Qashqadaryo havzasida tabiiy geografik jarayonlarni o`rganishning ahamiyati - Geografiya - Diplom ishlar

Qashqadaryo havzasida tabiiy geografik jarayonlarni o`rganishning ahamiyati

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

339.5 KB

Ko'chirib olish

Qashqadaryo havzasida tabiiy geografik jarayonlarni o`rganishning ahamiyati

MUNDARIJA KIRISH I Bob. TABIIY GEOGRAFIK KOMPLEKSLARNI O`RGANISHNING NAZARIY MASALALARI I. 1. Tabiiy geografik komplekslar haqida tushuncha. I. 2. Tabiiy jarayonlar, ularni tiplarga bo`lish va tasniflash. II Bob. QASHQADARYO HAVZASIDA TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLARNING SHAKLLANISH VA RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI II.1 Qashqadaryo havzasining tabiiy geografik tavsifi II.2. Tabiiy jarayonlarning rivojlanishi va tarqalishi va ularga ta`sir etuvchi tashqi omillar II.3. Tabiiy jarayonlarning rel`yef hosil qilishdagi o`rni va ahamiyati Xulosa va takliflar ___________________________ Foydalanilgan adabiyotlar__________________________

KIRISH О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda О‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yо‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga kо‘taradigan yil bо‘ladi” nomli ma’ruzasida “Ayni paytda biz qishloq xо‘jaligi sohasida birinchi navbatda tuproq unumdorligini oshirish choralarini kо‘rish, barcha agrotexnik tadbirlarni о‘z vaqtida bajarish, zamonoviy agrotexnologiyalarni joriy qilish .... lozim ” deyiladi 1 . Qashqadaryo havzasi yer resurslarining potensial imkoniyati juda katta bо‘lishiga qaramasdan turli xil noxush (eroziya, shо‘rlanish, botqoqlanish) jarayonlari ta’sirida ularning mahsldorligi yildan-yilga kamayib boryotganligi kuzatilmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri viloyatimiz hududidagi obikor yerlarning 321,8 ming gektari shamol eroziyasiga, 44,8 ming gektari suv eroziyasiga, lalimikor ekin

maydonlarining 70 % shamol va suv eroziyasiga, yaylovlarning 90 % i shamol va suv eroziyasiga berilgan Yuqorida takidlanganlardan kо‘rinib turibdiki, yer resurslarining holatini yaxshilashga qaratilgan chora tadbirlarni ishlab chiqish shu kunning kechiktirib bо‘lmaydigan vazifalaridan biridir. Prezidentimiz ma’ruzasida kо‘rsatib о‘tilgan yо‘l yо‘riqlarga tayanilgan holda yuqorida ta’kidlab etilgan mulohazalarni e’tiborga olgan holda, mazkur ishda bu sohada kо‘rsatib о‘tilgan muammoli masallarni yechish yо‘llari bu mazkur ishning daolzarb e kanligini belgilaydi. Tadqiqotning о‘rganilganlik darajasi . Adir mintaqasi yerlaridan lalimikor dehqonchilikda oqilona foydalanish masalalar bilan M.V.Belotserkovskiy, M.B.Doshchanov, A.Dj.Djerrord, L.O.Korpachevskiy, 1 Ma’rifat2012 yil 24 yanvar № 007 (14556) A.A.Rafiqov F.P.Mamatov, I.A.Snachkov, X.T.Nazarov, F.N.Xikmatov, M.Muradov, A.M.Ochilov, L.A.G‘afurova, K.I.Shadraimova, SH.R.Ubaydullayev, O. Murodov, T. Muxammedov A. Nigmatov, va boshqa olimlarning ilmiy tadqiqotlarida yoritilgan. Bitiruv malaka ishining maqsadi . Viloyat qishloq xо‘jaliginig turli tarmoqlarida foydalanilayotgan yerlarning mahsuldorligini oshirish bо‘yicha joy tabiiy sharoitlarning geografik tahlili qilish asosida yerlardan dehqonchilikda foydalanishda inson va tabiat о‘rtasidagi о‘zaro aloqalari natijasida yuzaga kelish mumkin bо‘lgan jarayonlarning salbiy oqibatlarini aniqlash va bunday jarayonlarni tugatishga yо‘naltirilgan ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqish

Tadqiqot obyekti Qashqadaryo hududlarida yerlardan dehqonchilikda foydalanish jarayonida yuzaga kelayotgan turli xil eroziya jarayonlarini о‘z ichiga oladi. Tadqiqot predmeti - yerlardan dehqonchilikda foydalanishda jarayonida yuzaga kelishi mumkin bо‘lgan salbiiy jarayonlrning oldini olmshga qaratilgan zamonoviy texnologiyalarning mazmuni va shakillarini о‘z ichiga oladi Bitiruv malaka ishining vazifalari. 1. Yaylov, lalimikor va obikor dehqonchilik maydonlarining tabiiy sharoitlarini о‘rganish 2. Yer resurslaridan hozirgi davrda foydalanishning samarador yо‘llarini tahlil etish 3. Yaylov, lalimikor va obikor dehqonchilik maydonlarida yuzaga kelgan eroziya jarayonlarining о‘ziga xos yо‘nalishlarini tadqiqi qilish 4. Yer resurslaridan foydalanish bilan bog‘liq bо‘lgan eroziya jarayonlarining kelib chiqish sabablarini tahlil qilish 5. Havzasining yer usti tuzilishi va tuproq iqlim sharoitlaridan kelib chiqib eroziyaga beriluvchan maydonlar uchun yangi agrotexnik tadbirlar majmuasini qо‘llashga oid ilmiy uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish Tadqiqot metodlari . Tadqiqotni olib borish jarayonida ilmiy-uslubiy adabiyotlarni, kartografik va statistik ma’lumotlarni tahlil qilish va kuzatish metodlari. Tadqiqotning metodologik asosi . "О‘zbekiston Respublikatsiya Konstitusiyasi", "О‘zbekiston tabiatini muhofaza qilish tо‘g‘risidagi qonun" "Yerlardan oqilona foydanish tо‘g‘risidagi qonun", prezidentimiz I.A.Karimovning tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni tashkil etishga yо‘naltirilgan asarlari va ma’ruzalari ham ularda

bayon etilgan yondoshuvlar, mazkur tadqiqot muammosiga oid metodik adabiyotlarga tayanilgan. Bitiruv malaka ishining ilmiy yangiligi. Yer resurslaridan foylanishning muhim talablaridan biri mavjud yerlaridan foydalanishda yuqori natijalarga erishish texnologiyalaridan foydalanish о‘ziga xos yondoshuvlarni talab etadi. Viloyatimizning yaylovlarida lalimikor va obikor yerlarida dehqonchilikda foylanishlarda tabiat va jamiyat qonuniyatlarining о‘zaro aloqadorligini ta’minlash dolzarb mumammolardan biri ekanligi nazariy jihatdan asoslangan Yer resurslaridan dehqonchilikda foylanish eroziya jarayonlarining oldini olishga qaratilgan yangi texnologiyalarningn tadbiqiga doir tavsiyalar ishlab chiqilib, ularning samaradorlik darajasi aniqlangan. Bitiruv malaka ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. 1. Yer resurslaridan foydalanishda eroziya jarayonlarini oldini olishga qaratilgan yangi texnologiyalarni tadbiq etishga doir ilmiy-metodik tavsiyalar bilan boyitildi. Tadqiqot mavzusiga oid ilmiy-metodik adabiyotlar, kartografik va statistik materialar tahlil etishning metodologik asoslari takomillashtirildi. 2. Tadqiqot mavzusiga oid mavzular bо‘yicha olib borilgan texnologik yondoshuv mavjud yer resurslaridan oqilona foydalanishning samaradorligining oshishiga yordam beradi 3. Yer resurslaridan foydalanishda eroziya jarayonlarining oldini olishga oid ishlanmalardan, shuningdek bu sohada qо‘llanilgan yangi texnologiyalar asosida ishlab chiqilgan ishlar metodikasidan, shunga о‘xshash hudulardan foylanish jarayonida qо‘llanilishi mumkin. Bitiruv malaka ishining mazmuni. Bitiruv malaka ishining birinchi bobda tabiiy resurslar va ulardan foydalanishning hozirgi holatining tavsif i bayon etilib, unda

dastlabki bandida resurs haqida tushuncha va uning umumiy ta’rifi va ikkinchi bandida yer resurslari va ularning potensial imkoniyatlari hamda ulardan foydalanishning hozirgi holatibayon etiladi. Ikkinchi bobda esa, eroziya jarayonlarining nomoyon bо‘lish qonuniyatlari va asosiy faktorlari bayon etilgan bо‘lib uning birinchi bandida e roziya haqida tushuncha, ikkinchi bandida e roziya jarayonlarining nomoyon bо‘lishining va yakunlovchi uchinchi bandida eroziya jarayonlarini shakillantiruvchi asosiy faktorlar yoritilgan. Uchinchi bobi Qashqadaryo viloyati yer resurslaridan foydalanish jarayonida kuzatiladigan eroziya jarayonlari va ularning oldini olish masalalariga qaratilgan bо‘lib, uning birinchi bandida Qashqadaryo viloyati yer resurslarining umumiy tuzilmasi, ikkinchi bandida, yer resurslaridan foydalanish jarayonida kuzatiladigan eroziya, uchinchi bandida eroziya xovfi bо‘yicha rayonlashtirish va yakuniy tо‘rtinchi bandida eroziyaga qarshi kurash choralari bayon etilgan Xulosa qismida yerlardan foydalnish sohasida eroziya jarayonlarining oldini olishga qaratilgan agrotexnik tadbirlar asosida tavsiyalar va takliflar berilgan. Bitiruv malaka ishining hajmi. Ish kirish, ikki bob, besh band, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxatidan iborat bо‘lib 66 sahifada bajarilgan Ushbu ishning mazmunini boyitish maqsadida ta karta sxema, ta jadval va diagramma ilova qilindi. Ushbu ishni bajarish jarayonida shu mavzu doirasidagi adabiyotlardan, о‘zimizning bevosita dala kuzatish ishlarimizdan va shu sohaga tegishli mutaxassislarning maslahatlaridan hamda kafedramiz professor о‘qituvchilarining ilmiy ishlaridan keng foydalandik.

I Bob. TABIIY GEOGRAFIK KOMPLEKSLARNI O`RGANISHNING NAZARIY MASALALARI I. 1. Tabiiy geografik jarayonlar haqida tushuncha Tabiiy geografik jarayonlar deb, tabiiy va sun’iy omillar tasirida sodir bo’ladigan jarayonlarga aytiladi. Tabiiy geografik jarayonlar tog’ jinslarining yemirilishida, tog’ jinslarining fizik holatining o’zgarishida, yer yuzasi relefining shakllanishi va o’zgarishida, vulqon va zilzilalar sifatida, atmosfera hodisalari rivojlanishida namoyon bo’ladi.Tabiiy geografik jarayonlar rivojlangan hududlarda turli xil inshootlarni joylashtirish, qurish va ishlatishda ma’lum bir qiyinchiliklar tug’iladi.Shuning uchun tabiiy geografik jarayonlar rivojlangan va tarqalgan joylarda turli xil inshootlar qurishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish muammosi vujudga kelmoqda. Zilzila, vulqon, sel, surilma, ko’chki, botqoqlanish, ko’p yillik muzloq, qurg’oqchil, o’pirilma tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib borish uchun hozirgi paytda mahsus qoidalar, yo’riqnomalar ishlab chiqilgan. Tabiiy geografik jarayonlar tabiiy va sun’iy omillar ta’sirida vujudga keladi va r ivojlanadi.Tabiiy omillar o’z navbatida ikki katta guruhga bo’linadi: yerning ichki

kuchlari bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar va tashqi kuchlar yoki tashqi omillar bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar. Yerning ichki kuchlarini endogen (yunoncha “endo”-ichki “genos”kelib chiqish) kuchlar deb ataladi. Ular ta’sirida vulqonlar o’tiladi, zilzilalar sodir boladi. Bunday jarayonlar endogen jarayonlar deb ataladi. Tashqi omillarni ekzogen (yunoncha "exo" - tashqi. "genos" kelib chiqish) omillar yoki kuchlar deb ataladi. Tashqi kuchlar ta’sirida vujudga keladigan jarayonlar ekzogen jarayonlar deb ataladi. Bunday jarayonlar Quyosh issiqligi, og’irlik kuchi, yer usti va osti suvlari hamda organizmlar ta'sirida vujudga keladi, rivojlanadi. Ekzogen jarayonlarga nurash, eroziya, qirg'oq larning yemirilishi, muz va shamolning ishi kabi hodisalar ham kiradi. Sun'iy omillarni antropogen yoki texnogen omillar deb ham ataladi. Ularga insonning turli xil xo'jalik faoliyati kiradi: qishloq xo'jaligi, suv xo'jaligi, tog'-kon sanoati, metallurgiya, shahar qurilishi, transport va boshqalar. Sun'iy omillar ta'sirida antropogen yoki texnogen jarayonlar sodir bo'ladi. Bunday jarayoniarga suril malar, yer yuzasining cho'kishi, o'pirilishlar, yer osti suvlari sathi ko'tarilishi yoki pasayishi, daryo va ko'llarning qurishi, yangi suv havzalarining vujudga kelishi, yerlarning sho'rlanishi kiradi. Maz kur jarayonlar xalq xo'jaligiga katta zarar yetkazadi. Endogen omillar (kuchlar) ta'sirida vulkan otilishi va zilzilalar ro'y beradi. Ular juda katta talofat, vayronagarchiliklar keltiradi, ayrim hollarda ko'plab odamlaming fojeali halok bo'lishiga olib keladi. Shuning uchun bunday hodisalar sodir bo'ladigan hududlarni aniql lash, baholash va bashorat qilish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.Quyida ularni ko’rib chiqamiz. Zilzilalar. Sizga ma’lumki, Yer po'sti juda ulkan palaxsalardan, ya'ni litosfera plitalaridan iborat. Bu litosfera plitalari doimo harakatda, ular bir-biri bilan o'zaro to'qnashib turadi. Ikkita litosfera plitasi to’qnashgan joylarda tez-tez vulkan va zilzilalar sodir bo'lib turadi. Bunday mintaqalar seysmik mintaqalar deb ataladi. Yer

yuzasida ikkita asosiy seysmik mintaqa mayjud: 1) Tinch okean seysmik mintaqasi; 2) Yevropa-Osiyo seysmik mintaqasi. Mamlakatimiz O'zbekiston Yevropa-Osiyo seysmik mintaqasida joylashgan. Shu sababli, mamlakatimizda ayrim yillari kuchli zilzilalar sodir bo’lib turadi, Masalan, 1902-yilda Andijonda, 1932-yilda Tomdibuloqda. 1946-yilda Cholqolda, 1959-yilda Burchmullada, 1966- yilda Toshkentda, 1976-yilda Gazlida, 1980-yilda Nazarbekda va boshqa joylarda zilzilalar sodir bo’ldi Zilzila 12 balli seystnlk shkalasining qisqacha tavsifi 1- jadval Ballar Zilzilalar kuchi Roy beradigan jarayon ta’rifi 1 Sezilmaydi Faqat asboblar qayd etadi 2 Juda kuchsiz Sokin vaziyatdagi odamlargina sezadi 3 Kuchsiz Bino ichidagi ayrim okdamlargina sezadi 4 Sezilarli Uydagi jixozlar harakatga keladi 5 Kuchliroq Bino va jixozlar tebranib uyqudagilar uyg’onad 6 Kuchli Hamma tashqariga oshiqadi,buyumlar o’rnidan qo’zg’alib uyning suvoqlari ko’chadi 7 Juda kuchli Imoratlar shikastlanib g’ishtli devorlar

yoriladi,tog’larda qoyalar ko’chadi 8 Vayron qiluvchi Binolar kuchli shikastlanib tog’larda surilmalar yuz beradi 9 O’ta vayron qiluvchi Binolar buzilib yer ostida quvrlar uziladi,qoyalar qulab tepaliklar suriladi, yer yoriqlarining eni 10 sm ga yetadi 10 Yakson qiluvchi Yer yoriqlarining eni 1 m ga yetadi,to’g’on va dambalar ishdan chiqadi, temir yo’llar bukiladi,yangi ko’llar oaydo bo’ladi 11 Halokatli Yerda keng va chuqur jarliklar hosil bo’ladi, qoyalar qulab binolar butunlay buziladi, yer 2 tomonlama silkinadi 12 O’ta halokatli Yerning qiyofasi o’zgaradi, daryolar o’zanini o’zgartiradi Vulqonlar . Tinch okean qirg'oqlari va unga tutashgan orollarda keng tarqalgan. Mazkur minlaqada 800 dan ortiq harakatdagi vulkanlar mavjud bolib, u "Tinch okea olovli halqasi'" deb ataladi. Bundan tashqari, Yerning ichki kuchlari ta'sirida geyzerlar va issiq buloqlar otilishi, yer yuzasi bir qismining asta cho'kishi va boshqa qismining esa asta ko'tarilishi ham sodir bo'lib turadi. Ayrim vulkanlar odamning ko'z o'ngida sodir bo'ladi. Parikutin vulkani shunday vujudga kelgan. 1943-yil 13-fevralda Meksikaning janubidagi kichik qishloq aholisi kuchsiz, ammo tez-tez takrorlanib turgan yer osti zarblarini sezgan. 20-fevralda m akkajo'xori ekilgan dala o'rtasida uzunligi

20 m dan ortiqroq yoriq paydo bo'ldi. Undan qora tutun ko'tarilib, bir necha kundan so'ng kuchli portlash ro'y berdi, alanga paydo boldi, yoriqdan kul, toshlar otilib chiqa boshladi 2 soatdan so'ng esa balandligi 2mga yetadigan marza vujudga keldi. Keyingi kunlarda bu marza o'sa boshladi, besh kundan so'ng uning balandligi 160 metr bo'ldi. 1946-yilga kelib uning balandligi 518 metrga, 1952-yilda esa 2800 metrga yetdi. Geyzerlar va issiq buloqlar asosan vulkanlar tarqalgan mintaqal arda uchraydi. Ulardan binolarni isitishda hamda elektrenergiya olishda foydalaniladi. Bunday ishlar Islandiya, Yaponiya, ItaliY. Rossiya va Yangi Zelandiya davlatlarida yo'lga qo'yilgan. Yer yuzasining asta-sekin cho'kishi okean va dengiz qirg'oqlarida joylashgan davlatlar uchun katta zarar yetkazadi. Masalan, Niderlandiya qirg'oqlarining cho'kishi munosabati bilan u yerlarda yirik t o'g'onlar qurilgan, to'g'onning balandligi har yili orttirib turiladi. Hozirgi paytda Niderlandiya hududi dengiz sathidan pastda hisoblanadi. Tashqi (ekzogen) kuchlar ta'sirida nurash, sel, eroziya, surilmalar, karst, qor ko 'chkisi va boshqa jarayon lar sodir bo’ladi. Nurash deb, haroratning o'zga rishi, kimyoviy jarayonlar, atmosfera, suv va organizmlar ta'sirida tog' jins larining yemirilishiga aytiladi. Nurash uch turga ajratiladi: fizik, kimyoviy va organik nurash. Fizik nurash asosan harorat va namlikning o'zgarishi natijasida sodir bo'ladi. Kunduzi havo haroratining ko' tarilib ketishi natijasida tog ’ jinsla rida darzlar hosil bolib, ular bo'lak larga bo’linib ketadi. Ammo tog' jins larining kimyoviy tarkibi o'zgarmay di. Fizik nurash cho’llarda va qoyali tog'larda keng tarqalgan. Kimyoviy nurash deb, havo, suv ta'sirida tog' jinslarining yemirilishi va kimyoviy o’zgarishiga aytiladi. O'pirilish va nurash Kimyov iy nurash ta'sirida barqaror miner allar hosil bo'ladi.

Organik nurash deb, tog' jinslarining organizmlar (o'simlik, hayvonot dunyosi, mikroorganizmlar) ta'sirida yemirilishiga aytiladi. Sel tog'li o’lkalarda jala yog'ishi naijasida hosil bo'ladi. Sellar o'zi bilan birga loyqa va toshlarni olib keladi. Uning tezligi soatiga 10-15 km ni tashkil etishi mumkin u yo'lida uchragan hamma narsani yuvib ketadi va juda katta moddiy va ma'naviy z arar yetkazadi. Masalan, Peruda 1970-yilda sel kelishi natijasida 50 ming kishi halok bo'lgan, 800 ming kishi boshpanasiz qolgan bir qancha shahar vayronaga aylangan. Sel hodisasi O'rta Osiyoda, Kavkazda, Qrimda. Yevropa va Amerikada ko'proq sodir bo'ladi. Eroziya (lotincha "erosio" - yeyilish, yuvilish) deb tog' jins larining oqar suvlar ta'sirida yuvilishiga aytiladi. Eroziya yuza lama va chiziqli turlarga bo'linadi. Yuzalama erozi ya jarayoni tog' yonbag’irlarida keng tarqalib, Uning oqibatida tog’ yonbag'irlaridagi jinslar yuvilib, pastga tushadi. Yumshoq jinslardan tashkil topgan qiya joylarda yuvilish natijasida jarlar vujudga keladi. Chiziqli ero ziya daryo eroziyasi deb ham ataladi. Buning natijasida daryo o’zanlari va qirg'oqlari yuviladi. Daryo qirg'oqlarining yuvilishi Xorazm va Qo raqalpog'istonda "deygish" deb ataladi. Amudaryo 1925-yilda sobiq To'rtko'l shahriga yaqin joydan oqib o'tar edi, 1938-yilga kelib Amudaryo shaharai yuvib kela boshladi, 1950-yilga kelib esa daryo To'rtko'l shahrini butunlay yuvib ketgan. Keyinchalik daryod an ancha uzoqda yangi, hozirgi To'rtko'l shahri bunyod etildi. Okean va dengiz qirg'oqlarining to'lqinlar tomonidan yemirilishi abraziya (lotincha '"abrasio" - qirish. qirtishlash) deb ataladi. Abraziya natijasida okean va dengiz qirg'oqlarida tekisliklar hosil bo'ladi Surilma deb, tog' jinslarining og'irlik kuchi ta'sirida pastga qarab surilishiga aytiladi.Surilmalar, asosan togli o’lkalarda sodir bo’ladi. Surilmalar ham sellar kabi xalq xo ' jaligiga juda katta moddiy zarar yetkazadi . Masalan, 1963-yil 9-oktabrda Italiyaning Polve daryosi vodiysida Vayont to’g’oni atrofida hosil bo’lgan surilma suv omboriga surilib tushgan. Uning hajmi 240 mln kub/metr bo’lgan. Suv ombori 15-30

sekund ichida surilib tushgan jinslar bilan to’lib qolgan. Suv omboridan chiqqan suv 100 m balandlikda oqib, yo’lidagi Panjerono, Pirago, Vilganovo, Rivanota va Faye shaharlarini yuvib ketgan. 7 minut davom etgan halokat oqibatida 3 ming kishi halok bo’lgan. Karst deb eriydigan tog' jinslarini yer usti va yer osti suvlari ta’ sirida eritib oqizib ketilishiga va yer ostida turli xil bo'shliqlaming-g’orlarning hosil bo'lishiga aytiladi. Suvda tez eriydigan jinslarga ohaktoshlar, dolomitlar, bo'r, mergel , gips va turli xil tuzlar kiradi. Bunday jinslar tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib borish ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Sun`iy omillar ta`sirida sodir bo`ladigan jarayonlar . Sun'iy omillarga ilgari aytganimizdek, qishloq va suv xo'jaligi, sanoat va transport vositalari ta'sirida sodir bo'ladigan jarayonlar kiradi. Qishloq xo'jaligining rivojlanishi natijasida sho’rlanish. shamol va suv eroziyasi ham rivojlanadi. Yer osti suvlari sathi yer yuzasiga yaqin joylashgan bo'lsa, suvlarning bug'lanishi oqibatida tuproq sho'rlana boshlaydi. Chunki suv bug'langanda uning tarkibidagi tuzlar tuproqda qolib, tuz miqdorining ortib ketishiga olib keladi. Shunday holat Xorazm vohasida va Mirza cho'lda namoyon bo'lmoqda. Shamol eroziyasi doimiy shamollar esadigan joylarda ko'proq uchraydi, bunda tuproqning yuqori unumdor qismi uchirib olib ketiladi. Suv eroziyasi qiya joylarni sug'orish jarayonida ro'y beradi va turli kattalikdagi jarlarning vujudga kelishiga va hosildor yerlaning ishdan chiqishiga olib keladi. Suv inshootlarining qurilishi ham ayrim noxush hodisalami kel tirib chiqaradi. Qoraqum kanalining qurilishi, Amudaryo va Sirdaryo suvlarining sug'orishga sarflanishi natijasida Orol dengizining sathi 1960-yildan so'ng pasaya boshladi. Orol dengizi tubining ochilib qolgan qismidan tuzlarning shamollar ta'sirida uchirib olib ketilishi

natijasida Orol bo'yi atrofidagi yerlarning sho'rlanish darajasi ortib bormoqda. Hozirgi paytda Orol tubining ochilib qolgan joylariga tuzlarning uchirib ketilishining oldini olish maqsadida sho'rga chidamli o'simliklar ekilmoqda. Sanoat tarmoqlarining rivojlanishi munosabati bilan turli noxush tabiiy geografik jarayonlar vujudga keladi. Masalan, tog'-kon sanoatining rivojlanishi natijasida juda ulkan surilmalar, yer yuzasining cho'kishi, o'pirilishlar, yer osti suvlari sathining pasayishi va boshqa hodisalar ro'y beradi.Ohangaron vodiysida 20-25 yil davomida ko'mir gazga aylantirihshi oqibatida yer ostida 1km 2 dan ortiqroq may donda bo'shliq hosil bo'lgan. Natijada, tog' yonbag'rining barqarorligi buzilib, hajmi 700-800 mln m 3 ni tashkil qilgan surilma hosil bo'ldi va xalq xo'jaligiga katta moddiy zarar yetkazdi. Foydali qazilma konlarini qazib olish jarayonida suvlarni kondan tashqariga chiqarib yuborish oqibatida yer osti suvlarining sathi keskin pasayib ketadi. Juda katta maydonlarda neft va gaz qazib olish esa yer yuzasining cho'kishiga olib keladi. Masalan, neft va gaz qazib olish natijasida Rossi yaning G'arbiy Sibir pasttekisligi cho'kmoqda, oqibatda bu tekislikda yer osti suvlari sathi ko'tarilib, botqoqliklar va ko'llar maydoni kengayib bormoqda. Sanoat korxonalaridan atmosferaga chiqarilayotgan changlar havoni ifloslab "issiqxona samarasi"ni keltirib chiqarmoqda, oqibatda Yer yuzasidagi o'rtacha harorat oshib bormoqda. I.2. Tabiiy jarayonlar, ularni tiplarga bo`lish va tasniflash Inson tabiat bilan doimo chambarchas aloqada bo`ladi, tabiat bag`rida yashaydi va o`zining xo`jalik faoliyatida tabiiy boyliklardan unumli foydalanish yo`llarini tobora takomillashtirib boradi. Shuning uchun ham inson tabiatning paydo bo`lish qonuniyatlarini, rivojlanish yo`llarini, tabiat uchun xarakterli bo`lgan jarayon, voqea va hodisalarning borishini bilib olishga harakat qiladi.

Insonga tabiat sirlari aniq bo`lgandagina uning boyliklaridan unumli foydalanish yo`llari keng ochiladi. Aks holda inson faoliyati tabiiy boyliklarni isrof bo`lishiga sababchi bo`ladi. Tabiat insonning noto`g`ri harakatini kechirmaydi. Uning har bir o`rinsiz harakati uchun o`z vaqtida qasos olib boradi. Bularning hammasi insonning oldiga tabiatda ro`y beradigan geografik jarayonlarning rejimini voqea- hodisalarning sodir bo`lish, rivojlanish yo`llarini hamda ulardan paydo bo`ladigan hosilalarni qunt bilan o`rganib borish kerak, kabi muhim nazariy va amaliy masalalarni qo`yadi. Tabiatda ham xo`jaligiga katta zarar yetkazuvchi inson faoliyatining keng quloch yoyishiga har tomonlama to`sqinlik qiluvchi bir qator jarayonlar, voqealar, hodisalar borki, ularni o`rganmasdan turib, mamlakat xalq xo`jaligini rivojlantirish qiyin bo`lib qoladi. Ular o`z mohiyati bilan tabiiy ofatlardir. Shular jumlasiga zilzila, surilma, tog`larning o`pirilishi, eroziya, karst, sel, suffoziya, ko`chki, bo`ron, dovul, yashin, daryo suvlarining toshishi, tuproqning sho`rlanishi kabi tabiiy hodisalar kiradi. Tabiatda bo`ladigan hamma geologik jarayonlar kelib chiqishiga qarab, endogen (ichki) va ekzogen (tashqi) jarayonlarga bo`linadi. Relyef (frans, relief, lot. relevo — kо‘taraman) (geografiyada) — yer yuzasi, okean va dengiz tubidagi tashqi kо‘rinishi, о‘lchamlari, kelib chiqishi, yoshi va rivojlanish tarixiga kо‘ra turli-tuman notekisliklar: tog‘, tekislik, payettekislik, adir, yassitog‘, tepalik, qir, vodiy, botiq, soylik, jarlar va b. Past-balandliklar majmui. Relyef kattaligiga kо‘ra quyidagi toifalarga ajratiladi: megarelyef (materik dо‘ngliklari, okeanlar tubi), shuningdek, bir qadar kichikroq bо‘lgan shakllar (tog‘ sistemalari, tekisliklar);

makrorelyef (tog‘ tizmalari, tog‘lar oralig‘idagi botiqlar, qirlar, pasttekisliklar); mezorelyef (jarliklar, suv osti kan’onlari, tepaliklar); mikrorelyef (karst chuqurliklari, jarlar, dо‘ng tepa, dasht tepa va b.); n a n o relyef (juda kichik chuqurchalar, dо‘ngchalar va b.). Bu bо‘linish shartli ravishda ajratilgan. Muhim orografik birliklarni tavsiflovchi relyef ning tashqi yoki morfografik belgilari, shuningdek, uning miqdoriy xususiyatlari relyef ni kompleks baholash uchun har doim ham ishonchli asos bо‘la olmaydi, chunki bir xil tashqi kо‘rinishga ega shakllarning kelib chiqishi va rivojlanishi turlicha bо‘lishi mumkin. Relyef endogen (ichki) va ekzogen (tashki) kuchlarning birgalikda hamda muntazam о‘zaro ta’siri natijasida vujudga keladi. Shuningdek, Yer yuzasining shakllanishiga gravitatsiya jarayonlari, inson faoliyati ham о‘z ta’sirini kо‘rsatadi. Endogen jarayonlar (Yer pо‘stining tektonik harakatlari) ta’siri natijasida nisbatan yirik mikyosdagi — kuruklik, dengiz va okeanlar tubida strukturali re lyef shakllari hosil bо‘ladi. Yirik re lyef shakllarining vujudga kelishi (sayyoraviy masshtabda), shuningdek, kosmik kuchlar— Yerning aylanishi, Quyosh, Oy tortilishi va b. bilan ham bog‘liq. Ekzogen kuchlar (oqar suvlar, dengiz tо‘lqinlari, shamol va h.k.) odatda, nisbatan maydaroq relyef shakllarini yuzaga keltiradi, yirik masshtabli relyef larni yemiradi, pasaytiradi, mayda shakllarga bо‘lib yuboradi, pastqam joylarni nurash mahsulotlari b-n tо‘ldiradi. Endogen kuchlar natijasida yuzaga kelgan relyef shakllari morfostrukturalar tarkibiga kiritiladi. Ularda Yer pо‘stining geologik strukturasi (tuzilishi) aniq ifodalanadi. Relyef dagi katlamlar gorizontal yotgan platformali geologik strukturalarga tekislik xududlar, burmali strukturalarga tog‘li о‘lkalar tо‘g‘ri keladi. Relyef ning nisbatan mayda, asosan, ekzogen jarayonlar ta’sirida vujudga kelgan shakllari (daryo

vodiylari, jarliklar, barxanlar, qator tepalar va b.) morfoskulpturalar sifatida ajratiladi. Relyef ning kelib chiqishi va shakllanishini geomorfologiya fani о‘rganadi. Relyef ni о‘rganish natijalaridan bir qator masalalar: melioratsiya, muhandislik texnik izlanishlar, foydali qazilmalarni qidirish va h.k.da foydalaniladi. DENUDATSIYA (lot. denudatio — ochilib qolish, ochilma) — yemirilgan tog‘ jins, bо‘laklarining yer yuzasi pastqam joylariga suv, shamol, muzlik va bevosita о‘z og‘irlik kuchi ta’sirida siljib borib tо‘planishi jarayonlarining majmui denudatsiya jadalligiga va xarakteriga tektonik harakatlar, joyining iqlimi, tog‘ jinslarining mineral tarkibi, tuproq-о‘simlik qoplamining tuzilishi va inson faoliyati kuchli ta’sir qiladi. Denudatsiya uzoq davom etganda yer yuzasining relyefi tekislanadi, ayrim joylari pasayadi, pasttekislik va peneplenlar tarkib topadi. Bular keyinchalik bо‘ladigan tektonik xarakatlardan kо‘tarilib tog‘larning suvayirg‘ich qismida va yon bag‘irlarida baland denudatsion tekisliklar xosil qiladi. Muhandislik geologiyasiga taalluqli geologik jarayonlar klassifikatsiyas tasnifi 1937-yilda F.P.Savarinskiy tomonidan ishlab chiqilgan. Keyinchalik, I.V.Popov, A.M.Drannikov va boshqa olimlar bu klassifikatsiyani yangi omil asosida mukammallashtirildilar. 2-Jadval Muhandislik geologiyasiga taaluqli geologik jarayonlar klassifikatsiyasi. Geologik jarayonlarning sodir bo’lishi va rivojlanishidagi asosiy faktorlar. Geologik jarayonlarning nomlari. 1. Yer yuzasidagi suvlarning faoliyati bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar. 1.qirg’oqlarning yuvilishi ( dengiz abraziyasi va daryo eroziyasi). 2.qiyaliklarning yog’in suvlari bilan yuvilib, jarliklar paydo bo’lgan.

3.sellar va suv toshqinlari. 2.Yer usti va yer osti suvlarining faoliyati bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar. 4.botqoqlik. 5.namlik tasirida cho’kish. 6. karst. 3.Yer osti vayer usti suvlarining faoliyati bilan bog’liq bo’lgan qiyaliklarda uchraydigan jarayonlar. 7.surilishlar( ko’chish ) 8.o’prilishlar. 4.Yer osti suvlarining faoliyati bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar. 9.suffoziya 10.plivunlar(gruntlarning oqishi). 5.Shamol faoliyati bilan bog’liq bo’lgan geologik jarayonlar. 11.yemirilish. 12.to’planish. 6.Tog’ jinislarning muzlashi va erishi bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar. 13.tuproqning muzlashi vamuzlash tasirida ko’chishi. 14.abadiy muzliklar. 7.Tog’ jinislarning ichki kuchi bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar. 15. cho’kish. 8.Yerning ichki kuchi bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar. 16. zilzila. 9.Inson faoliyati bilan bog’liq bo’lgan geologik jarayonlar. 17.yerning ustida va ostida bo’ladigan deformatsiyalar.(surilish, o’pirilish, cho’kish va b).

Geologik jarayonlar muhandislik-geologik jarayonlardan hosil bo`lish vaqti bilan farq qilib, qadimiy va hozirgi zamonlarga bo`linadi. Tabiatda ro`y beradigan jarayonlar o`rganilish maqsadiga ko`ra, muhandis- geologik tomondan o`rganilganidek, muhandislik-geologik jarayonlar, geomorfologik tomondan o`rganilganda, geomorfologik jaryonlar, umumiy ixtisoslikka ega bo`lgan geologik tomondan o`rganilganda, dinamik jarayonlar, tabiiy geografik xarakterdagi tadqiqotlarda tabiiy geografik jarayonlar deb yuritiladi. Bu jarayonlar geografik qobiqning yer po`stlog`i yuzasida tabiiy komponentlarning o`zaro ta`sirida ro`y berganligi sababli biz umumiy nom bilan tabiiy jarayonlar deb atashni lozim topdik. Qashqadaryo havzasida tabiiy jarayonlarning xilma-xil ko`rinishi va barcha tiplari keng tarqalgan bo`lib, quyida biz bu jarayonlarning namoyon bo`lishi va geografik tarqalish ta`rifiga to`xtalamiz. Chunki, muayyan hududni o`zlashtirishda bu jarayonlarning rivojlanganligini va umuman mavjudligini hisobga olishga to`g`ri keladi. II Bob. QASHQADARYO HAVZASIDA TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLARNING SHAKLLANISH VA RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI II .1 Qashqadaryo havzasining tabiiy geografik tavsifi

Qashqadaryo viloyati O’zbekistonning janubida joylashgan bo’lib, geografik jihatdan muhim tabiiy va iqtisodiy ahamiyatga egadir. Viloyat shimolda Samarqand, shimoli-g’arbda Buxoro va sharqda hamda janubi-sharqda Surxandaryo viloyati bilan chegaradosh. Shimoli sharqda Tojikiston bilan chegaradosh. Viloyatimizning umumiy yer maydoni 28.6 ming km 2 bo’lib respublika hududining 7% ini tashkil etadi. Viloyat g’arbdan sharqqa 293 km, shimoldan janubga 195 km masofaga cho’zilgan. Hudud chegarasining umumiy uzunligi 795 km, shundan 405 km tog’lardan o’tadi, 390 km past-tekisliklardan iboratdir. Viloyat hududining katta qismi to’rtlamchi davr yotqiziqlaridan tarkib topgan va g’arbga tomon qiya tekisliklardir. Bu yotqiziqlarni tevarak atrofdagi tog’lardan daryolar oqizib tushgan. Tekislikda asosan allyuvial tuproqlar hosil bo’lgan. Qarshi cho’lida och tusli bo’z tuproqlar, sur qo’ngir cho’l tuprog’i, taqir va boshqa tuproqlar uchraydi. Zarafshon tizmasining eng g’arbiy qismi Qoratepa tog’lari deb ataladi. Bu tog’lar Taxtaqoracha dovonidan boshlanib g’arbda Ugurtan dovongacha cho’zilib boradi. Qoratepa tog’larining ko’p qismi qoyali tepaliklardan iborat. Shuning uchun bu yerda jilg’alar juda ko’p. Ana shu jilg’alarning qo’shilishidan uzunligi 70-80 km keladigan Qalqamqasoy Qum daryo hosil bo’lgn. Taxtaqoracha dovonining yaqinida Zarafshon tizmasi sharqqa qarab Chaqilkalon tog’lariga ajraladi. Bu tog’lar Qashqadaryo viloyati bilan Tojikiston orasidagi chegara bolib xizmat qiladi. Chaqilkalon tog`idan janubdagi tog’lar Zarafshon tizmasini Hisor tizmasi bilan bog’lab turadi. Geologik tuzilishi va relyef xususiyatlariga ko’ra Qashqadaryo viloyatini bir-biridan farq qiladigan 3 qismga bo’lish mumkin.

Viloyatning katta hududini ishg’ol etgan g’arbiy va janubiy-g’arbiy qismi keng tekisliklarni ishg’ol qiladi. Bu yerda asosan to’rtlamchi davr yotqiziqlari bilan qoplangan qumli Sandiqli cho’l qum va lyossimon jins tarkibli Qarshi qiya tekisligi, to’lqinsimon relyefga ega bo’lgan Jom va Qarnob cho’l tekisliklarini o’z ichiga oladi. Yuqorida qayd etilgan yotqiziqlar to’rtlamchi davrga mansub daryo, vaqtincha oqar suvlar, shamol faoliyati natijasida shakllangan. Ular ostida yura davrining yotqiziqlari ohaktosh galogen hosilalari qalin qatlamlar tarzida joylashgan . Ayni paytda tekislik o’rtasida ko’tarilib turgan, Qo’ng’irtog’, Kosontog’, Maymanoqtog’, Alloviddintog’, Do’ltali va boshqa mezakaynazoy burmalarini ko’rish mumkin. Ular ichida eng balandi Qo’ng’irtog’dir balandligi 571m. Viloyat shimoli-g’arbga tomon asta sekin ko’tarilib tog’ oldi adir mintaqasiga o’tadi. Asosan neogen davrida hosil bo’lgan kontinental yotqiziqlardan tashkil topgan. Bu adirlarning mutloq balandligi 600-1000 m ga teng. Adirlar usti lyoss yotqiziqlari bilan qoplangan turli tomonga yo’nalgan tekisliklardir. Ayniqsa Yakkabog’ tumanida adirlar tekislik bilan tog’ o’rtasida 26 km lik mintaqani ishg’ol qiladi. Adirlar aksar holda daryo va soy vodiylari bilan parchalangan. Shimolda va Shimoliy-Sharqda gersin burmalanishiga mansub bo’lgan Zarafshon tizmasining va sharqdan- g’arbga tomon pasayib boruvchi Chaqilkalon, Ziyoviddin, Zirabuloq tog’lari qad ko’targan. Mutloq balandligi 2500 m dan Chaqilikalon, Qoratepa 800 m gacha pasayadi. Bu yerda sinklinal vodiy sifatida Zarafshon tizmasi ko’ndalang botiqlar bilan ajralganligini ko’rish mumkin. Bu hol Qoratepa, Ziyoviddin va Zirabuloq tog’lari bilan bir-biridan ajratilgan Jom botig’i sifatida tipik nomoyon bo’lgan.

Viloyatimizning sharqiy qismi alp burmalanishida shakllangan Hisor tizmasi va uning tarmoqlari bilan band. Mutloq balandligi 4000 m dan janubiy-g’arbga tomon 1000 m gacha pasayuvchi bu tog’lar geologik- geografiya adabiyotlarida Sumsar, Shertog’, Yakkabog’, Langar, Qorail deb yuritiladi. Ayniqsa Yakkabog’ tog’lari baland qirrali tog’ massivlarining ko’pligi bilan xarakterlanadi. Osmontarash, Beshnov, Arrabosh, Maskara, Toytalash, Xontaxti, Eshakmaydon tog’lari nihoyatda parchalangan alp tipli relyefi bilan ajralib turadi. Respublikamizning eng baland nuqtasi Hazrati Sulton cho’qisi 4688m Hisor tizmmasida bo’lib, viloyat chegarasidan atigi bir necha km narida Surxandaryo viloyatidadir. Dehqonobod tumanida o’rtacha balandligi ba`zi ba`zida 1800 m ga yetadigan bir necha antiklinal tizmalar joylashganligi bular Qorasirt, Bobosurxon, Odamtosh,Usmonkesik, Modun, Sayfi kabi nomlar bilan atalishi mumkin. Tog’lar ko’pincha shimoli-sharqdan, janubi-g’arbga tomon qarab oquvchi Qashqadaryo va uning chap irmoqlari bo’lgan daryolar bilan parchalangan. Juda qalin yura davriga oid ohaktosh qatlamlarini kesib tik devorli chuqur daralar hosil qilgan. Shunday chuqur daralarni Hisor tog’larining mashhur tadqiqotchisi P.P Chuenko obrazli qilib ‘’klyammi’’(yani tangi) deb ataydi. Tog’lari aksari paleozoy va mezazoy davrlarida hosil bo’lgan cho’kindi jinslardan tashkil topgan. Relyef bu mazkur tog’ jinslaridan tashkil topgan strukturalarda erozion muzlik, karst kabi genetik tip xususiyatiga ega. Ba`zan magmatik jinislardan tashkil topgan, baland tog’ massivlari ham uchraydi.

Qashqadaryo viloyati iqlimi O’rta Osiyoga xos bo’lgan barcha kontinental iqlim belgilarini o’zida mujassamlashtiirgan. Qishi iliq, yozi issiq bo’lib, yanvar oyining o’rtacha harorati +0 0 +2 0 C bo’lib, o’simliklar yil davomida o’z vegetatsiyasini davom ettirib turadi. Lekin, ba`zan Arktika havo massasi tog’lardan oshib o’tib , haroratni pasaytirib yuboradi. Natijada ayrim vaqtlarda mutloq minimal harorat -22 0 , - 29 0 C ga tushib ketadi. Yoz esa issiq iyul oyining o’rtacha harorati +28 0 +29 0 C bo’lib uzoq vaqt davom etadi. Maksimal harorat +43 0 , +47 0 C ga chiqadi. Haroratning taqsimlanishi relyefga bog’liqdir. Ko’p yillik kuzatishlar shuni ko’rsatadiki harorat janubi-g’arbdan, shimoli sharqqa qarab pasayib boradi. Buni quyidagi 3- jadvalda ko’ramiz. 3-jadval. Geografik nomlar. Absolyut balandligi. Yillik o’rtacha harorat. Seversov muzligi 2780 2.7 Mingchuqur 2117 7.2 Dehqonobod 874 14.8 Kitob 658 14.6 G’uzor 542 16.1 Qamashi 520 15.5 Koson 340 14.7 Qarshi 378 14.5

O’rta Osiyo iqlimi ustida ish olib borgan L.N.Babushkin ma’lumotiga ko’ra ba’zi yillari qish ancha iliq keladi, bunday qishni ‘’vegetatsiyali qish’’ deyish mumkin. Eng oldin tekislik qismida 21-oktabrda, oxirgi sovuq esa 25- martda bo’ladi. Havoning namligi havo haroratining yo’nalishiga teskari proportsionaldir. Mutloq namlik viloyatimiz tekislik qismida yiliga o’rtacha mm ga teng. Nisbiy namlik dekabrda 70-75% bo’lsa, iyulda 38-39% ni tashkil qiladi. Shamol viloyatning shimoliy qismida o’zgarib turuvchi fyon shaklida roy beradi. Tekislikda esa tez-tez shimoli-g’arb tomondan quruq shamollar esib turadi. Yog’ingarchilik miqdori relyefga ko’ra g’arbdan sharqqa tomon o’zgaradi. Eng kam yog’in g’rbiy qismida 180 mm sharqiy qismida 550 mm ni tashkil etadi. Hududning mutloq balandligi ortib borgan sari yillik yog’in miqdori ham ortib boradi. Buni quyidagi 4- jadvalda ko’rishimiz mumkin. 4-jadval. Geografik nomlar Absolyut balandligi Yillik yog’in miqdori Muborak 288 131 Koson 340 199

Qarshi 378 187 G’uzor 524 285 Qamashi 520 327 Kitob 658 562 Mingchuqur 2117 612 Yani Muborakda (288m) 131 mm, Kitobda(658m) 562 mm Mingchuqurda(-2117m) 612 mm gacha ko’paydi. Atmosfera yog’ini yil boyicha notekis taqsimlangan bo’lib eng ko’p yog’in bahor oylariga to’g’ri keladi. Qashqadaryo havzasi Zarafshon va Hisor tog’larining g’arbiy qismida joylashgan bo’lib, shimol tomondan Zarafshon havzasi bilan janub va janubiy-sharq tomondan Surxandaryo havzasi bilan chegaralanadi. Viloyatning eng yirik daryosi Qashqadaryo daryosi bo’lib uning uzunligi 332 km dir. Qashqadaryo Hisor tizmasining g’arbiy qismidan Tovtosh dovonidan qariyib 3000m balandlikdan boshlanib, Muborak tumani hududiga shimoli sharqda qumlar orasida g’oyib bo’lib ketadi. Daryo suv to’plash havzasi 8780 km 2 bo’lib asosan qor va yomg’ir suvlardan toyinadi. Shuning uchun ham daryo bahor oylarda to’lib oqadi. Daryo suvidan yerlarni sug’orish maqsadida, asosan paxta yetishtirishda foydalaniladi. Daryoning yillik suv sarfi 5,60 m 3 /sek bo`lib, eng ko`p suv aprel- may oylariga to`g`ri keladi. Bunga sabab shuki, “Qashqadaryo” V.L.Shulsning ma`lumotlariga qaraganda, qor va yomg`irlar bilan to`yinadigan daryolar jumlasiga kiradi.

Jinnidaryo Qashqadaryoning eng birinchi chap irmog`i bo`lib, uzunligi 57 km. Jinnidaryo Oqota (2919 m) va Shirdok (2696 m) tog`laridan boshlanadi. Daryoning suv yig`ish maydoni 367 km 2 , yillik suv sarfi esa 4,2 m 3 sek. Oqsuv uzunligi 115 km, daryoning suv yig`ish havzasi 1050 km 2 . Hisor tog`ining g`arbiy qismidan Severtsev hamda Botirboy muzligidan to`yinadi. Oqsuv daryosi chap tomondan Botirboy, Tamshush, Suvtushar kabi irmoqlarni qobul qiladi. Bularning uzunligi 12-24 km. O`ng tomonda yirik irmoq – Qorasuv irmog`i. Oqsuvning o`rtacha yillik suv sarfi 12,3 m 3 sek. Qashqadaryodan ikki barobar ko`p sersuvdir. Bunga sabab muzliklardan to`yinishi bilan birga suv yig`ish maydonining mutloq balandligi katta bo`lganligida.

Tanxoz daryo - Qashqadaryo viloyatidagi daryo. Hisor tizmasining g‘arbiy yonbag‘irlaridan, 3900 m balandlikdagi Kichikg‘ozi kо‘lidan boshlanadi. Nushkent qishlog‘i yaqinida Qashqadaryoga quyiladi. Uzunligi 93 km, havzasining maydoni 425 km 2 . Qariyb 70 km masofada tog‘lar orasidan oqadi. Qor, yomg‘ir, qisman muzliklardan tо‘yinadi. О‘rtacha yillik suv sarfi 10,1 m3/sek.dan (kо‘p suvli yilda) 1,67 m3/sek. gacha (kam suvli yilda) о‘zgaradi. Mart-iyun oylarida sersuv bо‘ladi, yoz о‘rtalarida suvi kamayadi. YAKKABOG‘DARYO (Qizildaryo, Tirnadaryo, Irg‘ayli, Saritо‘qay,) — Qashqadaryo havzasidagi sersuv daryolardan biri. Tanxozdaryoning chap irmog‘i. Uzunligi 99 km. Havzasining maydoni 1180 km 2 , shu jumladan, suv tо‘plash maydoni 755 km 2 . Hisor tizmasining g‘arbiy yon bag‘ridagi muzlikdan 3949 m balandlikda boshlanadi. Yuqori oqimida Irg‘ayli, keyinroq Saritо‘qay, Qizildaryo nomlari bilan ma’lum. Yakkabog‘ qishlog‘idan о‘tgach, Yakkabog‘ deb ataladi. Daryoning yuqori oqimida unga buloqlardan boshlangan kо‘p sonli jilg‘alar quyiladi. Asosiy irmoqlari: о‘ngdan — Qarankо‘lsoy, chapdan — Tirna. Daryoning suvi bu qismida sugorishga sarflanadi. Asosan, qor va muzliklar suvidan tо‘yinadi. О‘rtacha kо‘p yillik suv sarfi Tatar qishlog‘i yonida (boshlanishidan 50 km masofada) 6,11 m3/sek. О‘rtacha yillik suv sarfi 12,6 m3/sek. dan (kо‘p suvli yilda) 2,15 m3/sek. gacha (kam suvli yilda) о‘zgaradi. Tо‘linsuv davri mart — avgust oyida. Eng kо‘p sutkalik suv sarfi may — iyunda (kо‘p suvli yilda 72,1 m3/sek., kam suvli yilda 17 m3/sek.) kuzatiladi. Daryoning eng kam suv sarfi dek. — mart oylarida bо‘ladi. G‘UZORDARYO — Qashqadaryo viloyatidagi daryo. Qashqadaryoning chap irmog‘i. Uzunligi 86 km. Havzasining maydoni 3170 km 2 . Suv yig‘ilish maydonining о‘rtacha balandligi 1532 m. Hisor tizmasining shimoliy garbiy yon bag‘ridan boshlanadigan Katta О‘radaryo va Kichik Uradaryolarning qо‘shilishidan hosil bо‘ladi. Tog‘lardan oqib chiqqach, tekislikdan oqib

Qashqadaryoga quyiladi. О‘rtacha yillik suv sarfi 5,9 m:’/sek. Eng kо‘p suv sarfi 15,9 m3/sek., eng kam suv sarfi 0,31 mUsek. Qor va yomg‘ir suvlaridan tо‘yinadi. Eng kо‘p suv sarfi apr.da (22,5%), eng kam suv sarfi sent.da (3,6%) kuzatiladi. G‘.ning yuqori qismida Pachkamar suv ombori barpo qilingan hamda daryodan irrigatsion kanallar chiqarilgan. Suvi, asosan, ekin maydonlarini sug‘orishga sarf bо‘ladi. JINNIDARYO — Qashqadaryo viloyati Kitob tumanidagi daryo, Qashqadaryoning chap irmog‘i, boshlanishida Zо‘g‘atasoy deb ham nomlanadi. Zarafshon va Hisor tog‘ tizmalarini tutashtiruvchi Shertog‘ning g‘arbiy yon bag‘irlari (2500 m)dan oqib tushuvchi 100 dan ortiq irmoqning qо‘shilishidan hosil bо‘ladi. G‘arbiy yо‘nalishda oqadi. Uz. 57 km, havzasining mayd. 367 km2. Qor, yomg‘ir va buloq suvlaridan tо‘yinadi. О‘rtacha yillik suv sarfi 1,35 m3/sek (Jovuz qishlog‘i yaqinida). Yillik oqimining 56% bahorgi tо‘linsuv davri (mart— iyun)da oqib о‘tadi. Suv eng kо‘p bо‘ladigan oy — apreldagi о‘rtacha suv sarfi 3,30 m3/sek ga yaqin. Jala yoqqan paytlarda J.dan sel keladi, bu vaqtda suv sarfi sekundiga 46,2m3 gacha (26.3.1970) ortadi. Vodiy tuprog‘i, asosan, bо‘z tuproq, tekislik qismida och bо‘z tuproq, tog‘lik va balandliklar bilan tutashgan qismida tipik bо‘z tuproqdir. О‘simlik qoplami xilma-xil. Ilak, rang, qо‘ng‘irbosh, yaltirbosh, momiq, shuvoq, qо‘ziquloq, bodom, qizilcha va boshqalar keng tarqalgan. Hayvonlar va qushlardan mayna, kо‘kqarg‘a, kaklik, yapaloqqush, jaira, yumronqoziq, tulki, chiyabо‘ri, qobon va boshqalar uchraydi. Q.v. tog‘ yon bag‘irlari chorvachilik uchun qulay yaylov, tekislik qismi dehqonchilik uchun serunum. Vodiyda tabiiy gaz, qurilish materiallari konlari, mineral suvlar va boshqalar bor. Sug‘oriladigan yerlarning tuprog‘i, asosan, tipik va och bо‘z tuproqlar. Kitob — Shahrisabz soyligida kо‘proq qumoq tuproqlar mavjud. Tog‘larda balandlik mintaqalari bо‘ylab tipik bо‘z tuproqlar tarqalgan. Tabiiy florasi 1200 ga yaqin yuksak о‘simlik turidan iborat. Viloyatda 76,6 ming ga о‘rmon mavjud.

О‘rmonlarning asosiy qismini archa va saksovulzorlar tashkil etadi. Tog‘ yon bag‘irlari har xil о‘t - о‘simliklari bilan qoplangan, shuningdek, butazorlar ham bor. Tog‘ о‘rmonlari archa, bodom, pista, jiydazorlardan iborat. Tog‘larda na’matak, zirk, chakanda, anzur piyozi, qora zira va boshqalar о‘sadi. Viloyat hududida 100 dan ziyod qush turi, sut emizuvchilarning 60 turi, sudralib yuruvchilarning 7 turi uchraydi. Daryo va suv havzalarida qumbaliq, ilonbosh, zog‘orabaliq, gulmohi, xramula, qorabaliq yashaydi. Viloyatda Hisor tog‘о‘rmon va Kitob davlat geologiya qо‘riqxonalari joylashgan; Kitob balandtog‘ rasadxonalar majmuasi faoliyat kо‘rsatadi.

II.2. Tabiiy jarayonlarning rivojlanishi va tarqalishi va ularga ta`sir etuvchi tashqi omillar Rel`yefning hozirgi zamon formalari shakllanishida eroziya, deflyatsiya, surilma, karst, suffoziya kabi tabiiy geografik jarayon muhim rol o`ynaydi. Ana shunday tabiiy geografik jarayondan biri eroziya bo`lib, uning rel`yefga ta`siri shuningdek, turli geografik sharoitlarda eroziyaning namoyon bo`lishi turlichadir. Bu jarayonning borish tezligi rel`yefga ta`sir darjasi va eroziyaga qarshi kurash choralari va ularni vujudga keltiruvchi omillarni puxta bilishni taqozo etadi. Eroziyani vujudga keltiruvchi omillar jumlasiga joyning nishabligi rel`yefning parchalanish darajasi yer ustini tashkil etuvchi tog` jinlarining petrografik tarkibi qatlamlarning yotish xarakteri, joy iqlimining xarakteri, o`simlik qoplamining qalinligiva muayyan hududlarda insonning xo`jalik faoliyati kabi omillarni kiritish mumkin. Respublikamizdagi tekisliklari 21.253.3 ming ga yoki umumiy maydonning 54,4 % ini ishg`ol etadi. O`zbekiston cho`llarida deflyatsiya ya`ni shamol eroziyasi jarayoni sodir bo`lib turadi. Bu hol quruq yerlarda ham shuningdek sug`oriladigan vohalarda ham mavjud. Qarshi cho`lida Amudaryoning quyi oqimida, Buxoro viloyatida hamda Surxondaryo viloyatining janubiy qismlarida suv chiqarishga mo`ljallangan katta maydonlarni o`zlashtirish uchun shamol eroziyasiga qarshi va ekinlarni garmselning salbiy ta`siridan himoya qilishga qaratilgan muhim tadbirlar ko`rilishi kerak. Tabiiy omillar ta`sirida yoki yerdan noto`g`ri foydalanish natijasida barcha tuproqning foydalanish natijasida tuproqning yohud uning bir qismining yemirilishi va bir joydan ikkinchi joyga yuvib, uchirib olib ketilishi tuproq eroziyasi deyiladi.

Nishab joylarni suv yuvib ketishi yoki to`zigan tuproqning shamol bir joydan ikkinchi joyga olib borishi natijasida tuproq yemirilishi mumkin. Mana shu jihatdan tuproq eroziyasi ikkiga: Irrigatsion va deflyatsion eroziyaga bo`linadi. Viloyatimizning tekislik zonasida, ya`ni Qarshi cho`li g`arbida, Sandiqli qum cho`lida deflyatsion eroziya jarayoni keng tarqalgan. Bu maydonlarning ayrim uchastkalari qumli tuproqlardan tashkil topgan. Qarshi-Kogon temir yo`li orqali o`tganimizda ayrim maydonlarning sho`rlanganligini, katta-katta qumli maydonlarni uchratishimiz mumkin. Shamol ta`sirida qum donachalari bir joydan ikkinchi joyga ko`chib, eol qum rel`yefi, qum massivlarini tashkil etadi. Qumlarning harakati va yemirilishi jarayoni turli usullarda o`rganiladi. Bu borada ko`pgina olimlarimizning xizmatlari katta. Masalan A.I. Znamenskiy, R.S. Zokirov, I.I. Ostrovskiy va boshqalar. Qumli cho`llardagi eol qum yotqiziqlari qum rel`yefi shakllarini 3 guruhga bo`lish mumkin: 1) Yalang`och qum shakllari; 2) O`simlik bilan yarim mustahkamlangan qum shakllari; 3) Mustahkamlangan eol qum shakllari. Birinchi guruhga kiradigan qum shakllariga yakka yoki to`p-to`p holda uchraydigan barxanlar, barxan zanjirlari kiradi. Bu qum rel`yef shakllari kuchli shamol ta`sirida bir joydan ikkinchi joyga juda tez ko`chib yuradi. Ikkinchi guruhdagi qum shakllari cho`lning efemer va efemeroid o`simliklari bilan turlicha mustahkamlangan bo`ladi. Ularning yuqori qismlari ko`pincha yalong`och bo`lib, qumlari o`qchib turadi. Uchinchi guruhga kiruvchi qum shakllarini ko`rinishi va vujudga kelishi oldingi guruhlardan keskin farq qiladi. Bu guruhdagi qumlarning manfiy shakllardan biri sho’rlangan botqoqliklarni ham uchratish mumkinligidadir.

Qum relyef shakllardan yana biri barxanlardir. Barxan- harakatchan eol qum relyef formasi bo`lib u yarim oy shaklida uchraydi. Yakka va to’p holda uchraydigan barxanlarning paydo bo’lish va qum shakllarini katta- kichikligi olib kelinadigan qum massasiga va faol shamol kuchiga bog’liq. Barxanlarni umuman ko’chma qum shakllarini klassifikatsiyasiga bo`lib o’rganishni birinchi marotaba MDH geograflaridan M.P.Petrov va V.A.Fyodorovichlar tafsiya etishgan. Shamolning tezligi qayerda kamaysa shamol oqizib ketayotgan qum o’sha yerda yotqiziladi. Shamol butalarga relyefning past- baladliklarga duch kelganda uning tezligi kamayishi mumkin. Biroq shamolning o’zidagi turbulent ham uning tezligi kamayishi mumkin. Shamol tezligining kamayish u uchirib ketayotgan qumning bir qismi yotqizilib do’nglik kamayishiga sabab bo’ladi. Cho’l relyef akkumulyativ birlamchi shakli bo’lgan barxanlar - yoy shaklidagi qum tepalari, ularning kesimi dessimetrik profilga ega. Dengiz boyidagi dyunalardan farq qilib barxanlar faqat quruq qumdan vujudga keladi. Barxanning shamolga ro’para yotiq bo`lib, qiyaligi 5-10 0 dir. Shamol shu yonbag’ir boylab yuqoriga ko’taradi. Qum zarralari barxanlarning eng tepasiga ko’tarilib, so’ng shamolga ters tomonga o’tgach, og’irlik kuchi tasirida pastga tomon dumalab tushadi va qiyaligi 30 0 li shamolga ters yonbag’irni hosil qiladi. Barxanning o’ng va chap yonida qumlar barxan ustidan oshib o’tuvchi qumga qaraganda oson harakat qiladi. Shuning uchun barxanlarning har ikki chekkasidagi qum oldinroqqa siljib shox hosil qiladi. Mana shu sababli barxanlarning balandligi Qoraqumda balandligi 5-6 m, kamdan-kam hollarda 8 m, Sahroi Kabirda esa barxanlarning balandligi 40 m ga ham yetishi mumkin. Shamol katta-katta qum massivlarini harakatga keltirib, barxan zanjirlarini yana bir-biriga parallel gryada yoki marza shakldagi barxanlar to`dalarini hosil qiladi. Gryada yoki barxan zanjirlarining uzunligi 400 m ga

yetadi. Barxan zanjirlarini barxanlar to`plamidan iborat rel`yef shakli deb bo`lmaydi. Ular katta qum massivlaridagi o``ziga xos rel`yef shakllaridir. O`rta Osiyoda barxan zanjirlari kam harakat qiladi. O`rta Osiyo cho`llarida barxan zanjirlariga qaraganda, harakatsiz o`simlik bilan mustahkamlangan va katta maydonlarda uchraydigan qum uyumlari, do`ng qumlar keng tarqalgan: do`ng qumlarning rel`yef shakllari noto`g`ri shaklda do`nglardan iborat bo`lib, ularning yonbag`ri bir-biridan farq qilmaydi. Ularning balandligi 2-5 m. Do`nglar va ular orasidagi pasttekisliklar tartibsiz joylashadi. Cho`llarda gryada qumlari keng tarqalgan. Ular Qoraqum va Qizilqum cho`llarida katta maydonlarni egallaydi. Grayada qumlarining shamolga ro`para va ters yonbag`ri bo`lmaydi. Ular asosan shamollar yo`nalishiga parallel cho`zilgan. Gryada qumlarining balandligi O`rta Osiyoda 10-20 m ga boradi. Gryada qumlarining uzunligi 0,5 km dan bir necha km gacha boradi.Gryadalar orasidagi pastliklar tagi yo gilli yoki toshloq bo`ladi. Gryada qumlarining qanday paydo bo`lishi uzil-kesil hal qilingan emas. Gryadalar shamol yo`nalishi bo`yicha cho`zilganligi sababli ko`pchilik tadqiqotlar ularni shamol natijasida paydo bo`lgan deb hisoblaydilar. Gryada qumlari erozion yo`l bilan paydo bo`lgan degan fikrlar ham bor. Qum barxanlarini kelib chiqishi jarayonini ko`pgina olimlar mukammal o`rganishgan. O`lkamiz tekisliklaridagi qum barxanlarining balandligi 1.0 m; kengligi va uzunligi turlichadir. Viloyatning Lebop (Chorjo`y) oblastiga tutashgan qismida balandligi 10- 15 sm bo`lib, uzunligi 15-20 m ga yetadi. Shuningdek, Qarshi cho`lining g`arbidagi tekisliklarda yakka holdagi barxanlarni uchratih mumkin. Ularning balandligi 1,5 m dan oshmaydi. Uzunligi 20 m atrofida.

Eroziya turlaridan yana biri irrigatsion eroziyadir. Irrigatsion eroziya viloyatimizning ko`pgina tog`oldi zonalarida sodir bo`ladi. Eroziyaning bu turi ko`pincha inson ta`sirida ham sodir bo`ladi. Ya`ni qiya maydonlarni tartisiz haydash, chorva mollarini boqish, o`rmonlarni qirqib yuborish va boshqalar sababli jarlar hosil bo`ladi. Yonbag`ir ustki qatlamining yuvilib ketishi yonbag`irning nishabligi tufayli ham davom etadi. Ayni vaqtda eroziyaning uzunligini tezlashtiradi, chunki, tushayotgan yog`in-sochin katta maydonlarda yig`ilib, nisbatan kuchli oqim hosil qiladi. Haqiqatdan ham Qashqadaryo havzasining eroziyaga uchragan ko`pgina uchastkalarida eroziyaning faol kechishi joyning ana shunday qiyaligi bilan bog`liq. G`uzor Langar tog` oldi mintaqasi eroziyaga xavfli tipik zonadir. Binobarin, Langar qorayib past tog`larni va adirlarni erozion formalarining keng tarqalganligi bilan ajralib turadi. Chunki, mazkur hududda eroziyani vujudga keltiruvchi geografik omillar yonbag`irning g`arbga tomon qiyaligi yer ustiga yuvilishiga moyil lyossimon qatlamlarning borligi, o`simliklarning siyrakligi, atmosfera yog`inlarining yetarli emasligi rel`yefning parchalanishi uchun qulaylik tug`diradi. Huddi ana shunday sharoit Qashqadaryoning o`ng irmog`i sanalgan Oyoqchasoy havzasida ham mavjud. Bu soy o`zining o`rta qismida to`rtlamchi davrga mansub lyossimon yotqiziqlarni yuvib chuqurligi 15-20 kengligi 25-30 m bo`lgan tik yonbag`irlik jarlik ichida oqadi. Bundan tashqari soy yon irmoqlar tarzida 30-40 m uzunlikdagi yassi yonbag`irlik jarlik kelib tutashadi. Shuning uchun bu yerdagi jarlikni soyning nomi bilan Oyoqcha soy deb ataladi. Langar daryoning katta o`zbek trakti yonida jarlik ichida oqishi ham shubxasiz shu joy nishabligidandir. Neogen va to`rtlamchi davrlarga mansub g`ovak va lyossimon yotqiziqlar bilan qoplangan Yakkabog` adirlarida Pachkamar suv omboridan janubdagi hududlarga eroziyaning nihoyatda tez borishi mumkinligini qayd etish lozim.

Buning ustiga eroziya boshqa tabiiy geografik jarayonning rivojlanishi uchun turtki bo`lgan. Daryo irmoqlarini vodiysi tor va yashshiksimon quruq soy o`zanlariga perpendikulyar ravishda qo`shiladigan jarliklar bor. Bu hol daryo vodiysi yonbag`rining ustki qismida surilmalar vujudga kelishida shu bilan birga iqlimning quruq bo`lishi fizik kurashning faol kechishiga imkon bergan, ba`zan ohaktosh va gipsli jinslar ochilib qolishidan rel`yefda karst formalar rivojlangan. Joy iqlimining xususiyati erozion jarayonga ikki tomonlama ta`sir ko`rsatadi. Bu ta`sirlardan biri kontinental iqlimli tumanlarda insonning xo`jalik faoliyati orqali bo`lishi mumkin. Odatda, quruq iqlim sug`orishni talab qiladi. Irrigatsiya shaxobchalarini kengaytiradi. Bunda irrigatsion eroziya deb, atalmish tuproq eroziyasi ro`y beradi. Tabiiyki, sug`orish to`g`ri olib borilmagan hollarda jarlar vujudga kelishi mumkin. Buni G`uzor, Qamashi, Qorabog` va boshqa aholi punktlari atrofidagi jarlar misolida ko`rsa bo`ladi. Shunday qilib, Qashqadaryo hududining tekislik zonasida yuqorida aytilgan barcha tabiiy geografik o`zaro bog`langan holda eroziyaning faol kechishi uchun qulaylik vujudga keltirilgan. Buning ustiga kishilarning xo`jalik faoliyatida yuz berib turuvchi eroziyaga yo`l ochadigan hollar qo`shilsa, ushbu zona eroziya jarayoni faolligi jihatidan bir qator katta xavfli tumanlardan biri hisoblanadi. Demak, eroziya rivojlanishiga imkon beruvchi tabiiy geografik omillarni aniqlash va tabiiy jarayonning kechishiga qarshi insonning faol aralashuvini ta`minlash faqat ilmiy jihatdan muhim bo`lmay, katta amaliy maqsadni ham ko`zlaydi. O`rta Osiyo paydo bo`lgan davridan hozirgi kunhacha turli tabiiy jarayonni o`z boshidan kechirishi, natijasida cho`llarda rang-barang bir-biridan keskin farq qiluvchi tabiiy geografik landshaftlar paydo bo`ldi. Cho`llarda

hosil bo`lgan ko`chma qumlar cho`l landshaftlarining ajralmas qismi hisoblanadi. Asrlar davomida cho`l o`simliklaridan yaylov sifatida foydalanib kelindi. Ba`zi joylarda noto`g`ri foydalanish oqibatida yangi-yangi qum massivlari paydo bo`ldi. Yaylovlar o`z hosildorligini kamaytirdi, ammo keyingi 60-70 yillar orasida cho`llarning tabiiy boyliklaridan biri hisoblangan o`simliklarning muhofaza qilish, yaylovlar hosildorligini oshirish borasida ko`pgina ishlar qilindi. Fitomelioratsiya – cho`ldagi ko`chma qumlarga qarshi kurashish tadbirlaridan biridir. Fetimelioratsiya tadbiri bilan olib boriladigan ishlar cho`ldagi vohalar bilan chegaradosh vohalar ichida temir va shosse yo`llari, aholi punktlari va sanoat obektlari atrofidagi qumliklarda olib boriladi. Keyinchalik qumlarni to`sib qoladigan ixotazorlar Qarshi cho`lining shimoliy va markaziy qismlarida Qarnob cho`lida, Surxondaryo viloyatidagi katta qum massivida Lebop, Mari, Amudaryo bo`yidagi vohalar atrofida tashkil qilingan. O`simliklardan barpo etilmagan ko`chma qumlarga qarshi yo`yilgan konlarga O`rta Osiyo cho`llariga xos bo`lgan qora saksovul, chirkiz, boyalich va shuvoqlardan ko`plab foydalanilgan. Mavjud va yangi yaylovlar hosildorligini oshirish maqsadida ko`pgina ilmiy-tadqiqot institutlari xodimlarining ishlari samarali bo`ladi. Samarqand viloyatining Qarnob qishloq chorvadorlik hududida fitomelioratsiya usuli bilan 7000 ga maydondagi yaylovlar sifati yaxshilandi. O`zbekiston Fanlar Akademiyasi nomidagi Botanika instituti bilan tajriba uchun Qarshi cho`lining janubiy qismidagi Nishon davlat naslchilik xo`jaligi hududida 80 ga yerga chzen va 20 ga yerga tereskin ekildi va unumli hosil olindi.

Keyinchalik, chzen ekiladigan maydon 400 ga ga tereskin mydoni esa 200 ga ga kengaytirildi. Nishon tumanining muvaffaqiyatli tajribasidan ibrat olib, O`zbekistonning boshqa tumanlari hududida yaylov o`tlari ko`plab ekiladigan bo`ldi. Tuproq eroziyasi qishloq xo`jaligi uchun haqiqiy ofatdir, tuproq eroziyasiga qarshi kurash naqadar muhim, agar viloyatimizdagi shudgor qilinadigan va yaylovlardagi suv va shamol eroziyasiga barham berilsa, u holda qo`shimcha mablag` sarflamasdan katta miqdordagi mahsulot va chorvachilik uchun yem- xashak olinar edi. Suv eroziyasi va akkumlyatsiyasi relefi . Yer yuzasida yog`in tushmaydigan joy yo`q desa bo`ladi. Oqar suv quruqlikning hamma joyida o`z ishini bajaradi. U yaratgan rel`yef shakllari esa nihoyatda xilma-xildir. Oqar suvlarning o`yishi eroziya deyiladi. Yomg’ir yoki qor suv tomchilari egilib oqa boshlaydi. Ular quruqlik yuzasining barcha qismiga tasir etib,undagi eruvchan moddalarni yuvib ketadi. Bu yuzlama yoki yonbag`ir eroziyadir. Uning natijasida yonbag`irlar yoppasiga yuviladi, pasayadi,tekislana boradi. Yonbag`ir etagi yaqinida va uning pastki qismida yuvilib tushgan uvoq jinslar to`planadi. Bu yotqiziqlar dellyuviy (lot. yuvmoq) deyiladi. Yomg’ir suvlari qisqa vaqt ichida jilg’a yoki daryolarga oqib tushadi. Bu jilg’a va daryolar ma’lum ravishda o’zan boylab oqadi. O’zan eroziyasi yoki chiziqli eroziya avval paydo bo’lib, u bora- bora vodiyga aylanishi mumkin. O’zan eroziyasi mahsulotlari suv oqimining quyi qismida oqish tezligi va kuchi kamaygan joyda yotadi.

Bu alyuvial ( lotincha -oqiziqli) yotqiziqlar oqim etagida yotiq konus shakilda joylashadi, yani konusning uchi yuqorida yuvilgan asosan pasda bo’ladi. Bu relyef shakli yoyilma konus deyiladi. Demak oqar suvning erozion ishi albatta jinislarning yuvib ketishi, ham to’plash ( akkumlyatsiya) dan iborat bo’ladi. Har bir o`zan oqimining uch qismi ajralib turadi: a) Suv yig`ilish maydoni; b) Oqim o`zani yoki kanali; c) Yoyilma konusi. Jar relefi. Jarlarning paydo bo`lishi va yanada o`sishiga sabab bo`ladigan tabiiy omillarga quyidagilar kiradi: 1) Balandlik rel`yefi buning natijasida suv oqimining qiyaligi va kuchi ortadi; 2) Yozgi yomg`irlarning jala tarzida yog`ishi va qorning bahorda jadal erishi buning natijasida kuchli suv oqimlari vujudga kelib ularni yanada kuchli chuqurlashtiradi; 3) Joylarning oson yuvilishi va ayni vaqtda tik jarlik hosil qiluvchi tog` jinslaridan lyoss va lyossimon qumoqlardan tarkib topganligi. Jarlarning katta-kichikligi va jinslar xarakteriga qarab juda xilma-xil bo`ladi. Jarlarning chuqurligi odatda 10-20 m ba`zan 80 m gacha bo`ladi. Vaqt o`tishi bilan jar tagi normal qiyalik muvozanat profilligi ketadi. Shundan so`ng jarning chuqurlashuvi susayadi. Jarlar qishloq xo`jaligiga juda katta zarar yetkazadi. Ular qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarni ancha qisqartiradi. Yomg’ir va qor suvlari tuproqni suvga toydirmay gurunt suvlarga qo’shilmay darholoyiq yerlarga oqib tushib ketadi. Shamol

qorlarni uchirib kelib jarlarga to’playdi natijada daryolardagi tuproqlar bahorda qor suvidan bahra ololmaydi. Jarlar uyib yuborgan joylarda tuproq eroziyasi ham kuchli bo’ladi. Jarlarga qarshi kurash birinchidan ularning paydo bo’lishini oldini olishga, ikkinchidan mavjud chuqurlarni mustahkamlashga qaratilgan bo’lishi mumkin. Sirt yoki vodiy yassi jar rely`efi . Agar eroziya jarayoni gil toshlardan tashkil topgan bo’lsa, ular sirtlar relyefining vujudga kelishiga sabab bo’ladi, Ular tepalari dumaloq, yassi, yon bag’irlari qiya bo’lgan tepalar bilan bag’irlari va tagi o’simlik bilan keng vodiylarning birgalikda uchrashi xosdir. Usti gumbasimon yon bag’irlari qiya tepalar bilan keng balkalarning paydo bo’lishiga sabab shuki, gillar suvda bo’kkanda yumshab qoladi va tik yonbag’ir xosil qila olmaydi. Bazi tadqiqotlar sirtlar relyefi hozirgidan ko’ra namroq iqlim sharoitda vujudga kelgan, deb hisoblaydilar. Daryolar uzluksiz va uzoq vaqt oqimi natijasida uzun hamda murakkab vodiylari vujudga keladi. Vodiy deb, relyefning uzun cho’zilgan bir tomoni ochiq va bir tomoni nishab chuqurliklarga aytiladi. Daryo vodiylari tekisliklarga uyib kirar ekan ularni parchalaydi, ayrim qisimlarga ajratib yuboradi. Natijada erozion relyefi kompliksi vujudga keladi. Ayni vaqtda daryo oqiziqlari to’planib akkumulyativ relyef shakllari hosil bo’ladi. Ayni vaqtda daryo oqiziqlari to’planib akkumliyativ relyef shakllari hosil bo’ladi. Tekisliklarning erozion akkumliyativ relyefi harakteri vodiyning qanchalik chuqur uyilganligiga, gidrografik tarmoqlarning qiyofasi hamda zichligiga bog’liqdir. Daryo vodiysing qancha chuqurlashi va umuman joyning erozion parchalanish darajasi, relyef yoshiga qarab ortib boradi. Hudud qanchalik qadimiy bo’lsa, yani eroziya qancha uzoq vaqtdan beri roy bersa, daryolar

shuncha chuqur uyilgan bo`lib suvayrig’ich bilan vodiylar tagi orasidagi balandlik farqi shuncha ortadi. Bir xil sharoitda erozion uyilish chuqurligi tekislikning balandligi bilan eroziya bazasi balandligi orasidagi farqqa bog’liq. Erozion o`yilish shu joydagi jinslarning litologiyasiga bog`liqdir. Yaxlit kristalli qatlamlar sekinroq, cho`kindi jins qatlamlari esa ancha tez o`yiladi. Rel`yefning mutloq yoshi birday bo`lsada, ularni tashkil etgan jinslar tarkibiga qarab vodiylarning chuqurligi va morfologiyasi turlicha bo`ladi. Eroziyaga bardoshli jinslar tarqalgan viloyatlarda erozion rel`yef nisbatan yosh rel`yef xususiyatlarini saqlab qoladi. Yumshoq jinsli tumanlarda rel`yef qisqa vaqt mobaynida eski rel`yef belgilariga ega bo`ladi. Hududning erozion parchalanganlik darajasi va xarakteri binobarin daryo vodiylari morfologiyasi ham faqat eroziya jarayoni emas, balki tekislikning tektonik strukturasiga bog`liq. Tekisliklarning gidrografik tarmoqlarini tahlil qilish shuni ko`rsatadiki, yirik daryo sistemalari botiq tektonik strukturalarida - cho`kmalarda, bukilmalarda, sinklinallarda joylashadi yoki yer po`stining yoriqlari va uzilmalari bo`ylab o`tadi. Erozion jarayon natijasida bora-bora gidrografik tarmoqlar ham o`zgarib ketadi. Shunday qilib, daryo vodiylari morfologiyasi va tekisliklarni eroziyasi parchalanganligi daryolar ishiga ham, joy rel`yefining geologik tuzilishiga ham bog`liqdir. Daryolarning bo`ylama profili qiyaligi normalga yaqinlashgach yon eroziyaning roli kuchayadi. Shu bilan birga allyuvi to`planadi. Bu esa o`z navbatida morfologik jihatdan bir necha qismga ajralib qoladi, erozion o`yilgan rel`yef tagida daryoning allyuvial tag jinsi joylashib daryo o`zani mana shu allyuvial yotqiziqlarning o`yilishidan hosil bo`ladi.

Daryo keltirib yotqizgan allyuvidan qayir ya`ni tekislikdagi rivojlangan vodiyning allyuvial jinslaridan tarkib topgan keng yassi va har yili suv bosadigan tag qismi vujudga keladi. Daryoning eroziya bazasi pasaysa yoki daryo havzasi epeyrogen harakatlar natijasida ko`tarilsa, daryo o`zani tobora chuqurlasha boradi. Eroziya bazasi ko`tarilsa, aksincha daryo etagidan boshlab vodiyda oqiziqlar top`lanishi kuchayadi. Terassalar hosil bo`lishi, shuningdek, daryo havzasi yuzasidan keladigan oqiziqlar miqdoriga ham bog`liq. Oqiziqlar ko`paysa akkumulyatsiya kuchayadi, oqiziqlar kamaysa aksincha susayadi. Shunday qilib terassalar hosil bo`lishiga daryolar suv yig`adigan havzalarini butun tabiati, ularning o`simlik qoplami, nurash hamda yuzlama yuvilishning intensivligi ta`sir etadi. Daryo terassalarining soni, ularning o`zaro va daryoga nisbatan joylashishi ularni tashkil etgan allyuvi tarkibi shu daryo havzasi tarixini o`zida aks ettiradi. Mana shuning uchun ham daryo terassalarini o`rganish mazkur joy paleografiyasini o`rganishda muhim ahamiyatga egadir. Daryo vodiylarini allyuvial akkumulyativ terassalaridan tashqari daryo tub qirg`og`ida hosil qilgan erozion terassalar ham ko`p uchrab turadi. Vodiyning tub qirg`o`gi qanday jinslardan tuzilgan bo`lsa, erozion terassalar ham shunday jinslardan tarkib topgan. Terassalar va qayirlar xo`jalik katta ahamiyatga ega. Rel`yef tekislik, tuproqlari unumdor bo`lishi va suv yaxshi oqishi sababli terassa va qayirlar qishloq xo`jaligida foydalaniladigan muhim yerlardir. Shamol eroziyasi natijasida ariqlar, zovurlar, yo`llar, ekinzorlar shamol keltirgan turli-tuman ko`chkilar bilan to`lib qoladi, ekinlar qayta-qayta ekiladi. Oqibatda kech pishadi, hosilning sifati buziladi. Zovurlarning

ko`chkilar bilan to`lishi ularning ish rejimini buzadi. Suv yurmay qolishi natijasida zax yuzaga chiqib ikkilamchi sho`rlanish boshlanadi, natijada ko`chatlar siyraklashib hosildorlik pasayadi. Shuning uchun ham erozion jarayonga qarshi kurash muhim va kecjninghiktirib bo`lmaydigan vazifadir. Eroziya jarayoni rivojlanishi geografik sharoitga bog`liq. Eroziya jarayoniga qarshi kurash choralarini qishloq xo`jaligida yerdan foydalanishda katta ahamiyatga ega. qishloq xo`jaligi uchun k-kli bo`lgan taqdirda eroziyaga qarshi kurashgan holda yangi yerlarni ochish zarur. Qashqadaryo viloyati hududida hozirgi zamon eroziya jarayoni uchta geomorfologik regionga bo`linadi: 1) Viloyatning shimoli-sharqiy qismini tog`li region egallaydi. Bu tumanga Qoratepa tizmasining janubi – g`arbiy qismi kirfadi. Bu region balandlikda joylashganligi uchun ham ko`p yog`in tushadi. Joyning abslut balandligi 2500-3000 m bo`lib, namlik yetarli (yog`in miqdori 700-900 mm). Olingan materiallar tahlili shuni ko`rsatadiki, chuqurlatish eroziyasining paydo bo`lishiga bir qancha omillar ishtirok etadi. Chuqurlatish eroziyasi kuzatilgan tumanda hudud rel`yefining hozirgi zamon tuzlishi muhim rol o`ynaydi. Bunga bir qancha geografik omillar bilan bir qatorda insonning xo`jalik faoliyatidagi ta`siri ya`ni yerning intensivligini oshirishdagi yo`nalishi ta`sir qiladi. Jarlarning deyarli hammasi tipik profilga ega, ya`ni tik tushgan chuqurligi 10-30 m, uzunligi 50-1500 m gacha boradi. Yillik yog`in miqdorining kamayishi joy balandligini pasayishi bilan bog`liq holda Katta O`ra daryo va Kichik O`ra daryolardek uchsiz chuqurlatish eroziyasini ko`rish mumkin. Katta O`ra daryoning havzasi hozirgi zamon eroziya formalari o`zining kam suv to`planganligi bilan xarakterlanib, uzunligi 5-10 m gacha boradi.

2) Tog` oldi geomorfologik regioniga viloyatning janubiy va janubi- sharqiy qismi kiradi. Mutloq balandligi 800-900 m atrofida bo`lib, eng baland nuqtasi 1500 m ga yetadi. Bu region chindan ham sel oqimi kelib tushadigan o`choq hisoblanadi. Langar-Qorail tog`i va Dehqonobod qishlog`i janubida joylashgan pastki tog`li tumanidan boshlanadigan Langar daryosida sel hodisasi xavfi ko`proq kuzatiladi. Balandlikning pasayib borishi natijasida yonbag`irlar yassilashadi va vodiy suv oqimi tog`dan keltirgan jinslar tushadi. Suvayirg`ichlar yonbag`irlarida tub jinslar suv oqimi natijasida ochilib qolgan. Bu regionning pastki zonasi lamikor dehqonchilik bilan band. 3) Tekislik geomorfologik region Qashqadaryo viloyatining g`arbiy qismini egallaydi. Mutloq balandligi 300-600 m. Bu region to`rtlamchi davr g`ovak jinslari bilan qoplangan. Qashqadaryo tekislik geomorfologik tumanida eroziya jarayoni hosil bo`lishida ikki xil sabab bor: 1. Eroziya oson hosil bo`ladigan qiya uchastkalar; 2. Inson tomonidan yerni xo`jalikda ishlatilishi. Qashqadaryo viloyati tekislik maydonining katta qismida suv va shamol eroziyasini ko`rish mumkin. Ko`proq irrigatsiya eroziyasi va tuproq deflyatsiyasi kabi eroziya jarayoni ko`rinishlari tekislikda ko`p uchraydi. Kuzatib chiqilgan barcha tumanlarda insonning noratsion xo`jalik ta`siri tabiiy eroziyaning tempini o`zgartirdi. Bu esa o`z navbatida antropogen chuqurlatish eroziyasining tarqalishiga sabab bo`ldi. Chuqurlatish eroziyasiga qarshi kurash ikki xilda olib boriladi: 1. Tashkiliy xo`jalik ishlari yo`nalishi bilan; 2. Agromeliorativ ishlarni keng miqyosda olib borish, ya`ni tuproq va o`simlik qoplamini saqlab qolish, irrigatsiya suvlarini oqizish, yonbag`irlarni haydashdan foydalanishni amalga oshirish lozim.

Tabiatda shunday tabiiy hodisalar ham borki, ular yer bag`rida ya`ni yerning ichki qatlamlarida katta-katta bo`shliqlarning ajoyib manzarasini hosil qiladi. Ana shunday tabiiy geografik jarayondan biri hisoblangan karst jarayoni va uning formalaridir. Karst - yer osti suvlarining tog` jinslarini eritib ketishi natijasida hosil bo`ladi. Ohaktosh , dalomit, gips, osh tuzi, shu kabi cho’kindilar suvda eruvchanligi jihatidan boshqa tog’ jinislardan farq qiladi. Ximiyaviy cho’kindilarning bu xossalari karst hosil bo’lishiga olib keladi. Ohaktosh va dalomitlarning o’ziga xos bir xususiyati bor.ularning ichiga yoriqlar orqali har qancha suv kirsa ham boshqa tog’ jinislari, singari yuvib, maydalanib ketib o’z shaklini yo’qotmaydi. Ma’lum bir geologik davr o’tishi bilan ularning erishidan yer po’stlog’ida bazan juda katta g’orlar hosil bo’ladi. Qashqadaryo havzasi ham karst hodisalari ko’p uchraydigan tumanlardan biri hisoblanadi. Viloyatda karst yo’li bilan hosil bo’lgan g’orlar va g’or shaklidagi bo’shliqlar hamda ularda hosil bo’lgan ko’llar bilan u joylarda ajralib turadi. Karst xalq xo’jaligiga katta zarar ham keltiradi. Karst ko’p tarqalgan tumanlarning muhandislik geologik gidrogeologik va goemorfologik sharoitda yil sayin o’zgarib boradi. Karst tufayli hosil bo’lgan,sil kanallar yer yuzasiga nisbatan unchalik chuqurda bo’lsa, ularning ustidagi yer qatlamlari o’pirilib bu joylarda varyonkaga o’xshash tabiiy quduqlar va kanallar hosil bo’ladi. Binobarin, bu hodisadan karst suvlari, karst konlari, karst kanallari, karst ko’llari, karst buloqlari, karst quduqlari, karst landshafti hosil bo’ladi.

Bundan tashqari karst hodisasi temir yo’l va avtomabil yo’llariga ham katta ta’sir ko’rsatadi. Karst hodisasini o’rganish suv omborini qurishda ham katta ahamiyatga ega, chunki suv omborlari qurilgandan keyin, suv sathi ko’tarilib, atrofdagi tog’ jinslari suv ostida qola boshlaydi. Agar suv ostida qolayotgan qatlamlar, ichida karstlanuvchi tog’ jinislari bo’lsa, omborda yig’ilgan suvning bir qismi karst g’orlari orqali boshqa yerlarga oqib ketadi. Bu esa tumanning geologik sharoitini o’zgartirib yuboradi, surilmalar va boshqa hodisalar paydo bo`lib, ombor atrofdagi joylarda yer osti suvlarning sathi tez ko’tariladi. Shu sababli bu hodisani o’rganish O’rta Osiyo sharoitda muhim ahamiyatga ega. Karst suv havzalari o’z xarakteriga ko’ra, 2 ga bo’linadi. Doimiy va vaqtinchalik ko’llar vaqtinchalik ko’llar karst varyonkalarida hosil bo`lib ular qor va yomg’ir suvlari bilan to’lgan bo’ladi. Bular Qizil daryo havzalarida Langar va Kichiko’ra daryoning yuqori oqimi havzalarida uchraydi.Bunga misol Turobobo k`oli misol bo`ladi. Suv havzasidan 4 m uzoqlikda suv o’simliklari o’sadi. Bahorda suv sathi ko’tarirganda, g’arb tomonda joylashgan o’zanga koldan suv oqib chiqadi. Mahalliy aholining aytishicha, suvning eng ko`p ko`tarilishi aprel-may oylarida qorning erishi va atmosfera yog`inlarining tushishiga bog`liq. Qirg`oqda suv sathining o`zgarishini ko`rsatadigan izlarni ko`rish mumkin. Shu izlarga qarab suv sathining o`zgarishini 50 sm dan 70 sm gacha bo`ladi deb xulosa chiqarish mumkin. Uning suvi toza, hidsiz va ta`msiz. Xo`jabulgur ko`li yuqori Kichik O`ra daryosining konussimon varyonkasini pastki yarmini egallaydi. Varyonka oval shaklida bo`lib, diametri shimoldan janubga 110 m, g`arbdan sharqqa 97 m ni tashkil etadi. Voronkani suv esib turgan joygacha bo`lgan chuqurligi 30-35 m bo`lib, yonbag`irlari tik tushgan ko`lni hosil bo`lishi yer osti suvlarining gorizontal

harakati bilan bog`liq. Suv yuqroi yura davridagi ohaktosh jinslarni ishqordagi va yer osti bo`shliqlarini hosil qilgan. Ishqorlanish bosimi ostida qatlamning ustki qismini bosib qolgan. Bunga yer usti suvlarining ham ta`siri ham bo`lgan albatta. Birmuncha botqoqlashgan qizil karst ko`li shu nom bilan ataluvchi vodiysida joylashgan. Shimoli-sharqiy suvayirg`ichi yonbag`ri uzun, janubi-g`arbiy tomoni qisqa. Havzaning diametri 31 m ga etng bo`lib, u aylana ko`rinishida. Qirg`oq bo`yi mintaqasining chuqurligi 0, 50 m o`rtasi 1, 5 m ni tashkil etadi. Qirg`oq chizig`i kuchli botqoqlangan qamishlar qalin bo`lib o`sib yotibdi. Karst hodisasi yer sathiga hosil bo`lgan vaqtiga va karstlangan jinslarning xarakteriga nisbatan kimyoviy tarkibiga nisbatan tiplarga bo`linishi quyidagi 4- jadval da berilgan. 4-jadval. Hosil bo’lgan Karstlangan karstlangan Yer sathiga nisbatan. Vaqtiga yoki yoshiga nisbatan. Jinslarning haraktriga nisbatan. Jinslarning ximiyaviy tarkibiga nisbatan. 1.ochiq karst. Hozirgi zamon karsti yoki aktiv karst . Ohak jinsli karst. Karbonatli karst. 2.yopiq karst. Qari karst. Dalomitli karst. Sulfatli karst . 3.yarmi ochiq yarmi yopiq karst. Qadimgi yoki ko’milgan karst. Gipsli karst. Sulfat karbonatli karst . Karbonatli sement bilan qotgan jinslardagi karst. Tuzli karst.

Karstlanish hodisasining rivojlanishi uchun: 1. Suvning yoriqlar orqali yerga singishi uchun tekis yoki biroz qiya maydonning bo`lishi; 2. Karst bir joydagi jinslar qatlamlarining qalin bo`lishi; 3. Yer ostiga tushgan suvning yanada pastga siljishishi uchun yer osti suvining sathi ancha past; 4. Har xil chuqurlik va kenglikdagi tektonik va boshqa tur yoriqlarining mavjud bo`lishi; 5. Karstlanuvchi jinslardan yoki ularning yonidan daryo o`tishi yohud ular yonida suv ombori bo`lishi shart. Karst hodisasi yer sathida hosil bo`lgan vaqtiga va karstlangan jinslarning xarakteriga nisbatan va karstlangan jinsning kimyoviy tarkibiga nisbatan quyidagi tiplarga bo`linadi: 1) Ochiq karst – karstlanuvchi tog` jinsi yer yuzasida yotadi. 2) Yopiq karst – karstlanuvchi tog` jinsining usti suv ta`sirida erimaydigan qatlamlar bilan chgaralangan bo`ladi; 3) Yarim ochiq yoki yarim yopiq karstlar - karstlanuvchi jismlarning bir qismi yer yuzasiga yaqin yoki yer yuzasida qolgan qismi esa suvda erimaydigan tog` jinslari bilan ajralgan holda yer yuzidan ancha chuqurda bo`ladi. N.V. Rodinov karstlarni hosil bo`lish sharoiti va joylarning tuzilishiga qarab, quyidagi turlarga bo`lgan: 1) erozion karst; 2) suvayirg`ichdagi karst; 3) tektonik tepaliklardagi karst;

4) tektonik yoriqlarda joylashgan karst; 5) erozion tektonik karst; 6) qadimiy tektonik cho`kmalardagi karst; 7) kontakt zonalarda joylashgan karst; 8) antropogen karst. Erozion karstlar hozirgi va qadimgi daryo vodiylarida keng tarqalgan, ular asosan oqar suvlar ta`sirida hosil bo`ladi. Karstlarninghosil bo`lish tezligi va faolligi daryo suvining oz-ko`pligiga, suv sathining o`zgarish amplitudasiga va o`zan hamda sohildagi jinslarning suv o`tkazish darajasiga karstlanuvchi jinsning o`zanga nisbatan joylashishiga bog`liq. Daryo terassalari va qirg`oq suv ostida qolib ketganda ham karstlar tez paydo bo`ladi. Bunda karst voronka g`or o`pirilish shaklida bo`ladi. Suvayirg`ichlarda ham karstlar hosil bo`ladi. Tog` jinslari hosil bo`lishida ularning nurashidan vujudga kelgan darzlar bunday karstlar paydo bo`lishida asosiy rol o`ynaydi. Sel - atmosfera yog`inlarining faoliyati bilan bog`liq bo`lgan tabiiy jarayondan biridir. Sel (arab. tez oquvchi suv oqimi) deb, tog`li va tog`oldi tumanlarida qisqa vaqt ichida atmosfera yog`inlaridan hosil bo`lib, katta buzuvchi kuchga ega, tarkibining 50-60 % i tog` jinslarining parchalari va zarralaridan iborat bo`lgan suv oqimiga aytiladi. Sellar bir necha sabablarga ko`ra juda nishab daryo havzasiga yog`inning ko`p yog`ishi, tog` tepalaridagi qorning tez erishi, tabiiy yoki sun`iy to`g`onni suv urib ketishi oqibatida paydo bo`ladi.

Qashqadaryo havzasi kuchli sel bo`ladigan rayonlardan hisoblanib, 43 ta kuchli sel hodisasi, birgina G`uzor daryosida esa 19 ta sel oqimi kuzatilgan. Ayniqsa, havza sharqiy qismini ishg`ol qilgan Hisor tizmasining janubi-g`arbiy tarmoqlari bo`lgan Yakkabog` tarmoqlari va Langar-Qorail o`rtacha va pastak tog`lardan boshlanuvchi daryo va soy havzalarida kuchli sel bo`ladigan tumanlardir. 1964-yil Zarafshon havzasidagi Oltinsoydan kelgan sel oqimi natijasida, daryoda yangi o`zanlar, jarliklar hosil bo`ldi, tepaliklar yemirildi, botiq joylar loyqalar bilan to`ldi. Sel tog` va tog` oldi tumanlardagi kichik daryolar, tog` soylari, jarliklar uchun tipik hodis adir. Sel hodisalarining loyqaligiga qarab, uchta tipga bo`linadi: a) Tosh va suvdan tashkil topgan sellar; b) Loyqa va toshlarning birikmasidan tashkil topgan sellar; c) Loyqali sellar. Sel hodisalarini o`rganish va ulardan foydalanish yo`llari bilan qadimdan qiziqib kelganlar. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab O`rta Osiyoda sel hodisalarini o`rganishga qiziqish yanada oshdi. Bu ishni asosan, I.A.Korolkov, S.Y.Rauner, V.I.Lepskiy kabi tog` muhandislari va o`rmonshunoslar olib bordi. Ularning bu sohada olib borgan ishlari ayniqsa diqqatga sazavordir. Sel hodisalarini har tomonlama o’rganish, ularga qarshi kurash va xalq xo’jaligida unumli fodalanish yo’llarini izlash ayniqsa keng quloch yoydi. 1927 yilda Farg’ona vodiysing sellarini o’rganish bilan shug’ullanuvchi tog’

meliorativ jamoasi tuzildi. Keyingchalik bu jamoa punkitlarning soni O’zbekistonda oshib bordi. 1930 yilda selni o’rganuvchi jamoalardan biri- Qashqadaryo viloyatida paydo bo’ldi. O’zbekistondagi sel hodisalarning sababini o’rganish bilan davlat gidrologiya instituti, tuproqshunoslik instituti, Tyan- shan tabiiy geografik stansiyasining hodimlari ham qiziqadilar. Hozirgi vaqtda O’zbekiston sel hodisalarini o’rganuvchi bir qancha tashkilotlar mavjud. Shular qatoriga O’rta Osiyo o’rmon xo’jaligi instituti, gidrogeologiya va muhandislik instituti, O’rta Osiyo ilmiy tekshirish instituti, O’zbekiston FAning geografiya bo’limi, O’zbekiston gidrometeorologiya xizmatlar boshqarmasi va bir qancha loyhalash bilan shug’ullanuvchi tashkilotlar kiradi. Keyingi yillarda respublikamizning oliy o’quv yurtlarining geograflari ham sel va uni hosil qiluvchi omillar ni o’rganish bobida ancha ishlar qildilar. Hozirga qadar sel hodisalari seldor havzalar ularning xo’jalikga keltirgan zararli selga qarshi kurash yo’llari haqida anchagina matriallar to’planib bularning bir qismi e’lon qilingan. Sel hodisalari va seldor havzalarga bag’shlangan manbalar qatoriga S.G. Alutunin, S.A. Grishgan, F.K. kocherga V.L. Shulis E.K. Rabkova, S.B. Rauner, P.M. Mashukov M.Mamatqulov, A.S. Saidov O.Hazratqulov, M. Yusupov kabilarning ishlarini ko’rsatsak bo’ladi. Sel tabiiy hodisadir. Binobarin uning paydo bo’lishi rivojlanishi va tarqalishini o’rganishda hududning tabiiy geografik sharoitini etiborga olmaslik mumkin emas.

Qashqadaryo havzasi kuchli sel hodisalari bo`lib, turadigan birdan- bir tumanlardan hisoblansada, selni tadqiq qiluvchilarning fikriga seldor havzalarni shu omillar boyicha tumanlashtirishni ifoda etadi. Qashqadaryo havzasida sel hosil qiluvchi omillar boyicha quyidagi 4 ta tumanga ajratish mumkin. 1. Qashqadaryo o’ng irmoqlari havzasi. 2. Hisor tizmasining g’arbiy qismi Qashqadaryo- Yakkabog’ daryo havzalari. 3. Langar- G’uzordaryo havzasi. 4. Janubiy past tog’lar havzasi. Ko’p yillik kuzatishlar va mavjud adabiyotlardagi malumotlar viloyatimizning yuqorida ko’rsatilgan to’tlama tumanni ham eng kuchli sel bo’ladigan hududlar jumlasiga kiradi. Bu hududa selni vujudga keltiruvchi barcha tabiiy geografik , geomorfologik, iqlimiy, geologik va nihoyat antropogin omillar yetarlidir. Qashqadaryo havzasida olib borilgan tadqiqotlar va o’rmon melioratsiya tadbirlari tabiatning bu jarayonga muvaffaqiyatli kurash olib borib mumkinligini ko’rsatadi. Viloyatimizning iqlimi ham o’ziga xos xususiyatga ega. Uning shakllanishiga O’zbekistonning geografik o’rni quyosh radiyatsiyasi atmosfera serkulyatsiyasi yer usti tuzilishi va inson faoliyati tasir ko’rsatadi. Viloyat iqlimiga bir qancha havo massalari tasir ko’rsatadi. Shulardan eng salmoqlari shimoldan keladigan sovuq havo, Janubiy siklonlar Sibir antisikloni va Turon havo massalaridir. Yog’in sochinning miqdori g’arbdan sharqqa qarab o’zgarib boradi. Bu esa pasttekislik tumanlarida yillik yog`in sochinning miqdori 80-200 mm, tog`

oldi tumanlarda 300-500 mm, tog`larda 500-900 mm ni tashkil etadi. Yog`inlar yil mobaynida juda notekis taqsimlangan. Eng ko`p yog`in bahor (30-50 %) va qish (25-40 %) fasllariga to`g`ri keladi. Mart oyi juda sernam, yoz oylari esa quruq bo`ladi. Viloyatda shmollarning rejimi juda murakkabdir. ularning o`rtacha tezligi 1-4 m/s bo`lib, bahor va kuzda kuchayadi. Bunda mahalliy shamollardan hovos, afg`on, ilono`tdi, aylovod kabi shamollar alohida o`rin egallaydi. Sel hodisalarining rejimi ularning yil fasllari bo`yicha taqsimlanishi bilan izohlanadi. Viloyatimiz oqar suvlarga boydir. Bu yerda daryolar, tog` soylari kichik jilg`alar, buloqlar juda ko`p. Lekin ular notekis tarqalgan. Gidrografik to`r tog`li viloyalarda zich bo`lib, tekisliklarda keskin siyraklashadi. Katta daryolar qor vamuzdan tog` soylari esa yog`in, qor va buloqlardan suv oladi. Daryo suvlari tog` oldi tumanlarni va tekisliklarni sugorish uchun sarf qilinadi. Havza hududida tuproqning turlari xilma-xildir. Tekislik tumanlarida qo`ng`ir, taqir, o`tloq qumlar tog` oldi va etaklarida bo`z, past va o`rtacha balandlikka ega bo`lgan tog`larda jigarrang qo`ng`ir, baland tog` o`lkalarida och tusli qo`ng`ir tuproq turlari tarqalgan. Sug`oriladigan tumanlarda inson faoliyati natijasida alohida sifat kasb etgan voha tuproqlari keng tarqalgan. Viloyat o`zining xilma-xil o`simliklari bilan mashhur. ularni umumlashtirib 4 tipga: 1) Cho`l; 2) Adir; 3) Tog`; 4) Yaylov o`simliklariga birlashtiradilar.

O`simlik turlari va ularning tarqalish xususiyatlari sel rejimiga ayniqsa, uning tezligiga, suv sarfiga va oqimiga sezilarli ta`sir qiladi. Sel hodisalarining paydo bo`lishi va rivojlanishini o`ragnish alohida o`rin egallaydi. Chunki, uni bilmasdan turib, tabiatning ushbu ofatiga qarshi kurashish yo`llarini ishlab chiqish mumkin emas. Hozirga qadar selni hosil qiluvchi omillarni o`rganish bobida ancha ishlar qilingan. Biroq shu kungacha ham bu borada bosh, asosiy omil masalasi to`g`risida tadqiqotchilar sel sodir bo`lishida asosiy o`rinni gidrometeorologik omillarga ayrim tadqiqotchilar esa geologik, geomorfologik yoki o`simliklar dunyosiga beradi. Sel hodisasi juda muarkkab bo`lib, uning paydo bo`lishi, shakllanishi va rivojlanishida tabiatning bir yoki bir nechta guruh omillari qatnashibgina qolmay, balki tabiatdan hamma komponentlar geografik komplekslar, jarayon va hodisalar selning kuchayishi va susayishida insonning xo`jalik faoliyatining ham roli bor. Binobarin sel kompleks tabiiy hodisa bo`lib, ma`lum joy landshaftining va unga ta`sir qilgan inson faoliyatining hosilasidir. Sel hodisalarining paydo bo`lishi va rivojlanishi, tarqalishiga ta`sir qiluvchi tabiiy omillardan biri – hududning orografik tuzilishi, dengiz sathidan balandligidir. Shunisi aniqki, balandlik oshgan sari qor va muzlarning erishidan hosil bo`lgan sellarning birmuncha ko`payadi. Pasttekisliklarda loyqali sellar keng tarqalsa, tog`larda toshli va tosh loyqali sellar hukmronlik qiladi. Sel hodisalarining paydo bo`lishi va rivojlanishida orografik omillarning roli sezilarlidir. Orografiya deganda, tog` va tog` tizmalarining yo`nalishi, tarmoqlanishi, ular orasidagi tog` vodiy, cho`qqi va tog` yonbag`irlarining tuzilishini tushunamiz.

Murakkab tog` rel`yefi suv oqimining tezligini oshirishga, ularning vodiylarda tezroq to`planishiga imkon vberadi. Tog` rel`yefi suvining bug`lanishi yer ostiga singishi, transperatsiyasiga sarf bo`lishini kamaytiradi, garvitatsiya jarayonining borishiga salbiy ta`sir qiladi. Bularning hammasi jilg`alarda toshqin tezligi va loyqaligini oshirib, darhol selni daxshatli kuchga aylanishiga sababchi bo`ladi. Rel`yef xususiyati oqar suvlarning to`planishiga, ularning tezligini oshirishga, binobarin sel hodisalarining to`liq shakllanishiga xalaqit qiladi. Sel hodisalarining paydo bo`lishidagi muhim tabiat omillaridan biri iqlimdir. Iqlim omillari selning shakllanishida qatnashuvchi deyarli hamma elementlarga turtki bo`ladi. Iqlim selning paydo bo`lishi va rivojlanishidagi faol geografik komponentlardan biridir. Bu borada yog`in-sochinning miqdori, tushish sur`ati, davri, cho`ziluvchanligi, takrorlanishi, havo harorati, namligi va shamolning roli kattadir. Shuni aytish kerakki, O`rta Osiyoda sodir bo`lgan daxshatli sellarning ko`pchiligi g`arbdan yo`nalgan havo massalari va hind siklonlari bilan bog`liqdir. Havo haroratining keskin ko`tarilishi, iliq shamollarning uzoq esishi, qor va muzlarning erishini tezlashtiradi. Tabiatning bu xil ofatiga qarshi kurash yo`llari va usullari ilm-fan yutuqlariga asoslanib tobora mustahkamlashib bormoqda. Selga qarshi kurashish choralarini ko`rish uchun ularning quyidagi xossalarini to`liq o`rganish zarur: 1) Oqim o`zanining nishablik darajasi; 2) Harakat tezligi; 3) Hajmiy og`irligi va zichligi; 4) Oqimning urilish kuchi; 5) Oqimdagi yirik jinslarning hajmil; 6) Oqim harakatining xarakteri;

7) Oqimning ta`sir etish darajasi. Sel oqimi soy o`zanining nishabligiga, joyning relefiga va geomorfologik , tuzilishiga bog`liq bo`lib, tog`li tumanlarda nishablik 15-35 0 , tog` oldi va yassi tog`li tumanlarda nishablik 5-10 0 gacha bo`lgan joylarda hosil bo`ladi. Sel tarkibidagi tog` jinslarining miqdori oqim o`zanining nishabligiga bog`liqdir. Nishabligi katta bol`lgan joylarda sel tarkibida qattiq materiallar ko`p bo`lib, nishabligi kichik bo`lgan joylarda esa oz bo`ladi. Sel oqimining maksimal urilish kuchi yoki sarflanish miqdori ayrim paytlarda 800-900 m 3 /sek ga yetadi. Bu holda u juda katta yemirish kuchiga ega boladi. Kuchli sellarda oqib keladigan tog` jinslarining miqdori faollik mayhdonining har km 2 yuzasiga 50 000 – 90 000 m 3 gacha boradi. Sel oqimining o`rtacha tezligi 2 dan 4 m/sek gacha maksimal tezligi esa 6 dan 8 m/sek gacha bo`ladi. Sel keltiradigan zararni oldini olish uchun selxonalarni to`liq ro`yxatini ko`rish, ular rejimini aniqlash va aholi o`rtasida targ`ibot qilish muhimdir. Hozirgi vaqtda selga qarshi kurashda agromeliorativ, fitomeliorativ, agrotexnik, muhandislik – gidrotexnik usullar e`tiborga molik bo`lmoqda. Agromelioratsiya tadbirlariga seldor havzalarda mavjud bo`lgan o`simliklar zichligini saqlab qolish, o`rmon, to`qay kabi massivlarni har xil ofatlardan asrash, yaylovlarda ortiqcha molni boqishga yo`l qo`ymaslik, tog` yonbag`irlari va vodiydagi qoyalardan oqilona foydalanish choralarini ishlab chiqish kabi bir qator tadbirlar kiradi. Sel bo`lishini oldindan bilish uchun joyning tabiiy sharoitini to`liq o`rganish lozim. Tabiiy sharoit atmosferadagi yog`inlar miqdorini va xarakterdagi o`rganish selni oldidan bilishda katta ahamiyatga egadir. Bundan tashqari joylarning geologik, geomorfologik sharoitlarini o`rganish sel bo`lishini oldindan aytishga imkon beradi. Ma’lumki sellarning

ko’pchiligi tog’ jinislari kuchli nuragan va yumshoq tog’ jinislardan tuzilgan joylarda bo’ladi. Shu sababli selning oz ko’p bo’lishi tog’ jinislarning nuraganlik darajasiga bog’liq. Hozirgi vaqtda selga qarshi qo’riladigan choralar, tekshirishlar va ko’p vaqtlar davomida olib borilgan kuzatishlarga asoslanib chiqarilgan ilmiy-amaliy xulosalarga ko’ra 2 turga bo’linadi. 1. Sel havzlari qurish bilan birinchidan, sel bartaraf etiladi. Ikkinchidan esa yig’ilgan suvdan qlarxda foydalaniladi. Ammo bu usul qimmatga tushadi. 2. Sel oqimining yoyilib toshib ketishini cheklash uning to’g’rioqishini taminlaydigan marzalar, temir beton devorlar,ariqlar hamda sel vujudga keladigan zonalar tog’ning yon bag’irlari boylab sel oqimi tezligini kamaytiruvchi tosh loyqalar ushlab qoluvchi to’siqlar qurishga shular kiradi. Binobarin sel ofatiga qarshi kurashda hal qiluvchi rolni muhandislik gidrotexnik inshoatlar oynaydi. Bularga sel suvini kuchsizlantirish maqsadida ularni har tomonga b-b yuboruvchi yo’laklar, ariqlar, kanallar bunyod qilish,suv omborlar, to’g’onlar kabi bir qator tadbirlar kiradi. Qashqadaryo havzasida olib borayotgan qator selga qarshi tadbirlar misolida ko’rish mumkin. Selga qarshi kurash tadbirlar o’z vaqtida ko’rilsa, u xalq xo’jaligiga katta foyda keltiradi. Keyingi vaqtlarda selni ushlab qoluvchi suv omborlari quriladi. Shular jumlasiga havzadagi Chimqo’rg’on, Pachkamar, Talimarjon, Hisorak, Yakkabog’, kabi suv omborlar shular jumlasidandir.

Qashqadaryo havzasida surilma hodisalari tog` yonbag`irlarida, daryo vodiylarida va qisman ko`l qirg`oqlarida tarqalgan bo`lib, o`rganilayotgan mazkur surilmalarning keng tarqalishiga birinchi navbatda geologik tuzilishi, rel`yefi, yer usti va yer osti tektonik harakatlar, shuningdek tog` landshaftlariga insonning xo`jalik ta`siri kuchli ekanini ko`rish mumkin. Kichik O`ra daryo, Tarag`ay, Kaltasoy, Ko`chganjal va boshqalarni misol keltirishimiz mumkin. Inson xo`jalik faoliyati ta`sirida quyidagicha: 1) Yonbag`irlarda shosse yo`llarini o`tkazish; 2) O`rmon qoplamining yoqotilishi. Surilmalarning katta-kichikligi har xil uzunligi 20 m dan 200 m gacha, kengligi 10 m dan 1300 m gacha yemirilgan devorning balandligi 2 m dan 25-30 m gacha bo`ladi. Surilmalarning geografik tomondan joylanishi quyidagicha:tadqiqot o`tkazilgan ushbu tumandagi surilmalar guruh bo`lib joylashgan. ularning tarqalish chegarasi 2400 m mutloq balandliklarda tarqalgan. ular tog` yonbag`ridagi katta-katta maydonlarni ishdan chiqarib, qishloqlarni vayron qiladi, daryo o`zanini to`sib turfadi. 1950-yillarning oxirlarida Dehqonobod tumanidagi Avjin qishlog`ining aholisi boshqa joyga ko`chishga majbur bol`lishgan. Surilmaning oldini olish ishlari katta kuch va mablag` talab etadi. Hozirgi vaqtda Sochi, Yalta, Odessa, Kiev kabi shaharlarda surilmaga qarshi kurash tadbirlari to`g`ri yo`lga qo`yilgan. Dengiz va daryo ko’llarining suv o’tkazmaydigan gil tosh va suvli qum shag’al qatlamlaridan hosil bo’lgan tik qirg’oqlarida surilmalar ko’p bo’ladi.

Suv o’tkazmaydigan qatlam ustida to’planayotgan yer osti suvlari guruntni yumshatadi. Surilmalar geologik tuzilishiga ko’ra qatlam- qatlam bo’lgan qirg’oq jarliklariga roy beradi. Shu tipga mansub surulmalar Qashqadaryo havzasining Chaqilkalon tagidan oqib tushadigan o’ng irmoqlari havzasida keng tarqalgan. Surilmalar suv o’tkazadigan qatlamsiz jinislarda hosil bo’ladi. Qashqadaryo havzasida surilma hodisalari tog’ yon bag’irlarda daryo vodiylarida juda ko’p tarqalgan b-b, o’rganilayotgan mazkur tumanlarda surulmalarining keng tarqalishiga birinchi navbatda geologik tuzilishi, relyefi, yer usti va yer osti tektonik harakatlar, tog’ landshaftiga insonning xo’jalik tasiri kuchli ekanligini ko’rish mumkin. Yer osti suvlarining ta’sirida suvda eriydigan jinislarni eritadi. Yoki suvda erimaydigan jins ustida to’planib turadi. 50- yillarning oxirlarida Dehqonobod tumanidagi Avjin qishlog’ining aholisi boshqa joyga ko’chishga majbur bo’lishgan. Bundan tashqari surilmalar bog’lar, haydalaniladigan yerlarni yaroqsiz holga kel tirib qoyadi. Mexanikaviy suffoziY. Mexanikaviy suffoziya qum qatlamlari tarqalgan joylarda uchraydi. Yer osti suvlari qumning mayda zarralarini harakatga keltiradi. Agar yer ostida suvlari yer Yuzasining biror joydan chiqayotgan bo’lsa, qum zarralari ham olib chiqadi. Natijada yer osti suvlari o’tgan qum qatlamlari orasida bo’shliqlar hosil b-b, bular shu joylarning mustahkamligini pasaytiradi, demak bunday yerga qurulgan ishlarning cho’kib ketishga sabab bo’ladi.

Ximiyaviy suffoziY. Ximiyaviy suffoziya yer osti suvlarining ta’sirida tog’ jinislarining yemirilishi tufayli hosil bo’ladi. Bu ko’pincha karstlanish jarayoniga o’xshab ketadi. Ammo buning karstlanish jarayonidan farqi shuki, yer po’stlog’da uchragan tuz qatlamlarining yer osti suvlar ta’sirida erishidan vujudga keladi. Ximiyaviy suffoziyalar lyoss va lyossimon jinislar tarqalgan joylarda ko’p uchraydi. Qashqadaryo havzasining tog’ va tog’ oldi tumanlari suffozion hodisalarga boy hisoblanadi. Suffozion jarayon tufayli cho’kishlar lyoss va lyossimon jinislar tarqalgan cho’llarda uchraydi. Bu tipdagi suffoziyalar viloyatimizning tekislik tumanlarida ko’rish mumkin. Suffoziya rivojlanishi uchun viloyatimizning tog’ oldi tumanlari bo’lganQashqadaryo chap irmoqlari o’rta oqimlari havzasida yani Kitob, Shahrisabz,Yakkabog’, Qamashi, G’uzor va qisman Dehqonobod tumanlarining tekislikga tutash mintaqasida to’rtlamchi davr lyoss va lyossimon yotqiziqlar qalin qatlamlar hosil qiladi. Bu relyef shakllarining alohidaligi yani yopiqligi suffoziya natijasida yerning cho’kkanligini ko’rsatadi. Relyefning umumiy harakterida yaqqol ko’zga tashlanmasada konkret uchastkalarda dehqonchilik va qurulish ishlarini olib borishda suffozion relyef formalarining mavjudligini hisobga olish talab qilinadi. Suffozion jarayonning oldini olish choralaridan biri suffoziyaga uchraydigan yer qatlamlarini yer usti va yer osti suvlari tasiridan saqlashdir. Yer osti suvlarini oqimini tartibga solish, ularni yo’nalish maqsadga muvofiq ravijda o’zgartirish uchun ochiq yoki yopiq zovurlar qaziladi. Mexanikaviy va ximiyaviy suffoziyalar yer osti va qatlamlararo suffoziyalarga bo’linadi.

Yer osti suffoziyalar yuqorida qayt qilinganidek yer osti suvlari bilan tog’ jinsi mayda zarralarning birgalikda harakat qilishi natijasida sodir bo’ladi. Qatlamlararo suffoziyalar ham yer osti suffoziyaning bir turi b-b yer osti suvlarining ikki qatlami orasida harakat qilishi tufayli yuz beradi. Qatlamlararo suffoziya bo’lishi uchun bir qatlamdan ikkinchi qatlamga tomon oqib o’tuvchi yer osti suvlarining harakati ma’lum bir tezlikga ega bo’lishi lozim. Bulardan tashqari yer osti suvlarining harakat tezligini kamaytirish uchun qatlamlarga bitum yoki suyuq oyna yuboriladi va boshqalar. Yuqorida qayd qilingan barcha chora tadbirlar o’z vaqtida oshirilsa, tabiatning bu kabi hodisalariga qisman barham berilgan bo’ladi. .3. Tabiiy jarayonlarning rel`yef hosil qilishdagi o`rni va ahamiyati

Qashqadaryo havzasida yuqorida qayd qilingan xilma - xil tabiiy jatumanlar rejalanganki, bu jatumanlar bilan chambarchas bog’liq ravishda namayon bo’ladi. Shu bilan birga joyning petrografik tarkibiga bog’liq ravishda biz tadqiq qilgan tabiiy jatumanlar havzaning aksariyat qismida relyef hosil qiluvchi jatumanlar sifatida yuzaga kelganligini ko’rishimiz mumkin. Ayniqsa viloyatningtog’li va tog’ oldi tumanlarida va shamol eroziya, karst, surulma, va boshqa jatumanlar hozirgi zamon relyefning shakllantiruvchi kuchlari sifatida ko’zga tashlanadi. Qayt qilish lozimki bu jatumanlarning u yoki bu darajada rivojlanganligi boshqa tabiiy jatumanlar rivojiga ma’lum darajada tasir ko’rsatadi. Mumkin endogin kuchlar natijasida hosil bo’lgan relyefning kuest formalarierozion jatumanlarning sustlashuviga va o’z navbatida nurash jatumanning susayishiga olib keladi. Ayni vaqtda karst eroziya sel kabi jatumanlarning o’zaro munosabatini yani birini ikkinchisining rivoji uchun qanday ro’l oynashi mumkinligi xususidagi masala aniq emas. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, tog’li tumanlardagi kuchli rivojlangan voronka va boshqa yer usti karst relyef shakllari selning deyarli bo’lmasligiga imkon beradi. Ohaktoshdan tuzilgan tog’ massivlari kesib o’tuvchi daryo daralari eroziya va karst jatumanlarining o’zaro bir biriga kuchaytiruvchi tasiri natijasida shakllanganligi ma’lum. Bunda oqar suvning yemiruvchilik faoliyati bilan tezlashtiradi, ya`ni eroziya yemiruvchiligiga karst eruvchiligi chuqur daralar hosil qiladi. Bunday daralar Qashqadaryo, Oqar suv, Yakkabog`, Langar daryosining yuqori qismlarida nihoyatda keng tarqalgan. Bu daralarning chuqurligi ba`zan 500-600 m cacha yetadi. Eni esa 150-200 mni tashkil etadi. Bu yerlarda geologik tadqiiqot ishlarini olib borgan S.I.Kulinikov shunday tasvirlaydi: “Bu chuqur va yirik yoriqlar uzoqdan tog`lar orasida deyarli ko`zga tashlanmaydi. Faqat onda- sonda vodiyning ilon

izi terassalarida yuzlab metr chuqur devorlarning borligi ko`zdan pinhona ravishda daryoning erozion faoliyati mavjudligidan dalolat beradi”. Ayniqsa, bunday chuqur tanglar devon, karbon davrlariga mansub. Ohaktoshli Oqsuv daryosining o`rta oqimi uchun xarakterlidir. Shu bilan birga Yakkabog`, Langar daryolari havzasida keng tarqalgan yuqori yura ohaktosh qatlamlarida tipik ravishda namoyon bo`ladi. Shunday qilib viloyatning hozirgi rel`yefi shakllanishida iqlimi va litologik omillar asosiy kuch sifatida maydonga chiqadiki, bu hozirgi ekzogen rel`yef hosil qiluvchi omillarning geologik davrlar mobaynida ham aktiv kechganligini aks etadi. Mana shu omillar ta`siri natijasida viloyat rel`yefi ToshdU professori O.Y.Poslovskiy tomonidan uch qismga bo`linadi: 1. Tog`li – erozion tektonik rel`yef tiplari guruhi. Bunda ekzogen va litologik omillarni tektonik harakatlar boshqarib boradi; 2. Adir yoki tog` oldi rel`yef tiplari guruhi. Bunda tektonik harakatlarga qaraganda, litologik tuzilishi va ekzogen jatumanlarning eroziya ko`proq hal qiluvchi omil sifatida namoyon bo`ladi; 3. Tekislik rel`yef tiplari guruhi. Bunda yerning litologik tuzilishi fonida ekzogen jatumanlar shamol va suv eroziyasi nurash va akkumulyatsiya hal qiluvchi omil sifatida namoyon bo`ladi. Hisor tizmasi va uning g`arbiy tarmoqlari bo`lgan viloyatning tog`li qismida asosan, eroziya, karst, surilma, suffoziya jatumanlar asosida hosil bo`lgan rel`yef formalari shakllanganligini ko`rdik. Daralar, g`orlar, karst voryonkalari, botiqlari, silliqlangan tepaliklar, o`tkir qirrali qoyatog`lar kuchli parchalangan rel`yef sifatida ko`zga tashlanadi. Qoratepa va Hisor tizmasining tog` oldi tumanidagi adir zonasida tabiiy jatumanlardan eroziya va sel hosil qilgan rel`yef shakllari ustun

ravishda tarqalgan. Adir orasidan oqib o`tgan soylar ularga yon tomondan keladigan irmoqlar va ulardagi konussimon yotqiziqlar yoki yoyilma konuslar sel mahsulotlari ekanligini ko`rish mumkin. Adir bilan tekislik tutash tumanlarda erozion jatumanlar natijasida jarlar hosil bo`lgan. Qalqamasoy, Langarsoy, Toychisoy havzalarining quyi qismlarida lyossimon yotqiziqlarida jarlar uchraydi. Shuni aytish kerakki, rel`yefning u yoki bu genetik tipining tarqalishida insonning xo`jalik faoliyati ta`siri kuchli ekanligini yuqorida qayd qilib o`tdik. Darvoqe, jarlarning hosil bo`lishida tog` oldi tumanlarida suvdan oqilona foydalanmaslik tufayli bo`lishi mumkin. Shuningdek, bu tumanlarda suffozion botiqlar rel`yefga yaqqol tashlanmasada, genetik tip sifatida rivojlangan. Havzaning janubiy va shimoli-g`arb tomonlarini ishg`ol etgban tekislik zonasidagi suv va shamol eroziyasi holsil qilgan rel`yef tiplari uchraydi. Qum tepalari, gryadalari ular orasidagi holzirgi zamon rel`yef hosil qilish jatumanida ustunlik qiladi. Tekislik qismining jadal sur`atda o`zlashtirilishi munosabati bilan rel`yefda shamol eroziyasining ta`siri bilan hosil bo`ladigan chuqurliklar irrigatsiya shaxobchalari atrofida yerning yuvilib ketishi bilan bog`liq erozion shakllar paydo bo`lishi kuzatilmoqda. Kompleks o`zlashtirishda ixotazorlarning barpo etilishi suvdan to`g`ri foydalanish, chorva mollarini boqish bunday salbiy hodisalarga barham beradi. X U L O S A

Qashqadaryo viloyati hududida tabiiy resurslarning d e yarli barcha turlari mavjud bо‘lib, ana shular orasida insonni oziq – ovqat va keyim kechak bilan taminlaydigan yer resurslari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Viloyatimizningg yer resurslaridan uzoq tarixiy davrlar maboynida foydalanib kelinayotganligi tufayli turli xildagi tabiiy jarayonlarning ancha tezlashtirilgan formalari nomoyon bо‘la boshladi. Bunday jarayonlar ayniqsa yaylovlarda, lalimikor va sug‘oriladigan maydonlarda kuzatilmoqda. Sug‘orilayotgan mintaqalarda yuzaga kelayotgan eroziyaning bosh omili sifatida yer resurslaridan xо‘jalikda foydalanish jarayonida agrotexnik qoidalarning buzilishi oqibatida shakillanmoqda. Bu xildagi eroziyalar sug‘orish yoki irrigatsiya eroziyasi deb yuritilmoqda. Irrigatsiya eroziyasi tufayli, tuproqning mahsuldor qatlami yuvilib ketadi. Oqibatda bunday joylarda yetishtiriladigan ekinlarning hosildorligi talab etiladigan darajadan ancha pastlashib ketadi. Shuning uchun sug‘orma dehqonchiligi olib borilayotgan hududlarda minerall va mahalliy ug‘itlar bilan о‘z vatida oziqlantirib borish va belgilangan sug‘orish meyorlariga tо‘liq amal qilishga tо‘g‘ri keladi. Lalimikor maydonlarda yerning haydalma gorizonti о‘simlik qoplami bilan yaxshi qoplanmagan va iqlim ancha qurg‘oqchil kelgan yillarda shamol eroziyasiga berilish darajasi kuchaysa, namgarchilik yillarida to oldi qiya tekisliklarida yuza oqim tufayli hosil bо‘ladigan chiziqli suv eroziyasining kuchayganligini kuzatishimiz mumkin. Shuning uchun ham viloyatimizning lalikor maydonlaridan foydalanish jarayonida iqlimiy о‘zgarishlarni e’tiborga olgan holda tо‘g‘ri agrotexnika qoidalarini qullay olish ijobiy samara beradi. Viloyatimizning yaylovlari asosan chо‘l, adir larda keng tarqalgan bо‘lib, chо‘l yaylovlarida kо‘pincha shamol eroziyasi kuzatilsa, adir va tog‘li mintaqa yaylovlarida suv eroziyasi kо‘proq nomoyon bо‘ladi.

Viloyat hududida qishloq xо‘jaligida foydalanilayotgan yerlarning 325,8 ming gektari turli darajadagi shamol eroziyasiga berilgan bо‘lsa, 44,8 ming gektari sug‘orish eroziyasiga berilgan. Bundan tashqari tabiiy eroziya jarayonlariga umumiy yaylov yer fondining 90 % ida turli kо‘rinishlarda (shamol va suv eroziyasi) nomoyon bо‘layotgan bо‘lsa, lalimikor maydonlarning shamol va suv erooziyasiga berilgan hududlari uning umumiy maydonining 70 % ini tashkil etadi. Inson xо‘jalik faoliyati ta’sirida tezlashtirilgan eroziyaga berilgan maydonlarning mahsuldorligini oshirish va yerlarning meliorativ holatini yaxshilash maqsadida tez о‘sar va issiqqa chidamli darxt va butalardan ixotozorlar barpo etish, mahalli va mineral о‘g‘itlardan foydalanish bilan bir qatorda, agrotexnika va gidromeliorativ tadbirlar majmuasini tо‘g‘ri amalga oshirish lozim. FAYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI 3. Abdullayev S.I., Usmanov I. Prirodniye resursi Kashkadarinskoy oblasti i ix xozyaystvennoye ispolzovaniye. Geograficheskiye aspekti. Prirodi

xozyaystvennoy otsenki territorii Kashkadarinskoy oblasti i ix ispolzovaniye v kravedcheskoy podgotovki studentov. T.: 1980, S 11-12 4. Belotserkovskiy M.V i dr. Erozionniye protsessi. Izd. «Misl» M.: 1984, 255s. 5. Doshchanov M.B. О‘zbekistonda tuproq eroziyasi va unga qarshi kurash.// О‘zbekiston bilim jamiyati. T.: 1967 23 b 6. Djerrod A.Dj. Pochvi i forma relyefa. Kompleksnoye geomorfologo- pochvennoye issledovaniye. Perv s ang. L.: «Nedra» 1984, 208 s. 7. Karpachevskiy L.O. Zerkala landshafta M.: «Misl» 1983, 156 s 8. Nikitin YE.O. Rol pochv v jizni prirodi. M.: «Znaniye» 1982, 28 s 9. Mamatov A.M. Voprosi oxrani prirodnix kompleksov Karshinskoy step // Voprosi ekologii vip. № 3 , Ashxabod, 1992 S 221-223 10. Rafikov A.A. i dr. Prirodno-meliorativnaya otsenka novoorashayemiye zemel Uzbekistana. Meliorativnaya geografiya M.: 1975 11. Rafiqov A.A. Geoekologiya muammolari T. 1997 12. Mamatov F.P. Lalimikor tuproqlarda ishlov berish texnologiyasi va texnika vositalarini takomillashtirish. // Qarshi Davlat universiteti professor о‘qituvchilarining ilmiy amaliy konferensiyasi. Tezislari tо‘plami. Qarshi, 1996, 70-71 b 13. Snachkov I.A. Barba s eroziya pochv. Vesselxozizd M.: 1968, 168 s. 14. Jumayev X.N., Yо‘ldoshev R.I. Qashqadaryo viloyati yer-suv resurslaridan foydalanishning ba’zi ekologik muammolari// Istiqlol va geografiY. Geografiya jamiyatining IV syezdi meteriallari II-qism. T.: 1995, 65-67 b.

15. Nazarov X.T. Qumli yaylovlarni mustahkamlash uchun о‘tkaziladigan fitomeliorativ tadbirlarga doir// Qarshi Davlat universiteti professor о‘qituvchilarining ilmiy amaliy konferensiyasi. Tezislari tо‘plami. Qarshi, 1996, 77-78 b. 16. Hikmatov F.N. va b. Tuproqning yuvilish shakllari va suv eroziyasining ta’sirlari haqida. //Geografik ekologiya va tabiatdan foydalanish muammolari. Ilmiy amaliy konf. Tezislari. T.: 1999, 78-81 b. 17. Yusupov S., Tursunov L. Kitob – Shahrisabz kotlovinasi tuproqlaridan foydalanishning ekologik asoslari. //Ekologiya muammolari. Ilmiy anjuman materiallari . 2 –qism. Qarshi.: 1999, 102-103 b 18. Muradov M va b. Qashqadaryo vohasida shamol eroziyasining oqibatlari va ularni bartaraf etish.// О‘zbekiston janubiy rayonlari tabiati va xо‘jaligini majmuali о‘rganishning dlzarb masalalari. Respub. Ilmiy.amaliy anjumani materiallarining tezislari tо‘plami III-qism. Q.: 1991, 329 b. 19.Ochilov A.M. Uchet osobennosti relyefa mestnosti pri osvoyeniy zemle Karshinskoy stepi. .// О‘zbekiston janubiy rayonlari tabiati va xо‘jaligini majmuali о‘rganishning dlzarb masalalari. Respub. Ilmiy.amaliy anjumani materiallarining tezislari tо‘plami III-qism. Q.: 1991, 432 b. 20. G‘afurova L.A. va b. Eroziyaga uchragan sug‘oriladigan tuproqlar tarkibidagi gumusni saqlash hamda uning miqdorini oshirish.// Tabiat landshaftlarining ekologik muammolari. Ilmiy amaliy konfe. Materil. I-qism. Guliston, 1994, 50 b. 21. Madraimova K.I. va b. Tabiatni muhofaza qilishda tuproq muhofazasiga oid ayrim masalalar. //Ilmiy amaliy konfe. Materil. I-qism. Guliston, 1994, 56-57 b.

22. Ubaydullayev SH.R. yaylovlar fitomelioratsiyasi va tabiatni muhofaza qilish. // О‘zbekistonning ekologik muammolari va tabiatni muhofaza qilish. Ilmiy amal konf. Mater. Samarqand 1998, 132-135 b 23. Qorayev O. Qashqadaryo viloyatining ekologik ahvoli va uni yaxshilash choralari. //Ekologiya muammolari. Ilmiy anjuman materiallari . 2 –qism. Qarshi.: 1999, 22-23 b 24. Abdullayev M.Maxsudov A. Tuproqshungoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. T.: “О‘qituvchi”, 1988, 144 b 25. Muradov O. Zemelniye fondi i ix ratsionalnoye ispolzovaniye. Izd “Fan” T.: 1977, 96 s. 26. Muxamedov T. tuproq eroziyasi dehqonchilik uchn katta ofat. “О‘zbekiston” nashriyoti, T.: 1977, 96 s. 27. Sultonov Y. Landshatlar geografiyasi T.: “О‘qituvchi”, 1974, 110 b 28. Kashkadarinskaya oblast. Tom I . Priroda izd SAGU 1959. 29. Qashqadaryo viloyati geografiyasi. Qarshi. 1984 30. Viloyat yer kadastr ma’lumotlari . 2011 Tayanch atamalar 1. Tabiiy geogratik jarayonlar deb, tabiiy va sun'iy omillar ta'sirida sodir boladigan jarayonlarga aytiladi. 2. Endogen jarayonlarga vulkaniarning otilishi, zilzilalar va tog'larning ko'tarlishi

kiradi. 3. Ekzogen jarayonlarga nurash, eroziya, surilmalar, o'pirilishlar sellar, muz va shamolning ishi kiradi. 4. Shamol eroziyasi doimiy shamollar esadigan joylarda ko'proq uchraydi, bunda tuproqning yuqori unumdor qismi uchirib olib ketiladi 5. Nurash deb, haroratning o'zga rishi, kimyoviy jarayonlar, atmosfera, suv va organizmlar ta'sirida tog' jins larining yemirilishiga aytiladi.

O'xshashlar

Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasida geografik mintaqalarni o`rganish

Qashqadaryo viloyatining madaniy landshaftlari

Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlarining tabiiy geografik ta`rifi

O`lkashunoslikda toponimlardan foydalanish masalalari

Qashqadaryo aholisi sonining o`sishi va joylanish hususiyatlarini o`rganish