Qashqadaryo viloyati tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish masalalari - Geografiya - Diplom ishlar

Qashqadaryo viloyati tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish masalalari

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1875.693359375 KB

Ko'chirib olish

Qashqadaryo viloyati tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish masalalari M U N D A R I J A KIRISH IBOB. TOG` LARNING PAYDO BO ` LISHI, RIVOJLANISHI VA SHAKLLANISH QONUNIYATLARI 1-1. Tog` larning paydo bo ` lishi va tarqalish qonuniyatlari 1-2. Tog`larning tasnifi 1-3. Tog`larda landshaft tabaqalashuvining xususiyatlari IIBOB. QASHQADARYO VILOYATI TOG` VA TOG` OLDI LANDSHAFTLARIDAN FOYDALANISH VA UNI OPTIMALLASHTIRISH 2-1. Qashqadaryo viloyatining tog` va tog` oldi landshaft salohiyati 2-2. Tog` va tog` oldi landshaftlari dan foydalanishning hududiy geoekologik muammolari 2-3. Tog` va tog` oldi landshaftlari dan foydalanishning holati va ularni muhofaza qilish XULOSA VA TAKLIFLAR FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Fan – texnika taraqqiyoti jadal surʼatlar bilan rivojlanayotgan hozirgi davrda insonning landshaftlarga ta’siri kundan – kunga о`sib bormoqda. Ayniqsa, tog` landshaftlaridan foydalanishning katta miqiyoslari sayyoramizda umumzaminiy (global) ekologik muammolarni keskinlashuviga hamda ayrim mintaqalarda tog` landshaft tanazzulining kelib chiqishiga sabab bо`lmoqda. Mavjud ma’lumotlarga ko`ra tog` hududlari aholi yashaydigan quruqlikning taxminan 20% ini egallaydi. “Ekologik xavfsizlik muammosi, - deb ta’kidlaydi I.A.Karimov – allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan” 1 . Shu sababli bunday sharoitlarda inson tomonidan uning atrof tabiiy muhitga kо`rsatilayotgan ta’sirini tartibga solish, ijtimoiy taraqqiyot va qulay tabiiy muhitni saqlab qolishning о`zaro ta’sirini uyg`unlashtirish, inson va tabiatning о`zaro munosabatlarda muvozanatga erishish muammolari borgan sari dolzarb bо`lib qolmoqda. Ko ` pgina regionalarda inson tog` tabiat i dan foydalanish jarayonida tabiiy – hududiy mujassamalarni о ` zgartirmoqda. Million yillar davomida mujassamlashgan va mutanosiblashgan bu mujassamalarning о`zgartirilishi kо`pgina salbiy oqibatlarni yuzaga keltirmoqda, ekologik xo`jalik nuqtai nazaridan nomaqbul bо`lgan jarayonlarning kuchayishiga va katta maydonlarda tarqalishiga olib kelmoqda. Bunday jarayonlarni oldini olishda yoki qarshi kurashda majmua sajiyaga ega bо`lgan tadqiqotlar muhim amaliy ahamiyatga egadir. Bunday tadqiqotlar tabiatan komponentlarini о ` zaro bog`liqlikda va о ` zaro ta’sirida о ` rganadi. Shu asosda ekspertizalar о ` tkazish va prognozlar berish imkoniyatiga ega bо ` ladi. Tog` tabiatidan foydalanishni ilmiy asosda tashkil etishda yuqorida aytilgan tadqiqot usullariga ega bо`lgan geografiya fanlari alohida mavqega ega. 1 Karimov I. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” – T. 1997.

Hozirgi vaqtda tog` tabiatidan oqilona foydalanish eng muhim tabiiy – ilmiy va ijtimoiy – iqtisodiy muammoni tashkil etadi. Bu serqirra va ko`p jihatli muammoning yechimida geografiya fanlari oldida ham muhim vazifalar turadi. Chunki geografiya jamiyat va tabiat orasidagi munosabatlarni optimallashtirishning asoslarini o`rganadigan fanlardan biri, bu munosabatlarning hududiy jihatlarini o`rganadigan yagona fandir. Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot ob’yekti va predmeti. Bitiruv malakaviy ishning hududiy ob’yektini Qashqadaryo viloyatining tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish masalalari tashkil etadi. Qashqadaryo viloyatining tog` va tog` oldi hududlari jami taxminan 1.5 mln ga, yaʼni viloyat hududining 53 % ini egallaydi. Umumiy yer bilimi darsligida ko`rsatilishicha 500 metrdan baland bo`lgan joylar butun yer sharining 27 mln.km 2 yoki 5,3 % maydonini tashkil etadi. Balandligiga qarab tog`lar past tog`lar, o`rtacha balandlikdagi tog`lar va baland tog`larga ajratish rasm bo`lgan. Eng baland cho`qqilari 1000 metrdan baland ko`tarilmaydigan tog`larni past tog`lar deb yuritiladi. O`rtacha balandlikdagi tog`larning balandligi 1000 metrdan 2000 metragacha bo`lib, ularning umumiy maydoni 24 mln. m 2 yoki butun sayyoramiz maydonining 4,7 % ini tashkil etadi. 2000 metrdan yuqori bo`lgan tog`larni baland tog`lar yoki alp tipidagi tog`lar deb yuritiladi. Ular sayyoramiz maydonining 6 % ini yaʼni, 16 mln. m 2 maydonini ishg`ol etadiki, foiz hisobida ularning ulushi 3,2 raqami bilan ifodalanadi. Demak, tog`lar va tog`li o`lkalar sayyoramizning 13,2 % ini yoki 67 mln. m 2 ni tashkil etadi. Sayyoramiz bo`yicha tog` va tog` oldi yerlar maydoni 57 mln km kv. yoki butun quruqlik yuzasining 43 % ini tashkil etadi (M. Kassas, 1976). Tog` va tog` oldi hududlarining paydo bo`lishi va rivojlanishi sayyoramiz geografik qobig`ining azonalligi bilan bog`liqligi aniqlangan.Tog` yoki tog`li o`lka yer po`stining tog` burmalanish jarayonlari natijasida vujudga keladi. Tog`li relyef shakllanishida nurash va eroziyaning turlicha bo`lganligidan tashqi jarayonga bardoshli qatlamlar relyefning aniq ko`rinib turgan shakllari sifatida namoyon bo`lsa, yemirilishga moyil qatlamlar relyefda chuqur

shakllar sifatida namoyon bo`ladi. Ma`lumki, tog`larda atmosfera yog`inlari tekisliklarga qaraganda ko`proq tushadi, natijada relyefni hosil qiluvchi tashqi jarayonlar ro`y berishidan tog`lar relyefi parchalanganligi bilan ajralib turadi.Shunday bo`lishda orqasida kichik maydonda xilma-xil landshaftlarni uchratish mumkin. Tog` va tog`li relyef bilan bog`liq bo`lgan ko`plab tushuncha va atamalar borki, ular bir-biriga juda o`xshash bo`lsa-da, mazmun mohiyati jihatidan bir-biridan farq qiladi. Bitiruv malakaviy ishning predmeti Qashqadaryo viloyatining tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish masalalari, holati va istiqbollarini tahlil etishga yo`naltirilgan.Qashqadaryo viloyatining tog` va tog` oldi landshaftlari viloyatimiz iqtisodiyotining deyarli barcha tarmoqlarida foydalanish uchun yaroqli va ancha katta zahiralarga ega bо`lgan tabiiy resurslarning mavjudligi bilan ifodalanadi. Ammo, tog` landshaft resurslaridan foydalanish, ularni qayta tiklash (takroriy ishlab chiqarish) va muhofaza qilishga doir amalga oshirilayotgan tadbirlar batamom talab darajasida deb bо`lmaydi. Shu sababli tog`lar tabiatidan oqilona foydalanishni, ya’ni tabiiy resurslarini о`rganish, ilmiy asosda foydalanish, qayta tiklash, muhofaza qilishning samaradorligini oshirishga doir ilmiy tadqiqotlarni kuchaytirilishi zarur. Bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi va vazifalari. Qashqadaryo viloyatining tog` va tog` oldi landshaftlari dan foydalanish sharoitlarini geografik tahlil qilishga bag`ishlangan mazkur bitiruv malakaviy ishda ana shu masalalarning ayrimlari bayon qilinadi. Bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi ham Qashqadaryo viloyatining tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanishning xususiyatlarini yoritishdan iborat. Ishning asosiy maqsadidan kelib chiqqan holda uni bajarish jarayonida quyidagi v azifalarni amalga oshirish belgilanadi: - tog` landshaftlari dan foydalanishning nazariy masalalarini о ` rganish va shu nazariy konsepsiyalar asosida tabiiy resurslar i ni tasnif qilish; - tabiiy resurslarning alohida turlarini baholash va ulardan hozirgi paytda foydalanish holatini tahlil qilish ;

- Qashqadaryo viloyatining tog` va tog` oldi landshaftlari ning salohiyatini yoritish ; - tog` landshaftlaridan foydalanish jarayonida vujudga kelayotgan ayrim geoekologik va resurslar muhofazasiga doir muammolarni о`rganish va ayrim amaliy tavsiyalar berish. Muammoning o`rganilganlik darajasi. Qashqadaryo viloyatining tog` va tog` oldi landshaftlari geografiyasi yetarlicha o`rganilmagan masala. Bu masalaning ayrim jihatlari ya`ni tabiiy geografik rayonlashtirish va resurs turlari bo`yicha L.N.Babushkin, N.A.Kogay(1965 y.), Agroiqlimiy – N.A. Babushkin(1979), Qishloq xo`jalik landshaftlari- S.A.Nishonov(1966), Geomorfologik - O.Y.Poslavskaya (1964), Tuproqlari bo`yicha M.Rasulov (1964), Landshaft komplekslarining shakllanishini S.A.Nishonov(1966), Tabiiy geografik jarayonlar bo`yicha A.Mamatov (1967), Qarshi cho`lini meliorativ geografiyasi I.Hasanov(1972), Qashqadaryo havzasidagi о`rtacha va baland tog`lar iqlimining ayrim kо`rsatkichlari R.Halimov (1980 ), rekreatsion resurslik darajasi bo`yicha R.Usmonova (2002), Aerokosmik suratlar asosida ekosistemalarni o`rganish I.X.Jonqobilov (2000) va b. tomonidan o`rganilgan, ammo Qashqadaryo viloyatining tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish holatini tahlili bayon qilingan ilmiy-tadqiqot ishlari, geografik asar yoki adabiyotlar yo`q. Bitiruv malakaviy ishdagi ilmiy yangiliklar . Bitiruv malakaviy ishda Qashqadaryo viloyatining tog` va tog` oldi landshaftlari dan foydalanishning nazariy va landshaft-hududiy jihatlari, holati va istiqbollariga doir masalalar imkoniyat darajasida birinchi bor yoritilmoqda. BMI mavzusi bo`yicha materiallarni tahlil qilishda S.I.Abdullayevning ishlariga tayanildi. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati. Qashqadaryo viloyatining tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish – ijtimoiy ishlab chiqarish, aholi va atrof muhit orasidagi ko`p tomonlama aloqalarni aks ettiradigan jamiyat va tabiat o`zaro ta’sirining asosiy shaklidir. Tog` landshaftlari tabiat – jamiyat mavjudligining muhiti va uning turli xil ehtiyojlarini qondiradigan asosiy manbadir. Tog` va tog`oldi hududlarida istiqomat

qilayotgan insoniyat o`zining hayotiy va ishlab chiqarish faoliyatida tog` landshaft muhitiga bevosita bog`liq. Shuningdek, tog` landshaft muhiti ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishning hududiy asosi, tabiiy resurslar manbai, kishilarning yashash muhiti hamda ekologik muhitdir. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish “Kirish”, “Tushuntirish qism” va “Xulosa”dan iborat bo`lib, tushuntirish qism II bob va 6 - banddan iborat. Bitiruv malakaviy ish kompyuter yozuvida 79 bet dan iborat bo`lib, ishning tushuntitish qismi taqriba 14 270 so`zda bayon qilingan. Bitiruv malakaviy ishga uning mazmunini ixchamroq bayon qilishga imkon beradigan 11 ta jadval, 3 ta rasm va 1 ta kartasxema ilova qilindi. Bitiruv malakaviy ishini bajarishda tog` va tog`oldi landshaftlari tabiatining muayyan jihatlari yoritilgan o`zbek va xorijiy tillardagi adabiyotlar va kartografik manbalardagi ilmiy-nazariy va amaliy sajiyadagi masalalar o`rganildi va tahlil qilindi. Bitiruv malakaviy ishni bajarishda ish mavzusiga bevosita bog`liq bo`lgan o`zbek va horijiy tillardagi 30 nomdagi adabiyotdan, internet materiallaridan foydalanildi.

I BOB. TOG` LARNING PAYDO BO ` LISHI, RIVOJLANISHI VA SHAKLLANISH Q ONUNIYATLARI I.1. Tog` larning paydo bo ` lishi va tar q alish q onuniyatlari “Tog`”, “tog` hududi” va tog` termini bilan bog`liq bo`lgan boshqa tushunchalarning mazmuni va mohiyatini ilmiy jihatdan belgilash tog` landshaftlarining umumiy va hududiy xususiyatlarga hamda tog` hududlari tabiatidan foydalanishni va muhofaza qilishni ilmiy asosda tashkil etishda muhim ahamiyatga ega. Tog` tushunchasi juda murakkab bo`lib, ular bir qator iyerarxik tuzilma bilan ifodalanadigan ko`p darajali hosilani bildiradi. Bunday iyerarxiyada T. Jumayevning (2002) fikricha, 4 ta darajani ajratish mumkin: 1) umumilmiy, ya’ni lug`atlarda, ensiklopediyalarda va boshqa adabiyotlarda belgilangan umumqabul qilingan tushuncha; 2) tabiiy geografik tushuncha; 3) iqtisodiy geografik tushuncha va 4) huquqiy (yuridik) tushuncha. Lug`atlarning aksariyat qismida “tog`(lar)” tushunchasi Yer yuzasining bir necha ming metr balandlikka ega bo`lgan va balandliklarning keskin o`zgarishi bilan ifodalanadigan katta qismlari sifatida ta’riflanadi. Ammo “tog`” tushunchasi tog`ning geografik jihatdan qayerda joylashganligi va mahalliy aholi tomonidan qanday talqin qilinishiga bog`liq. Masalan, deyarli past tekislik relyefiga ega bo`lgan Daniyada 240 m balandlikdagi tepalikni Yutlandiya Olimpi deb atashadi. O`zimizda ham Hisor va Zarafshonni ham, Kosontov, Maymanoqtovni ham tog`lar deyishadi. Tog`li hududlarning daryo vodiylaridagi kishilarimiz esa “toqqa chiqish” yoki “ tog`dan qaytish” jumlalarini qo`llashganda tog`larning yuqori qismini nazarda tutadilar. Geografik adabiyotlarda odatda Yer yuzasining ozmi-ko`pmi tekis sathi orasida ko`tarilib turgan, aniq ifodalangan yonbag`irlarga va etak chiziqlariga ega bo`lgan balandroq joylar tog`lar deyiladi.Agar bunday joylar to`p-to`p bo`lib joylashgan bo`lsa, ular “ orol” tog`lar deyiladi. “Orol” tog`lar odatda eroziya – denudatsiya jarayonlari tufayli vujudga keladi. Har qanday sharoitda ham tog`lar

tevarak-atrofidagi joylarga nisbatan baland ijobiy relyefga va qarama-qarshi tomonlarda qiyalashgan yonbag`irlarga ega bo`ladi. Tog` landshaftlari to`g`risida so`z borganda “tog`li hudud” tushunchasini ham oydinlashtirish lozim. Geograflar oldida tog` hududini faqat relyef sajiyasiga ko`ra belgilash kerakmi yoki boshqa tabiiy komponentlarning xususiyatlarini ham e’tiborga olish kerakmi, tog`li o`lkalarni belgilashda aynan qanday tabiiy – geografik omillarni e’tiborga olish lozim, degan savollar turadi. Umuman, hududning tog`likligini belgilashda o`rganilayotgan hududning qaysi geografik mintaqada joylashganligi va uning dengiz sathidan balandligi muhim belgilardir. Ma’lumki, bu omillarning ta’siri ostida iqlim, tuproq va o`simlik qoplami o`zgaradi va ular relyef bilan bir qatorda muayyan hududning qiyofasini belgilaydi. Shu sababli sayyoramizning har qanday qismi uchun umumiy tushunchani berish juda mushkul. Agar dengiz sathidan 200 m dan yuqorida joylashgan hududlar tog`li hududlar deb hisoblansa, u holda quruqlikning barcha maydoni tog`lardan iborat bo`lar edi (1-jadval). Bundan tashqari, barcha materiklar uchun tog`li materik tushunchasi to`g`ri kelar edi (2-jadval). Tog` hududini belgilashda faqat gipsometik sath e’tiborga olinsa, u holda baland tekisliklar tushunchasidan voz kechishga to`g`ri kelar edi. Masalan, Appalachi tog`lari Kordilera tog` tizimining sharqiy yonbag`riga tutashgan Buyuk tekisliklarga nisbatan pastroq. Tog`larga geologik – geomorfologik ta’rif berilganda odatda tog`larning asosan magmatik va metamorfik jinslardan tuzilganligiga e’tibor qaratiladi. Bu tub jinslar tog`larning asosiy xususiyatlarini namoyon qiladi. Parchalangan yonbag`irlari, suvayirg`ichlari va etaklarining aniq ifodalanganligi bilan tuzilgan tog`lar relyefi cho`kindi jinslardan tashkil topgan baland tekisliklar, tepalik va qirlardan ajralib turadi. Shu sababli tub (magmatik va metamorfik) jinslardan tuzilgan, yonbag`irlari va etak qismlari bilan aniq ifodalangan, tekis yuzalardan aniq va keskin ajralib turadigan, landshaftlarning balandlik zonalligi namoyon bo`ladigan joylarga tog`lar deb ta’rif berish maqulroq bo`ladi. Bunday ta’rifga adirlardagi yoki tekisliklar orasidagi magmatik va metamorfik jinslardan tuzilgan,

to`p-to`p bo`lib joylashgan, bir-biridan uncha katta masofada bo`lmagan holda joylashgan, yonbag`irlari parchalangan balandliklar – “orol” tog`lar ham to`g`ri keladi. Orol tog`lar odatda uzoq davom etgan eroziya - denudatsiya jarayonlar tufayli vujudga keladi. Tog`li hududning konfiguratsiyasi (qiyofasi) uning chegaralari bilan belgilanadi.Tog`larning chegarasi – bu orografik sarhad va tabiatan (yoki shartli tasavvur qilinadigan) chiziq bo`lib, u tog`lar band etgan maydonlarning chegarasini hosil qiladi. Tog`lar va tekisliklarning chegaralari tog` yonbag`irlarining tekislik bilan tutashgan oraliq palasadan iborat bo`ladi. Materiklar gipsometrik sathining maydonlari (L.P.Shubayevdan, 1977) 1-jadval. Quruqlik balandligi, m M a y d o n l a r Balandlik po`g`o`nalarining namlanishimln. km 2 Quruqlik maydoniga nisbatan % hisobida Yer yuzasining maydoniga nisbatan % hisobida O dan past 0 – 200 200 – 500 500 – 1000 1000 – 2000 2000 - 3000 3000 dan yuqori 0,8 48,2 33,0 27,0 24,0 10,0 6,0 0,54 32,35 22,15 18,12 16,10 6,71 4,03 0,1 9,5 6,4 5,3 4,7 2,0 1,2 Depressiya Pasttekislik Qirlar Past tog`lar O`rtacha baland tog`lar - “ – Baland tog`lar Tog`li hududlarni ajratishda gipsometrik balandliklarni hisobga olish ba’zan tog` relyefi bevosita dengiz sohilidan boshlanishi tufayli chigallashadi. Masalan, vulkan orollaridagi tog`lar ana shunday xususiyatlarga ega. Shu sababli tog`li hududlarni ajratishda tog` landshaftlarining tarkib topishida muhim ro`l o`ynaydigan kompleks tabiiy-geografik omillarni hisobga olishni taqoza etadi. O`rta Osiyo geomorfologiyasini o`rgangan rossiyalik olima Z.A.Svarchevskaya (1965) quruqlikning gipsografik egri chizig`ini tahlil qilgan holda tog`larning quyi chegarasini 900 metrlik gipsografik chiziq bo`ylab o`tkazishni maqsadga

muvofiq deb hisoblaydi (3-jadval). Bunda Z.A.Svarchevskaya quruqlikning o`rtacha balandligi +875 m ekanligiga e’tibor qaratish lozim ekanligini ta’kidlaydi. Shunday qilib, tog` va tekislik hududlarini bir-biridan ajratib turadigan chegara va uning absolyut balandligi borasiga hozircha umumetirof etilgan fikr yo`q. Shuning uchun, ta’kidlab o`tilganidek, tog`li hudud to`g`risida so`z borganda bu hududning qaysi geografik kengliklarda joylashganligiga e’tibor bergan holda joyning kompleks xususuyatlarini asosiy omil sifatida qarash maqsadga muvofiq bo`ladi. Materiklarning o`rtacha balandligi va litosferaning qalinligi (L.P.Shubayevdan, 1977) 2-jadval. Materiklarning nomi O`rtacha balandligi, m Litosferaning o`rtacha qalinligi, km Osiyo Afrika Shimoliy Amerika Janubiy Amerika Antarktida Yevropa Avstraliya 950 750 700 580 2040 300 350 46 42 42 40 410 37 37 Tog`li hududlar chegarasini belgilashda tadqiqotchilar ko`pgina hollarda turli indikatorlardan foydalanishadi. XYII asrning taniqli gurzin geografi Baxushti Bagritioni Gruziya uchun tog` va tekislik zonalari chegarasini uzum o`sadigan joylarning yuqori chegarasi bo`yicha o`tkazishni taklif qilgan.Gruziyalik geograf V.Sh. Jao`shvili (1984) fikricha, bunday oraliq chegara Gruziyada dengiz sathidan 800 metrlik gipsografik chiziqqa to`g`ri keladi.Ammo bu indikator turli kengliklarda tog`larning geografik mintaqaning qaysi sektorida joylashganligi bilan bog`liq. Masalan, Tojikistonning ulkan Yevrosiyo materigidagi subtropik

mintaqaning materik ichkarisi sektorida joylashgan tog`larida uzumzorlar tog`larning 1800 metrgacha bo`lgan yonbag`irlarida o`sadi. O`rta Osiyda, xususan O`zbekistonda ham tog`lar va tekisliklar orasidagi chegarani o`tkazish munozarali masaladir. E.M.Murzayev tog`lar va tekisliklar orasidagi chegarani lyossli tog` oldi tekisliklarining tog` oldi balandliklari bilan tutashgan (kontakti) polosa bo`yicha o`tkazishni taklif qilgan. O`zbekistonlik tuproqshunoslar esa tog`larning quyi chegarasi deb och tusli bo`z tuproqlar polosasining cho`l tuproqlaridan ajratib turadigan izogipsni hisoblaydilar (Gorbunov va b., 1962). Tuproqshunos olim M.Rasulov (1964) o`zining ko`p yillik tadqiqotlariga asoslangan holda Qashqadaryo havzasida tog`lar va tekisliklar orasidagi chegarani 440-450 metrlik izogips orqali o`tkazgan edi. N.A.Kogay (1974) tabiiy-geografik yo`nlashtirish tarhlarida tog`larga ularga bevosita tutashgan tog` oldi prolyuvial va allyuvial-prolyuvial tekisliklarni ham kiritadi. O`.Y.Poslavskaya (1989) yuqorisida tog`lar boshlanadigan va quyisida tekisliklar yastanadigan chegara O`zbekiston uchun dengiz sathidan 300 m balandlikda o`tadi, deb fikr bildirgan edi. Uning fikricha, 300-500 m balandlik oralig`ida qiya tog` etakyoni (osti) va tog` oralig`i botiq tekisliklari joylashgan. Binobarin, 500 metrli izogips tog` etaklarini etakyonidan ajratib turadi. Geografik-geologik adabiyotlarda “tog`li hudud “ tushunchasi bilan “yassi tog`lik”, “tog`lik”, “tog`li o`lka”, “tog` tizimi”, “tog` tizmasi”, “tog` zanjiri” kabi tushunchalar bevosita bog`liq holda qaraladi. Tog` tizmasi – bir qancha tog`larning qo`shilishidan hosil bo`lgan va katta masofaga cho`zilgan tog`lar qatoridir. “Tog` tizmasi” termini tor va keng mazmunda qo`llaniladi. Muayyan bir yo`nalishda cho`zilgan tog`larni ham, butun bir tog`li o`lkani ham tog` tizmasi deb ataydilar. Masalan, Ural tog`li o`lkasini Uraltog` tizmasi, Katta Kavkazni esa Kavkaz tog` tizmasi deb ataydilar. Aslida esa Ural ham, Kavkaz ham bir qancha tizmalardan iborat. Bir qancha tog` tizmalaridan tashkil topgan tog`lar guruhi tog` tizimi ni hosil qiladi (masalan, Alp, Himolay, And va b. tog` tizimlari). Tog` tizmasining balandligi, katta-kichik masofaga

cho`zilganligi va shakli relyefining rivojlanishi va tog` jinslari litologik tarkibining xususiyatlariga bo`g`liq bo`ladi. Ikki yoki bir qancha tog` tizmalari yoki zanjirlari tutashadigan joylar tog` tugunlari deyiladi.Tog` tugunlari odatda juda katta balandlikka ega bo`ladi va ularga chiqish qiyin bo`ladi. Tog` tizmasining turli burchaklar hosil qilgan holda undan ajralib turadigan yon tarmoqlari tog` tarmoqlari deyiladi. Yassi tog`lik deb tog`li o`lkalarning ozmi-ko`pmi tekis yuzaga ega bo`lgan, ammo baland ko`tarilgan maydonlariga aytiladi (masalan, No`rland, Anatoliya, Chanbayshan,Yukon, Altiplano va b.). Yassi tog`liklar doirasida relyefning geologik tuzilish bilan bo`lgan nisbati har xil bo`ladi. Ayrim hollarda yassi tog`liklar cho`kindi jinslarning gorizontal qatlamidan iborat bo`lgan holda boshqa sharoitlarda yassi tog`liklar dislokatsiyalashgan qatlamlardan hosil bo`lgan peneplenlardir. “ Tog`lik” va “tog`li o`lka ” tushunchalari sinonimlar bo`lib, Yer yuzasining atrofdagi joylarga nisbatan keskin ko`tarilib turadigan va dengiz sathidan ancha katta balandlikka ega bo`lgan ulkan maydonli joylarga aytiladi (masalan, Tibet, Yunnan – Guychou, Meksika, Efiopiya (Habash), Braziliya va b. tog`liklar). Tog`liklar (tog`li o`lkalar) tog` tizimlarini, tog` oralig`i botiqlarini, uncha katta maydonga ega bo`lmagan yassi tog`liklarni o`z ichiga oladi. Binobarin, tog`liklar ham morfostrukturaviy, ham morfoskulpturaviy hosilalardir. Har qanday tog`li o`lkaning o`ziga xos xususiyati uning doirasida baland va pastqam joylar orasidagi ancha katta balandlik tafovvutlarining mavjudligidir. Tog`li o`lkalarda 20-30 0 li yonbag`irlar ustunlik qilsada, turli kattalikdagi qiyaliklar, shuningdek tik yonbag`irlar ham uchraydi. Yonbag`irlarning qiyaligi tog` jinslarining sajiyasiga va relyef hosil qiluvchi omillarning xususiyatlariga bog`liq. Tog`liklar quruqlikda yassi tog`liklarga nisbatan ancha katta maydonni ishg`ol etadi. Tog`li o`lkaning ozmi-ko`pmi alohida ajralgan holda joylashgan, kengligi va uzunligiga ko`ra deyarli bir xil masofaga cho`zilgan qismi tog` massivi (lot. massa bir bo`lak) deyiladi (masalan, Alp tog` tizimidagi Monblan, Tyanshan tog` tizimidagi Mo`g`iltov va b. tog` massivlari). Tog` massivlari nisbatan kam

parchalanganligi bilan farq qiladi. Ammo, tog`li o`lkaning qolgan qismlaridan keng va chuqur vodiylar bilan ajralib turadi. Tog`larning yonbag`irlarini birlashtirib turuvchi eng yuqori qismlari tog` tepasi yoki tog` cho`qqisi deb ataladi. Tog` tepalarining shakllari xilma-xil. Biroq, ularning ko`rinishiga ko`ra uchta asosiy guruhga ajratish mumkin: 1) gumbazsimon; 2) tik cho`qqili hamda 3) yassi yuzali va tik yonbag`irli. Tog`li hududlar to`g`risida so`z ketganda o`ziga xos relyef tiplarini hosil qiladigan “qirlar”, “tepatog`lar”, “platolar” va “tog` tekisliklari” terminlarining xususiyatlarini bayon qilish lozim. Qirlar va platolar gipsometrik egri chiziqda 201 m dan 500 m gacha bo`lgan oraliqdagi ikkinchi pog`onada joylashgan va quruqlikda ularning maydoni 33 mln km 2 ni tashkil etadi (Shubayev, 1977). Qirlar – Yer yuzasining tevarak atrofdagi joylarga nisbatan biroz ko`tarilib turadigan qismlaridir (masalan, Valday, Janubiy Shotlandiya, Normandiya va boshqa qirlar). Ko`pgina hollarda qirlar deb absolyut balandligi 200 m dan yuqori bo`lgan joylar belgilanadi. Platolar (frans. plateau ) deb tekis yoki to`lqinsimon, kam parchalangan yuzaga ega bo`lgan baland tekisliklarga aytiladi. Platolar, qatlamlar gorizantal joylashgan strukturaviy , relyefining pastqam joylari lava bilan to`lgan vulkanik , denudatsion va boshqa turlarga ajratiladi.Ular bir-biridan relyefning shakllariga ko`ra farq qiladi: qirlarda relyef parchalangan, platolarning relyefi esa nisbatan yassilangan bo`ladi. Qirlar tekislik yuzasidan asta-sekin ko`tarilib boradi, platolar esa tik yonbag`irlari orqali tekislikdan ajralib turadi. Shunungdek, qirlar va platolar bir-birlaridan geologik tuzilishiga ko`ra ham farq qiladi. Qashqadaryo viloyatining aholisi tog` oldi adirlarni ham qirlar deb atashadi. Ba’zi geomorfologik adabiyotlarda dengiz sathidan 600-1000 m gacha bo`lgan balandliklarda past, o`rtacha baland va baland tepatog`lar ham ajratiladi (3 – jadval). O`zbekistonda bunday joylar tog` oldi adirlari deyiladi. Mavjud ma’lumotlarga ko`ra, agar Antarktida materigi va jahonning eng yirik Grenlandiya oroli ham tog`li hududlarga kiritilsa, sayyoramiz quruqlik qismining 43 % i tog`lar bilan band. Tog`lar Yevropaning 30 %, Osiyoning 57 %, Shimoliy

Amarikaning (Grenlandiya bilan birgalikda) 44 %, Avstraliyaning 26 %, Janubiy Amerikaning 23 % va Afrikaning 16 % maydoni tog`lar bilan band (Ryabchikov, 1972). Materiklar orasida “eng tog`lisi” Yevrosiyo bo`lib, uning qariyb 48 % maydoni (26,8 mln. km 2 ) tog`li hududlarga to`g`ri keladi. Yevrosiyo, shuningdek, eng baland tog`lar maskani bo`lib, bu materikdagi Himolay va Qoraqurum tog` tizmalarida jahonning barcha “sakkizminglik” tog` cho`qqilari joylashgan. Tog`lar paydo bo`lishiga ko`ra uchta katta guruhga - tektonik tog`lar, vulkanik tog`lar va erozion tog`larga ajratiladi. T e k t o n i k t o g`l a r - Yer po`stining murakkab tektonik harakatlari natijasida vujudga kelgan tog`lardir.Tektonik tog`lar orasida b u r m a l i t o g`l a r eng sodda tuzilishga ega. Burmali tog`lar geosinklinallarda orogenik jarayonlar tarqalgan butun oblastning yoppasiga epeyrogenik ko`tarilishi natijasida va Yer po`stidagi ustki cho`kindi qatlamlarning burmalar hosil qilish natijasida paydo bo`ladi. Yer po`sti ayrim qismlarining plastikligiga hamda tektonik kuchlanish miqdoriga qarab burmali dislokatsiyalar intensivligi har xil bo`ladi. Shunga muvofiq tog`lar ham yura tipidagi bir nechta oddiy tog` burmalaridan tashkil topgan bo`lishi yoki alp tipidagi kabi murakkab burmalangan bo`lishi mumkin. Burmali tog`larning dissemetrik tuzilganligini va ularning etagida tog` oldi botiqlarining mavjudligini hamma joyda kuzatish mumkin. Faqat bitta burmadan tuzilgan tog` tizmalari nisbatan juda kam uchraydi. Bunday tog` tizmalarida ko`pgina hollarda gumbaz qismining yemirilishi natijasida burmalar buzilgan va shu sababli burmali tuzilish hozirgi relyefda yaqqol ifodalanmaydi. Ammo ayrim hollarda relyef va qatlamlarning burmali strukturalarining xususiyatlari orasida bog`liqlikning mavjud ekanligi kuzatiladi. Burmali tog`larning o`ziga xos bir turini q o p l a m a – b u r m a l i t o g` l a r hosil qiladi. Bu tog`lar litosfera yuqori qatlamining ichki yoyilma (tangensial) bosimi va vertikal harakatlari natijasida vujudga kelgan burmalar va siljishlar (nadviglar) birikmasidan iborat. Ammo, ko`pgina olimlarning fikricha, bu tog`larning shakllanishida yonlama bosim tufayli tog` jinslari massalarining

gorizontal siljishi asosiy ahamiyatga ega. Ayrim gorizontal siljishlarning kattaligi bu yerda 15-20 km ga yetishi mumkin. Tektonik yoriqlar bilan chegaralangan balandliklar (ko`tarilmalar) p a l a x s a t o g` l a r deyiladi. Bu tog`lar odatda massiv ko`rinishga ega bo`lib, tik yonbag`irli va nisbatan kam parchalangan. B u r m a l i – p a l a x s a t o g` l a r deb datlabki burmali tog`larning uzoq vaqt davomida yemirilgan va peneplen holatigacha pasaygan tog`larga aytiladi. Bu tog`lar keyinchalik ikkilamchi tektonik jarayonar ta’sirida tekislangan yuza yoriqlar bilan parchalanadi va ayni paytdagi sodir bo`lgan radial (vertikal) siljishlar oqibatida ayrim palaxsalarning siljishi oqibatida g o r s t l a r va g r a b e n l a r ning hosil bo`lishiga olib keladi. Tektonik harakatlarning sajiyasiga bog`liq holda bir-birini kesib o`tishi yoki bir-biriga parallel holda joylashib y o r i q l a r o b l a s t i ni hosil qiladi. Bu oblastlarda tog`larning tepalari (gorstlar) odatda yassi yuzali bo`ladi, yonbag`irlar esa katta qiyalik bilan ajralib turadi. Vodiylar (grabenlar) ko`pincha katta chuqurlikka va yassi tipga ega bo`ladi.Burmali – palaxsa tog`lar rivojlangan tipik yoriqlar oblastiga Sharqiy Afrika misol bo`ladi. Bu yerda grabenlar ko`p, ularning tipini yirik ko`llar (Tanganika, Albert, Nyasa va b.) band qilgan. Burmali-palaxsa tog`larning parchalanishi chekkalaridan boshlanadi va sekin –asta ularning ichki qismlariga tarqaladi. Shu sababli bu yerda palaxsasimon ko`tarilishlarga qadar shakllangan qadimiy relyef uzoq vaqt saqlanishi mumkin. V u l k a n t o g` l a r i paydo bo`lishiga ko`ra akkumulyativ konussimon shakldagi qirlardan iborat bo`lib, otqindi jinslardan tuzilgan. Yer yuzasida vulkan tufayli vujudga kelgan, ammo ma’lum darajada eroziya o`zgartirgan relyef shakllari keng tarqalgan. E r o z i o n t o g` l a r Yer yuzasining chuqur erozion parchalanishi natijasida vujudga kelgan tog`lardir. Eroziya tog`lari odatda tog` jinslarining gorizontal qatlamlaridan tuzilgan va atrofdagi joylar ustida baland ko`tarilgan. Erozion tog`lar uchun tik yonbag`irlar, ko`plab V- simon vodiylar va daralar xos.

Hozirgi tog`lar yirik tog` oralig`i (Tyanshandagi Farg`ona, Uraldagi Chelyabinsk va b.) cho`kmalarida yura yotqiziqlarining mavjudligiga ko`ra yura davridan boshlab shakllanib kelmoqda. Ammo ular bir necha bor denudatsiya qirqilishiga duchor bo`lgan va faqat eng yangi tektonik bosqichdagi (o`rta oligotsendan va ayniqsa o`rta pliotsendan) ko`tarilishlar hozirgi relyefda deyarli to`liq ifodalanadi. Yer po`stining faqat manfiy qayrilishida shakllanadigan “tog` ildizlari” tog`larning paydo bo`lishidan boshlaboq cho`kish ko`rsatkichini saqlab qoladi. Cho`kish – ildizlarning chuqurligi va tog`lar ko`tarilishining balandligi (hozirgi ustki qatlam va platformaning tagi sathidan) yura davridan boshlab tog`larning denudatsion qirqilish kattaligiga teng, deb taxmin qilinadi. Qadimiy (kaledon, gersin va b.) tog`lar Yerda saqlanib qolmagan. Ular davriy ravishda denudatsiya bilan qirqilgan va tekislanish yuzalari bilan almashingan. I.2. Tog`larning tasnifi Tog`li o`lkalar morfostrukturasining tasnifi . N.V.Dumitrashko (1976) tog`li o`lkalar morfostrukturasini ularning tarixiy evolyutsiya jarayonida ancha katta tafovutlarni o`z boshidan kechirgan morfoarxitekturaning (geotekturaning) ayim yirik qismlariga mos keladigan tiplarga ajratish eng to`g`ri tasnifi, deb hisoblaydi. Epigeosinklinal tog` zonalarida tog`li morfostukturalarning tiplari (xillari) ularning toorogen (geosinklinal) va orogen rivojlanishining xususiyatlariga ko`ra ajratiladi.Epiplatformali tog`li o`lkalarda morfostruktura tiplari burmalanishning sajiyasi va yoshiga hamda orogenez paytida tog`larning ko`tarilishi oldidan sodir bo`lgan joylashishiga ko`ra, materik riftogenlarda esa rift tizmalari va cho`kmalarini hosil qilgan ikki tomonga siljituvchi eng yangi harakatlarning tipi, joylashuvi va intensivlashtirishiga ko`ra ajratiladi. Tog` morfostrukturalarining rivojlanishida chuqurlik yoriqlari katta ahamiyatga ega. Chuqurlik yoriqlari, uzilmalar, siljishlar va fleksuralar chiziqli morfostruturalardir. Morfostrukturalarning tarixiy rivojlanishi jarayonida faol (aktiv), neotektonik bosqichdagi eng harakatchan va passiv, kam harakatchan morfostrukturalar ajratiladi. Tog` morfostrukturalarini tasniflashda faol, passiv, merosiy, merosiy-qayta ko`tarilgan morfostrukturalar ko`rsatilishi lozim.

Tog`larning balandligiga ko`ra tasnifi . Tog`larni balandligi va relyef tiplariga ko`ra ajratishda Z.A.Svarchevskaya (1965) quyidagi qoidalarga asoslanadi: 1) tog`lar morfostruktura elementlaridan iborat va ularning paydo bo`lishida asosiy omil deb tektonika hisoblanishi kerak; 2) ekzogen jarayonlar morfostrukturani ancha o`zgartiradi va unga tashqi o`ziga xos xususiyatlarni beradigan morfoskulptura elementlarini kiritadi; 3) tog`li o`lkalarning bir qator xususiyatlari shu hududning ilgarigi tarixi bilan bog`liq. Z.A.Svarchevskayaning fikricha, “baland tog`, o`rtacha baland tog` va past tog` relyefi tushunchalariga odatda ekzogen jarayonlarga bog`liq bo`lgan relyefning umumiy qiyofasi to`g`risidagi umumiy tasavvur turadi. Shu sababli aniq ifodalaydigan qoidaning yo`qligi tufayli bu tushuncha juda subektivligini namoyon qiladi” . Z.A.Svarchevskaya tog` relyefini tog`larning balandligi bilan bog`liq holda tasniflashda tog`larning dengiz sathidan balandligi va gradiyentlarini asos qilib oladi va ularni 7 tipga birlashtiradi (3-jadval). Kartografik amaliyotda tog`larni balandligiga ko`ra 3 ta asosiy tipga ajratish qabul qilingan: Tog`larning parchalanishiga ko`ra tasnifi. Tog`li o`lkalar gorizontal va vertikal parchalanishiga ko`ra ham tasniflanadi. Tog`li o`lkalarning parchalanishi deganda orografik elementlar (tog` tizmalari va vodiylari) chizmada hosil qiladigan suratlarning har xil tiplari tushuniladi. Tog`li o`lkalarda gorizontal parchalanishning 5 ta asosiy tipi ajratiladi (1-chizma). 1. Radial parchalanish da tog` tizmalari eng katta balandlikka va yulduzsimon ko`rinishga ega bo`lgan markaziy tog` tugunida tutashadi . 2. Patsimon yoki ko`ndalang parchalanish bosh suvayirg`ich tizmadan har ikkala tomonga kalta yon tarmoqlar ajralib chiqadi va bu tarmoqlar asosiy tizmaga nisbatan har xil burchaklarni hosil qilishi mumkin. 3. Panjarasimon parchalanish murakkab tuzilishga ega bo`lgan tog`liklarda rivojlanadi. Ularda bir qancha ozmi-ko`pmi parallel joylashgan tog` tizmalari bir-

biridan bo`ylama vodiylar orqali ajratilgan va ko`ndalang vodiylar orqali bo`laklangan bo`ladi. Bo`ylama vodiylar tektonik jarayonlar, ko`ndalang vodiylar esa eroziya jarayonlari tufayli vujudga keladi. 4. Kulissimon parchalanish bosh suvayirg`ich tizmadan o`tkir burchak hosil qilgan holda bir tomonga qarab ajralib chiqqan tizmalar tizimi bilan ifodalanadi. Kulissimon parchalanishning boshqa bir xilida tog`li o`lkani hosil qiluvchi parallel tizmalar bir-biriga nisbatan bir xil yo`nalishda joylashgan bo`ladi. 5. Virgatsiya parchalanishi tog` zanjirining bir yo`nalishdagi tarmoqlanishida kuzatiladi. Bunday holda tog` zanjirining oxiri yelpig`ich shakldagi tizmalar tizimidan iborat bo`ladi.

Gorizontal parchalanishning asosiy tiplari. 1-chizma.

Tog`larning balandligi va relyef tipiga ko`ra tasnifi (Z.A.Svarchevskaydan, 1965, 1976) 3-jadval. Tog`larning balandligiga ko`ra tiplari Tog`larning relyefiga ko`ra tiplari Parchalanish chuqurligi, m Erozion-denudatsion parchalanish Dengiz sathidan balandliligi, m Gradiyentlar, m/km (S.S.Shults bo`yicha) Boshqa ekzogen jarayonlar Eng baland tog`lar Eng baland relyef Chuqur parchalanish 4000-3000 O`rtacha parchalanish 3000-1000 Kam parchalanish 1000-200 5000 200 Muzlik, nivatsion, arid Baland tog`lar Baland tog` relyefi Chuqur parchalanish 3000-2000 O`rtacha parchalanish 2000-1000 Kam parchalanish 1000-200 5000-3000 100 - “ - O`rtacha baland tog`lar O`rtacha baland tog` relyefi Chuqur parchalanish 2000-1000 O`rtacha parchalanish 1000-500 Kam parchalanish 500-200 3000-2000 50 - “ - Past tog`lar Past tog` relyefi Chuqur parchalanish 1500-500 O`rtacha parchalanish 400-300 Kam parchalanish 300-100 2000-1000 25 - “ - Baland tepatog`lik (xolmogorey) va mayda tepatog`lik Mayda tog` relyefi Chuqur parchalanish (bir necha o`n va yuz m) O`rtacha parchalanish Kam parchalanish 1000-600 - - “ - O`rtacha baland tepatog`lik 600-300 - Past tepatog`lik 300-0 -

Tog`larning paydo bo`lishiga ko`ra tasnifi. Tog`lar dreyfdagi (siljiyotgan) plitalarning old chekkasida, materik va okean cho`kmalari orasidagi o`tish oblastida hosil bo`ladi. Ularning paydo bo`lishida gorizontal siqilish asosiy ahamiyatga ega. O`rta Osiyoda Garm poligonida olib borilgan kuzatishlar natijalariga ko`ra vertikal harakatlar deyarli to`rt marta oshiqroq. Yer po`stining siqilishda va qayrilishida uning qalinlashishi va nafaqat tog`larning, balki “tog` ildizlari”ning ham hosil bo`lishi sodir bo`ladi (Svarchevskaya, 1976). Yer sharida tog`larning paydo bo`lishining asosiy sababi tektonik va vulkanik endogen jarayonlardir. Yer yuzasida tog`larning mavjudligi geologik o`tmishda endogen kuchlarning intensiv harakati va shuningdek, endogen kuchlar bilan bir paytda tog` relyefini yemirishga hamda tekislashga yo`naltirilgan ekzogen kuchlarning faolligi to`g`risida dalolat beradi. Tog`larda nurashning intensivligi ularning absolyut balandligining oshishi bilan kuchaya boradi. Tog`lar paydo bo`lishiga ko`ra uchta katta guruhga - tektonik tog`lar, vulkanik tog`lar va erozion tog`larga ajratiladi. T e k t o n i k t o g`l a r - Yer po`stining murakkab tektonik harakatlari natijasida vujudga kelgan tog`lardir.Tektonik tog`lar orasida b u r m a l i t o g`l a r eng sodda tuzilishga ega. Burmali tog`lar geosinklinallarda orogenik jarayonlar tarqalgan butun oblastning yoppasiga epeyrogenik ko`tarilishi natijasida va Yer po`stidagi ustki cho`kindi qatlamlarning burmalar hosil qilish natijasida paydo bo`ladi. Yer po`sti ayrim qismlarining plastligiga hamda tektonik kuchlanish miqdoriga qarab burmali dislokatsiyalar intensivligi har xil bo`ladi. Shunga muvofiq tog`lar ham yura tipidagi bir nechta oddiy tog` burmalaridan tashkil topgan bo`lishi yoki alp tipidagi kabi murakkab burmalangan bo`lishi mumkin. Burmali tog`larning dissemetrik tuzilganligini va ularning etagida tog` oldi botiqlarining mavjudligini hamma joyda kuzatish mumkin. Faqat bitta burmadan tuzilgan tog` tizmalari nisbatan juda kam uchraydi. Bunday tog` tizmalarida ko`pgina hollarda gumbaz qismining yemirilishi natijasida burmalar buzilgan va shu sababli burmali tuzilish hozirgi relyefda yaqqol

ifodalanmaydi. Ammo ayrim hollarda relyef va qatlamlarning burmali strukturalarining xususiyatlari orasida bog`liqlikning mavjud ekanligi kuzatiladi. Burmali tog`larning o`ziga xos bir turini q o p l a m a – b u r m a l i t o g` l a r hosil qiladi. Bu tog`lar litosfera yuqori qatlamining ichki yoyilma (tangensial) bosimi va vertikal harakatlari natijasida vujudga kelgan burmalar va siljishlar (nadviglar) birikmasidan iborat. Ammo, ko`pgina olimlarning fikricha, bu tog`larning shakllanishida yonlama bosim tufayli tog` jinslari massalarining gorizontal siljishi asosiy ahamiyatga ega. Ayrim gorizontal siljishlarning kattaligi bu yerda 15-20 km ga yetishi mumkin. Tektonik yoriqlar bilan chegaralangan balandliklar (ko`tarilmalar) p a l a x s a t o g` l a r deyiladi. Bu tog`lar odatda massiv ko`rinishga ega bo`lib, tik yonbag`irli va nisbatan kam parchalangan. B u r m a l i – p a l a x s a t o g` l a r deb datlabki burmali tog`larning uzoq vaqt davomida yemirilgan va peneplen holatigacha pasaygan tog`larga aytiladi. Bu tog`lar keyinchalik ikkilamchi tektonik jarayonlar ta’sirida tekislangan yuza yoriqlar bilan parchalanadi va ayni paytdagi sodir bo`lgan radial (vertikal) siljishlar oqibatida ayrim palaxsalarning siljishi oqibatida g o r s t l a r va g r a b e n l a r ning hosil bo`lishiga olib keladi. Tektonik harakatlarning sajiyasiga bog`liq holda bir-birini kesib o`tishi yoki bir-biriga parallel holda joylashib y o r i q l a r o b l a s t i ni hosil qiladi. Bu oblastlarda tog`larning tepalari (gorstlar) odatda yassi yuzali bo`ladi, yonbag`irlar esa katta qiyalik bilan ajralib turadi. Vodiylar (grabenlar) ko`pincha katta chuqurlikka va yassi tubga ega bo`ladi.Burmali – palaxsa tog`lar rivojlangan tipik yoriqlar oblastiga Sharqiy Afrika misol bo`ladi. Bu yerda grabenlar ko`p, ularning tubini yirik ko`llar (Tanganika, Albert, Nyasa va b.) band qilgan. Burmali-palaxsa tog`larning parchalanishi chekkalaridan boshlanadi va sekin –asta ularning ichki qismlariga tarqaladi. Shu sababli bu yerda palaxsasimon ko`tarilishlarga qadar shakllangan qadimiy relyef uzoq vaqt saqlanishi mumkin.

V u l k a n t o g` l a r paydo bo`lishiga ko`ra akkumulyativ konussimon shakldagi qirlardan iborat bo`lib, otqindi jinslardan tuzilgan. Yer yuzasida vulkan tufayli vujudga kelgan, ammo ma’lum darajada eroziya o`zgartirgan relyef shakllari keng tarqalgan. E r o z i o n t o g` l a r Yer yuzasining chuqur erozion parchalanishi natijasida vujudga kelgan tog`lardir. Eroziya tog`lari odatda tog` jinslarining gorizontal qatlamlaridan tuzilgan va atrofdagi joylar ustida baland ko`tarilgan. Erozion tog`lar uchun tik yonbag`irlar, ko`plab V- simon vodiylar va daralar xos. Hozirgi tog`lar yirik tog` oralig`i (Tyanshandagi Farg`ona, Uraldagi Chelyabinsk va b.) cho`kmalarida yura yotqiziqlarining mavjudligiga ko`ra yura davridan boshlab shakllanib kelmoqda. Ammo ular bir necha bor denudatsiya qirqilishiga duchor bo`lgan va faqat eng yangi tektonik bosqichdagi (o`rta oligotsendan va ayniqsa o`rta pliotsendan) ko`tarilishlar hozirgi relyefda deyarli to`liq ifodalanadi. Yer po`stining faqat manfiy qayrilishida shakllanadigan “tog` ildizlari” tog`larning paydo bo`lishidan boshlaboq cho`kish ko`rsatkichini saqlab qoladi. Cho`kish – ildizlarning chuqurligi va tog`lar ko`tarilishining balandligi (hozirgi ustki qatlam va platformaning tagi sathidan) yura davridan boshlab tog`larning denudatsion qirqilish kattaligiga teng, deb taxmin qilinadi. Qadimiy (kaledon, gersin va b.) tog`lar Yerda saqlanib qolmagan. Ular davriy ravishda denudatsiya bilan qirqilgan va tekislanish yuzalari bilan almashingan. Geosinklinallar va burmali tog` hosil bo`lishi. Yer po`stining dengiz tubida nisbatan uncha katta bo`lmagan kenglikdagi yuzlab va minglab kilometr masofaga cho`zilgan, odatda yoriqlar bilan chegaralangan chuqur bukilmasi geosinklinal deyiladi. Bu bukilma uzoq vaqt davomida cho`kindi va vulkan jinslarining juda qalin qatlami bilan to`ladi va so`ngra tektonik deformatsiyalar natijasida burmali tog` zanjiriga aylanadi. Keng ma’noda geosinklinal (geosinklinal mintaqa yoki geosinklinal tizim) deb Yer po`stining tektonik jihatdan harakatchan va keskin parchalangan burmali mintaqasiga aytiladi. Geosinklinal uchun vertikal harakatlarning yuqori tezligi va

katta tebranishi, intensiv burma hosil bo`lishi, magmatik jarayonlar,vulkanizm va yer qimirlashlari xos. Barcha geosinklinallarga paleozoyda asos solingan. Quyi paleozoyda silur va devonning boshida kaledon (Shotlandiyadagi tog`ning nomi bilan) yoki baykal burmali tog` hosil bo`lishi kechgan geosinklinal mintaqa mavjud bo`lgan. Bu burmali tog` hosil bo`lishi ko`pi keyingi tog` hosil bo`lishi bilan qayta ishlangan katta maydonlarni ishg`ol etgan. Kaledon strukturalari hozirgacha ikkita: a) Shotlandiya – Skandinaviya – Shpitsbergen – Grenlandiya – Shimoliy Appalachi va b) Baykalbo`yi va Baykalorti yoyida saqlangan. Keyinchalik bu tog`lar tekislanish yuzasiga aylangan. Paleozoyning ikkinchi yarmida gersin (Gars tog`larining nomi bilan) burmali tog` hosil bo`lishi (u varissiy burmalanishi ham deyiladi) bo`lib o`tadi.Bu tog` hosil bo`lishi devon davrining oxiridan perm davrining oxirigacha, hatto trias davrining boshigacha bir necha fazada kechgan.Bu tog` hosil bo`lishi epoxasida Ural va G`arbiy Sibir, O`rta Osiyo, Tyanshan, Oltoy, Sayan, Markaziy Osiyoning ko`pgina tog`larining, Markaziy, Britaniya orollarining janubiy yarmining, Mezeta, Kap tog`larining, Appalachi va Avstaliya Alpining o`tmishdoshlari hosil bo`lgan. Mezozoy davomida gersin tog` hosil bo`lishining barcha tizimi tekislanish yuzasiga aylangan. Bu paytga kelib nurash mahsulotlari olib ketilgan yangi geosinklinalning rivojlanishi boshlanadi. Keyinchalik Yer po`stining unda hosil bo`lgan tog` burmasi alp burmali tog` hosil bo`lishi deb ataladi. Alp burmalanishi mezozoy va kaynazoyda (bo`r davrining oxiridan va pliotsengacha) bo`lib o`tgan va bir necha fazadan iborat bo`lgan. Orogenezning mezozoy fazasida Osiyo shimoli-sharqining tog`lari va Kordilera tizimining ichki tizmalari hosil bo`lgan. Asl alp geosinklinal burmasi Tetis okeani o`rnida vujudga kelgan. Unga Atlas, Pireney, Alp, Apennin, Balkan, Karpat, Qrim, Kavkaz, Tavr va Anatoliya,

Elburs va Eron tog`ligi, Hindukush, Pomir-Oloy va Himolay, Hidixitoy va Indoneziyaning tizmalari, Kamchatka, Saxalin, Sxote-Alin, Yaponiya va Filippin orollarining burmali tog` tizimlari; Kordilera va And tog` tizimlari va g`arbiy Antarktidaning tog` tizimlari kiradi. Alp orogenezining tog`lari yosh bo`lganligi sababli tog` relyefi yaqqol ifodalangan baland tog`lardir. Sharqiy Osiyo va Kuril – Kamchatka oraliq polosa hozirgi geosinklinaldir. Aleut, Kuril va boshqa vulkan orollari geosinklinal jarayonining boshlang`ich fazasi, orollarning yoyi uning ikkinchi fazasidir. Kelgusida hozirgi dengizlarning tubi hisobiga tog`lar vujudga kelishi mumkin, orollar bo`lg`usi yosh tog`lardagi qadimiy uchastkalar bo`lib qoladi. Yangitdan hosil bo`lgan tog`li oblast materikka qo`shiladi va materik maydonini kengaytiradi. Paleozoy strukturalari 35 mln.km 2 ni yoki quruqlik maydoninng 20%ini band etadi, mezokaynazoy burmalanish oblastlariga 41 mln. km 2 yoki materik po`sti maydonining 23%i to`g`ri keladi. Har bir geosinklinal mintaqasining tog`lari navbatdagi tog` hosil bo`lish paytiga kelib nurash va denudatsiya tufayli peniplenga aylanadi. Kaledon va gersin tog`lari mezazoyda tog` sajiyasini yo`qotadi va barcha materiklarda uncha baland bo`lmagan tekislanish yuzalari ko`rinishiga ega bo`ladi. Mezakaynazoy tog` hosil bo`lishi peneplenlashgan hududlar po`sti uchastkalarining qayta qurilishiga turtki bo`ladi. Litosferaning yangi harakatlari ta’siri ostida ularda qayta tog` hosil bo`lishi sodir bo`ladi, ammo bu tog` hosil bo`lishi burmali emas, balki palaxsa sajiyasiga ega bo`ladi. Bunday tog`larni V.A.Obruchyev yoshargan (qayta hosil bo`lgan) tog`lar deb atagan. Bunday tog`lar avvalgi burmali va yangi buzilish dislokatsiyalarining nisbatiga bog`liq holda palaxsali, palaxsali-burmali va burmali- palaxsali tog`lar ham deyiladi.

Yoshargan tog`lar mintaqasi turli yoshdagi ko`tarilgan uchastkalarni o`z ichiga oladi. Qadimiy tokembriy platformalarda Hindiston yarim orolining Gat tog`lari, Arabiston yarim oroli va Markaziy Afrikaning tizmalari, Braziliyaning syerralari, paleozoy platformalarida Skandinaviya tog`lari, Ural, Mezeta,Markaziy Fransiya massivi, Markaziy Yevropa tog`lari, Tyanshan, Oltoy, Sayan, Zabaykalye tizmalari, shuningdek Appalachi, Argentina syerralari, Kap tog`lari va Avstraliya Alp tizmasi tog`lari, hosil bo`lgan. Cherskiy tog`ligi mezozoy yoshidagi yoshargan tog`lardir. Yoshargan tog`larni vujudga kelishiga sabab bo`lgan yonlama bosim kaynazoy burmalanishidan yoki yangi geosinklinal tomonidan yoki harakatlanayotgan okean tubidan tarqalgan. Masalan, Tyanshanning yosharishi Pomir-Oloyning alp orogenezi bilan, Shimoliy–Sharqiy Sibir tog`larining yosharishi esa Tinch okean cho`kmasining o`sishi bilan bog`liq deb hisoblanadi. Gondvana palaxsasining gorizontal siljishi natijasida nafaqat Hindiston Osiyoga qo`shilib qolmasdan, Himolay tagiga ham kiradi, ularning ko`tarilishiga sabab bo`ladi va ehtimol Janubiy Sibir tog`larining ko`tarilishiga ham sabab bo`ladi. Yoshargan tog`larning hosil bo`lishi - tog`li o`lkalarning rivojlanishidagi peneplenlashuvdan keyingi yangi va zaruriy stadiyadir. Burmali tog`lar episinklinal, yoshargan tog`lar epiplatforma tog`lardir. Neogenda (oligotsendan boshlab ﴿ sodir bo`lgan tektonik harakatlar eng yangi tektonik harakatlar deb ataladi; kishilarning faoliyati natijalari kuzatiladigan paytdagi harakatlar esa hozirgi tektonik harakatlar deyiladi. Hozirgi tektonik harakatlarning yoshi 7-6 ming yil. Eng yangi va hozirgi tektonik harakatlar neotektonik harakatlar yoki neotektonika nomi bilan birlashtiriladi. Yoshargan tog`larning morfostruktura relyefining vujudga kelishi diz’yunktiv ajralish dislokatsiyalariga bog`liq. Peneplen palaxsasining vertikal harakatlari tog` tizmalari va vodiylarini yaratadi. Eng oddiy holda faqat uzilma pog`onasi hosil bo`ladi. Bunday pog`ona Sevenna, Markaziy Fransiya massivi, Gat tog`larida va

Braziliya serralarida yaqqol namoyon bo`ladi. O`rab turgan tekislik ustida qad ko`tarib turadigan tanho tog` massivini uzilmalarning ikki liniyasi chegaralab turishi mumkin. Gars, Torbog`atoy, Markaziy Afrika tizmalari, Shvarsvald va Vogeza Reyn grabeni orqali ikki qismga bo`lib tashlangan bitta gorstdan iborat. Katta burmali-palaxsali va palaxsali-burmali tog`li o`lkalar ko`proq tarqalgan (Ural, Tyanshan, Oltoy, Sayan, Baykalorti, Appalachi, Avstraliya Alp tog`lari va b.). Ular past tog`, o`rtacha baland (ural, Baykalorti, Appalachi) va baland tog` (Tyanshan, Oltoy) relyefiga ega.Tog`larning balandligidagi farq orogenik bosimning intensivligi bilan bog`liq. Tyanshan alp burmasi yonida, Ural esa undan uzoqda joylashgan. Burmali tog`larda ham, yoshargan tog`larda ham bir xil destruksion jarayonlar harakatlanadi va bir xil geomorfologik balandlik mintaqalari yaratiladi. Destruksiya jarayonlariga duchor bo`lgan baland ko`tarilgan burmali-palaxsali tog`lar asl alp relyefiga ega. Umuman tog`lar tashqi qiyofasi, balandligi va yonbag`irlar qiyaligiga ko`ra ham xilma-xil. Shu sababli tabiatidan foydalanishni tashkil etishda tog` hududlarini kartada tasvirlashda ularning bu xususiyatlariga albatta e’tibor qaratilishi lozim. Mavjud kartografik amaliyotda tog`larni balandligiga ko`ra uchta asosiy tipga ajratish qabul qilingan. I. P a s t t o g` l a r 200 m dan 700-800 m gacha absolyut balandlikka ega. Bunday tog`lardagi ayrim cho`qqilarning balandligi 1000-1200 m gacha yetadi, yonbag`irlarning qiyaligi 5 o dan 10 o gacha, ayrim hollardagina undan ziyod bo`ladi. Past tog`larda parchalanish chuqurligi 200-500 m. Bu tog`lar tepasining yuzasi yassilanmagan bo`lsada, ayrim hollarda tik qoyali shakllar ham uchraydi. Tog`larni tashkil etuvchi jinslarning qattiq yoki yumshoqligiga bog`liq holda, shuningdek yemirilish (denudatsiya) jarayonlarining intensivligiga ko`ra past tog`lar 2 guruhga ajratiladi.

a) relyefning yassilangan shakllari va denudatsiya jarayonlari tufayli ancha yemirilgan past tog`lar; b) relyefning tikroq shakliga ega bo`lgan past tog`lar. Bu tog`lar uchun o`tkir cho`qqilar, tizmalar tepalarining tikligi, tik yonbag`irlarning ustuvorligi va chuqur parchalanganligi xos. Past tog`lar odatda yirik tog` tizimlari va tizmalarining tog`oldini hosil qiladi. Past tog`larning relyefi ularning tuzilishi va iqlim sharoitlariga bog`liq holda turli xil bo`ladi. Yuqori kengliklardagi past tog`larning baland tepalari, ba’zan yonbag`irlari ham baland tog`-tundra o`simliklari bilan qoplangan, toshloqzorlar ko`p; mo`tadil kengliklarda joylashgan past tog`lar esa o`rmonlar bilan qoplangan va toshloqzorlar juda kam uchraydi. Turli chidamlikka ega bo`lgan jinslardan tuzilgan past tog`lar keskin kontinental iqlim sharoitlariga ega bo`lgan O`rta Osiyo sharoitlarida kuchli nurash tufayli tepasi qoyali, o`tkir cho`qqili va tik yonbag`irlarga ega bo`ladi. Past tog`lar nisbatan kuchsiz parchalanganligi sababli dehqonchilikda foydalanish va aholi manzilgohlari uchun yaroqli bo`lgan yerlarning ancha katta maydonlariga ega. Quruqlikdagi past tog`larning maydoni 27 mln. km 2 (Shubayev, 1977). II. O` r t a c h a b a l a n d t o g` l a r absolyut balandlik 700-800 m dan 2000m gacha bo`lgan oraliqda joylashgan. Bu tipga mansub bo`lgan tog`larda parchalanish chuqurligi 350 m dan 1000 m gacha bo`ladi. Bu tog`larning yonbag`irlarini o`rtacha qiyaligi 10 – 25 0 C. Yuqori kengliklardagi o`rtacha baland tog`larning eng yuqori qismlari qor chizig`idan yuqori bo`lishi mumkin va bunday holda nival mintaqa uchun xos bo`lgan relyef shakllanadi. Ammo, baland tog`lardagi nival mintaqadan farq qilgan holda parchalanish chuqurligi kamroq, tog` tepalari uncha tik emas. Turli iqlim sharoitlarida o`rtacha baland tog`larning yoysimon tepalari yassi yonbag`irlarga o`tadi. Nisbatan sekin oqadigan daryolar nurash mahsulotlarini olib ketishga ulgurmaydi va nurash mahsulotlar pastqam joylarda to`planadi va ularni

o`simliklar qoplab ola boshlaydi. Tog`larning o`rmonsiz tepalari topshloqzorlardan iborat. Arid iqlim sharoitlarida intensiv nurash o`rtacha baland tog`larning o`ziga xos relyefini shakllantiradi: turli shakllardagi qoyalar, tik tog` tepalari, tik zinapoyasimon yoki jarsimon yonbag`irlar hosil bo`ladi. O`rtacha baland tog`lar tashqi ko`rinishiga ko`ra uch xilga ajratiladi: a) relyefning tekislangan shakllariga ega bo`lgan tog`lar; b) relyefning keskin burchaksimon shakllariga ega bo`lgan tog`lar; c) relyefning alp shakllariga ega bo`lgan tog`lar. O`rtacha baland tog`larning materiklardagi umumiy maydoni 24 mln.km 2 . III. B a l a n d t o g` l a r deb balandligi 2000 m dan ziyod bo`lgan tog`larga aytiladi. Baland tog`larda gorizontal parchalanish chuqurligi 1000 m dan kam bo`lmaydi, yonbag`irlarning qiyaligi ko`pgina hollarda 25 0 dan ziyod bo`ladi. Baland tog`larga quruqlikning 16 ming km 2 maydoni to`g`ri keladi. Baland tog`larning nival va glyatsial mintaqasida relyef shakllanishining faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Baland tog`larning tepalari qor chizig`idan yuqori bo`lsa, ular relyefning nival va glyatsial shakllari (karrlar, karlinglartroglar va b.) hozirgi shakllanish mintaqasiga kiradi. Bu mintaqaning relyefi uchun o`tkir qirrali cho`qqilar, baland va tik yonbag`irlar xos. Yonbag`irlarning tikligi sababli nurash mahsulotlari pastga tomon tushadi, o`pirilmalar, tosh ko`chkilari kabi jarayonlar sodir bo`ladi.Bu mintaqadan pastga tomon harakatlanadigan muzliklar mintaqani nurash mahsulotlardan tozalaydi. Qor chizig`idan quyida morfoskulpturaning shakllanishida muvaqqat va doimiy suv oqimlarining ahamiyati juda katta. Bo`ylama kesmalari batamom tugallanmagan chuqur daryo vodiylari tog`larni parchalaydi.Hosil bo`lgan nurash mahsulotlarni daryolar olib ketadi. Mo`tadil mintaqaning baland tog`larida mintaqaga subnival mintaqa tutashgan bo`ladi. Bu mintaqa morfoskulpturasida o`tmishda nival mintaqa sharoitlarida vujudga kelgan va hozirgi paytda oqar suvlar va fizikaviy nurash

ta’siri ostida bo`lgan relyef shakllari mavjud. Bu yerda karrlar nurash materiallari bilan to`lib qolgan yoki ko`llar bilan band. Oxirgi morena marzalari yuvilgan, yonlama troglarning quyi qismi daralar, ko`pgina hollarda esa sharsharalar bilan parchalangan. Subnival mintaqadan pastda tog` yonbag`irlari yotiqroq bo`ladi, daryo vodiylari asta-sekin kengayadi. Baland tog`lar yonbag`irlarining quyi qismida yuqoridan keltirilgan g`ovak jinslarning to`planishi sodir bo`ladi, delyuvial qatlamlar va yotqiziqlarning yoyilmalari (konussimon yotqiziqlar) vujudga keladi. Daryolar murakkab allyuvial terrasalari bo`lgan keng vodiylarda sekin oqadi. Relyefining kuchli parchalanganligi va aholi yashashi uchun yaroqli yerlarning kamligi baland tog`lar uchun xos. Haydaladigan yerlar deyarli yo`q, qishloq xo`jalik yerlari yaylov va pichanzorlardan iborat bo`lganligi uchun xo`jalikda chorvachilik asosiy ahamiyatga ega. Aholi juda siyrak joylashgan. Umuman tog`li o`lkalarda past, o`rtcha baland va baland tog`lar bir-birlariga bog`liq holda tarqalgan. Shu sababli tog`li o`lkalarning Yer usti tuzilish juda murakkab bo`lib, ularda tog`lik, baland tog` tekisliklari, tog` oralig`i botiqlarining landshatlari birgalikda tarqalgan. Bu esa o`z navbatida o`simlik va hayvonot dunyosi uchun xilma-xil ekologik muhitni hosil qiladi va tabiatning, shu jumladan organik olamning ham rangbarang bo`lishiga olib keladi. Hozirgi tog`li o`lkalarning turi eng katta balandligi ularning denudatsiyalashuv darajasiga emas, tektonik ko`tarilishining intensivlik darajasiga bog`liq.Shu asosda S.S.Shuls (1962) harakatini o`zining alohida gradiyentiga ega bo`lgan juda intensiv, intensiv, mo`tadil, sekin tog` hosil bo`lish oblastlari ga ajratadi. Bitta orogen oblastdagi ayrim (old va asosiy) tizmalarning turli balandligi esa ularning yoshiga bog`liq. Tog` inshootlari asta-sekin tog` oldilarini ham ko`tarilishga tortgan holda kengayib boradi. Shu sababli asosiy tizmalar old tizmalarga nisbatan “keksaroq’’ bo`ladi.

Qadimiy platformalarni o`rab turgan qaysi qismlar qo`shni plitalarning bosimini kamaytirish (yumshatish)iga bog`liq holda epigeosikinal va epiplatforma tog`lari hosil bo`ladi. Epigeosinkinal va epiplatforma tog`lar tog` hosil bo`lishi nuqtai nazaridan ko`tarilish darajasiga ko`ra ham, tektonik parchalanish darajasiga ko`ra ham bir xil. Ammo, geomorfologik jihatdan ular bir qator farqlarga ega. Tog`li o`lkalarda t o g` t e k i s l i k l a r i keng tarqalgan relyef shakllaridan bo`lib, balandligiga ko`ra past (absolyut balandligi 400-1000 m), o`rtacha balandlikda joylashgan (1000-3000 m) va katta balandliklarda joylashgan (3000 m dan yuqorida) tekisliklarga ajratiladi. I.3. Tog`larda landshaft tabaqalashuvining xususiyatlari. Tog`li hududlar tekisliklardan tabiiy sharoit va landshaftlarning xilma-xilligi bilan farq qiladi. Tog`lar tabiatining xilma-xilligi neotektonik harakatlar va ekzogen jarayonlar bilan ham bog`liq. Tog` inshootlarining neotektonik bosqichdagi ko`tarilishi zamonda ham, makonda ham notekis sodir bo`lgan. Eng baland tog` tizmalari, tizimlari va massivlari eng katta amplitudaga ega bo`lgan neotektonik ko`tarilishlar sodir bo`lgan hududlarga to`g`ri keladi. Tekislik va tog` landshaftlarining o`rtacha baland, keyinroq baland tog` landshaftlariga o`tishi bilan bog`liq bo`lgan izchillik tog`larning balandlashuvi bilan kamaya boradi. Ammo baland tog` landshaftlarining yoshligi nafaqat baland tog`lar shakllanish fazasi ko`tarilishlarining iptidoiy bosqichi bo`lishi bilangina emas, balki baland tog`larning skulpturaviy “alp” relyefi geologik yoshiga ko`ra juda yosh bo`lishiga bog`liq. Intensiv nurash glyatsial-nival jarayonlar gumbazsimon ko`tarilishda deformatsiyaga uchragan iptidoiy yuzaning “yoyilib” ketishiga olib kelgan (Gvozdetskiy, 1979). Odatda tog` landshaftlari o`ta dinamikligi (o`zgaruvchanligi) bilan ajralib turadi. Tog` landshaftlari uchun o`zan, yonbag`ir eroziyasi – denudatsiya va gravtatsiya jarayonlarining intensivligi xos bo`lib, bunday intensivlikning ikkita sababi bor: Birinchisi – tog`larda tektonik ko`tarilishlar (ba’zan vulkan otilishlari)

jarayonida tog` landshaftlarining denudatsiya va rivojlanish jarayonlariga sarflanadigan tortishish potensial energiyasining juda katta zahirasi to`plangan. Shunga bog`liq holda barcha gravitatsiya harakatlari sodir bo`ladi.Og`irlik kuchining ta’siri oqar suvlarning tog` jinslari bo`laklarini eltishda (tranpotirovka)gi kuchi bilan birgalikda namoyon bo`ladi. Qisqaroq qilib aytganda, tortishishning potensial energiyasi – tog` landshaftlarining eng muhim energiya manbaidir. Tog` landshaftlari dinamikasining ikkinchi sababi – atmosferada suv aylanishining uzluksiz bo`lishidir. Aylanma harakat jarayonida okean va tekisliklardan bug`lanib ko`tarilgan suv suyuq va qattiq yog`in sifatida tushadi. Bunda tog`larda suv Yer yuzasiga katta absolyut balandliklarda tushishi sababli Quyosh energiyasi hisobidan to`plangan potensial energiyaning muayyan bir qismi ma’lum muddatlarda baland tog`larning qor, firn va muzliklarida saqlanib turadi, qolgan qismi esa eroziya, sel va yomg`irlardan keyingi denudatsiya jarayonlarida darhol sarflanadi. Tog`larda denudatsiya va gravtatsiya jarayonlari intensivligining bu sabablari tufayli landshaftlarning tabiiy dinamik rivojlanishning ham intensiv bo`lishiga olib keladi. Tog`li hududlarda inson faoliyati ham o`z navbatida bu dinamiklikni tezlashtiradi. Yuqorida ta’kidlanganidek, tog`larda tabiiy sharoitlarning rangbarangligi birinchi navbatda balandlik zonalligi (vertikal mintaqalanishi)ga bog`liq. Balandlik zonalarining landshaft hosil qiluvchi omillari kenglik zonalarining landshaft hosil qiluvchi omillaridan farq qiladi. Yer yuzasida geografik landshaftlarning tafovvutlarida ifodalanadigan barcha xilma – xillik zonal va azonal omillar birikmasi va o`zaro ta’sirining natijasidir. Kenglik va balandlik zonalligining asosida umumiy qonuniyat – kenglik zonalligida quyi kengliklardan yuqori kengliklarga tomon, balandlik zonalligida joyning absolyut balandligining ortib borishi bilan haroratning sekin-asta kamayishi turadi. Ammo zonallikning iqlim sharoitlari (issiqlik, issiqlik va namning nisbati va b.) kenglik va tog`larda balandlik bo`yicha turlicha o`zgaradi. Har ikkala holda haroratning pasayib borishi tufayli issiqlik va namning nisbati landshaft tabaqalashuvining eng muhim omilidir.

S.V. Kalesnik (1970) balandlik zonalligini geografik zonalarning sektorligi bilan bir qatorda azonal hodisalar sirasiga mansub, deb hisoblagan edi. Balandlik zonalligi tabiatiga ko`ra azonal hodisa, chunki tog`larni vujudga keltiradigan tektonik harakatlar balandlik zonalligining shart-sharoiti bo`lib xizmat qiladi. Tog`larning geografik zonalari tekisliklardagi zonalardan hosil bo`lgan va ularning mahsulasidir. Ammo ko`pchilik olimlar balandlik zonalligini zonal hodisalarga kiritadilar. A.G.Isachenkoning fikricha, zonal qonuniyatlarning uch turi – kenglik zonalligi, sektorlik (meridional zonallik) va balandlik zonalligi (mintaqalanishi) mavjud. Tog`li o`lkalarda kenglik zonalligi balandlik zonalligi tufayli murakkablashadi, kenglik geografik zonalar balandlik zonalari bilan almashinadi, qirlarda esa landshaftlar ikki qo`shni zonalar doirasida turlanadi (o`zgaradi). Ammo har qanday sharoitda balandlik zonasi shu tog` o`lkasi joylashgan zonaga mos zonadan boshlanadi. Tog` landshaftlarining o`ziga xos xususiyatlari baland tog`larda ayniqsa yaqqol namoyon bo`ladi. Balandlik ortgan sari turli materiklarning va hatto, yarim sharlarning landshaftlaridagi o`xshashlik belgilari ham ko`paya boradi. Past va o`rtacha balandlikdagi tog`larda landshaftlarning rangbarangligi ham ortadi. Bu yerda o`nlab o`simlik – tuproq zonalarining hamda hayvonot va nabodot olami vakillarining nomlarini qayd qilish mumkin. Balandlik ortgan sari landshaftlarning xilma – xilligi asta-sekin kamaya boradi va baland tog`larda nival mintaqadan quyida faqat alp (baland tog`) o`tloqlari joylashgan. Shunday qilib, balandlik zonalligi tog`larda (agar tog`larning balandligi bunga imkon bersa) tog`larning geografik joylanishi hamda balandligiga bog`liq holda nival mintaqasi bilan tugaydi.Bu zona landshaft xususiyatlariga ko`ra hamma joyda deyarli bir xil. Har bir geografik sektorda balandlik zonalligi o`ziga xos xuxusiyatlarga ega bo`lib, u iqlimning kontinentalligiga, namlanishning intensivligiga va rejimiga bog`liq. Masalan, alp (baland tog`) zonasi o`tloqlari ko`proq okeanbo`yi

sektorlariga , tog`-dasht zonasi esa kontinental (materik ichkarisi) sektori uchun xosdir. Balandlik zonalligi tipining zonal-sektor qonuniyatlari ko`pgina hollarda orografiya tufayli murakkablashadi. Relyef tufayli vujudga keladigan balandlik zonalligining mavjudligi dastavval aerotermik (yun. aër havo, thermë - issiq) gradiyent (lot. gradiens odimlayotgan, yurib borayotgan) samarasiga va atmosfera yog`inlari miqdorining balandlik bo`yicha o`zgarishiga bog`liq. Tekisliklarda va tog`larda geografik qobiqning zonal tuzilmasida ham o`xshashlik, ham muhim tafovvutlar mavjud. Ulardagi o`xshashlik tog`larda yuqoriga ko`tarilgan sari va tekisliklarda ekvatordan qutblarga tomon issiqlikning kamayishi, shuningdek, geografik qobiqda zonal evolyutsiyaning umumiyligi tufayli zonalarning to`plamida va izchilligida namoyon bo`ladi. Kenglik zonalligining shakllanishida ham, balandlik zonalarining shakllanishida ham issiqlik omili hal qiluvchi ahamiyatga ega, ammo har ikkala holda uning mohiyati har xil kenglik zonalligi asosida Quyosh nurlari tushish burchagining kenglik bo`ylab o`zgarishiga, balandlik zonalligi esa joyning dengiz sathidan yuqoriga tomon balandlashishiga bog`liq. Tog`larda yuqoriga ko`tarilgan sari atmosfera qalinligi va zichligi kamayishi sababli unda suv bug`lari va chang zarralarining miqdori va binobarin, radiatsiya sarfi ham kamayadi. Quyosh radiatsiyasining (lot. radiatio nur) intensivligi (lot. intension kuchlanish, kuchayish) tog`larda balandlik bo`yicha har 1000 m da taqriban 10 % ga ortib boradi. Ayni paytda samarali (effektiv) nurlanish, ayniqsa uzun to`lqinli nurlanish balandlik bo`yicha tezroq ko`payadi va buning natijasida havo haroratining balandlik bo`yicha pasayishiga sabab bo`ladigan radiatsiya balansi kamayadi.Balandlik ortgan sari atmosfera bosimi ham (har 11-15 m ga 1 mm) kamayib boradi, suv bug`larining to`yinish sharoitlari ham o`zgaradi. Tog`larda o`rtacha har 100 m balandlikka ko`tarilganda harorat troposferaning quyi to`rt kilometrda 0,5ºC ga, to`rt kilometrdan yuqorida 0,6 o C ga,

tropopauza yaqinida 0,7-0,8 o C ga pasayadi. Ammo harorat gradiyenti deb nomlangan bu ko`rsatkich yil va kunlarning vaqtiga, havo massasining sajiyasiga, relyefga va boshqa sabablarga bog`liq. Mo`tadil mintaqaning aksariyat tog` tizimlarida faol haroratlarning ( +10 o C dan yuqori) jami har 100 m balandlikka 170 o C ga, quruq tropik sharoitlarda esa 250 o Cga (And tog`larida 300 o C ga) kamayadi (Romanova, 1966). Tog`larda balandlik zonalligining namoyon bo`lishi yuqoriga tomon havo haroratining pasayishi va yog`in miqdorining hamda atmosfera namlanishining ko`payishiga bog`liq. Ammo namlanish sharoitlarining o`zgarishi, yo`nalishi va intensivligiga ko`ra kenglik zonalligiga mos kelmaydi.Umumiy ko`rinishda vertikal (lot. verticalis tik) iqlim o`zgarishi zonal iqlim o`zgarishlariga juda yaqin, ammo aynan o`xshamaydi. Quyosh radiatsiyasining intensivligi tog`larda balandlashgan sari oshib boradi, ekvatordan (lot. aequator <aequus teng) qutblarga tomon esa kamayib boradi. Tog`larda atmosfera bosimi izchillik bilan va bir xilda kamaysa, ekvator va qutblar orasida barik (yun. baros og`irlik, yuk) maksimumlar (lot. maximum eng katta) va minimumlar (lot. minimum eng kichik) zonalari bor. Gorizontal (yun. horizën chegaralovchi) yo`nalishda gumid (lot. humidus nam) va arid (lot. aridus quruq) zonalar almashinadi. Tog`larda yog`inlarning tushishi relyefning to`siqlik (barer) samarasiga bog`liq. Tog` to`siqlari ta’sirida havo massalari yuqoriga tomon harakatlanadi, namning kondensatsiyasi kuchayadi va yog`inlar miqdori muayyan balandliklarga qadar ortib boradi. Ta’kidlash lozimki, nam zahiralari kamaygan sari yog`inlarning miqdori ham kamaya boshlaydi. Eng ko`p miqdordagi yog`inlar tushadigan sath o`zgaruvchan bo`lib, quruq oblastlarda nam oblastlardagiga nisbatan balandroqda bo`ladi. Masalan, Alp tog`larida eng ko`p yog`in tushadigan yuqori sath 2 000 m ga, Kavkazda 2 400- 3 000 m ga, Tyanshanda 3 000-4 000 m ga yaqin. Qutbyoni kenliklarida esa yog`inlar miqdorining ko`payishi 1 000 m balanliklargacha bo`ladi.Tog`larda yog`ingarchilik havo massalarining tog` tizmalari yonbag`irlari oldida to`planishi va

havo massalarining yuqoriga ko`tarilishi bilan bog`liq bo`lishi tufayli shamollarga ro`paru bo`lgan yonbag`irlarda yog`inlar miqdori shamollarga teskari yonbag`irlardagiga nisbatan bir necha baravar ko`p bo`lishi mumkin. Tog`larda yog`inlarning taqsimlanishi orografik (tizmalarning bir-biriga nisbatan joylashuvi, yonbag`irlar ekspozitsiyasi, yuzaning parchalanishi va b.) xususiyatlarga bog`liq holda juda xilma-xildir.Absolyut balandlik esa yog`inlar miqdorining ko`payishida bilvosita ahamiyatga ega. Balandlik va kenglik zonalari orasida faqat tashqi o`xshashlik mavjud.Ayrim balandlik zonalarining (masalan, Tibet va Sharqiy Pomirning alp o`tloqlari, baland tog` sovuq cho`llarning) kenglik zonalligida analoglari (yun. analogos muvofiq, mos, to`g`ri keladigan) yo`q. Ayni paytda passat mintaqasining tekisliklardagi zonal cho`llarning tog`larda analoglari yo`q. Balandlik zonalari kenglik zonalaridan ko`pgina strukturaviy-funksional xususiyatlari bilan ham farq qiladi. Shuningdek, balandlik zonalari havoning siyrakligi, atmosfera sirkulyatsiyasining o`ziga xosligi, harorat va bosimning mavsumiy tebranishi, o`ziga xos geomorfologik jarayonlarning (o`pirilmalar, sel va qor ko`chkilari va b.) xususiyatlari, muzliklar, tuproqlar profiliga ko`ra ham kenglik zonalaridan farq qiladi. Tayga zonasidan janubdagi tog` o`lkalarida tog`-tayga o`rmonlari, ko`pgina tog`larda esa o`rmonlar zonasi yo`q. Mo`tadil va subtropik kengliklarning tog`larida past haroratlar, yaxshi drenaj va ultrabinafsha nurlar miqdorining yuqori bo`lgan sharoitlarida alp o`tloqlari rivojlanadi. Ekvatorial kengliklarda esa ularning o`rnini daraxtsimon murakkab gullilardan tashkil topgan paramos tog` - o`tloq zonasi egallaydi. Atmosfera yog`inlarining oqimi tog`larda yuqoriga ko`tarilgan sari ko`payadi, ammo ekvatordan qutblarga tomon yo`nalishda bu holat kuzatilmaydi. Yuqoriga ko`tarilgan sari yuza oqimining 3-4 marta ortishi va drenajning yaxshilanishi sababli tog`larning yuqori qismlarida botqoqlar deyarli yo`q, tundra esa o`tloqlar bilan almashinadi.Tayga zonasida balandlik zonalligi spektri tayga, tundra va doimiy qorlar zonalaridan iborat. Ammo tog` tundrasi qutb kechasi va kunduzi sharoitlarida rivojlanadigan kenglik tundra zonasidan boshqacha sharoitlarda

rivojlanadi. Bundan tashqari, har qanday tog` o`lkasining, har bir tog` tizmasining va hatto uning ayrim yonbag`irlarining balandlik zonalari sifat jihatdan individual xususiyatlarga ega. Tog` landshaftlari biokomponentlarining rivojlanishi shu tog`larning ko`tarilishi bilan bir paytda sodir bo`lgan. Tog` florasi va faunasi turlarga tekisliklardagiga nisbatan 2-5 marta boy. Shuningdek, tog`larda, ayniqsa subekvatorial mintaqaning mavsumiy nam sharoitlarida, endemik turlarning soni 30 – 50 % ni tashkil etadi. Balandlik zonalligining tuzilmasi birinchi navbatda ularning muayyan geografik mintaqada, uning sektor va zonasida hamda balandligiga bog`liq. Tog`larning etaklaridan eng yuqorisigacha balandlik zonalarining qonuniy almashinuvi balandlik zonalligining tuzilmasini (spektrini) hosil qiladi. Turli tog` tizimlarida, ularning ayrim qismlarida balandlik zonalligining turli tiplari va spektrlari kuzatiladi. Balandlik zonalligi spektrida (lot. spectrum ko`rinadigan, ko`rinish) birinchi navbatda tabiiy sharoitlarning majmuasi xos bo`lgan balandlik mintaqalari (subalp o`tloqlari mintaqasi, alp o`tloqlari mintaqasi, subnival mintaqa va b.) ajratiladi. Bu mintaqalar o`z navbatida zonalarga guruhlanadi (Gvozdetskiy, 1979). Zonalar tog` landshaftining tipiga ko`ra (tog`-o`rmon, tog`-o`tloq, tog`-dasht va b.), mintaqalar esa tog` landshaftlarining kichik tipiga ko`ra ajratiladi. Balandlik zonalligi spektridagi zonalarning soni (ko`p yoki oz bo`lishi) tog` o`lkasining bir paytning o`zida uning geografik o`rniga va balandligiga bog`liq: tog` o`lkasi qancha baland va ekvatorga yaqin joylashgan bo`lsa unda to`liqroq bo`ladi; qutblarga yaqin joylashgan va kamroq balandlikka ega bo`lsa balandlik zonalarining spektrida zonalar soni shunchalik kam bo`ladi. Balandlik zonasining spektri ekvatorga yaqinlashib borgan sari murakkablashib boradi, zonalarning soni ortadi, yuqori kengliklarning tog`lari uchun xos bo`lmagan zonalar namoyon bo`ladi, o`xshash zonalarning (masalan, tog` – o`tloq, muzlik) chegaralari yuqoriga ko`tariladi. Balandlik zonalligining tuzilmasi tog`larning okeanga nisbatan yaqin

yoki uzoqroqda, ya’ni geografik mintaqaning qaysi sektorida joylashganligiga ham bog`liq. Mo`tadil mintaqaning okeanbo`yida joylashgan tog`larida tog` – o`rmon va tog` – o`tloqi zonalar ko`proq tarkib topgan bo`lsa, kontinental sektordagi tog`lada tog` – dasht, tog` – tayga va tog`– tundra zonalari rivojlangan. Materiklarning kontinental sektorlarida tog`larda yuqori bosimli antisiklon mintaqasining ta’siri tufayli cho`llar va chala cho`llar rivojlangan . Bu tog`larda qor chizig`i nam sektorlardagiga nisbatan 700 – 1000 m balandroqda o`tadi. Baland tog` to`sig`iga va Janubiy Tinch okean maksimumiga yaqinligi sababli And tog`laridagi Lyulyaylyako vulkanining (6723 m) g`arbiy yonbag`rida qor chizig`i 6500 m balanlikda o`tadi. Chunki bu maksimumning sharqiy chekkasi bo`ylab And tog`lariga parallel esadigan janubiy sovuq shamollar iliqroq kengliklarga keladi va yog`in bermaydi. 1000 – 2500 m balandliklarda tog` yonbag`irlarida yuqori va quyi qismlardagiga nisbatan ko`proq yog`in tushadi va shu sababli ekvatorial yadro qonuniy ravishda kengayadi. 3000 m balandlikda “tundrali o`rmonlar” (nebelvaldes) joylashadi. Ulardan yuqorida o`rmonlarning yuqori chegarasini hosil qiladigan qing`ir daraxtli o`rmonlar (sexa de lya montanya) joylashgan.Ekvatorial kengliklarda qing`ir daraxtli o`rmonlar va qoyali- chag`ir toshli cho`llar orasida butali va murakkab gulli daraxtchil o`simliklar bilan baland tog` o`tloqlari (paramos), janubiy subekvatorial kengliklarda esa butali (xalka) baland tog` boshoqli dasht zonasi joylashgan. Janubiy yarim sharning tog` tropik cho`llari va chala cho`llaridan yuqorida doimiy yashil butalar, daraxtsimon boshoqlilar o`sadigan baland tog` tropik chala cho`llar (punas) va siyrak tikanli butalar va va yostiqsimon opunsiyalar o`sadigan cho`llar (tolas) zonalari joylashgan. Balandlik zonalligining tuzilmasi, shuningdek, orografiyaga ham bog`liq. Uning katta tafovvutlari yonbag`irlar ekspozitsiyasining (lot. ekspositio bayon qilish, tasvirlash) Quyosh nurlariga va ustuvor shamollarga nisbatan holatiga ham bog`liq bo`ladi.

Balandlik zonalligining spektrlari tog` inshootlarining qaysi kenglik zonasi va sektori doirasida joylashganligiga hamda tog` tizimining orografik xususiyatlariga bog`liq holda xilma-xil bo`ladi. Har bir kenglik zonasi uchun zonalarning soni, joylashuvi, balandlik chegaralari bilan ifodalanadigan balandlik zonalligining alohida spektiri xos.Turli kenglik zonalarining tutashuvida joylashgan orografik jihatdan juda murakkab tog` tizimlarida balandlik zonalligi ayniqsa murakkab sajiyaga ega bo`ladi.Ammo bunday hollarda ham balandlik zonalligining bir necha spektrlarini belgilash mumkin. Masalan Kavkaz tog` tizimida 6-7 ta asosiy zonal qatorni belgilash mumkin. Har bir sektorda iqlimning kontinentallik darajasiga, namlanish intensivligi va rejimiga bog`liq holda balandlik zonalligining o`ziga xos xususiyatlari namoyon bo`ladi. Absolyut balandlik bilan bir qatorda tog` landshaftlarining tabaqalashuvida tog` inshootlarining umumiy cho`zilishi va yo`nalishi bilan bog`liq bo`lgan yonbag`irlar ekspozitsiyasi muhim omildir. Yonbag`ir ekspozitsiyasining Quyoshga va ustuvor shamollarga nisbatan holati balandlik zonalari chegaralarining holatini 300 - 800 m va undan ko`proq bo`lishiga olib keladi. Tog` yonbag`irlari ekpozitsiyalarining ikki xilini ajratish mumkin: 1) Quyosh yoritadigan tomonga qaraydigan solyar (lot. solarium < sol Quyosh) yoki insolyatsion (lot. insolatio <insolare Quyosh tomonga chiqarmoq) ekspozitsiyalar va 2) havo oqimlariga ro`para joylashgan shamolli yoki sirkulyatsion ekspozitsiyalar. Solyar ekspozitsiyaga tog` yonbag`irlarining issiqlik va shuningdek, suv rejimi bog`liq. Janubiy yonbag`irlar shimoliy yonbag`irlarga nisbatan ko`proq isiydi, bug`lanish ko`proq bo`ladi. Shu sababli janubiy yonbag`irlar boshqa omillar bir xil bo`lsada quruqroq bo`ladi.Ularda balandlik zonalarining chegaralari odatda shimoliy yonbag`irdagiga nisbatan biroz yuqoriroqda o`tadi. Qarama-qarshi solyar ekspozitsiyalar kenglik geografik zonalarning tutashuvida ayniqsa yaqqolroq namoyon bo`ladi.Mo`tadil kengliklarda solyar ekspozitsiyaning ta’siri qutbiy va

tropik kengliklardagiga nisbatan kuchliroq bo`ladi. Yuqori kengliklarda qutbiy yorug` kunlarda barcha yonbag`irlarning barcha ekspozitsiyalari deyarli bir xil yoritiladi, quyi kengliklarda Quyosh ufq ustida baland turishi sababli turli ekspozitsiyadagi yonbag`irlar insolyatsiyasidagi farqlar silliqlanadi. Shamolli ekspozitsiyalar ikki xil ahamiyatga ega.Bu xildagi ekspozitsiyalar solyar ekspozitsiya samarasini kuchaytirgan holda qarama-qarshi yonbag`irlarning termik rejimidagi ancha katta tafovvutlarni yuzaga keltirishi mumkin.Bu holat g`arbdan sharqqa cho`zilgan tog` tizmalari (Pireney, Alp, Qrim, Katta Kavkaz, Himolay, O`rta Osiyo tog`lari) uchun xos. Bu tizmalarning shimoliy yonbag`irlari sovuq havo massalari ta’sirida bo`lib, janubiy yonbag`irlari ko`p yoki oz miqdorda sovuq havo massalaridan to`silgan. Bu tog` tizmalarining ko`pligi muhim suv ayirg`ichlar, ba’zan esa ularning qirralari geografik mintaqalar, sektorlar va zonalarning chegaralarini hosil qiladi (Ural, Himolay, Kordilera, And va b.). Shamolli ekspozitsiyalarning yonbag`irlarning iqlimi va landshaftlarga ta’siri yonbag`irlarning nam manbalariga, ya’ni nam havo massalarining yo`nalishlariga va siklonlarning trayektoriyalariga (lot. trajectus siljish) nisbatan joylashishida namoyon bo`ladi.G`arbdan sharqqa harakatlanadigan havo massalarining mintaqasida tog` tizmalarining g`arbiy yonbag`irlarida, mussonli sektorda esa mussonlarga ro`paru bo`lgan yonbag`irlarda yog`inlarning asosiy qismi tushadi.Masalan O`rta Osiyodagi Tyanshan – Oloy tog` tizimidagi tog`larda old tizmalarning (asosan Hisor tizmasi) janubiy va janubi-g`arbiy yonbag`irlarida bahorda shimoldan janubga siljiydigan Eron qutbiy frontining siklonlari hisobiga yog`inlarning katta qismi tushadi. Ko`pincha fyonlar ta’sirida bo`lgan tog`larning shamolga teskari yonbag`irlari shamolga ro`paru yonbag`irlarga nisbatan ancha quruq bo`ladi.Quruq iqlim sharoitlarida ekspozitsiya samarasi ancha katta bo`ladi. Ayniqsa faqat bir (shamolga ro`paru) yonbag`irda yaqqol namoyon bo`ladigan eng ko`p yog`inlar mintaqasiga mos keladigan balandliklarda tafovvutlar katta bo`ladi. Shimoliy

Tyanshanda yog`inlar eng ko`p, yog`inlar mintaqasi dengiz sathidan 1500 - 3000 m oralig`ida joylashgan va uning doirasidagi shimoliy va g`arbiy yonbag`irlarda qoramtirgina bargli o`rmonlar tarqaladi; qarama-qarshi ekspozitsialarda esa bunday o`rmonlar yo`q. Balandlik zonalarining spektrlarining har xil joylashganligi va ularning sektor variantlari quruqlikning orografik tuzilishining umumiy tarhiga mos keladi. Turli zonalar va sektorlar tutashuvida joylashgan yirik tog` inshootlarida (Kavkaz, Oltoy – Sayan va b.tog` o`lkalari) turli balandlik zonalligi spektrlarining bir-biriga murakkab holda tutashib ketishi kuzatiladi. Bir qator yondosh tizmalardan tashkil topgan murakkab tog` tizimlarida tashqi tizmalar ichki tizmalarga nisbatan qulay namlanish sharoitlariga ega. Berk tog` oralig`i soyliklari tog` yonbag`irlariga nisbatan quruqroq va kontinental iqlim va balandlik zonalligi spektrining aniqroq sajiyasi bilan ifodalanadi. Berk tog` oralig`i soyliklari balandlik zonalligining tuzilmasida inversiyaga (lot. inversion teskari ag`darmoq) sabab bo`lishi mumkin (masalan, soylik tubida tundra, yonbag`rida tayga mintaqasi joylashishi mumkin). Sharqiy Sibirning ayrim soyliklarida ularning tubi va unga tutashgan yonbag`irlar tundra yoki o`rmon – tundra tipining komplekslari bilan band, ulardan yuqorida esa tog` taygasi zonasi joylashgan. Balandlik zonalligi tog`lar tabiiy muhitining nafaqat iqlim, tuproqlar, o`simliklar va hayvonot dunyosida, balki oqimda, relyef shakllarida, geomorfologik jarayonlarda ham namoyon bo`ladi. Shu sababli tog`larda tabiiy sharoitlarning butun kompleksining,yaʼni balandlik landshaft zonalligi namoyon bo`ladi. Balandlik zonalligining sajiyasi, balandlik zonallarining spektri tog` tizimlarining muayyan kenglik zonasi va uzunlik sektorida joylashganligiga hamda ularning qancha masofaga cho`zilganligiga bo`liq. Meridional va submeridional cho`zilgan tog` tizimlarida landshaftlarning balandlik zonallik spektrlarida kenglik zonalligi ayniqsa yaqqol namoyon bo`ladi. Bunday holda uzoqlik landshaft tabaqalashuvi namoyon bo`lsada, ikkilamchi ahamiyat kasb etadi.

Kenglik va subkenglik yo`nalishiga ega bo`lgan tog` tizimlarida uzoqlik landshaft tabaqalashuvi va sektorligining ta’siri yaqqol namoyon bo`ladi. Bunday holda ham insolyatsiya, ham sirkulyatsiya (shamol) ekspozitsiyasi katta rol o`ynaydi. Shunday qilib tog`larda balandlik zonalligining tuzilmasi birinchi navbatda ularning qanday geografik mintaqada va sektor doirasida joylashganligiga va shu tog`larning balandligiga bog`liq (1-rasm). Himolay va Alp tog`laridagi balandlik mintaqalari

. 1-rasm. II BOB. QASHQADARYO VILOYATI TOG` VA TOG` OLDI LANDSHAFTLARIDAN FOYDALANISH VA UNI

OPTIMALLASHTIRISH II.1 Qashqadaryo viloyatining tog` va tog` oldi landshaft salohiyati Qashqadaryo havzasidagi landshaftlarning hududiy tabaqalashuvi xususiyatlarini tahlil qilish bu yerda hududiy tabaqalashuv dastavval litogen ( geologik – geomorfologik ) omillarga relyef va tuproq hosil qiluvchi jinslarning tarkibiga hamda namlanish sharoitlariga bog ` liq ekanligini ko ` rsatadi (4– jadval ). Namlanish va landshaftlarning zonal tiplari orasidagi bog`liqlik 4- jadval. Namlanish tipi Namlanish koeffisiyenti Yillik yog‘inlar miqdori, mm Landshaftlarning zonal tipi Quruq (arid) 0,30-0, 40 130-0,40 Cho`l landshaftlari Qurg`oqchil (arid) 0,40-0,50 200-300 Chala cho`l landshaftlari O`rtacha quruq (semarid) 0,50-0,75 300-400 Tog` chala cho`l landshaftlari O`rtacha nam (semigumid) 0,75-1,0 400-500 Tog` quruq dasht landshaftlari Nam (gumid) 1,0-1,50 500-600 Tog` o`rmon-o`tloq landshaftlari Sernam 1,50 va undan ziyod 550-650 Tog` o`tloqlari O`rta Osiyo janubiy qismining markazida joylashgan Qashqadaryo havzasi tog`lik – tekislik relyefiga ega bo`lib, landshaftlarning gorizontal va balandlik zonalligi xususiyatlari issiqlik va namlanish sharoitlariga, relyefga va boshqa omillarga bog`liq. O`simlik – tuproq qoplami asosiy tiplarining tarqalishida iqlim omillari asosiy omillardan biri hisoblansada, bu omillar relyef xususiyatlari bilan bevosita bog`liq. O`rta Osiyoning boshqa hududlaridagi kabi Qashqadaryo havzasida ham relyef havo massalarining yo`nalishiga va pirovardida yog`inlarning rejimi va miqdoriga katta taʼsir ko`rsatadi. Ayrim tabiat komponentlariga va umuman landshaftlarga esa shuningdek, relyefning elementlari (yonbag`irlar ekspozitsiyasi, qiyalik darajasi, absolyut balandlik, relyef shakllarining sajiyasi va b.) bevosita taʼsir ko`rsatadi.

Qashqadaryo havzasi landshaftlarining hududiy tabaqalashuvi xususiyatlarining tahlili bu hududda tabaqalashuv eng avval geologik – geomorfologik omil muhim hisoblansada, yuza jinslarining roli ham ancha katta ekanligini ko`rsatadi. Yuza jinslarining taʼsiri nafaqat o`simlik – tuproq qoplamida, balki eroziya jarayonlarining faolligida, morfostrukturaning o`ziga xosligida va boshqa xususiyatlarida ham yaqqol namoyon bo`ladi. Iqlim omillarining tog` landshaftlarning tabaqalashuvidagi rolining kattaligi ayniqsa yaqqol namoyon bo`ladi. Tog` hududlaridagi balandlik landshaft zonalligining negizida joyning absolyut balandligining ortib borishiga bog`liq holda haroratning pasayishi turadi. Buning natijasida tog`lik joylarda turli xil landshaftlar shakllanadi. Tog`larning bir xil sharoitlarida va hatto bir xil balandliklarda turli xil landshaftlar shakllanadi va rivojlanadi. Balandlik zonalligining vujudga kelishida tekisliklarda zonalarning vujudga kelishidagi kabi issiqlik omili asosiy rol o`ynaydi.Ammo balandlik zonalligida quyosh nurining har xil burchak ostida tushishi emas, balki joyning dengiz sathidan balandligi asosiy omildir. Balandlik zonalligi uchun, shuningdek, harorat, yog`inlar miqdori va ularga bog`liq holda landshaft hosil qiluvchi jarayonlarning o`zgarishi ham xosdir. Landshaftlarning kichik sinflari doirasida ajratiladigan taksonomik birlikni landshaft tipi tashkil etadi. Bu taksonomik birlik tuproq va bioiqlimiy sharoitlarga ko`ra yaxlit bo`lgan, namlanish darajasining deyarli bir xilligi bilan ifodalanadigan xususiyatlar asosida ajratiladi. Landshaft tiplarining tuzilmasi tog`larda ham, tekisliklarda ham umumiy zonallik xususiyatlariga tabiiy jarayonlarning mavsumiy ritmiga (kimyoviy elementlarning harakati, tuproq hosil bo`lishi, biomassaning maxsuldorligi, ekzogen geomorfologik, gidrologik va jarayonlar) namlanish sharoitlariga bevosita bog`liq. Landshaft tiplarining chegaralari tabiatda ko`pgina hollarda yaqqol ifodalanmagan: landshaftlarning muayyan bir tipining boshqasi bilan almashinishi sekin – astalik bilan sodir bo`ladi. Shu sababli landshaft

tiplarining chegaralari o`simlik - tuproq qoplami tiplarining chegaralari asosida o`tkaziladi, yani tekisliklarda ular namlanish sharoitlari va o`simlik – tuproq qoplamining nisbiy bir xilligi, tog`larda esa balandlik zonalligining tipik spektriga ko`ra ajratiladi. Landshaft tipi doirasida kichikroq birliklarni ajratishda landshaftlarning strukturaviy petrografik (litologik) tuzilishi yetakchi mezon hisoblanadi. Bunda landshaftlarning strukturaviy xususiyatlari tog` jinslarining tarkibi, relyef shakllari o`z ifodasini topadi. Bu mezonni hisobga olish eng mayda tipologik tasnifiy birliklarni – turlarni ajratish imkonini beradi. Landshaftlarning turlari paleogeografik taraqqiyotning umumiyligi, geologik – geomorfologik tuzilishi, namlanish sharoitlari, o`simlik qoplami, tuproq va landshaft hosil qiluvchi jarayonlarning nisbatan bir xilligi bilan ifodalanadi. Bir xil turga ega bo`lgan landshaftlar uchun ularning vujudga kelishidagi komponentlarning sajiyasidagi, tuzilmasidagi, morfologiyasidagi o`xshashliklar xosdir. Bu xususiyatlariga ko`ra landshaft turlarini birlashtirish natijasida ularning guruhlari hosil qilinadi. Landshaft turlarini ajratishda ularning strukturaviy – petrografik xususiyatlari eʼtiborga olingan holda har birining relyef xususiyatlari, shuningdek, iqlim va o`simlik tuproq qoplami uzviy bog`lanishda taʼriflanadi. Tog` landshaftlarining ta’rifi . Qashqadaryo havzasining tog`li qismida tekislik landshaftlarining gorizontal zonalligi balandlik zonalligi bilan o`rin almashadi.Tog`lardagi balandlik zonalligi eng avvalo morfostrukturaviy tabaqalashuvning eng yaqqol namoyon bo`ladigan geografik oqibatidir. Tog`larda landshaftlarning balandlik zonalligi radiatsiya miqdorining keskin kamayishi, shuningdek yog`inlar miqdorining o`zgarishi (dastlab ko`payishi va keyin kamayishi)tufayli sodir bo`ladi. Boshqa tog`li o`lkalardagi kabi havzaning tog`larida ham balandlik zonalligining tizimlari (spektrlari) xilma – xil bo`lib, har bir balandlik zonasiga balandlik zonalligining alohida tipi to`g`ri keladi.

Tog`larda balandlik bo`yicha o`zgarish nafaqat iqlimda, balki yuzaning tuzilishida ham kuzatiladi. Tog`larni anʼanaviy ravishda past, o`rtacha baland va baland tog`larga ajratishda tog` inshootlarining shakllanishi bilan bog`liq bo`lgan uchta asosiy bosqich namoyon bo`ladi. Tog` inshootlarining chekka qismlarini adirlar va uncha baland bo`lmagan old tizmalar yoki asosiy tizmaning tarmoqlari hosil qiladi. Adirlar iqlim sharoitlarida ular murakkab suv oqimlari bilan kuchli parchalangan va tog` oldi prolyuvial shelflari bilan o`ralgan. O`rtacha balandlikdagi tog`lar uchun chuqur erozion parchalanish, baland tog`lar uchun esa nival va glyatsial relyef (Alp tipi) shakllari va hozirgi muzliklarning mavjudligi xos. Yaruslilik tog`larning geologik tuzilishida turli yoshdagi va petrografik tarkibiga ko`ra turli tog` jinslarining qatlamlarini ketma – ket almashinuvida ham namoyon bo`ladi. Yaruslilik - iqlimiy tabaqalashuvning ham namoyon bo`lishidir. Past tog`larning iqlimi atrofidagi tekislik ustidagi atmosfera serkulyatsiyasi bilan bog`liq. O`rtacha balandlikdagi tog` yarusida havo massalarining ko`tarilishi, frontlarning keskinlashuvi, qarama – qarshi ekspozitsiyalar iqlimlarning farq qilishi namoyon bo`ladi: aynan shu yarusda shamollarga ro`paro bo`lgan yonbag`irlarda atmosfera yog`inlari eng katta miqdorda tushadi. Baland tog` tizmalari (O`rta Osiyo sharoitlarida 2 500 – 3 000 m dan yuqorida) erkin atmosfera havo oqimlarining taʼsiri ostida bo`ladi, yuza iqlimga muhim taʼsir ko`rsatmaydi. Shuningdek, iqlim atrofdagi tekisliklarning ustidagi atmosfera sirkulyatsiyasiga ham bog`liq emas. Landshaft yaruslari balandlik zonalariga aynan o`xshash bo`lmasada, ular orasida muayyan nisbatlar mavjud. Quyi yarusga odatda eng pastki zona to`g`ri keladi. O`rtacha balandlikdagi tog` yarusida zonallik sajiyasi eng murakkab va xilma – xil bo`ladi. Bu yerda maʼlum balandlikda turli zonalarning fragmentlari

almashinib turadi. Ammo odatda har bir landshaft zonasining o`rtacha balandlikdagi tog`lari uchun maʼlum bir zona yoki zonalarning birikmasi hosil bo`ladi. Masalan, Qashqadaryo havzasi sharoitlarida o`rtacha balandlikdagi tog`lar uchun shamolga ro`paro yonbag`irlardagi o`rmonlarning fragmentlari bo`lgan tog` – dasht zonasi xosdir. Shunday qilib, yaruslik tushunchasi kompleks tabiiy geografik tushunchani hosil qiladi va “balandlik zonasi” tushunchasiga ko`ra ancha sig`imliroq tushunchadir. Balandlik zonalaridan farqliroq yaruslar tog` hududlarida tarqalgan landshaftlarni tasniflashda universal ahamiyatga ega. Qashqadaryo havzasining tog`lik qismida yaruslilikning namoyon bo`lishi, tog`larda balandlik zonalari spektrining darajasi, gipsometrik sath (absolyut balandlik), relyefning genezisi va parchalanish darajasiga ko`ra landshaftlarning quyidagi kichik sinflari ajratiladi: 1. Tog`oldi adirlari va past tog`larning landshaftlari. 2. O‘rtacha balandlikdagi tog` landshaftlari. 3. Baland tog` landshaftlari. Qashqadaryo viloyati hududida landshaftlarning balandlik mintaqalari bo`yicha taqsimlanish. 5- jadval Balandik mintaqasi Yer maydoni, ming ga Viloyatning umumiy yer maydoniga nisbatan % hisobida Ch o` l –tekislik 1567 54,8 Adir-pastak tog`lar 675 23,6 O`rtacha baland tog`lar 546 19,2 Baland tog`lar 69 2,4 Jami 2857 100,0 Manba: Abdullaev S. I.,UsmonovI. 1981 Tog` oldi adirlari va past tog`lar landshaftlari kichik sinfida o`rtacha quruq (semiarid) tipik bo`z tuproqlardagi tog` – chala cho`l landshaftlari zonal tipi

ajratiladi. Tog ` chala cho ` l landshaftlari Qashqadaryo havzasining Qoratepa, Miroqi, Yakkabog ` va G ` uzor adirlari hamda ular tutashib turgan(absolyut balandligi 500 m dan 1 000 – 1200 m gacha) past tog ` lar uchun xos. Adirlar lyoss va lyossimon jinslar bilan qoplangan, yuzasi yassilangan va turli yo`nalishdagi tog`lar bilan tutashgan tog` oldi yassi tepa marjonlaridir (A.Mamatov, 1994). Ular tutashgan past tog`larning balandligi ayrim hollarda 1 000 – 1200 m gacha yetsada, aksariyat hollarda ular 700 – 800 m balandlikka ega. Past tog`larda yonbag`irlarning qiyaligi 5 – 10˚, parchalanish chuqurligi 200 – 500 m. Past tog`larning relyefi ularning tuzilishi va iqlim sharoitlariga ko`ra har xil bo`ladi. Bunday tog`lar uchun yassilangan cho`qqilar xos bo`lib, O`rta Osiyoning keskin kontinental iqlim sharoitlarida nisbatan turli chidamlilikka ega bo`lgan jinslardan tuzilgan past tog`lar qoyali, o`tkir cho`qqili va tik yonbag`irli bo`ladi. Qashqadaryo havzasida tipik past tog`larni Qoratepa tog`larining g`arbiy qismidagi tog`lar, Ziyovuddin – Zirabuloq tog`lari va Hisor tizmasining chekka janubi – g`arbiy tarmoqlari hosil qiladi.Tog` – chala cho`l landshaftlari tarqalgan past tog`lar va adirlarning iqlim sharoitlari tekislik cho`llariga nisbatan biroz yumshoqroq. Yillik yog`inlarning miqdori nisbatan ancha ko`p. Chala cho`l landshaftlarining iqlim sharoitlari dehqonchilik va chorvachilik uchun qulay (6– jadval). Qashqadaryo havzasi tog` landshaftlarining tipologik tasnifi. 6– jadval. Landshaft sinfi Landshaft kichik sinfi Landashft zonal tipi Tog ` la ndshaftla r i I . Adirlar va past tog ` lar 1 . O ` rtacha quruq (semiarid)tipik bo ` z tuproqli tog ` chala cho ` l II .O‘rtacha baland 1 .O ` rtacha nam (semiarid) t i pi k tusli bo ` z tuproqli tog ` -dasht 2.Tog ` o ` rmon – o ` tloq III. Baland tog ` lar 1.Nam (gumid) och tusli qo`ng`ir tuproqli o`tloq – dasht (alp va subalp o`tloqlar)

Tog` – chala cho`l landshaftlari tarqalgan adirlar va past tog`larning zonal tuproq tipini asl (tipik) bo`z tuproqlar tashkil etadi. Past tog`larning eng yuqori qismlarida asl bo`z tuproqlar to`q tusli bo`z tuproqlarga o`tadi. Tipik bo`z tuproqlar dengiz sathidan 440 m dan 800 – 900 m gacha bo`lgan balandliklarda tarqalgan. Bu tuproqlarda chirindili qatlam yaqqol ifodalangan.O`zlashtirilmagan asl bo`z tuproqlarda yuqori qatlam yaxshi chimlashgan. Chimli qatlamda chirindining miqdori 2,5 – 3,0 % gacha, azotning miqdori 0,194 % gacha, kaliyning miqdori 2,30 – 2,80 %, fosforning miqdori 2,32 – 2,47 gacha yetadi, kam hollardagina sho`rlangan, 1,3 – 1,0 m chuqurlikda gips qatlami mavjud. Tipik bo`z tuproqlar agrokimyoviy ko`rsatkichlariga ko`ra yaxshi sifatli tuproqlarga mansub. Lekin ulardan dehqonchilikda foydalanilganda chirindining miqdori kamayib boradi.Shu sababli bu tuproqlar turli darajada eroziya taʼsiridadir. Adirlar va past tog`lar uchun efemer va efemeroidlar, qisman uzoq vegetatsiyali ko`p yillik o`tlar va butalar xos. Bu o`simliklar uchun qish va bahor oylari asosiy vegetatsiya davri bo`lib, yozda qovjirab qurib qoladi. Qashqadaryo havzasi tog` oldi – adirlar va past tog`larning asosiy agroiqlimiy ko`rsatkichlari. 7– jadval. Absolyut balandlik, m 380 – 660 Yanvarning o`rtacha harorati, 0 С 0 - +2 Vegetatsiyali qishlarning foizi 60 – 80 Haqiqiy qishlarning davom etishi, kun 20 Nisbiy sokinlik davri, kun 66 – 80 O`rtacha absolyut minimum, 0 С - 15 - 20 Haroratlarning absolyut minimumi, 0 С - 29 Manfiy haroratlar jami, 0 С - 40 - 60 Iyulning o`rtacha harorati, 0 С + 28 + 29 Yozdagi (VII - IX) garmselli kunlar (o`rtacha) 13 – 47

Eng yuqori haroratlar, 0 С + 43 + 47 Iyulda soat 13 da nisbiy namlik % 18 – 27 +10 dan yuqori haroratlar jami, 0 С 4750– 5300 Yog ` inlar , mm 290 – 545 VI – VII, % 3 XII – II, % 36 – 39 Quruq davrning boshlanishi, 29 – 28 Tog` – chala cho`l landshaftlari tarqalgan hududlar g`alla yetishtiriladigan lalmikor dehqonchilikda foydalaniladi. Bundan tashqari, bu yerda bog`dorchilik, uzumchilik va go`sht – sut yo`nalishidagi chorvachilik kam rivojlangan. Adirlar va past tog`larning landshaft salohiyatini ishlab chiqarishning turli sohalarida o`zlashtirish imkoniyatlari katta. Bu yerdagi ko`plab tranzit daryolar va tog` soylarining suvlari bevosita yoki suv omborlari orqali sug`orishga olinadi. Adirlar va past tog`larning landshaftlari yaylovlar va pichanzorlar sifatida foydalaniladi. Bu yerdagi deyarli 900 ming ga maydon yaylovlar sifatida foydalanilishi mumkin. Yaylovlarning o`rtacha yillik hosildorligi (quruq biomassa hisobida) 4 – 6 s/ga. Tog` – chala cho`l landshaftlari kelajakda sanoat, bog`dorchilik – uzumchilik, g`allachilik va chorvachilikni yanada rivojlantirish uchun qulay tabiiy imkoniyatlarga ega. Bu yerda shuningdek, lalmikor yerlar maydonini kengaytirish, polizchilik, ipakchilik va asalarichilikni rivojlantirish imkoniyatlari ham mavjud. Tog` – cho`l landshaftlari tarqalgan hududlarda tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etish yaylovlarni fitomelioratsiya qilish, lalmikor yerlarda esa eroziyaga qarshi agrofitomeliorativ tadbirlarni amalga oshirishni taqozo etadi. O`rtacha balandlikdagi tog`lar kichik sinfi doirasida landshaftlarning ikki zonal tipi: a) o`rtacha nam (semigumid) to`q tusli bo`z tuproqlardagi quruq dasht landshaftlari va b) nam (gumid) tog` – o`rmon jigarrang tuproqlardagi o`rmon – o`tloq – dasht landshaftlari ajratiladi.

O`rtacha baland tog` landshaftlari 1200 – 2000 m balandliklar oralig`idagi tog` yonbag`irlarida tarqalgan. Bu xildagi landshaftlar Zarafshon tizmasining g`arbiy tarmoqlarida – Chaqilkalon va Qoratepa tog`larida, Hisor tizmasining Qashqadaryo va Jinnidaryo, Oqsuv va Tanxozdaryo, Yakkabog`daryo va G`uzordaryo oralig`idagi Sumsar – Shertog`, Toytalash va boshqa tog` massivlarida mavjud. O`rtacha baland tog` landshaftlari 546 ming ga maydonni band etadi. O`rtacha balandlikdagi tog`larning yonbag`irlari ancha kuchli parchalangan, suvayirg`ichlari yassilangan. Yonbag`irlarning qiyaligi 10 – 150 m. Iqlim sharoitlariga bog`liq holda o`ziga xos relyef shakllanadi.Bunday relyef uchun turli shakllardagi qoyalar, tik zinapoyali yonbag`irlar xos. Relyefning parchalanish darajasiga ko`ra o`rtacha balandlikdagi tog`lar kuchli va kam parchalangan relyefga ega. O`rtacha balandlikdagi tog`larning iqlimi past tog`larnikiga nisbatan ancha salqin (8– jadval).Yanvar oyining o`rtacha harorati manfiy, absolyut minimum – 25 – 30 0 gacha pasayadi.Absolyut maksimum 35 – 40 0 . Harorat + 5 0 dan yuqori bo`lgan davr 200 – 250 kun bo`lib, ularning yillik jami 3000 – 4000 o ga yetadi. Harorat +10 o dan yuqori bo`lgan davr 150 – 200 kun, yillik jami – 2500 – 3500 o . Sovuq bo`lmaydigan davr 170 – 200 kun. Yillik ehtimoliy bug`lanish yillik yog`inlar miqdoriga nisbatan ancha katta va shu bois namlanish koeffitsiyenti 0,5 – 0,2 dan oshmaydi. Qashqadaryo havzasidagi o`rtacha va baland tog`lar iqlimining ayrim ko`rsatkichlari ( R.Halimovdan, 1980 ) 8– jadval. Balandlik yaruslari Havoning o`rtacha yillik harorati, 0 С Yog`inlarning o`rtacha yillik miqdori, mmYanvar Iyun Yillik Baland tog`lar - 6,8 14 2 – 4 545 – 680

O`rtacha baland tog`lar - 4,6 20 – 24 7 – 11 636 – 648 O`rtacha nam(semigumid) to`q tusli bo`z tuproqlardagi tog` dasht landshaftlari uchun bug`doyiq asosiy o`simlik formatsiyasini tashkil etadi. Bundan tashqari har xil o`tli, shuvoq - chalov – betaga, butali va daraxtchil formatsiyalarning vakillari ham tarqalgan.Bu o`simlik formatsiyalari tipik tog` dashtlarini hosil qiladi.O`tli,butali va daraxtchil formatsiyalarining joylanishi va tarqalishi yonbag`irlar ekspozitsiyasiga bog`liq. Quruq tog` dasht landshaftlari azaldan insonning xo`jalik faoliyati taʼsirida bo`lgan.O`tmishda keng tarqalgan butali daraxtli o`simliklar nest – nobud qilingan. Hozirgi paytda ayrim joylardagina saqlanib qolgan pista, arg`uvon yoki do`lananing uchrashi o`tmishda baland shaftlarda butalar va daraxtlar o`sganligidan guvohlik beradi. Hozirgi paytda o`tchil o`simliklar ustivor bo`lib, ular yuzaning 60 – 70 % ini qoplaydi. Tog` – dasht o`simliklari rangbarang va turlarga boy bo`lishi tufayli muhim xo`jalik ahamiyatiga ega. O`simlik qoplamining qalin bo`lishi uchun nam yetarli va shu sababli o`t qoplami mahsuldor yaylovlarni hosil qiladi. Bu yaylovlarda butun yil davomida mol boqish imkoniyatlari mavjud. Lekin amalda ular ko`proq yozgi, erta kuzgi va kech bahorgi yaylovlar sifatida chorva mollarining barcha turlari uchun ahamiyatlidir. O`rtacha balandliklardagi tog`larning yuqori qismlari uchun (1800 – 2000 m dan 2800 – 3000 m gacha balandliklarda) o`rmon – o`tloq – dasht landshaftlari xos. Bu tipdagi landshaftlar tarqalgan hududlar kuchli parchalangan relyef bilan ifodalanadi. Relyefning bunday strukturaviy tipi Chaqilkalon tog`larining eng yuqori qismida, Qashqadaryo va Jinnidaryo yuqori oqimlarining oralig`idagi tog`larda, Katta O`radaryoning yuqori oqimining o`ng sohilida, Kichik O`radaryo yuqori oqimining chap sohilida va boshqa joylarda tarqalgan.

Bu joylarda gumbazsimon yoki biroz to`lqinsimon yuzalar, chimlashgan, tekislashgan yonbag`irlar ustunlik qiladi. Tub jinslarning yuzasi qoyalar ko`rinishida chiqib turishi kam uchraydi. O`rmon – o`tloq – dasht landshaftlari uchun o`rmon – jigarrang tuproqlar xos. Tog` jigarrang tuproqlar karbonatli, tipik va ishqorsizlangan kichik tiplarga ajratiladi. Tipik va ishqorsizlangan tog` jigarrang tuproqlarda chimli qatlam qalinligi 6 sm gacha bo`lib, chirindining miqdori 4,0 – 5,0 %, chimli qatlam ostida bu ko`rsatkich 3,0 % va undan pastda 1,9 – 0,8 % gacha kamayadi. Bu tuproqlar azot, fosfor va kaliyga boy. Jigarrang tuproqlar batamom sho`rlanmagan, ammo yonbag`irlar qiyaligi katta bo`lganligi sababli zonaning 70 % ga yaqin maydonida tuproq eroziyasi o`rtacha va kuchli darajada kechadi. Hisor tog` tizmasining yonbag`irlarida 2800 – 3000 m balandliklardan boshlab asosan tub jinslarning elyuvial, ayrim joylarda esa delyuvial yotqiziqlarda och tusli qo`ng`ir tuproqlar tarqalgan. Och tusli qo`ng`ir (o`tloq – dasht baland tog`) tuproqlar zonasi Qashqadaryo havzasida balandlik zonalarini eng yuqori pog`onasini hosil qiladi. Qashqadaryo havzasi tog`larining yonbag`irlarida 2000 – 3000 m balandliklar oralig`ida o`rmonlar o`sishi uchun landshaft sharoitlari optimaldir. Lekin tog` yonbag`irlari ekspozitsiyasi, yuzaning tuzilishi, tog` jinslarining tarkibi bu balandliklarning barcha joylarda ham o`rmonlarning tarqalishi uchun imkon bermaydi. Shu sababli o`rmonlar orasida va ularning quyi yaruslarida butali va har xil o`tli o`simlik farmatsiyalari ustunlik qiladi. Tog` o`rmonlarining umumiy maydoni 64 ming ga dan ziyodroq va eng katta maydoni archazorlarga to`g`ri keladi. Archazorlar hozirgi paytda Chaqilkalon tog`larining va Hisor tizmasining Yakkabog` va Dehqonobod tumanlari hududidagi tog`larning yonbag`irlarida tarqalgan. O`tmishda archazorlar hozirgiga nisbatan ancha katta maydonlarni band etgan, ammo antropogen omillarning salbiy taʼsiri tufayli ular anchagina katta

maydonlarda kesib yuborilgan. Archa o`rmonlari uchun sovurarcha, qoraarcha va o`rikarcha o`rmon hosil qiluvchi turlaridir. Katta va kichik O`radaryo yuqori oqimlari oralig`ida, Qashqadaryoning manbasi atroflarida sovurarcha o`sadi. Chaqilkalon tog`larida (o`tmishda Qoratepa tog`larining sharqiy qismida ham), Hisor tizmasining Yakkabog` va Dehqonobod tumanlaridagi tog`larda qoraarcha, subalp o`tloqlari yaqinida o`rik archa o`sadi. O`rikarcha o`rmonlarining quyi yarusida butalardan uchqat, zarang, naʼmatak, ko`p yillik o`simliklardan taroqbosh, tog` lolasi, tulki quyruq, boshoqli efemerlar o`sadi. Sovurarcha o`rmonlarining quyi yarusini butalardan bodom, pista, o`tchil o`simliklardan qo`ng`irbosh, tog` lolasi, yalpiz va boshqa o`simliklar tashkil etadi. Tanxozdaryo, Yakkabog`daryo va Oqsuv daryosi havzalarining yuqori qismlarida tarqalgan o`rikarcha o`rmonlarining pastki yarusi esa butalardan zirk va bodom, ko`p yillik o`simliklardan kiyiko`t, zira, tog` piyoz, shirach va boshqa o`simliklardan tashkil topgan. O`rtacha baland tog`lardagi siyrak o`rmonlar va butazorlarda yong`oq, olma, zarang, bodom, pista, zirk kabi daraxtlar va butalar daryo vodiylarida o`sadi. O`rtacha balandliklardagi tog`larda landshaftlarga, ayniqsa o`simlik olamiga antropogen omillar taʼsirini cheklash va o`rmonlarni qayta tiklashga doir turli xildagi meliorativ tadbirlarni amalga oshirish bugungi kunda juda zarur. Chunki o`rmonlar maydonining qisqarishi boshqa o`simliklarning payhon qilinishi tog` yonbag`irlarida eroziya jarayonlarining kuchayishiga sabab bo`lmoqda. Tog` o`rmonlari va umuman o`simlik olami to`g`risida so`z borganda ularning muhim landshaft hosil qiluvchi omil ekanligi nazardan chetda qolmasligi lozim. Qashqadaryo vodiysi mahalliy suv resurslarining shakllanishi o`rtacha balandlikdagi va baland tog`larda kechadi. Havza doirasida uzunligi 10 km dan 200 km gacha bo`lgan 120 dan ortiqroq katta – kichik daryolarning deyarli barchasi tog`lardan boshlanadi. Shu sababli suv resurslaridan oqilona foydalanishni tashkil etish birinchi galda tog` o`rmonlari va boshqa o`simliklarni muhofaza qilish bilan

bevosita bog`liq. Ayni paytda tog` hududlarida surilma, o`pirilma, sel, eroziya kabi stixiyaviy tabiiy jarayonlarga qarshi tadbirlarning o`tkazilishi ham tog` hududlarining o`simlik olamini asrab – avaylash bilan bevosita bog`liq. Tog` landshaftlari, shuningdek, kishilarning salomatligini tiklashda, rekreatsiyada, sayyohlikda muhim ahamiyatga ega bo`lgan obʼektlardir. Hozirgi paytda viloyatdagi sanatoriylar, oromgohlar, dam olish uylarining katta qismi o`rtacha balandlikdagi tog` hududlarida joylashgan. Ammo bu hududlarning rekreatsiya imkoniyatlarini o`zlashtirish yaqin istiqboldagi muhim ijtimoiy vazifadir.Shu sababli bu hududlardagi rekreatsiya tizimlarini o`z ichiga oladigan ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga jiddiy eʼtibor qaratilishi lozim. O`rtacha balandlikdagi tog` landshaftlari lalmikor dehqonchilik, o`rmon xo`jaligi, chorvachilik kabi tarmoqlarni rivojlantirish uchun ham yetarli tabiiy salohiyatga ega. Bundan tashqari bog`dorchilik, tamakichilik, urug`chilik va asalarichilikni rivojlantirish uchun ham imkoniyatlar mavjud. Ammo bu tarmoqlarni to`g`ri va mutanosiblik bilan rivojlantirish masalalarini ilmiy asosda hal etmoq lozim. Ayni paytda o`simlik va hayvonot olamining vakillarini muhofaza qilish, relyef xususiyatlarini eʼtiborga olgan holda tuproq eroziyasiga va sel hodisasiga qarshi o`rmon – meliorativ tadbirlar muntazamlik bilan amalga oshirilib borilmog`i lozim. Baland tog` landshaftlari. Qashqadaryo havzasida Hisor tizmasining markaziy qismlari va unga yaqin-atrofdagi tog`larda tarqalgan bo`lib, uncha katta maydonni band etmaydi (69 ming ga). Baland tog`lar uchun absolyut balandlikning kattaligi (2800-3000 m dan yuqori), parchalanishning katta chuqurligi (1000 m dan ziyod), hozirgi va qadimgi muzliklarning faoliyati va boshqa bir qator xususiyatlar xos. Alp relyefga ega bo`lgan bu tog`larda hozirgi muzliklar faoliyatining landshaft hosil qiluvchi ahamiyati hamda (hozirgi muzliklar) atrofdagi landshaftlarga taʼsiri ko`rinib turadi.

Hozirgi zamon muzliklari Yakkabog`daryo, Oqsuv daryosi va Tanxozdaryoning suv yig`ish maydonlarining eng yuqori qismlarida joylashagan bo`lib, bu hududlarda 60 ga yaqin muzliklar hisobga olinadi. Muzliklar hozirgi paytda 20,3 km 2 maydonni band etgan. Hozirgi muzliklar tarqalgan hududlarda baland tog` landashaftlari kichik sinfida nival – glyatsial landshaftlar alohida landshaft tipini hosil qiladi. Baland tog`larda namlik sharoitlari daraxtchil o`simliklarning o`sishi uchun qulay bo`lsada, issiqlik sharoitlari (yil davomida haroratlarning past bo`lishi o`simliklarning vegetatsiya davrini cheklaydi) daraxtchil o`simliklarning o`sishiga imkon bermaydi. Chunki bu hududlarda vegetatsiya davri 50 – 110 kunni tashkil etadi. Baland tog`larning katta qismi baland tog` (alp va subalp) o`tloqlari landshaftlari bilan band. Bu tipdagi landashftlarning tuproqlarni tub jinslarining elyuvial, baʼzan esa delyuvial yotqiziqlarida vujudga keladigan och tusli qo`ng`ir tuproqlar tashkil etadi. Halqob joylarda gidromorf tuproqlar qatoriga mansub bo`lgan torf – botqoq tuproqlar ham uchraydi. Baland tog` landshaftlari uchun tog` kserofitlari va tog` o`tloqlari xos bo`lib, quruqroq joylarda dasht o`simliklari (subalp o`tloqlarlari: yovvoyi suli, mushukquyruq, qipchoq va boshqalar), nam joylarda mezofil boshoqlilardan va har xil o`tlardan iborat o`tloqlar va o`tloqi dashtlar ustunlik qiladi. Ayrim hollarda (subalp o`tloqlarining quyi qismlaridagi namroq joylarda) o`rikarchaning “orolchalar” ko`rinishidagi massivlari ham uchraydi. Alp o`tloqlari uchun past bo`yli har xil o`tli (erbaho, qoqio`t, geolog gulli lola, binafsha, chuchmoma va boshqalar)ning tarqalganligi xos. Iqlim sharoitlariga bog`liq holda tog` kserofitlari keng tarqalgan bo`lib, o`simliklar yostiqsimon ko`rinishda o`sadi.

Xo`jalik nuqtai nazaridan baland tog` landshaftlari yozgi yaylovlar sifatida foydalanilishi mumkin.Ammo relyefning murakkab tuzilishi tufayli baland tog` o`tloq–dasht landshaftlarining yaylovlar sifatidagi ahamiyati unchalik katta emas.Baland tog` landshaftlarining tabiiy salohiyatidan foydalanishda yaqin kelajakda tog` sayyohligi va sportini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etishi lozim. Qashqadaryo viloyati tog` hududlarining landshaftlariga xos bo`lgan o`simliklar va hayvonlarni tabiiy – tadrijiy rivojlanishi, tabiiy landshaftlari tuzilmasining dinamikasi va rivojlanishini, fauna va florasining noyob va yo`qolib borayotgan turlarini saqlab qolish hamda ko`paytirish, tabiatning noyob joylar shakllarini saqlab qolish maqsadlarida Xisor tog`-archa (maydoni 76,889 ming ga) va Kitob geologik (5,378 ga) qo`riqxonalari tashkil etilgan. Bizning nazarimizda, tog` landshaftlariga inson xo`jalik faoliyatini tazyiqini cheklash va tabiiy landshaftlarni ilmiy asosda o`rganish maqsadida qo`riqxonalar maydonini kengaytirish maqsadga muvofiq bo`lar edi. II -2. Tog` va tog` oldi landshaftlari dan foydalanishning hududiy geoekologik muammolari Hozirgi paytda tog` landhaftlari inson faoliyati ta’sirida ancha o`zgargan, ammo bu o`zgarishlar tub o`zgarishlar emas.Shu sababli chiqindisiz tehnologiyalarni ishlab chiqish asosida kelgusida sodir bo`lishi ehtimoli bo`lgan o`zgarishlar to`g`risida ogohlantirish lozim, ya’ni o`zgartirilmagan joylarni (rayonlarni) o`zlashtirishga fan va amaliyotning so`ngi yutuqlarini hisobga olgan holda ijodiy yondashish lozim. Tog` landshaftlarini yaqin kelajakda o`zgartirish ko`lamlari ularning tabiiy salohiyati va ekologik sig`imiga nisbatan uncha katta bo`lmaydi. Ammo bunday hol tog`li hududlarda tabiatni muhofaza qilish muammolarining yechimidan xalos etmaydi, chunki bu landshaftlar konkretligi va shikastlanish xususiyatlarining yuqori bo`lishi bilan ifodalanadi.

Tog` landshaftlarning bir xil gidrometeorologik sharoitlar, tuzilmasining umumiy xususiyatlari, kimyoviy elementlar migratsiyasining, biologik ko`rsatkichlar va boshqalarning umumiyligi bilan ifodalanadigan muayyan tiplari ajralib turadi.Ularning yaqqol ifodalangan vertikal mintaqalanishi namoyon bo`ladi. Yonbag`ir ekspozitsiyasi va qiyaligi tuproq hosil bo`lish jarayonlariga va tuproq namligi va haroratining vaqt o`zgarishlariga, shuningdek,yashash joylari orasidagi ekologik tafovvutlarning tabiiy o`simlikka va yerdan foydalanish sajiyasiga ta’sir ko`rsatadi. Tuproq namligi ekspozitsiya bilan bir qatorda yuza yotqiziqlarining mehanik tarkibiga,tuproq harorati esa nafaqat yonbag`ir ekspozitsiyasiga, balki yuza rangiga va o`simlik qoplamining qalinligiga ham bog`liq. Tog`lar nafaqat balandligi va landshaft xususiyatlariga ko`ra, balki shu xususiyatlarga bog`liq holda xo`jalik turlari, ixtisoslashuvi, kishilarning hayot sharoiti va yashash tarziga ko`ra ham bir-biridan farq qiladi. Past tog`lar relyefining kam parchalanganligi, ishlov berish va aholining joylashuvi uchun yaroqliligi bilan ifodalanadi. O`zbekiston va Qashqadaryo viloyatida tog` hudularidan foydalanish tuzilmasi (V.Savellodan, 2002) 9 -jadval. Yerdan foydalanish tipi O`zbekiston Respublikasi Qashqadaryo viloyati Umumiy yer maydoni, mln.ga Shundan tog` mintaqasida, mln.ga % hisobida Aholisi, ming kishi Jami qishloq xo`jalik yerlari, ming ga Shundan tog` mintaqasida, mln.ga % hisobida Ekinzorlar, ming ga Shundan tog` mintaqasida, mln.ga % hisobida Ko`p yillik daraxtzorlar , ming g a Shundan tog` mintaqasida, mln.ga % hisobida Yaylovlar , ming ga Shundan tog` mintaqasida, mln.ga % hisobida 44,40 2,91 7,0 23 007 26 766 1548 6,0 4 062 359 9,0 356 9,0 2,0 2 227 1 165 51,0 2,86 0,76 26,0 1975 2 233 497 24,0 671 140 21,0 35,0 4,0 11,0 1504 344 25,0

O`rmonlar, ming ga Shundan tog` mintaqasida, mln.ga % hisobida Foydalanilmaydigan yerlar, ming ga Shundan tog` mintaqasida, mln.ga % hisobida 1 410 501 35,0 15503 836 5,0 110 103 94,0 421 145 34,0 O`rtacha baland tog`larda esa haydaladigan yerlar asosan tog` oralig`i botiqlarida va daryo vodiylarida mavjud. Iqlim sharoiti issiqsevar ekinlarni yetishtirishga imkon bermaydi, ammo chorvachilik uchun qulay imkoniyatlarga ega.Relyefi kuchli parchalangan baland tog`larda aholi yashashi uchun imkoniyatlar qulay emas.Landshaft salohiyati mavsumiy chorva yaylovlari uchun ancha qulay imkoniyatlar yaratadi. Tog ` lar va tekisliklar hududlarining landshaft tuzilmasidagi tafovvutlar landshaftlarning tog ` va tekislik sinflani ajratish imkonini beradi. Tog ` landshaftlari yarusli tafovutlariga kо ` ra kichik sinflarga ajratilishi mumkin. Qashqadaryo havzasidagi tog` landshaftlari sinfi doirasida quyidagi kichik sinflar xususiyatlariga kо`ra ajratiladi. 1. Adirlar va past tog ` larning landshaftlari; 2. О ` rtacha balandlikdagi tog ` larning landshaftlari; 3. Baland tog ` larning landshaftlari; Qashqadaryo havzasining landshaftlari qadimdan insonning xо`jalik faoliyatida foydalanilgan. Shu sababli havzaning katta qismida landshaftlar turli darajada antropogen о`zgarishlarni kechirgan va ularni tavsiflashda antropogen omillarning rolini ham albatta e’tiborga olmoq lozim. Ayniqsa, landshaft turi kattaligidagi landshaftlarni ta’riflashda va baholashda ularning antropogen omillar ta’sirida о`rganish darajasi nazardan chetda qolmasligi zarur.

O`zbekiston va Qashqadaryo viloyatida qishloq xо`jaligida foydalanadigan yer maydonlarining hududiy tarkibi (01.01.2008 yil holatida) Hududlar Umumiy maydon, mingga f oiz - da Ekin yerlar, mingga f oiz - da Q/x yer turlari f oiz - da Sug ` ori- ladigan yerlar f oiz - da Pichan- zor va yaylovlar f oiz - da Q/x foydalan maydigan yerlar f oiz - da Qashqadaryo 2461,7 11,1 677,3 16,7 2047,9 11,9 457 , 5 12 , 3 1315 , 2 10 , 3 289 , 7 7 , 3 Respublika bo`yicha Jami 22259,2 100,0 4050,6 100,0 17234,3 100,0 3706 , 2 100 , 0 12774 , 7 100 , 0 3985 , 9 100 , 0 Jadval О‘zRDavlat statistika qо ` mitasi ma’lumotlari asosida hisoblab chiqilgan.

Qashqadaryo viloyati hududida landshaft hosil qiluvchi omillar va shu landshaft hududlarida aholining joylashuvi, aholining kо ` payishi yoki takror barpo bо ` lishi bosqichlari va landshaftlarning hududiy tabaqalashuv xususiyatlarini о ` rganish bu hududda tarqalgan landshaftlarni tipologik jihatdan tasniflash imkonini beradi. Qashqadaryo havzasining tog`lik qismida yaruslilikning namoyon bо`lishi va tog`larda balandlik zonalari spektrining darajasi, gipsometrik sath (absolyut balandlik), relyefning genizisi va parchalanish darajasiga kо`ra landshaftlarda aholi joylashuvining quyidagi kichik sinflarini ajratish mumkin. 1. Tog ` oldi adirlar va past tog ` larning landshaftlarida aholi joylashuvi; 2. О ` rtacha balandlikdagi tog ` landshaftlarida aholi joylashuvi; 3. Baland tog ` landshaftlari va aholi joylashuvi. Tog`oldi adirlari va past tog`lar landshaftlari kichik sinfda о`rtacha quruq tipik bо`z tuproqlaridagi tog` chalachо`l landshaftlari zonal tipi ajratiladi. Tog` chalachо`l landshaftlari Qashqadaryo havzasining Qoratepa, Miroqi, Yakkabog` va G`uzor adirlari hamda ular tutashib turgan past tog`lar (absolyut balandligi 500 mdan 1000-1200 m gacha) uchun xos. Chiroqchi, Kitob tumanlari aholisining Qoratepa past tog`lari adirlarida joylashgan qismi ancha notekis, ammo, sergavjum joylashgan. Miroqi hududi va unga yaqin bо`lgan joylarda aholi gavjum hisoblanadi. Yakkabog` va G`uzor adirlarida aholi bir tekisda taqsimlangan. Aholi dehqonchilik tarmoqlaridan bog`dorchilik, uzumchilik, sabzavotchilik, pillachilik, gо`sht-sut chorvachiligi bilan shug`ullanadi. Tog`-chalachо`l landshaftlari tarqalgan past tog ` lar va adirlarning iqlim sharoitlari tekis landshaftlariga nisbatan biroz yumshoqroq. Yillik yog`inlarning miqdori nisbatan ancha kо`p. Shu tufayli yerlarning о`zlashtirilishi sababli ekin maydonlarining kо`payishiga olib keldi. О`zlashtirilgan landshaft, unumdor tuproq va xalqning mehnatkashligi tufayli yangidan-yangi bog`lar, ekin maydonlari va shu

hududda yetishtiriladigan mevalarni qayta ishlash korxonalari bunyod etildi. Tuman aholisi qolaversa qishloq aholisi ish bilan bandligi yildan-yilga oshib bormoqda. Adirlar va past tog`larning landshaft salohiyatini ishlab chiqarishning turli sohalarida о ` zlashtirish imkoniyatlari katta. Bu yerdagi kо`plab tranzit daryolar va tog` soylarining suvlari bevosita yoki suvomborlari orqali sug`orishga olinadi. Adirlar va past tog ` larning landshaftlari yaylovlar va pichanzorlar sifatida foydalaniladi. Bu yerdagi deyarli 900 ming ga maydondan yaylovlar sifatida foydalanilishi mumkin. Adir mintaqasiga viloyatning G`uzor, Dehqonobod, Qamashi, Yakkabog`, Kitob, Shahrisabz va Chiroqchi tumanlarining tog`oldi tekisliklari va qirlari kiradi. Tog`-chо`l landshaftlari tarqalgan hududlarda tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etish yaylovlarni fitomelioratsiya qilish, lalmikor yerlarda esa eroziyaga qarshi agrofitomeliorativ tadbirlarni amalga oshirishni taqozo etadi. О ` rtacha balandlikdagi tog ` lar kichik sinfiga (doirasiga) landshaftlarning quyidagi ikki zonal tipi ajratiladi: -о‘rtacha nam tо`q tusli bо`z tuproqlaridagi quruq dasht landshaftlari; -nam (gumid) tog ` -о ` rmon jigarrang tuproqlardagi о ` rmon-dasht landshaftlari. О‘rtacha baland tog ` landshaftlari 1200-2000 m balandliklar oralig `i dagi tog ` yonbag ` irlarida tarqalgan. Bu xildagi landshaftlar Zarafshon tizmasining g`arbiy tarmoqlarida-Chaqilkalon va Qoratepa tog`larida, Hisor tizmasining Qashqadaryo va Jinnidaryo, Oqsuv va Tanxozdaryo, Yakkabog`daryo va G`uzordaryo oralig`idagi Sumsar-Shertog`, Toytalash va boshqa tog` massivlarida mavjud. О ` rtacha baland tog ` landshaftlari 546 ming ga maydonni band etadi. Quruq tog`-dasht landshaftlari azaldan insonning xо`jalik faoliyati ta’sirida bо`lgan. О ` tmishda keng tarqalgan butali-daraxtli о ` simliklar nes-nobud qilingan. Hozirgi paytda ayrim joylardagina saqlanib qolgan pista, arg`uvon yoki dо`lananing uchrashi о`tmishda bu landshaftlarda butalar va daraxtlar о`sganligidan guvohlik beradi. Hozirgi paytda о`tchil о`simliklar ustuvor bо`lib, ular yuzasining 60-70%ni

qoplaydi. Tog`-dasht о`simliklari rang-barang va turlarga boy bо`lishi tufayli muhim xо`jalik ahamiyatiga ega. О`simlik qoplamining qalin bо`lishi uchun nam yetarli va shu sababli о`t qoplami mahsuldor yaylovlarni hosil qiladi. Bu yaylovlar о`simlik qoplamiga butun yil davomida molboqish uchun yaroqlidir. Lekin amalda ular kо`proq yozgi, erta kuzgi va keng bahorgi yaylovlar sifatida chorva mollarning barcha turlari uchun ahamiyatlidir. О ` rtacha baland tog ` larlandshaftlarida aholi kо ` p notekis joylashgan. Aholining kо`p qismi daryo vodiylarida о`zlari uchun qulay bо`lgan sharoitlarda yashashadi. О`rtacha balandlikdagi tog`larning yuqori qismlari uchun (1800-2000 m dan 2800-3000 m gacha balandliklarda) о`rmon-о`tloq-dasht landshaftlari xos. Bu tipdagi landshaftlar tarqalgan hududlar kuchli parchalangan relyef bilan ifolanadi. Relyefning bunday strukturaviy tipi Chaqilkalon tog`larining eng yuqori qismida, Qashqadaryo va Jinnidaryo yuqori oqimlarining oralig`idagi toglarda, Katta О`radaryoning yuqori oqimining о`ng sohilida, Kichik О`radaryo yuqori oqimining chap sohilida va boshqa joylarda tarqalgan. О`rmon-о`tloq-dasht landshaftlari uchun о`rmon-jigarrang tuproqlar xos. Jigarrang tuproqlar batamom shо`rlanmagan, ammo yonbag`irlar qiyaligi katta bо`lganligi sababli zonaning 70% ga yaqin maydonida tuproq eroziyasi о`rtacha va kuchli daraja kechadi. Qashqadaryo havzasi tog`larining yonbag`irlarida 2000-3000 m balandliklar oralig ` ida о ` rmonlar о ` sishi uchun landshaft sharoitlari optimaldir. Lekin, tog` yonbag`irlari ekspozitsiyasi, yuzasining tuzilishi, tog` jinslarining tarkibi bu balandliklarning barcha joylarida ham о`rmonlarning tarqalishi uchun imkon bermaydi. Shu sababli о`rmonlar orasida va ularning quyi yaruslarida butali va har xil о`tli о`simlik formatsiyalari ustunlik qiladi. Tog ` о ` rmonlarning umumiy maydoni 64 , 3 ming ga ni tashkil etadi. Eng katta maydon archazorlarga tо`g`ri keladi.

Archazorlar hozirgi paytda Chaqilkalon tog`larining va Hisor tizmasining Yakkabog` va Dehqonobod tumanlari hududidagi tog`larning yonbag`irlarida tarqalgan. О ` tmishda archazorlar hozirgiga nisbatan ancha katta maydonlarni band etgan. Ammo, antropogen omillarning salbiy ta’siri tufayli ular anchagina katta maydonlarda kesib yuborilgan. О`rtacha balandlikdagi tog`larda landshaftlarga, ayniqsa о`simlik olamiga, antropogen omillar ta’sirini cheklash va о`rmonlarni qayta tiklashga doir turli xildagi meliorativ tadbirlarni amalga oshirish bugungi kunda juda zarur. Chunki, о`rmonlar maydonining qisqarishi, boshqa о`simliklarning payhon qilinishi tog` yonbag`irlarida eroziya jarayonlarining kuchayishiga sabab bо`lmoqda. Tog` о`rmonlari va umuman о`simlik olami tо`g`risida sо`z borganda ularning muhim landshaft hosil qiluvchi omiligina zardan chetda qolmasligi lozim. Qashqadaryo vodiysi mahalliy suvlarining shakllanishi о`rtacha balandlikdagi va baland tog ` larda kechadi. Havza doirasida uzunligi 10 km dan 200 km gacha bо`lgan 120 dan ortiqroq katta-kichik daryolarning deyarli barchasi tog`larda boshlanadi. Shu sababli suv resurslaridan oqilona foydalanishni tashkil etish birinchi galda tog` о`rmonlari va boshqa о`simliklarni muhofaza qilish bilan bevosita bog`liq. Ayni paytda tog` hududlarida surilma, о`pirilma, sel, eroziya kabi tabiiy jarayonlarga qarshi tadbirlarning о`tkazilishi ham tog` hududlarining о`simlik olamini asrab-avaylash bilan bevosita bog`liq. Tog` landshaftlari, shuningdek, kishilarning salomatligini tiklashda, rekreatsiyada, sayyohlikda muhim ahamiyatga ega bо`lgan obyektlardir. Hozirgi paytda viloyatdagi sanatoriyalar, oromgohlar, dam olish uylarining katta qismi о`rtacha balandlikdagi tog` hududlarida joylashgan. Ammo, bu hududlarning rekreatsiya imkoniyatlarini о`zlashtirish yaqin istiqboldagi muhim ijtimoiy vazifadir. Shu sababli bu hududlardagi rekreatsiya tizimlarini о`z ichiga oladigan ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga jiddiy e’tibor qaratilishi lozim. О`rtacha balandlikdagi tog` landshaftlari lalmikor dehqonchilik, о`rmon xо`jaligi, chorvachilik kabi tarmoqlarni rivojlantirish uchun ham yetarli tabiiy

salohiyatga ega. Bundan tashqari bog`dorchilik, tamakichilik, urug`chilik va asalarichilikni rivojlantirish uchun ham imkoniyatlar mavjud. Ammo, bu tarmoqlarni tо`g`ri va munosiblik bilan rivojlantirish masalalarini ilmiy asosda hal etmoq lozim. Baland tog` landshaftlari Qashqadaryo havzasida Hisor tizmasining markaziy qismlari va unga yaqin – atrofdagi tog`larda tarqalgan bо`lib, uncha katta maydonni band etmaydi (69 mingga). Baland tog ` landshaftlarida aholi joylashuvi turli hududlarida har xil joylashgan. Hududlar balandlashgan sari aholi siyraklashib, xо`jalik tarmoqlari passivlashib boradi, bunda aholi bandligi tarqoq bо`lib, aholining kо`p qismi yakka xо`jalik tarmoqlari xususan shaxsiy tamorqalarda ishlab, hayot kechiradi. Xо`jalik nuqtai – nazaridan baland tog ` landshaftlaridan yozgi yaylovlar sifatida foydalanishi mumkin. Ammo, relyefning murakkab tuzilishi tufayli baland tog`–о`tloq-dasht landshaftlarining yaylovlar sifatidagi ahamiyati unchalik katta emas. Baland tog` landshaftlarining tabiiy salohiyatidan foydalanishda yaqin kelajakda tog` sayyohligi va sportini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etishi lozim. Qashqadaryo viloyati tog` hududlarining landshaftlariga xos bо`lgan о`simliklar va hayvonlarni tabiiy-tadrijiy rivojlanishi, tabiiy landshaftlar tuzilmasining dinamikasi va rivojlanishini, fauna va florasining noyob va yо`qolib borayotgan turlarini saqlab qolish hamda kо`paytirish, tabiatning noyob joylar shakllarini saqlab qolish maqsadlarida Hisor tog`-о`rmon (maydoni 76 889 ming ga) va Kitob davlat geologiya (maydoni 5378 ga) qо`riqxonalari tashkil etilgan. Bizning nazarimizda tog` landshaftlariga inson xо`jalik faoliyati tazyiqini cheklash va tabiiy landshaftlarini ilmiy asosda о`rganish maqsadida qо`riqxonalar maydonini kengaytirish maqsadga muvofiq bо`lar edi.

II.3 Tog` va tog` oldi landshaftlari dan foydalanishning holati va ularni muhofaza qilish . Qashqadaryo viloyatining tog` va tog`oldi mintaqalarida aholi sonining ortib borishi natijasida bu hududlarga antropogen tazyiq ham kuchayib bormoqda. Viloyatning shimoliy-sharqiy va sharqiy hududlarida asosiy yer fondi tog` va tog`oldi mintaqasi hisoblanadi. Qashqadaryo hududining tabiiy sharoitini o`rgangan holda qishloq xo`jalik ekinlarini landshaft tiplariga moslashtirib joylashtirish kutilgan samara berishini hozirgi kun amaliyoti tasdiqlamoqda. Chunki, viloyat hududida balandlik mintaqalanish qonuniyati yaqqol ifodalanib turadi. Shunga muvofiq tabiiy komponentlar, jumladan agroiqlim resurslari ham turlicha ko`rinishga ega. Chunonchi balandlik oshishi bilan havo haroratining pasayishi, yog`in miqdorining ortishi kuzatiladi. Shu bois qishloq xo`jalik ekinlari yetishtirishda agroiqlim resurslarining taqsimlanishini hisobga olish maqsadga muvofiq. Viloyatning tog`oldi hududlarida tabiiy suv manbalarini notekis taqsimlanishi yer resurslaridan to`laqonli foydalanish imkonini bermaydi. Zero, bu hududlarda relyefning notekisligi , sug`orishda agrotexnika qoidalariga rioya qilmaslik irrigatsion eroziyani keltirib chiqarmoqda. Natijada, jarlanish hodisasi avj olishi yerdan foydalanish samaradorligini pasayib borishiga olib kelmoqda. Tog`oldi hududlarning noto`g`ri o`zlashtirlishi geomorfologik tuzilishiga ko`ra adir oralig`i botiqlari bo`lgan yer maydonlarini ikkilamchi sho`rlanishiga va yer osti suvlarining ko`tarilishiga sabab bo`lmoqda. Jumladan, G`uzor adirlari, Jarqoq-Setalantepa, Shimoliy-Do`ltaliqirlarining ayrim joylarida yerlar sho`rlanishi yuqori bo`lib, hozirgi kunda bu hududlarda tashlandiq maydonlar ko`lami ham ortib bormoqda. Qashqadaryo viloyati tog` va tog`oldi hududlarining obikor dehqonchilik keng tarqalgan hududlarida turli xil kimyoviy o`g`itlardan foydalanish oqibatida tuproq, o`simlik, yer osti va yerusti suvlari turli

toksikandlar bilan ifloslanmoqda. Jumladan, pestitdsitlar, nitratlar miqdorini ruxsat etilgan me`yor (REM)dan yuqori bo`lishi va bu bilan bog`liq holda inson salomatligiga salbiy ta`sir etishi kuzatilmoqda. Viloyatning to`g`li hududlaridan boshlanuvchi daryolarning gidrologik rejimini saqlashda o`simliklar dunyosi katta ahamiyatga ega. Hozirda tog`dagi yaylovlardan noto`g`ri foydalanish, mevali va manzarali daraxtlarni kesib yuborilishi tufayli eroziya holatlari kelib chiqmoqda. Ushbu muammolarni oldini olish tog` va tog`oldi hududlarida tabiiy resurslardan samarali foydalanish uchun, bizningcha, quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim: - tog` va tog`oldi hududlarida obikor dehqonchilik ko`lamini qisqartirish, meva-sabzavotchilik tarmog`ini rivojlantirish, shuningdek, landshaft tiplariga mos holda qishloq xo`jalik ekinlarini joylashtirish; - obikor dehqonchilikda sug`orish agrotexnikasini takomillashtirish tadbirlarini olib borish orqali vujudga kelayotgan ikkilamchi sho`rlanishlarning oldini olish; - tuproq unumdorligini oshirish maqsadida kimyoviy o`g`itlar miqdorini kamaytirib, mahalliy o`g`itlardan foydalanish salmog`ini oshirish; - tog` yaylovlaridan oqilona foydalanish yo`l-yo`riqlarini ilmiy asoslangan holda ishlab chiqish, mevali va manzarali o`rmonlar barpo etish kabilar kutilgan samara beradi. Yer resurslaridan samarali foydalanish orqali qishloq xo`jaligida samaradorlikka erishish har bir davlatning agro siyosatidagi muhim vazifalaridan biri bo`lmog`i kerak. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov masalaning g`oyat katta ahamiyatiga to`xtalib, “Butun agrosiyosatning muhim masalasi negizi - yerga

mulkchilik masalasidir. Yer o`lkamizning eng asosiy boyligi. U yediradi, ichiradi, yashash uchun asosiy shart-sharoitlarni yaratib beradi. Shu sababli Respublikamizning kelajagi, O`zbekiston xalqining kelajagi ko`p jihatdan yerdan foydalanish munosabatlari qanday tashkil etilishiga bog`liq bo`ladi” deb ta`kidlaydi hozirgi vaqtda Qashqadaryo viloyatining umumiy yer maydoni 2856,8 ming ga dan iborat, qishloq xо ` jaligida foydalaniladigan yerlar 2047 ming ga yoki jami maydonga nisbatan 71 , 8 % , shundan 680,7 ming ga i ekin maydonlari hisoblanib, s ug ` oriladigan yerlar 457 , 3 ming ga, bu jami qishloq xо ` jaligida foydalaniladigan yerlarning 23 , 3 %i demakdir , 33,5 ming ga i ko`p yillik daraxtzorlar va 1511.7 ming ga ini qishloq xo`jaligiga yaroqli yaylov va boshqa yerlar. 2010 yil yakunlari bо ` yicha viloyatda jami ekinlar maydoni 493 ming ga bо ` lgan. Shundan donli ekinlar 250 ming ga, yalpi hosil 996 ming tonna. Shu yilda 218 ming ga bug`doy ekilgan; yalpi hosil 994 ming tonna, hosildorlik 40 , 4 s/ga (2009 yilda 982 ming t, hosildorlik 44,7 s/ga). Hosilning 86,4 %i fermer xо`jaliklarida yetishtiriladi. Bug`doy barcha tumanlarda, shuningdek, Chiroqchi, Qamashi va Yakkabog` tumanlarida lalmikor yerlarga ham ekiladi. Qishloq xо`jaligining ikkinchi yetakchi ekini - paxta 168 ming ga egallaydi (2008 yilda 173 ming ga, 2000 yilda 150 ming ga). 2010 yilda 435 ming t paxta yetishtirilgan, bu oldingi yilga qaraganda qariyb 35 ming t ga kо`p, hosildorlik 25,8 s/ga, (2008 yilda – 26.0 s/ga). Ma’lumki g`alla va paxta yetishtirish bо`yicha Qashqadaryo Respublikamizda birinchi о`rinda turadi.

Qashqadaryo viloyati qishloq xо`jaligida foydalaniladigan yerlar tarkibi (2008 y.) 10 -jadval Qishloq tumanlari Maydoni, ming ga Qishloq xо ` jaligida foydalaniladigan yerlar, ming ga Shu jumladan sug ` oriladigan yerlar, ming ga Qishloq xо ` jaligida foydalaniladigan yerlarga nisbatan, foizda Ekin yerlar Kо ` p yillik daraxtzorlar bо‘zyerla r Pichanzor va yaylovlar Dehqonobod 399,7 255,6 2,3 17,4 0,2 1,4 80,9 Kasbi 65,0 51,1 46,3 87,0 3,7 - 9,3 Kitob 174,5 81,1 16,1 26,2 8,8 1,6 63,4 Koson 188,1 143,7 66,1 50,9 1,6 1,8 45,6 Mirishkor 321,1 276,8 58,2 19,9 0,5 0,8 79,0 Muborak 307,0 250,2 32,1 13,3 0,3 - 86,4 Nishon 211,0 153,5 53,6 33,7 1,3 - 65,0 Chiroqchi 283,7 240,2 25,3 50,6 1,1 3,7 44,6 Shahrisabz 166,4 71,8 22,0 34,3 6,1 0,7 58,9 Yakkabog ` 110,1 96,3 29,4 40,6 5,0 2,3 52,1 Qamashi 267,0 133,1 29,9 47,0 1,4 0,01 50,9 Qarshi 91,0 64,8 43,3 67,8 3,9 - 28,3 G ` uzor 265,6 228,7 32,6 27,0 0,4 0,3 72,4 Viloyat bо ` yicha 2849,2 2046,8 457,3 33,1 1,6 1,1 64,2 Manba: O’zbekiston viloyatlari va Qoraqalpog’iston Respublikasi qishloq xujaligi xaritasi albomi – Toshkent 2008

Qashqadaryo viloyati tabiiy geografik joylashuvining o`ziga xosligi yer resurslari tarkibi va undan foydalanishning turli-tumanligi bilan xarakterlanadi. Viloyat hududida joylashgan tumanlar tog`, tog`oldi va voha yerlari sifatida tavsiflanadi. Mavjud 13 tumandan 7 tasi G`uzor, Dehqonobod, Kitob, Chiroqchi, Shahrisabz, Yakkabog` va Qamashi tumanlari Zarafshon va Hisor tog` tizmalari hosil qilgan yarim halqa bo`ylab joylashganligi sababli ularning yer maydonlarining aksariyat qismini tog` va tog`oldi yerlari tashkil qiladi. Bu viloyatda mavjud 2856,8 ming ga yerning 1571,3 ming i yoki taxminan 60 % i demakdir. Viloyat yer resurslaridan foydalanish tahlili shuni ko`satadiki, bugungi kunda tog` va tog`oldi tumanlari yer maydonlari asosan qishloq xo`jaligi maqsadlarida ishlab chiqarish jarayonlariga jalb qilingan. Bu holat viloyatni mamlakat mehnat taqsimotidagi umumiy o`rni, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi, demografik omillar va tog` hamda tog`oldi yerlarning unumdorlik darajasi bilan izohlanadi. Yuqorida qayd qilingan tog` va tog`oldi tumanlarida yer resurslaridan foydalanish xususiyatlarini belgilab beradi. Hususan, viloyatning shimoliy qismida joylashgan Kitob, Chiroqchi, Yakkabog`, Shahrisabz tumanlari tog`oldi yerlarida dehqonchilikning sug`oriladigan va lalmikor turlari keng tarqalgan.Viloyatning janubiy tumanlari G`uzor, Qamashi, Dehqonobod chorvachilik va chorvachilik bilan bog`liq ekinlar yetishtirishga ixtisoslashgan. Dehqonchilik va chorvachilikka ixtisoslashgan tumanlarning yerdan foydalanish tarkibi ham bir xil emas. Jumladan, Kitob, Shahrisabz va Yakkabog` tumanlari yerlarining tarkibida tog` va tog`oldi yerlari ulushining yuqoriligi mazkur hududda asosan bog`dorchilik, meva-sabzavot maxsulotlari va ayrim texnik ekinlarni (paxta, g`alla) cheklangan hajmlarda yetishtirish imkonini beradi. Shuningdek bu hududlarda yerlardan o`rmonchilik, tabiiy qo`riqxonalar, dam olish maskanlari maqsadlarida foydalanilmoqda. Chiroqchi tumani esa ko`proq lalmikor dehqonchilikka ixtisoslashgan bo`lib, xo`jaliklarda boshoqli ekinlar yetishtirish asosiy faoliyat turi hisoblanadi.

Chorvachilik va chorvachilik bilan bog`liq ekinlar yetishtirishga ixtisoslashgan janubiy tumanlarda yer resurslaridan foydalanish tarkibi ham o`ziga xos shakllangan. Chunonchi, G`uzor, Qamashi va Dehqonobodning tog`li hududlarida chorvachilikning rivojlanishi bilan bog`liq yaylovlar, pichanzor va o`rmonlardan samarali foydalanish imkoniyatlari mavjud. Shu bilan birga Dehqonobod va Qamashi tumanlarida dorivor o`simliklar va tog` mevalarini tabiiy sharoitda yetishtirish yo`lga qo`yilgan. Bugungi kunda viloyatda tog` va tog`oldi yerlardan samarali foydalanish salohiyati nisbatan yuqoriligicha saqlanib qolmoqda va ulardan oqilona foydalanish istiqbolda hududning oziq-ovqat va qayta ishlash sanoatini jadal rivojlantirishga shart-sharoit yaratadi. Tog` va tog`oldi hududlarida qulay tabiiy-iqlim sharoit hamda noyob tarixiy obʼyektlarning mavjudligi esa kelajakda mintaqada turizm sohasini rivojlantirishga ham imkon beradi. Bizning fikrimizcha, tog` va tog`oldi yerlaridan foydalanish samaradorligini yanada oshirish uchun viloyat doirasida iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishning maxsus dasturini ishlab chiqish va qabul qilish maqsadga muvofiq. Dasturda mazkur yerlarni hisobga olish tartibini takomillashtirish, ularning holati bo`yicha monitoring yuritish, hosildorlik darajasini saqlab qolish va oshirish chora-tadbirlari asosiy o`rin egallashi lozim. Bu esa faqatgina tog` va tog`oldi yerlaridan foydalanish samaradorligini oshrishgagina emas, balki butun mintaqa iqtisodiy-ijtimoiy salohiyatini kengaytirishga ham xizmat qiladi.

Qashqadaryo viloyati tog` va tog` oldi landshaftlarida qishloq xо`jaligida foydalaniladigan yerlar tarkibi 11-jadval(2011yil) Qishloqtumanlari Maydoni, mingga Qishloq xо ` jaligida foydalaniladigan yerlar, ming ga Shu jumladan sug ` oriladigan yerlar, mingga Yuqori Qashqadaryo 451,0 249,2 81,1 Kitob 174,5 81,1 20,2 Shahrisabz 166,4 71,8 26,2 Yakkabog ` 110,1 96,3 34,7 О ` rta Qashqadaryo 1216,0 857,6 103,6 Dehqonobod 399,7 255,6 2,9 Chiroqchi 283,7 240,2 30,6 Qamashi 266,1 133,1 35,0 G ` uzor 265,6 228,7 35,1 Jami: 1667 , 0 1106 ,8 184 , 7

XULOSA

Tog`lar yer yuzasining tevarak atrofdagi tekisliklar ustidan baland ko`tarilib turadigan qismlari bo`lib, endogen va ekzogen kuchlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar natijasida ularning morfologik xususiyatlari o`zgarib turadi. Bu kuchlarning qaysi biri ustun kelishiga bog`liq holda tog`lar ko`tarilish yoki pasayish tendensiyasiga ega bo`ladi. Tog`larning rivojlanishi ularning tabiatidagi o`zgarishlar bilan bir paytda sodir bo`ladi. Tog`lar tabiati o`ziga xos va xilma-xil bo`lib, yer yuzasidagi tog`larning landshaftlarida umumiylik va hududiylik ( regionallik ) yaqqol namoyon bo`ladi. Tog` hududlaridagi hozirgi landshaftlar balandlik qonuniyatiga bo`ysungan holda pastdan yuqoriga tomon zonalar bo`ylab tarqalgan landshaftlarning balandlik zonalarning tuzilmasi tog`larning balandligiga, tog` yonbag`irlarining quyoshga va nam shamollarga nisbatan ekspozitsiyasining holatiga va boshqa omillarga bog`liq va shu sababli balandlik zonalarining joylanishida tafovutlar mavjud. O`ziga xos tabiat majmualariga ega bo`lgan tog`lar geograflarni doimo diqqat e`tibori markazida bo`lgan. Tog` tabiatining originalligini e`tiborga olgan holda uni o`ziga xos yondashuv bilan o`rganish va bunday tadqiqotlar bilan tog` geografiyasi shug`ullanishi lozimligini ingliz geografi Roderik Petti 1936-yilda ta`kidlagan edi. XX-asrning oxirida tog` regionlari rivojlanishini o`rganadigan fanning yangi ilmiy yo`nalishi-montologiya fani shakllana boshladi. Tog`lar tabiatidan foydalanish tog`larni geografik kompleksining yetakchi komponenti sifatida shakllanishi fan-texnika rivojlangan zamona m izda yetarli ahamiyatga ega ekanligi aniq. Qashqadaryo viloyati tabiiy geografik joylashuvining o`ziga xosligi yer resurslari tarkibi va undan foydalanishning turli-tumanligi bilan xarakterlanadi. Viloyat hududida joylashgan tumanlar tog`, tog`oldi va voha yerlari sifatida tavsiflanadi. Mavjud 13 tumandan 7 tasi G`uzor, Dehqonobod, Kitob, Chiroqchi, Shaxrisabz, Yakkabog` va Qamashi tumanlari Zarafshon va Hisor tog` tizmalari hosil qilgan yarim halqa bo`ylab joylashganligi sababli ularning yer maydonlarining aksariyat qismini tog` va tog`oldi yerlari tashkil

qiladi. Bu viloyatda mavjud 2856, 8 ming ga yerning 1571, 3 ming i yoki taxminan 60 % i demakdir. Qashqadaryo havzasining landshaftlari qadimdan insonning xо ` jalik faoliyatida foydalanilgan. Shu sababli havzaning katta qismida landshaftlar turli darajada antropogen о`zgarishlarni kechirgan va ularni tavsiflashda antropogen omillarning rolini ham albatta e’tiborga olmoq lozim. Ayniqsa, landshaft turi kattaligidagi landshaftlarni ta’riflashda va baholashda ularning antropogen omillar ta’sirida о`rganish darajasi nazardan chetda qolmasligi zarur. Qashqadaryo viloyatining tog` va tog`oldi mintaqalarida aholi sonining ortib borishi natijasida bu hududlarga antropogen tazyiq ham kuchayib bormoqda. Viloyatning shimoliy-sharqiy va sharqiy hududlarida asosiy yer fondi tog` va tog`oldi mintaqasi hisoblanadi, tog` va tog` oldi hududlaridan boshlanuvchi daryolarning gidrologik rejimini saqlashda o`simliklar dunyosi katta ahamiyatga ega. Hozirda tog` va tog` oldi landshaftlaridan noto`g`ri foydalanish, mevali va manzarali daraxtlarni kesib yuborilishi tufayli eroziya holatlari kelib chiqmoqda. Bitiruv malakaviy ishida tog`lar, xususan Qashqadaryo viloyati tog` va tog`oldi landshaftlaridan foydalanish masalalari, mulohaza etilishi tabiat va jamiyat munosabatlariga geoekologik jihatdan yondashilgan bo`lib, bu esa o`z navbatida mavzuning dolzarbligini bildiradi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi tabiiy geografik mazmundagi ish bo`lib, global, regional va lokal tabiiy geografiya sohasidagi ishlar safini ushbu bitiruv malakaviy ishi to`ldiradi deb o`ylaymiz.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. Karimov I.A. “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” T.,1997. 2. Abdullayev S.I. Atrof muhit haqida ta`limot. Ma`ruzalar matni Qarshi,2000. 3. Abdullayev S.I. “Tabiatdan foydalanishning geografik asoslari” Ma`ruzalar matni Qarshi, 2008. 4. Abdullayev S.I., Ahmedov R. Iqlimi. "Qashqadaryo viloyati geografiyasi" Qarshi,1994. 6.29 - 41. 5. AbdullayevS.1.,UsmanovaR."Qashqadaryo viloyati lanshaftlarining rekreasiya imkoniyatlari va ulardan foydalanish" (Tabiat lanshaftlarining ekologik muammolari). Guliston, 1994,6.140-141. 6. Abdullayev S.I., Usmanova R. "Qashqadaryo havzasi lanshaftlarini tasnif qilishning ayrim masalalari" (Janubiy O'zbekiston tabiat manbalaridan oqilona foydalanish masalalari).Toshkent. 1997. 6.22-27. 7. Abdullayev S.I., Murtazayev B.Ch. Qаshqаdаryo hаvzаsi bаlаnd tog‘ l аndshаftlаrining xususiyatlаri 8. Alibekov L.A. Tog` tekislik geokomplekslari tizimlarini o`zaro bog`liqlikda o`rganish predmeti va usullari || O`zbekiston geografiya jamiyati YII s;yezdi materiallari T., 2006. 9. Alibekov L.A.Tog` va tekisliklar orasida moddalarning aylanib yurishi qonuniyat haqida ||O`zbekiston geografiya jamiyati YII s;yezdi materiallari T., 2006. 10. Alibekov L.A., Nishonov S.A. “Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan ratsional foydalanish” T., “O`qituvchi”, 1982. 11. Бабушкин.Л.Н., КогайН.А. Сурхандаринская и Кашкадаринская области. Вкн . " Природние условия и ресурси Юго - ЗападногоУзбекистана . "Ташкент, 1965 с 370-398. 12. Baratov P. “Tabiatni muhofaza qilish” T., “O`qituvchi” 1991. 13. Vahobov H va b. Umumiy yer bilimi. - T.: «Bilim», 2005.

14. Энциклопедической словар юного географа краеведа М., “Педагогика” 1981 - год 15. JumayevT . J . O ` zbekiston tog ` zonasining tabiiy resurs salohiyati va ulardan oqilona foydalanish muammolari || Janubiy O ` zbekistonda geografiya maktabining shakllanishi va rivojlanishi . Termiz , 2006.58-59- b . 16. JurakulovX . Zarafshon – Qashqadaryo vohalarida ekologik ahvol va uni yaxshilash choralari || Tabiiy geografiyaning regional muammolari . Samarqand , 2002. 17. Mamatov A., Axmedov R. Balandlik landshaft komplekslarining Hisor tog`larida namoyon bo`lishini o`rganishga doir || O`zbekiston geografiya jamiyati axboroti. 21- jild . T ., 2000.42-44- bb . 18. Mamatov A ., Abdullayev Q . U ., Xo ` jamqulov Hisor davlat qo ` riqxonasi O ` rta Osiyo tog ` tabiatining andozasi Qarshi “ Nasaf ”, 2000. 19. Mamatov A . Hisor tog ` lari balandlik landshaft komplekslarining muhofaza qilishning dolzarb muammolari || Geografiya va tabiiy resurslardan foydalanish . T., 2001. 20. Mamatov A ., Usmanova R . O ` rtacha va past tog ` larning orografiyasini Hisor tizmasi janubi - g ` arbiy tarmoqlari misolida ta ’ riflash tajrivasi . – O ` zbekistonda geografiyaning dolzarb muammolari . Samarqand, 2009. 21. Murtazayev B.CH., Mamatov A. Geografiya, geografiya va Iqtisodiy bilim asoslari ta`lim yo`nalishlari uchun yozgi o`quv dala amaliyoti uchun ishchi o`quv dastur QDU 2008. 22. Murtazayev B.CH. “Qashqadaryo havzasining landshaft mintaqalari va tabiatdan foydalanish masalalari” Fan – texnika va yoshlar Vqism Qarshi, 2008. 23. Rafiqov A., A`zamov Sh. “Amaliygeografiya” T., “O`qituvchi”, 2000. 24. Rafiqov V.A.Tog` va tog` oldi hududlarining hududlarining ekologik-iqtisodiy barqaror rivojlanishi: muammola, yechimlar va takliflar|| O`zbekiston geografiya jamiyati YII s;yezdi materiallari T., 2006. 25. Soliyev A.O`zbekiston gografiyasi.-T.: “Universitet”,2014. 26. Shermatov Sh., Soatov N.A. “Daryo vodiylari va terassalari”T., “Fan”72y

27. Shubaev P.P. Umumiy yer bilimi. - T.: 1975. 28. Ziyonet. uz 29. “O`zbekiston Milliy Ensiklopediyasi” 1 – 12 – tomlar T., Davlat ilmiy nashriyoti 2006. 30. O`zbekiston Respublikasi biologik xilma-xillikni saqlash milliy strategiya va harakat rejasi. T., 1998.

Qarshi Davlat Universiteti Tabiiy fanlar fakul`teti 5110500 –Geografiya о‘qitish metodikasi yo`nalishi IV kurs bitiruvchisi Norboboyeva Nargizaning “Qashqadaryo viloyati tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish masalalari” mavzusidagi tayyorlangan Bitiruv Malakaviy Ishiga T A Q R I Z “Ekologik xavfsizlik muammosi, - deb ta’kidlaydi I.A.Karimov – allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun inoniyatning umumiy muammosiga aylangan”. Shu sababli bunday sharoitlarda inson tomonidan uning atrof tabiiy muhitga kо`rsatilayotgan ta’sirini tartibga solish, ijtimoiy taraqqiyot va qulay tabiiy muhitni saqlab qolishning о`zaro ta’sirini uyg`unlashtirish, inson va tabiatning о`zaro munosabatlarda muvozanatga erishish muammolari borgan sari dolzarb bо`lib qolmoqda. Hozirgi vaqtda tog` tabiatidan oqilona foydalanish eng muhim tabiiy – ilmiy va ijtimoiy – iqtisodiy muammoni tashkil etadi. Bu serqirra va ko`p jihatli muammoning yechimida geografiya fanlari oldida ham muhim vazifalar turadi. Chunki geografiya jamiyat va tabiat orasidagi munosabatlarni optimallashtirishning asoslarini o`rganadigan fanlardan biri, bu munosabatlarning hududiy jihatlarini o`rganadigan yagona fandir. Mazkur ishning Kirish qismida ishning dolzarbligi, obyekti, predmeti, maqsad va vazifalari, ilmiy yangiligi о`z о`rnida kо`rsatilgan. Bitiruv malakaviy ish “Kirish”, “Tushuntirish qism” va “Xulosa”dan iborat bo`lib, tushuntirish qism II bob va 6 - banddan iborat. Bitiruv malakaviy ish kompyuter yozuvida 79bet dan iborat bo`lib, ishning tushuntirish qismi taqriban 14 270 so`zda bayon qilingan. Bitiruv malakaviy ishga uning mazmumini ixchamroq bayon qilishga imkon beradigan 11 ta jadval, 3 ta rasm va 1 ta kartasxema ilova qilindi. Ishning birinchi bobi “ Tog`larning paydo bo’lishi, rivojlanishi va shakllanish qonuniyatlari”deb nomlangan bо`lib, bobda quyidagi masalalar yoritilgan. “Tog`”, “tog` hududi” va tog` termini bilan bog`liq bo`lgan boshqa tushunchalarning mazmuni va mohiyatini ilmiy jihatdan belgilash tog` landshaftlarining umumiy va hududiy xususiyatlarga hamda tog` hududlari tabiatidan foydalanishni va muhofaza qilishni ilmiy asoslari vatog`larda landshaft tabaqalashuv xususiyatlarining ahamiyati atroflicha yoritilgan va tahlil qilingan. Ishning ikkinchi bobi“ Qashqadaryo viloyati tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish va uni optimallashtirish masalalarini” yoritishga qaratilgan, jumladan, « Qashqadaryo viloyatining tog` va tog` oldi landshaft salohiyati, landshaftlari dan foydalanishning hududiy geoekologik muammolari, holati va ularni muhofaza qilish » masalalariyetarlichabayonetilgan, muammolar о`rganilgan va tahlil qilingan.

Bitiruv malakaviy ishning xulosa qismida hududiy muammo va masalalar bо`yicha umumiy xulosa va tavsiyalar berilgan. Ishda 11 ta jadval, 3 ta rasm va 1 ta kartasxema ilova qilingan bo`lib, bular ishni mazmunan boyitib, amaliy ahamiyatini yanada oshiradi. Bitiruv malakaviy ishning yuqorida keltirilgan yutuqlari bilan bir qatorda ish yuzasidan quyidagi mulohazalarni bildirish mumkin: - Ishda orfografik va stilistik xatoliklar mavjud; - xaritalarning о ` qilishi qiyinroq. Yuqorida keltirilgan mulohazalar ishning umumiy ilmiy va amaliy Ahamiyatiga katta ta’sir kо ` rsatmaydi. Xulosa qilib, Norboboyeva Nargiza Asadjon qizi tomonidan tayyorlangan “Qashqadaryo viloyati tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish masalalari”mavzusidagi Bitiruv malakaviy ish 5110500 - Geografiya о`qitish metodikasi yo`nalishi bо`yicha BMI ga qо`yilgan barcha talablarga javob beradi va uni DAK huzurida himoya qilishi mumkin deb hisoblayman. Taqrizchi: Mirzo Ulug ` bek nomidagi О ` zbekiston Milliy Universiteti «G eografiya » Kafedrasi dotsenti, g.f.n. M.T. Mirakmalov 2015-yil “ 08“ iyun

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI GEOGRAFIYA KAFEDRASI QASHQADARYO VILOYATI TOG` VA TOG` OLDI LANDSHAFTLARIDAN FOYDALANISH MASALALARI Bitiruv malakaviy ish Bajaruvchi: 5110500 – geografiya o`qitish metodikasi yo`nalishining talabasi Norboboyeva Nargiza Asadjon qizi Ilmiy rahbar: katta o`qituvchi Murtazayev B.Ch. Taqrizchi: M.T. Mirakmalov Mirzo Ulug‘bek nomidagi О‘zbekistonMilliy Universiteti «G eografiya » kafedrasidotsenti, g.f.n. Himoyaga qo`yildi 2015-yil “ ”_____________ Kafedra mudiri _____________ QARSHI 2015

O'xshashlar

Tog' landsaftlarining xususiyatlari

Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlarining tabiiy geografik ta`rifi

Qashqadaryo viloyatining madaniy landshaftlari

Qashqadaryo havzasida tabiiy geografik jarayonlarni o`rganishning ahamiyati

Qarshi cho`lining iqlimiy sharoiti va agroiqlimiy hususiyatlaridan foydalanish masalalari