qilish yerlarni katta maydonlarda yuvilishiga olib keladi. Tuproqdan azot, fosfot va kaliyning yuvilishi natijasida tuproq unumdorligi 50-60% gacha kamayishi mumkin. Eroziya jarayonlarini oldini olishda, ayniqsa mol boqiladigan yerlarda chorva mollarining soni bilan o`z qoplamining sajiyasi va mahsuldorligi orasidagi nisbat saqlanishi lozim. Lalmi yerlarda eroziya jarayonlarini oldini olish yoki susaytirishda ixotazorlarning ahamiyati juda katta. Tog` yonbag`irlarida ixotazorlarni barpo etish bu yerlarning xushmanzaraligini ham oshiradi. Ixotazorlar bug`lanishning kamayishi tufayli yuzaning yaxshi namlanishiga, qish paytida qorlarni saqlanib turishiga imkoniyat yaratadi. Yozda esa ixotazorli uchrastkalar yomg`irlarni tuproqqa singishini yengillashtiradi. Lalmi yerlarning unumdorligini oshirishda yonbag`irlarni terrasalash, qishloq – xo`jalik ekinlarini tanlash, eroziyaga qarshi muhim vositadir. Tajribalarga ko`ra tamaki, makkajo`xori, poliz-sabzavot, efir myoli, dorivor ekinlar eroziya jarayonlarini susaytirmaydi va aksincha, birmuncha tezlashtiradi. G`alla va boshoqli ekinlar esa tuproq eroziyasini ancha susaytiradi, ko`p yillik o`tlar esa eroziya jarayonlarining deyarli barham topishiga imkon beradi. Qashqadaryo viloyatida keyingi yillarda sanoatning rivojlana borishi o`z navbatida qishloq va shahar hududlarida yangi sanoat korxonalarini qurilishiga hamda ular uchun yer tanlash va yer ajratish ishlarining tashkil etishda joylardagi aholi bevosita ishtirok etmoqdalar. Viloyatda aholi sonini, ya`ni oilalar sonini ochib borishi yiliga 50 ming yangi turar – joylar qurish va kengaytirishga sabab bo`lmoqda. Bunda imkoniyatlar atroflicha o`rganilib, tanlanadigan va ajratiladigan maydonlardan oqilona foydalanish, aholi va xo`jalikning ehtiyoji va imkoniyatlarini hisobga olish kerak. 46

Qashqadaryo viloyatini tog`li tumanlaridagi qiya yerlarni unumdorligini saqlash qisqa o`q-ariqlar olish orqali amalga oshirilishi viloyatimiz sharoitiga mos kelmoqda. Shunday qilib, tuproq strukturasini va unumdorligini yaxshilash aholini yetarli va sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta`minlash uchun asosiy omildir. Shuning uchun bu muhim masalaga nafaqat soha mutaxassislari, balki barcha fuqarolar o`z e`tiborlarini qaratishlari kerak. Quruq iqlimli sharoitlarda ayniqsa sug`oriladigan agrolandshaftlarining ahamiyati juda katta. Cho`l sharoitlarida sug`orish bilan bog`liq holda vujudga kelgan o`ziga xos antropogen landshaftlarni o`z ichiga olgan joylarni voha deb atalishi ajdodlarimizning leksikoni bilan bog`liq. Ularni L.N.Babushkin va N.A.Kogay (1964) sug`oriladigan yerlar landshaftlari deb, N.A.Gvozdeskiy (1977) voha landshaftlari deb, L.I.Kurakova, Y.R.Milanova, A.M.Ryabchikov va boshqalar (1971-1992) agroirrigatsion landshaftlar, F.N.Chalidze (1980) irrigatsion landshaftlar deb ataydi. Hozirgi paytda ko`pgina hollarda bunday landshaftlar agroirrigatsion landshaftlar deb nomlanadi. O`zbekistonning boshqa hududlari kabi Qashqadaryo havzasida ham quruq va issiq iqlim sharoitlarida sun`iy sug`orish inson mehnati unumdorligini oshirishning eng asosiy va qudratli omilidir. Shu sababli ham bu yerda insoniyat tarixining dastlabki davrlaridayoq suv resurslaridan unumli va tejamkorona foydalanishga harakat qilingan. Qashqadaryo havzasida antropogen agroirrigatsion landshaftlarning maydoni XX asrning ikkinchi yarmida ayniqsa tez kengaydi. Mavjud ma`lumotlarga ko`ra 1915-yilda hozirgi Qashqadaryo viloyati hududida sug`oriladigan yerlarning maydoni 63,4 ming ga bo`lgan. 1950-yilga kelib sug`oriladigan yerlarninng maydoni qariyib 2 marta (120,0ming ga), 1970-yilda diyarli 3 marta (171,5 ming ga) kengaygan. Hozirgi paytda Qashqadaryo viloyatidagi sug`oriladigan yerlarning maydoni 2008-yil ma`lumotlariga ko`ra 514,2 ming ga ni tashkil etadi. (- jadval ). Quruq iqlimli sharoitlarda sug`oriladigan agrolandshaftlarni o`rganish ayniqsa ahamiyatga katta ega. Cho`l sharoitlarida sug`orish bilan bog`liq holda vujudga kelgan o`ziga xos antropogen landshaftlarni o`z ichiga olgan joylarni voha deb atalishi ajdodlarimizning leksikoni bilan bog`liq. Hozirgi paytda ko`pgina hollarda bunday landshaftlar agroirrigatsion landshaftlar deb nomlanadi. Sug`oriladigan yerlarda landshaft 4751

komponentlarining o`zgarishi natijasida ular orasida yangi mutanosiblik vujudga keladi va xususiyatlariga ko`ra tub tabiiy landshaftlardan farq qiladigan, ammo ayrim umumiy xususiyatlari saqlanib qoladigan yangi antropogen agroirrigatsion landshaft vujudga keladi. O`zbekistonning boshqa hududlari kabi Qashqadaryo havzasida ham quruq va issiq iqlim sharoitlarida sun’iy sug`orish inson mehnati unumdorligini oshirishning eng asosiy va qudratli omilidir. Shu sababli ham bu yerda insoniyat tarixining dastlabki davrlaridayoq suv resurslaridan unumli va tejamkorona foydalanishga harakat qilingan. Qashqadaryo havzasida antropogen agroirrigatsion landshaftlarning maydoni XX asrning ikkinchi yarmida ayniqsa tez kengaydi. Mavjud ma’lumotlarga ko`ra 1915-yilda hozirgi Qashqadaryo viloyati hududida sug`oriladigan yerlarning maydoni 63,4 ming ga bo`lgan. 1950-yilga kelib sug`oriladigan yerlarninng maydoni qariyb 2 marta (120,0 ming ga), 1970-yilda deyarli 3 marta (171,5 ming ga) kengaygan. Hozirgi paytda Qashqadaryo viloyatidagi sug`oriladigan yerlarning maydoni 2008-yilda viloyatda sug`oriladigan yerlarning maydoni 514,2 ming ga ni, 2013-yilda esa 515,5 ming ga ni, tashkil etdi. Agroirrigatson landshaftlarning vujudga kelishi va rivojlanishi o`ziga xos xususiyatlarga ega. Sug`oriladigan yerlarda landshaftlarning antropogen o`zgarishida landshaft komponentlari muayyan izchillikda o`zgaradi: dastavval biotik komponentlar (hayvonot va nabotot dunyosi), so`ngra esa nobiotik komponentlar (tuproqlar, hidrologik rejim, iqlim, relief) o`zgaradi. Shunday qilib, sug`oriladigan yerlarda inson o`zining xo`jalik faoliyati jarayonida geologik asosdan tashqari landshaftning barcha komponentlarini o`zgartiradi. Sug`oriladigan dehqonchilik qilinadigan va o`zgarishlar sodir bo`ladigan mezorelefning asosiy xillarini allyuvial, gumbaz va qatlamli tekisliklar, daryolarning vodiylari, terrasalari, deltalari konussimon yotqiziqlari tashkil etadi. Mezorelefning shakllari, tog` jinslarining litalogik tarkibi va hamda sug`orish texnikasiga bog`liq holda irrigatsiya errozion yoki irrigatsiya-akkumulyativ mikrorelef shakllarini ajratish mumkin. Sug`orish tarmoqlarini qurulishi va ulardan foydalanish jarayonida ham irrigatsiya- akkumulyativ relefning har xil turlari barpo etiladi. 48

Sug`oriladigan yerlarda hidrologik tartibot (rejim) tubdan o`zgaradi. Hidrotexnik inshootlarning barpo etilishi, yer osti suvlaridan foydalanish, sug`orish jarayonida sizot suvlari sathining ko`tarilishi sug`orilayotgan yerlarda o`ziga xos landshaftlarning vujudga kelishida, ularning tabiiy va iqtisodiy salohiyatining oshishiga (hamda xo`jalik nuqtai nazaridan ayrim noxush jarayonlarning sodir bo`lishi va kuchayishidagi) bosh omillardan biri hisoblanadi. Sug`oriladigan maydonlarda o`ziga xos mikroiqlim sharoitlari vujudga keladi: mikroiqlim 2,0 – 3,0 m balandlikka qadar o`zgaradi,sug`orish tufayli hududning radiasiya balansi haydalgan va sug`oriladigan yuzalar alobedosi miqdorining kamayishi hisobiga ortadi; bundan tashqari sug`orish tufayli yuza haroratining pasayishi natijasida tuproqlarning samarali (effektiv) nur taratishi ham kamayadi. Quruq iqlimni cho`l sharoitlarida sug`orib bug`latish uchun issiqlik sarfining oshishiga olib keladi. Cho`l sharoitida sug`oriladigan dalalar ustidagi (1,5 m balandlikkacha) havo harorati iyul – avgustda sug`oriladigan yuza haroratiga nisbatan 3 – 4 0 past bo`ladi. bunday sharoitda namlik taqchilligi (defisiti) esa 15 – 20 mm ga farq qiladi (Milkov, 1978). K.V.Kuvshenov (1978) ma’lumotlarida ko`ra sug`orilmaydigan yerlarda tuproq yuzasida harorat 60 – 70 0 bo`lgan holda sug`oriladigan yerlarda bu ko`rsatkich 30 – 40 0 bo`ladi. Sug`orish ta’sirida tuproq yuza qatlamining mikroiqlimi ham ancha o`zgaradi. Chunki sug`orish davrida paxta dalalarida qo`shimcha 400 – 900 mm miqdorida nam oladi. Katta maydonlarni sug`orish issiqlik resurslarini kamayishiga sabab bo`ladi, zero haroratning pasayishi vegetatsiya davridagi issiqlik resurslarining kamayishiga olib keladi. L.N.Babushkinning (1971) hisoblariga ko`ra, O`rta Osiyoning sug`oriladigan yerlarida bug`lanishga sarflanadigan issiqlik hisobiga samarali haroratning jami 10 – 15 % ga, faol haroratlarning jami esa 7 – 11 % ga kamayadi. Shu ko`rsatkichlar asosida bajarilgan hisoblar Qashqadaryo havzasining tekislik qismidagi sug`oriladigan yerlarda vegetatsiya davridagi issiqlik resurslari 300 – 500 0 ga pasayishini ko`rsatadi. Shu sababli g`o`za navlarini tanlashda bu tafovutlarni ham nazarda tutish lozim. Sug`orish tabiatan mujassamlashgan h idrogeologik vaziyatni o`zgarishiga ham olib keladi. Sug`orish tufayli sizot suvlari to`yinishining oshishi, sathining ko`payishi, darajasining ortishi sodir bo`ladi. M.A.Pankovning (1974) ma’lumotlariga ko`ra, Qarshi 4953

cho`lida sizot suvlarini (minerallashuv jarayonining ortib borayotganligi) sathining ko`payishining yillik tezligi qadimdan sug`oriladigan yerlarda 30–40 sm ni, yangitdan sug`orilayotgan yerlarda 1 m gacha yetadi. Hidrogeologik jihatdan berk, tuproq–grunt qatlamida tuz zaxiralari katta bo`lgan Qarshi cho`lida bo`z tuproqlar zonasidagi sug`oriladigan yerlarda sizot suvlarining minerallashuv darajasi (reliefning qavariq joylarida) 1–3 g/l dan (reliefning botiq yerlarida) 5–25 g/l gacha yetadi (Hasanov, 1981). Sug`oriladigan yerlarda relief, hidrogeologik va hidrologik hamda boshqa sharoitlarning o`zgarishi tuproq hosil qiluvchi jarayonlarning va natijada tuproqlarning ham o`zgarishiga olib keladi. Sug`orish tufayli fizikaviy xossalari, kimyoviy va mikpobiologik jarayonlar kechishining jadalligi, organik moddalarning yemirilishi va to`planishi o`zgaradi. Ayniqsa mineral o`g`itlarning qo`llanilishi bu jarayonni tezlashtiradi. Tuproq qoplamining antropogen omillari ta’siri ostida o`zgarishi 3 asosiy yo`nalishda sodir bo`ladi: 1) birlamchi tuproqlarning antropogen evolyusiyasi; 2) tuproqlarning yangi antropogen xillarining vujudga kelishi; 3) tuproq hosil bo`lish jarayonining tugashi. Tuproq hosil bo`lishi tabiiy yo`nalishning o`zgarishiga bog`liq holda tuproqlar ham o`zgaradi, yangi xossa va xususiyatlarga ega bo`ladi. Ayniqsa qadimdan sug`oriladigan yerlarda tuproqlar tubdan o`zgaradi. Uzoq vaqt davomida sug`orish tufayli agroirrigatsiya yotqiziqlari hosil bo`ladi, birlamchi tuproqlar o`rnida tuproqlarning yangi – madaniy voha turlari hosil bo`ladi. Madaniy voha tuproqlari uchun qalinroq chirindili qatlam, tuproq profilida chirindi va umumiy azotning tekis taqsimlanishi xosdir. Sug`oriladigan yerlarda tabiiy o`simlik qoplami kuchli darajada o`zgaradi. Tuproq hosil bo`lishining o`zgarishi, yangi mikroreliefning shakllanishi, yangi landshaftlar litogen asosining o`zgarishi o`simliklarning ekologik sharoitlarini tubdan o`zgarishiga olib keladi. Sug`oriladigan dehqonchilik qilinadigan hududlarda tabiiy biosenozlar agrobiosenozlar, sohil bo`yi o`simliklari, ixota daraxtlari va boshqa o`simliklar tuproqlari bilan almashinadi. 5054

Bevosita sug`oriladigan yerlarda va ularga yaqin joylarda hayvonot olamining dastlabki tarkibi va geografiyasi ham o`zgaradi. Sug`oriladigan yerlarda hayvonlarning yashash joylari buzuladi, yashirinadigan panohgohlari yo`qotiladi va natijada hayvonlarning bir qismi ekologik sharoitlarning noqulaylashuvi tufayli halok bo`ladi, boshqalari esa shu sharoitga moslashadi yoki o`zlashtirilmagan joylarga migratsiya qiladi. Agroirrigatsion landshaftlarning foydalanish jarayonida ularning ayrim noxush jarayonlarga moyilligi inobatga olinmaganligi tufayli qishloq xo`jalik ishlab chiqarishiga salbiy ta’sir ko`rsatadigan tabiiy – antropogen jarayonlar: qayta sho`rlanish, irrigatsiya (sug`orish) eroziyasi, deflyasiya, suffoziya kabi jarayonlar ta’sirida bo`lgan yerlar maydoni ham yildan yilga ortib bormoqda. Bunday holat agroirrigatsiya landshaftlaridan foydalanishni optimallashtirish maqsadlarida bir qator meliorativ tadbirlarni o`tkazishni taqozo etadi. Turli mamlakatlarda madaniy landshaftga berilgan ta`riflarini umumlashtirgan holda madaniy landshaftlar deb, Yer yuzasining tabiiy va sotsial-iqtisodiy geosistemalari birgalikda mavjud bo`lgan hududlarini atash mumkin. Landshaftdagi geosistemalarning har ikkala tipining munosabatlariga bog`liq holda madaniy landshaftning quyidagi tiplarini ajratish mumkin (Neef,1974): a) madaniylashtirilgan landshaft. Unda geosistemalarning har ikkala tipining munosabatlari uyg`unlashuvga yaqin va tabiiy geosistemalarning o`z- o`zini tartibga solish qobiliyati saqlanib qolgan (masalan, qishloq xo`jalik sohasi); b) buzilgan landshaft. Bunday landshaftda tabiiy geosistemalarning barqarorligi buzilgan, biroq, ularning o`z-o`zini tartibga solish hali saqlanib qolgan; bunday landshaftga inson tomonidan intensive foydalaniladigan, maxsus ekosistemalar (urbanizatsiyalashgan joylardagi parklar)joylar mansub; c) devastrlangan ( lot. devastasiya < devastare harob qilmoq, vayronaga aylantirmoq, qirg`in keltirmoq) landshaft. Bunday landshaftda tabiiy geosistemalarining o`z-o`zini tartibga solish qobiliyatning anchaginaa buzilgan, esa sotsial-iqtisodiy geosistemalar vositasi bilangina, asosan, energiya va materiyani katta miqdorda iste`mol qilgan holda texnikaviy tadbirlar yordamida qayta vujudga keltirish mumkin. Madaniy landshaftlarning mezoni jamiyat ehtiyojlaribilan belgilanadi. Madaniy landshaftlar uchun quyidagi sifatlar xos bo`lishi lozim: 51

- yuqori unumdorlik va iqtisodiy samaradorlik; - insonning salomatligi, jismoniy va ma’naviy rivojlanishiga imkon beradigan optimal muhit. Hozircha bu ikki sifat kam hollardagina bir–biriga mos tushadi: vaqtinchalik iqtisodiy smara insonning hayotiy muhitini yomonlashtirish hisobiga erishiladi. Bunday hol buzulgan landshaftlar uchun xosdir. Ammo ilmiy yondashilganda iqtisodiy, ekalogik, shuningdek madaniy estitik manfaatlar bir-biriga zid bo`lmaydi. Madaniy landshaftlarin shakllantirishdagi asosiy sharoitlardan biri tiklanadigan tabiiy resursar, eng avvalo biologik resurslarning eng yuqori unumdorligiga erishdir. Ulardan foydalanishdagi xo`jalik sabmarasidan tashqari ayni paytda sanitariya-gigiena sharoitlarini muhitning estitik sifatini yaxshilash imkonini beradi. Shuningdek tiklanadigan, tugamaydigan va energiyaning muhitni ifloslanmaydigan manbalaridan (quyosh, giotermik, shamol va boshqalar) energeya manbalari samarali foydalanish tiklanmaydigan kaustobiolitlardan isrofgarchilik bilan foydalanishni kamaytiradi. Madaniy landshaftlarda paydo bo`lishiga ko`ra tabiiy va texnogen noxush jarayonlar imkoni boricha bartaraf etilishi lozim. Bunday tadbirlar resurslarin asrashga ham, hayotiy muhit sifatini yaxshilashga ham imkon beradi va ularni tashkil etish ayni paytda tabiiy resurslarning barcha turlaridan oqilona foydalanishga ham bog`liq. Madaniy landshaftlarni tashkil etishga doir tadbirlar ularning gorizantal va ularning vertical tuzilmasining tartibga solish bilan bog`liq. Buning uchun, birinchidan, huuddni tashkil etish uchun landshaftning morfologik tuzilishidan foydalanish va turli vazifalarni bajarish belgilangan uchastkalarni oqilona joylashtirish, ikkinchi tomondan esa, komponentlararo aloqardan ayrim tabiiy jarayonlarni kuchaytirish va boshqalarini susaytirish uchun foydalanish lozim. Shunday qilib, hududni ilmiy tashkil etish landshaft morfologiyasiga uning tabiiy salohiyatiga asoslashi lozim. A.G.Isachenkoning (1991) fikricha, hozirgi zamon landshaftlarining ko`pchiligi insoning nooqilona faoliyati natijasida o`zgartirilgan bo`lib, ularni madaniy landshaftlarga aylantirish lozimdir. Bunday landshaftlarning eng asosiy xususiyatlaridan biri mahsuldorlik va iqtisodiy samaradorlik bo`lishi kerak. 52

V.B.Sochava (1978) ham insonning tabiat bilan yaratuvchanlik hamkorligi haqida so`z yuritar ekan landshaftlarning ichki imkoniyatini rivojlantirish, tabiiy jarayonlarni faollashtirish va landshaftlarning samaradorligini oshirish asosiy maqsadga aylanishi kerakligini ta’kidlab o`tadi. Darhaqiqat, inson dehqonchilik bilan shug`ullanar ekan u o`z oldiga eng avval bir narsani, ya’ni iloji boricha ko`proq qishloq – xo`jalik mahsuloti olishni maqsad qilib qo`yadi. Bu maqsadga erishish uchun landshaftni tekislaydi, tuproqni ma’lum bir qalinlikda ag`darib tashlaydi, o`g`it soladi, ma’lum bir ekin ekadi, sug`oradi, begona o`tlar va zararkunundalarga qarshi turli xil dorilarni ishlatadi, tuprog`ining sho`rini yuvadi, zax suvlarni qochiradi. Xullas, ekin ekishdan to hosilni yig`ishtirib olganga qadar turli-tuman agrotexnik tadbirlarni qo`llaydi va bu jarayon o`nlab, yuzlab yillar mobaynida qaytalaveradi. Natijada bizga yaxshi tanish bo`lgan va antropogen landshaftlar ichida “Madaniy landshaftlar” deb atalishi mumkin bo`lgan hamda yuqori mahsuldorlik, iqtisodiy samaradorlik kabi talablariga ozmi-ko`pmi mos keli oladigan landshaftlar hosil bo`ladi. Bu o`z navbatida, ilgari shu landshaftlarga xos bo`lgan tabiiy xilma-xillikni soddalashishiga hamda moddalarning shu jumladan, to`yimli moddalarning ham namlik va energiyaning aylanma harakatining o`zgarishiga olib keladi. Vaholanki, landshaftlardagi to`yimli moddalarning aylanma harakati, organizmlar sonining muvofiqlanib turishi, tuproq unumdorligining maromida bo`lishini, landshaftlarning o`zini-o`zi saqlab turishiga juda katta va hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Dehqonchilik ta’sirida esa landshaftlarning ana shu xususiyati, ya’ni o`zini-o`zi saqlash xususiyati keskin kuchsizlashib ketadi. Bu narsa ayniqsa monokultura sharoitida tez ro`y beradiki, unda ekinlarga kasallik tushishi, zararkunanda hashoratlarning ko`payib ketishi oddiy holga aylanib qoladi. Bundan tashqari, obikor dehqonchilik inson hisobga olmagan ba’zi hodisa va jarayonlarni masalan, yer osti suvlari sathining ko`tarilishi, dalalardan qaytgan oqova suvlarning tarkibida mineral tuzlarning ortib ketishi, ikkilamchi sho`r bosishi, irrigatsiya eroziyasi va h.k.ni keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun ham antropogen landshaftlarda inson faoliyati bilan landshaftlarning rivojlanishi orasida yuzaga keladigan qarama-qarshiliklarni oldini olish yoki juda bo`lmaganda ularning ko`lamini kamaytirish uchun landshaftlarning tashqi ta’sir kuchlariga nisbatan barqarorligini aniqlab olish katta ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. 53

Madaniy landshaftlarning mezoni jamiyat ehtiyojlari bilan belgilanadi. Madaniy landshaftlar uchun yuqori unumdorlik va iqtisodiy samaradorlik hamda insonning salomatligi , jismoniy va ma ` naviy rivojlanishiga imkon beradigan optimal muhit xos bo ` lishi lozim . Hozircha bu ikki sifat kam hollardagina bir – biriga mos tushadi : vaqtinchalik iqtisodiy samara insonning hayotiy muhitini yomonlashtirish hisobiga erishiladi . Bunday hol buzulgan landshaftlar uchun xosdir . Ammo ilmiy yondashilganda iqtisodiy , ekalogik , shuningdek madaniy - estitik manfaatlar bir - biriga zid bo ` lmaydi . Madaniy landshaftlarin shakllantirishdagi asosiy sharoitlardan biri tiklanadigan tabiiy resursar , eng avvalo biologik resurslarning eng yuqori unumdorligiga erishishdir . Ulardan foydalanishdagi xo ` jalik samarasidan tashqari ayni paytda sanitariya - gigiyena sharoitlarini muhitning estitik sifatini yaxshilash imkonini beradi . Shuningdek , tiklanadigan , tugamaydigan va energiyaning muhitni ifloslanmaydigan manbalaridan ( Quyosh , giotermik , shamol va boshqalar ) energeya manbalari samarali foydalanish tiklanmaydigan kaustobiolitlardan isrofgarchilik bilan foydalanishni kamaytiradi . Madaniy landshaftlarda paydo bo ` lishiga ko ` ra tabiiy va texnogen noxush jarayonlar imkoni boricha bartaraf etilishi lozim . Bunday tadbirlar resurslarni asrashga ham , hayotiy muhit sifatini yaxshilashga ham imkon beradi va ularni tashkil etish ayni paytda tabiiy resurslarning barcha turlaridan oqilona foydalanishga ham bog ` liq . Qashqadaryo havzasi landshaftlaridan foydalanish jarayonlarida madaniy landshaftlarni bunyod etish , nomadaniy landshaftlarin milioratsiyalash va rikultivatsiyalash bugungi kunda muhim amaliy ahamiyatga molik bo ` lgan vazifalaadir . Landshaftlarni optimallashtirishning 3 ta asosiy yo`nalishini ajratish mumkin: 1. Turli miliorativ usullardan foydalangan holda faol ta`sir ko`rsatish; 2. Landshaftlarni “parvarish qilish” (masalan, sanitariya maqsadlarida daraxtlarni kesib turish, yong`inga qarshi tadbirlar) bunday yo`nalishda landshaftlardan foydalanishning qat`iy meyorlari ham saqlanishi lozim; 3. Landshaftlarni konservatsiyalash, ya`ni holatlarni saqlash. Ladshaftlarni konservatsiya qilish ilmiy maqsadlar, o`simliklar va hayvonlarning genofondini saqlash uchun, shuningdek, suv, tuproqni quruqlash, sanitariya va boshqa maqsadlarda zarur, 54

ammo tabiiy komplekslarni xo`jalik abarotidan ajratib olish yer yuzasining uncha katta bo`lmagan qismlaridagina mumkin. Madaniy landshaftlarning hududiy tashkil etishning asosiy geografik tamoyillariga quyidagilar kiradi (Isachinko, 1991; G`ulamov, 1985): Madaniy landshaftlar bunyod etish uchun quyidagi talablar bajarilishi lozim: 1. Madaniy landshaftlar jamiyatning iqtisodiy, rekreatsion va estitik talablariga to`liq javob berishi kerak. Kishilarning yashashi uchun ekalogik sharoit eng qulay va atrof-muhit musaffo bo`lishi lozim. 2. Madaniy landshaft bir xil manzarali (monoton) bo`lmasligi kerak. Uning ichki xilma-xilligi landshaftning barqarorligi uchun muhimdir. Shuning uchun madaniy landshaftda ekinzorlar bilan daraxtzorlar va boshqa giosistemalar bo`lishi lozim. 3. Madaniy landshaftda antropogen bo`sh joylar tashlandiq karerlar, turli chiqindixonalar va boshqa “noqulay” yerlar bo`lmasligi kerak. Ularning barchasi rikultivatsiya qilinishi lozim. 4. Yerdan foydalanishning barcha turlari orasida yashil o`simliklarga asosiy e`tibor berilishi lozim. Amalda eng yaxshi yerlar qishloq xo`jaligiga berilishi kerak, ammo rekultivatsiya qilingan maydonlar va kam mahsuldor qisjloq xo`jalik yerlarining bir qismidan daraxtli o`simliklar o`sadigan maydonlarni imkon boricha ko`paytirish maqsadga muvofiq. 5. Ayrim landshaftlarda tabiiy muvozanatni saqlash uchun yerlardan ekstinsiv foydalanish ham maqsadga muvofiq. Tabiiy sinozlar madaniy sinozlaga nismatan Quyosh enargiyasi va suvdan to`liqroq foydalanadi va muayyan sharoitlarda iqtisodiy jihatdan samaraliroqdir. 6. Madaniy landshaftning oqilona rejalashtirilgan tuzilmasi uning tashqi shinamligiga monand bo`lishi kerak. Bu maqsadni amalga oshirish rekultivatsiya, ko`kalamzorlashtirish va ekinzorlarni ilmiy asoslagan holda joylashtirish bilan amalga oshiriladi. Bundan tashqri turli inshootlarning landshaftga mos bo`lishi ham muhim ahamiyatga ega. Inshootlarni joylashtirish va ularning ko`lamlari va me`morchilik uslubi, shuningdek yo`llarning atroflariga manzara berish landshaftlarining estitik sifatini oshirish lozim. 55

7. Landshaft hududini ilmiy asoslangan holda tashkil etishning muhim shartlaridan biri landshaftning morfologik qismlari orasidagi gorizantal aloqalarni hisobga olishdir. Sanoat korxonalari, mavzelar, yashil zonalar, suv havzalarining joylashuvi, shamollarning ustuvor yo`nalishi, shuningdek yer yuzasi va yer osti oqimining yo`nalishi bilan mos bo`lishi lozim. Ikkilamchi gravegin jarayonlarni bartaraf qilish va tuproq zarrachalarining yo`qolishini olish uchun nafaqat suv oqimlari va jarlarning atroflari, balki suv ayergichlar va yonbag`irlarda ham bu yerlarning foydalanishning boshqa turlari uchun qiymatidan qat`iy nazar o`rmonlar maydonlari bilan ta`minlash lozim. Ekinzorlarni to`g`ri joylashtirish, foydalanish va muhofaza qilish turli milioratsiyalar yordamida ularning salohiyatini oshirishga doir tadbirlar bilan birga bo`lishi zarur. Shunday qilib madaniy landshaftlarda unumdorlik, iqtisodiy samaradorlik eng yqori, kishilar hayoti uchun zarur shart-sharoit qulay tabiiy muhit sog`lom, go`zal bo`lishi kerak. X O T I M A Barcha tirik mavjudodlar qatori inson hayotini ham atrof-muhitsiz, tabiatsiz tasaavvur qilish qiyin. Inson organizmi ko`p jihatdan tuproq, hayvonot va boshqalar bilan bog`liq va tabiatdagi moddaning aylanma harakati doirasidadir. Inson bevosita va bilvosita 56

landshaft komponentlariga: yerga, tuproqqa, suvga, havoga, o`simlik va hayvonot dunyosiga ta’sir etmoqda. Ayni paytda insonning hayotiy va ishlab chiqarish faoliyati u yashaydigan landshaft xususiyatlari bilan bevosita bog`liq. Hozirgi paytda sayyoramzda inson ta’sirini bevosita yoki bilvosita ta’sirida bo`lmagan tabiiy komplekslar deyarli qolmadi. Shu sababli sayyoramizning, uning turli kattalikdagi regionlarining hozirgi landshaftlari tabiiy va ishlab chiqarish (antropogen) komplekslarining majmuasidan iborat. Qashqadaryo viloyati hududidagi hozirgi landshaftlar ham tabiiy- antropogen landshaftlar majmuasidan iborat. Shu sababli vilotdagi hozirgi landndshaftlarni antrofogen omillar ta’siri ostida o`zgarish darajasiga ko`ra tasnif qilish maqsdida mavjud masalaga doir adabiyotlar bilan tanishuv va tahlil asosida 4 ta asosiy guruhini ajratish mumkin (Abdullayev, Eshniyozov 2002). 1.Tabiiy (birlamchi) landshaftlar – inson xojalik faoliyatining bevosita ta’siri deyarli bo`lmagan landshaftlar. Tabiiy landshaftlar hozirgi paytda baland tog` mintaqalarida, ulkan cho`llarning ichki hududlarida,Arktika va Antarktidada taiga va trofik o`rmonlar o`sadiga ayrim hududlarda saqlanib qolgan. 2.Tabiiy antrofogen landshaftlar guruhi qisman insonning xo`jalik faoliyati ta’siri ostida bo`lgan landshaftlardir. Bunday landshaftlarda komponentlar orasida aloqalar kam buzilgan yoki inson tomonidan boshqarib turiladi. Tabiiy antrofogen landshaftlarga tog` o`tloqlari va o`rmonlari, oqilona foydalaniladigan yaylovlar va o`rmonlar tarqalga hududlar kiradi. 3.Qayta tabiiylashgan (renaturlashgan) landshaftlar. Bu guruhga mansub bo`lgan landshaftlar inson tomonidan yaratilgan ammo keyinchalik uning aralashuvisiz rivojlangan landshaftlar (o`rmon ixotazorlari) va shuningdek tabiiylashgan landshaftlarda inson faoliyatining izlarini ko`rish mumkin. O`zbekistonning bir qator yerlarida qadimda obikordehqonchilikda foylalanilgan. 4. Inson tomonidan yaratilgan antrofogen landshaftlar tabiiy landshaftlardan ko`p jihatlari bilan farq qiladi. Antropogen landshaftlar uchun biologik aylanma harakat, suv, issiqlik balansi, tuproq jarayonlari, jonli organizmlarning soni va turlar tarkibining qayta tuzilishi xosdir. 57

Qashqadaryo vohasi landshaftlarining tabiiy va antropogen omillar ta’siri ostida rivojlanishi va antrofogen landshaftlarining shakllanishidan to inson tabiatian foydalanih jarayonida unga xilma-xil ta’sir ko`rsatadi va buning oqibatida tabiiy muhitda muayyan o`zgarishlar sodir bo`ladi. Bu o`zgarishlar orasida insonning hayotiy yoki ishlab chiqarish faoliyati uchun salbiy sajiyaga ega bo`ladigan o`zgarishlarning bo`lishi ham ehtimoldan holi emas. Qashqadaryo vohasining hozirgi landshaftlarini o`rganish ularning antropogen omillar ta’siri ostida turli darajada o`zgarganligini va ko`pgina hollarda antropogen landshaftlarning turli modifikasiyalarining vujudga kelganini ko`rsatadi. Bu hududda tabiiy landshaftlar bilan bir qatorda yoki ular bilan majmua holda tabiiy-antropogen, qayta tabiiylashgan hamda xo`jalik nuqtai-nazaridan turlicha qiymatga ega bo`lgan antropogen landshaftlar tarqalgan. Zero, bu hududda tabiiy landshaftlar butun tarixiy davr davomida, ayniqsa fan – texnika taraqqiyoti tufayli tabiatga ta’sir kchaygan xx asrning ikkinchi yarmida antropogen omillar ta’sirida o`rganib borgan, ya’ni landshaftlarning muttasil ravishda antropogenlashuv jarayoni sodir bo`lgan. Antropogen landshaftlar sinfi o`z navbatida kichik sinflarga bo`linadi.Masalan, qishloq xo`jaligi landshaftlari, bog`dorchilik landshaftlari, o`tloq-yaylov landshaftlari kabi kichik sinflariga ajratiladi. Ular ham o`z navbatida qaysi zonada joylashganligiga qarab turlarga bo`linadi. Insonning xо‘jаlik fаoliyati jаrаyonidа shаkllаngаn lаndshаftlаrni mаdаniy lаndshаftlаr deb аtаsh rusumgа kirgan. Olimlаrning kо‘pchiligi tuzilmаsi inson tomonidаn muаyyan mаqsаdlarda jаmiyat mаnfааtlаrini kо‘zlаgаn vа ilmiy аsoslаngаn holdа (biologik mаhsuldorlikni oshirish, rekreаtsiya, аholi mаnzilgohlаrini bunyod etish vа b.) oqilonа о‘zgаrtirilgаn va inson tomonidan doimiy ravishda qo`llab-quvvatlanib turiladigan lаndshаftlаrni mаdаniy lаndshаftlаr deb аtаshаdi. Landshaftshunoslikning asoschilaridan biri nemis olimi O. Shlyutter bosh vazifasi landshaftning “yovvoyi” holatidan madaniy holatiga qadar о‘zgarishlarini tadqiq qilishdan iborat deb hisoblagan. U inson faoliyati tufayli sodir bо‘lgan katta о‘zgarishlarga qadar mavjud bо‘lgan landshaftni Urlandscaft, inson madaniyati tomonidan yaratilgan landshaftni esa madaniy landshaft deb ataydi. O. Shlyutter landshaftga uning 58

komponentlaridan biri sifatida insonni ham kiritgan. Landshaftning bunday nomi negizida lotincha “ cultura ” (ekish, parvarishlash, tarbiyalash) so`zi turadi (Abdullayev, Murtazayev, 2014). “Mаdаniy lаndshаft” termini hozirgi mа’nodа birinchi bor N. Krebс tomonidаn 1923-yildа ilmiy muomаlаgа kiritilgаn. Mаdаniy lаndshаftlаr degаndа inson tomonidаn о‘zining аmаliy ehtiyojlаrini qondirish uchun аtаylаb, ongli rаvishdа bаrpo qilingаn lаndshаftlаrni tushunish tаvsiya etilаdi. Mаdаniy lаndshаft tаbiiy shаroiti bir xil bо‘lgаn vа kо‘p yillаr dаvomidа xо‘jаlikning biror tаrmog‘idа (mаsаlаn, qishloq hо‘jаligidа) foydаlаnilаyotgаn hududdаn iborаtdir. Nemis geografiyasida “Landeskultur” termini hududning jamiyat tomonidan o`zgartirilgan hozirgi holatini va barcha sotsial-iqtisodiy tadbirlar ta’siri ostida bo`lgan hududning doimiy ravishda foydalanilishi bilan bog`liq holda o`zgarayotgan landshaftni anglatadi ( Zаbelin, 1978; Haaze, Shlyutter, 1980; Isachenko, 1980). “Mаdаniy lаndshаft” termini insonning аtrof tаbiiy muhit bilаn о`zаro tа’sirining kо`plаb kо`rinishlаrini qаmrаb olаdi. Madaniy landshaftning bunday konsepsiyasida antropogen landshaft madaniy landshaftning bir turini hosil qiladi. Mаdаniy lаndshаftning bu konsepsiyasidа u inson fаoliyati tufаyli о‘zgаrtirilgаn tаbiiy lаndshаft deb qаrаlаdi vа tаdqiq qilinаdi. Bundаy konsepsiyadа mаdаniy lаndshаft аntropogen lаndаshftdаn fаrq qilmаydi. Boshqаchаroq qilib аytgаndа, mаdаniy lаndаft yanа bir tаbiiy omil – inson omili tа’sir kо‘rsаtgаn lаndаshftdir. Barcha tabiiy va antropogen komponentlarni o`z ichiga oladigan madaniy landshaft insonning o`zini muayyan amaliy ehtiyojlarini qondirish uchun ongli, maqsadli faoliyati natijasida shakllanadi va madaniy meros obyektlarining o`ziga xos toifasini hosil qiladi. Mаdаniy lаndshаftning bundаy tushunchаsidа uch xil tа’rifgа egа:  mаdаniy lаndshаft inson tomonidаn аniq bir dаstur аsosidа о`zgаrtirilgаn vа yuqori dаrаjаdаgi eсtetik vа funksionаl sifаtlаrgа egа bо‘lgаn “yaxshi” аntropogen lаndshаft;  mаdаniy lаndshаft – uzoq tаrixiy dаvr dаvomidа kishilаrning muаyyan guruhi yashаgаn joy; 59

 kо`pginа hollаrdа mаdаniy lаndshаftlаr tаbiiy muhitning sаjiyasi vа imkoniyatlаri bilаn bog`liq bо‘lgаn yerdаn bаrqаror foydаlаnishning о`zigа xos texnologiyalаrini аks ettirаdi. Mаdаniy lаndshаftlаrni sаqlаsh yerdаn foydаlаnishning xozirgi metodlаrining rivojlаnishigа, shuningdek lаndshаftning tаbiiy аfzаlliklаrini (qiymаtini) sаqlаsh yoki kuchаytirishgа imkon berishi mumkin. Yerdаn foydаlаnishning hozirgi аn’аnаviy metodlаri sаyyorаmizning kо`pginа rаyonlаridа biologik xilmа-xillikni аsrаshgа imkon berаdi. Yevropаning kо`pginа mаmlаkаtlаridа, AQShdа, keyingi yillаrdа Rossiya geogrаfiyasidа mаdаniy lаndshаft tаbiiy-mаdаniy meros sifаtidа tаdqiq qilinаdi. Mаdаniy lаndshаftning bu konsepsiyasigа kо`rа, mаdаdаniy lаndshаft kontekstuаl, ya’ni qo`shilgan (o`zaro aloqada) bo`ladi, lаndshаftdа uzilib qolgаn joylаr bо`lmаydi. Bu konsepsiya xаlqаro dаrаjаdа hаm tаn olingаn. Tаbiiy vа mаdаniy meroslаrni асrаb qolishdа lаndshаtlаr, birinchi nаvbаtdа mаdаniy lаndshаftlаr bilаn ish olib borishni tаqozа etаdi (Kаluskov, Krаsovсkаya, 2000; Kаgаnсkiy, 2001; Isаchenko, 2003; Vedenin, Kuleshovа, 2001 vа b.). Аyrim hollаrdа mаdаniy lаndshаft tаbiаt аsosidаgi mаdаniyat unsurlаri sifаtidа qаrаlаdi. Bundаy konsepsiydа mаdаniy lаndshаft tаbiiy аsosini sаqlаb qolаdi vа meros qilib olаdi. Mаdаniy elementlаr tаbiiy аsosni tо`ldirib turаdi vа tаbiiy elementlаrning qonuniyatlаrigа bо`ysunаdi. Аn’аnаviy qishloq lаndshаfti аynаn shundаy xususiyatgа egа. Hozirgi paytda madaniy landshaft tabiat asosidagi madaniyat unsurlari, tabiiy- madaniy meros, tabiiy landshaftning o`zgartirilgan holati sifatida qaralmoqda. Deyarli tarkib topgan va madaniy landshaftni o`rganishda eng keng tarqalgan tabiiy landshaftning o`zgartirilgan holati paradigmasida u inson faoliyati tufayli o`zgartirilgan va bu faoliyatning artefaktlari (lot. arte sun’iy, faktus qilingan) bilan to`ldirilgan tabiiy landshaft tushuniladi va tadqiq qilinadi. Umumiyroq qilib aytganda, madaniy landshaft yana bir omil - inson faoliyati ta’sir ko`rsatgan tabiiy landshaftdir. Tabiiy landshaftning ichki sabab tufayli yuz bergan yoki maqsadli antropogen transformatsiyasi shu asosda faol o`rganilmoqda. Madaniy landshaft zonallik va azonallik kabi muhim geografik qonuniyatlarning ta’siriga bo`ysunadi. Madaniy landshjaftlarni ongli ravishda loyihalash 60

uning morfologik tarkibiy qismlari (fatsiyalar, urochishalar) orasidagi aloqalarni bilishga asoslanadi va tabiiy (birinchi navbatda biologik) resurslarni imkon darajasida ko`proq qayta tiklashga erishishni, noxush tabiiy jarayonlarni bartaraf qilishni, kishilarning hayoti uchun, hududni oqilona tashkil etishga (tabiiy landshaftning muhofaza qilinadigan unsurlari, qishloq xo`jalik yerlari, odamlar yashaydigan joylar, sanoat korxonalari va boshqa joylar orasidagi ilmiy asoslangan o`zaro nisbat) erishishni nazarda tutadi. Insonning landshaftga stixiyaviy ta’sirida ba’zan uning tabiiy tuzilmasining keskin buzilishi va noxush ikkilamchi jarayonlar (tuproq eroziyasi, qumlarning to`zishi, muhitning ifloslanishi va b.) yuzaga keladi. Shuning uchun hududning landshaft salohiyatidan foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish, tabiiy muhitni yaxshilash, o`zgartirish va muhofaza qilish uchun madaniy landsahftlarning monitoringgini tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Qashqadaryo havzasining landshaftlari qadimdan insonning xо`jalik faoliyatida foydalanilgan. Shu sababli havzaning katta qismida, ayniqsa uning tekisliklarida landshaftlar turli darajada antropogen о`zgarishlarni kechirgan va ularni tavsiflashda antropogen (о`zgarishlarni kechirgan va) omillarning rolini ham albatta e’tiborga olmoq lozim. Ayniqsa, landshaft turi kattaligidagi landshaftlarni ta’riflashda va baholashda ularning antropogen omillar ta’sirida о‘rganish darajasi nazardan chetda qolmasligi zarur. Viloyatimizdagi mavjud yerlardan oqilona foydalanish, dehqonchilikni rivojlantirishda va uning unumdorligini saqlab qolishda katta madaniy landshaftlarni parvarish qilish muhim ahamiyatga ega. Har qanday joyning landshaftlarini o`zining rivojlanish tartibiga, individual xususiyatlariga ega bo`lganicha, yuksak darajadagi uyushgan geografik sistema, deb qarash tabiatdan oqilona foydalanishning asosini tashkil qiladi. Qashqadaryo viloyati tabiatidan, foydalanishda hududning o`ziga xos regional xususiyatlarini hisobga olish qat’iy talab qilinadi. Zero, tabiatdan foydalanishning eng birinchi va asosiy tamoyili tabiatning barcha komplekslariga mumkin qadar ziyon yetkazmasdan optimallashtirishni, ya’ni ekologiyalashtirishni taqozo etadi. Ekologik muhitni faqat bugungi kun uchun emas, kelajak uchun zarur ekanligini barchaning ongiga singdirish lozim. 61

АBIYOTLАR 1. Аbdullаyev С.I., Eshniyozov N. H ozirgi lаndshаftlаr vа ulаrni tасniflаsh. // Jаnubiy О‘ zbekiсton tаbiаtini о‘ rgаnishning dolzаrb muаmmolаri. Ilmiy mа q olаlаr tо‘plаmi. 3-jild. Qаrshi, Nасаf, 2002. 2. Abdullayev S.I., Usmonovа M.I. Qаshqаdаryo hаvzаsidа mаdаniy lаndshаftlаrning shаkllаnish xususiyatlаri. // Geogrаfiya vа bаrqаror rivojlаnish. (konferensiya mаteriаllаri). Sаmаrqаnd, 2004 3. Аbdullаyev С.I., Nazarov M.G. Hozirgi landshaftlar va ularning tasniflanishi. // Antropogen landshaftshunoslik. Samarqand, 2014. 4. Аbdulqo q imov А.А. Lаndshаftshunoсliknig tаrmoqlаnishi vа boshqа fаnlаr bilаn аloqаdorligi. // Bаrqаror rivojlаnishning geogrаfik а s o s lаri. – S аmаrqаnd, 2011. 5. Аbdulqo q imov А.А. Antropogen landshaftshunoslik va uning tadqiqot predmeti. // Antropogen landshaftshunoslik. Samarqand, 2014. 6. Bahoviddinova G., Hamidova M., Abdullayev S.I. Madaniy landshaftlarni bunyod etishning geoekologik tamoyillari. // Fan, taraqqiyot va yoshlar. Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. Qarshi - 2014. 7. Zokirov SH.С. Аntropogen vа аmаliy lаndshаftshuno s lik. Q о`llаnmа. T.: Universitet, 1998. 62

8. Murtаzаyev B.CH., Аbdullаyev С.I. Mаdаniy lаndshаft – umumgeogrаfik tushunchа 9. Nаzаrov I.Q., Toshev X.R. Lаndshаft – tаbiiy hududlаrning hududiy mаjmui // О`zbekikton geogrаfiya jаmiyati аxboroti. 28-jild. T., 2007. 10. Nаzаrov M.G. Q аshqаdаryo viloyatining аntropogen lаndshаftlаrini tаsniflаshning аyrim mаsаlаlаri // Ilm- fаn vа innovаsiya. Ilmiy-аmаliy konferensiya mаteriаllаri Q аrshi, “ Q аrshi dаvlаt universiteti “, 2013. 11. Nazarov M.G. Qashqadaryo havzasining antropogen landshaftlari va ularning tabaqalanishi. // Antropogen landshaftshunoslik. Samarqand, 2014. 12. Tosheva L., Qoraqulova G, Nazarov M. Qashqadaryo viloyatida aholi joylashuvi va madaniy landshaftlarni rivojlantirish masalalari. // Fan, taraqqiyot va yoshlar. Ilmiy- amaliy konferensiya materiallari. Qarshi – 2014. 13. Usmanov I.U., Abdullayev S.I. Madaniy landshaft – umumgeografik tadqiqotlar predmeti. // Antropogen landshaftshunoslik. Samarqand, 2014. 14. Qodirova A.H. Qashqadaryo havzasida agrairrigaysion landshaftlarning shaklllanishi // Ko`hna va navqiron geografiya. Ilmiy - amaliy konferensiya materiallari . T .: 2009. 15. Веденин E .А., Кулешова М.Е. Культурный ланшафт как объект культурного и природного наследия // Известия РАН. Серия географичеcкая, 2001, № 1. C.7-1 4 16. Джеймс П., Мартин Дж. Все возможн ы е мир ы . История географичеcких идей. М.: Прогресс, 1988. - 672 с. 17. Забелин И.М. Физическая география в современном естествознании. М., 1978. 18. Исаченко А.Г. Ландшафтоведение и физико-географическое ра йщ нирование. М., В ы сшая школа, 1991. 19. Исаченко А.г. О двух трактовках понятия “культурний ландшафт” // Извеcтия РГО. – 2003. – 135. № 1. C. 5-16. 20. Каганский В.П. Культурний ландшафт: основн ы е концепции в российской географии // Обсерватория культур ы . – 2009. - № 1. C.62-70. 21. Калусков В.Н., Красовская Т.М. Предcтавления о культурном ландшафте: от профессионалного до мировозренчеcкого // Вестник Моск. ун-та – Серия 5. Географи я . – 2000. - № 4. C. 3-6. 22. Колбовский Е. Ю . Ландшафтоведение: учебное пособие для студентов вузов. – 3-е изд. М., Изд.Сентр 2. “Академия”, 2008. – 480. 23. Культурный ландшафт: Теоретические и региональние исследования. М.: Изд-во Моск. ун-та, 2003. 24. Куракова Л.И. Современные ландшафты и хозяйственная деятельность. - М.: Просвешение, 1983. – 158 с. 25.Мильков Ф. Н. Человек и ландшафт: очерки антропогенного ландшафтоведениЙ. М.: Мисл. 1973, 224 с. 26. Мил ь ков Ф.Н. Обшее землеведение. М., 1990. 27. Охрана ландшафтов. Толковий словар. Москва, 1982. 6362

28. Пославская О. Ю . Принцип ы в ы деления ландшафтов. // Природн ы е ландшафт ы Каршинской степи. Т., Фан, 1966. 29. Рябчиков А.М. Структура и динамика геосфер ы , её стественное развитие и изменение человеком. М., М ы сл, 1972. 30. Саушкин Ю .Г. Культурний ландшафт. // Вопроси географии. Вип.1. М., 1946. 31. Тютюнник Е.Г. О происхождении и первоначал ь ном значении слова “ландшафт” // Изв.РАН Сер. геогр., 2004, № 4 . – C. 116-122. 32. Каганский В.П. Культурний ландшафт: основн ы е концепции в р оссийской географии // Обсерватория культур ы . – 2009. - № 1. C.62-70. 33. Калуцков В.Н. Предcтавления о культурном ландшафте: от профессионального до мировозренчеcкого // Вестник Моск. ун-та – Серия 5. География. – 2000. - № 4. C. 3-6. 34. Cristal, D. (ed.).1990. The Cambridje Ensyclopedia. Cambridje: Cambridje University Press. P.412. 35. Daniels,S. and D. Coscrov e.1988. Introduction: iconography and landscape. In the Iconography of Landscape. 1-10. P.1. 35. Fowler P. J. World Heritage Cultural Landscapes 1992-2002 // World Heritage Papers 6. UNESCO World Heritage Center, 2003. – 140 p. 37. Ingold,T.1993. The temporality of the lansdcape. World Archeology. 25. 152- 74. P.156. 38. Mc-Closkey J.Michael. A Recconaissanse-level inventori of the amount of wilderness remaining in the world. Spalding Heather. AMBIO. – 1989,18. N 4 . 39 . Sauer K. Morphology of Landscape // University of California. — Publications in Geography. — 1925. — Vol. II. — № 2. — P. 19–53. 40. Schmithüzen J. Was isteine Lanschaft? Erdkundliches Wissen. № 9. Wiesbaden:Franz Steiner. 42. Htt://ru. Wikipedia. Org / w/ index. Php ? title “Geograficheskiy landshaft” Goldid” 58192471. 43. Http//ru. Wikipedia. Org / w/ index. Php ? title “Kate”. 44. Glossariy. ru Http//ru. geography. Wikia Com / wiki / % D 0% 97% D . 64

O'xshashlar

Qashqadaryo viloyati tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish masalalari

Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlarining tabiiy geografik ta`rifi

Qarshi cho`lining iqlimiy sharoiti va agroiqlimiy hususiyatlaridan foydalanish masalalari

Qashqadaryo viloyatinng qishloq aholisi geografiyasi

Qashqadaryo viloyatida yangi tashkil etilgan shaharchalar geografiyasi