Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasida geografik mintaqalarni o`rganish - Geografiya - Diplom ishlar

Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasida geografik mintaqalarni o`rganish

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7991.5 KB

Ko'chirib olish

TABIIY FANLAR FAKULTETI GEOGRAFIYA KAFEDRASI Yo`nalish: 5110500 –Geografiya o`qitish meyodikasi “Tasdiqlayman” Kafedra mudiri _____ Jankobilov I.X. (imzo) 2015-yil “_____” _ Bitiruv malakaviy ishi bo`yicha TOPSHIRIQ Talaba Abduhalimova Feruza O`quv guruhi 42 1. Bitiruv malakaviy ishining mavzusi Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasida g eografik mintaqalarni o`rganish 2016-yil “__”____________da universitet rektorining “__”- sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan 2.Talaba tomonidan tugallangan ishni kafedraga topshirish muddati 2 016-yil 1-iyun 3. Bitiruv malakaviy ishining rejasi: KIRISH ………………………………………………………………. .......................... I BOB GEOGRAFIK QOBIQNING KO‘NDALANG VA BO`YLAMA TUZILISHINI O`RGANISHGA OID NAZARIY MASALALAR 1.1. Geografik qobiqnin g tabaqalanishining asosiy omillari...................... 1.2. Mintaqaviy- zonal tizimlar ……………………….......................... ........................... II-Bob. GEOGRAFIK LANDSHAFT VA UNING KOMPONENTLARINI TABIIY GEOGRAFIYA KURSLARIDA O`RGANISH 2.1. Iqlim mintaqalari. .…………..……………………............................................... 2.2. Tabiat zonalligi va landshaft zonalari….................................................................... 2.3. Balandlik mintaqalari ………………….................................................................... XULOSA.............................................................................................................................. Foydanilgan adabiyotlar ro’yhati…………………………………………... ................... ILOVA. 1

4. Bitiruv malakaviy ishni bajarish grafigi: Bajartiladigan ishlar Bajarish muddati Bajarilishi to`g`risida belgi 1. Talabalarni “O`zbekiston Respublikasi oily ta’lim muassasalari bitiruvchilarining yakuniy davlat attestasiyasi to`g`risidagi Nizom” va “Oliy ta’lim muassasalarida bakalavrlarning bitiruv malakav ishini bajarishga qo`yiladigan talablar” bilan tanishtirish IX.2015 2. Mavzuni tanlash va uning mazmunini belgilash. Mavzu va ilmiy rahbarni kafedrada tasdiqlash XI.2015 3. Tadqiqot rejasi, uning mazmuni va tuzilmasini ilmiy rahbar bilan kelishgan holda shakllantirish XI.2015 4. Adabiyotlarni saralash, ularni o`rganish, manbalarning bibliografik ro`yxatini tuzish XII.2015 5. Muqaddimaning ishchi variantini yozish, manbalarni o`rganish XII.2015 6. Tadqiqot uchun tanlangan muammoni tahlil qilish I.2016 7. Birinchi bobni yozish III.2016 8. Tadqiqot muammosining nazariy asoslarini qarab chiqish uchun rejani shakllantirish III.2015 9. Ikkinchi bobni yozish IV.2016 10. Rahbar bilan xulosalar va amaliy tavsiyalarni shakllantirish bo`yicha kelishish. Xotimani yozish V.2016 11. BMI matnining kam-ko`stini to`ldirish. BMIni rasmiylashtirish V.2016 12. Himoya uchun axborot (ma’ruza) va illyustrativ (tarqatma) materiallar tayyorlash. Rahbar va taqrizchining mulohazalari bilan tanishish VI.2016 13.BMIni kafedraga taqdim etish VI.2016 14. Himoyaga tayyorlanish va himoya qilish VI.2016 Bajaruvchi: ___________________Abduhalimova Feruza Ilmiy rahbar _________________ Murtazayev B .CH Qarshi DU tabiiy fanlar fakulteti Geografiya kafedrasi 5110500 – Geografiya o`qitish metodikasi ta ’ lim yo ` nalishi talabasi Abduhalimova Feruzaning 2

“Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasida geografik mintaqalarni o`rganish ” mavzusi bo`yicha bajarilgan bitiruv malakaviy ishiga TAQRIZ Taqrizchi ______________________________________________________________ (F.i.o.) ______________________________________________________________________________ (ilmiy darajasi, ilmiy unvoni, ish joyi, lavozimi) Bitiruv malakaviy ish “Kirish”, “Tushuntirish qism” va “Xulosa”dan iborat bo`lib, tushuntirish qism ikki bob va besh banddan iborat. Bitiruv malakaviy ish kompyuter yozuvida 61 sahifa (1 3 052 so`z)dan iborat bo`lib, ishning tushuntitish qismi taqriban 1 06 00 ming so`zda (58 sahifada) bayon qilingan. Bitiruv malakaviy ishga uning mazmumini ixchamroq bayon qilishga imkon beradigan1 xarita 7 ta jadval, 12 rasm ilova qlindi. BMI da Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi kursi – tabiiy geografiya fanlari ichida yerimiz tabiiy geografiyasini o`rganishni boshlab beruvchi dastlabki regional predmet ekanligi, bu kurs o`quvchilarda umumgeografik qonuniyatlar bilan bog`liq bo`lgan va alohida tabiat komponentlari xususiyatlarini o`zida aks ettiradigan bilimlarni berishga xizmat qilishi, geografik qobiqqa xos bo`lgan va umumsayyoraviy ahamiyatga ega bo`lgan umumgeografik qonuniyatlarni bayon etilgan. BMI da o`zbek va xorijiy tillardagi adabiyotlar va kartografik manbalardagi ilmiy-nazariy va amaliy masalalar o`rganilgan va tahlil qilingan. Bitiruv malakaviy ishni bajarishda ish mavzusiga bevosita bog`liq bo`lgan 18 nomdagi adabiyotdan, internet materiallaridan foydalanilgan. Taqriz mazmunida ochib beriladigan asosiy mezonlar, mavzuning dolzarbligi va yangiligi. BMI mavzusi o`rta umumta`lim maktablari Davlat Ta’lim Standartlarida ko`rsatilgan mavzular asosida bajarilgan bo`lib, o’quvchilarni Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi fanidan bilimlarini jahon andozalari talabiga javob beradigan darajaga ko`tarish ga xizmat qiladigan va uning yechimini topishga doir metodik tavsiyalar berilganligi ahamiyatlidir. Xu l osalar va takliflarning ilmiyligi (tadqiqot metodlari, muammolarning qo`yil i shi, ilmiy qarashlarning tahlili), asoslanganligi, ularning ahamiyati, muallifning mavzu masalalarini va mavzuni o`zini ochib berishda mustaqilligi. BMIni bajarishda mavzuni yoritishga imkon beradigan ilmiy va umummetodik adabiyotlardan samarali foydalanilgan. Har bir bobda yechish zarur bo`lgan muammolar to`g`ri qo`yilgan. Ishda uning mohiyatidan kelib chiqqan holda ko`plab ilmiy-amaliy ma`lumotlar o`rganilgan, tahlil qilingan va qiyoslangan. BMI da maktab geografiya darslarida o`rganiladigan asosiy geografik qonuniyatlardan biri geografik mintaqalar (zonallik) qonunini o`rganish metodikasi asos qilib olingan.Talaba mustaqil holda geografik mintaqalar mavzusini darslarda o`rganishning o`ziga xos metodikasini taklif eta olgan, va ularning yechimini ochib berishga harakat qilgan. Me’yoriy -huquqiy aktlar va adabiyotlardan foydalanganishning to`liqligi. BMIni bajarishda me’yoriy-huquqiy xujjatlar o`rganilgan va ishni rasmiylashtirisha metoidik ko`rsatmalar, tavsiyalar va qo`llanmalarning talablariga rioya qilingan. Ishni yozishda nazariy-metodik adabiotlardan samarali foydalanilgan. Ishni bajarishda mavzuga bevosita daxldor adabiyotlarning materiallari tahlil qilingan, Internet saytlaridan foydalanil gan . Xatolar, bahsli holatlar, ayrim masalalar va umuman BMI bo`yicha mulohazalar. BMI reja- topshiriq asosida bajarilgan. BMIda qo`yilgan vazifalar asosan yechilgan, ammo u imlo xatolardan xoli emas, BMI da berilgan ilovalarga batafsil tavsif berilganda ishning metodik ahamiyati yanada oshardi. Ishni va uning grafik qismini rasmiylashtirilganligining to`g`riligi (amaldagi standart talablariga mosligi) Ish muallifi BMIni bajarishga doir metodik ko`rgazmalarni o`rgangan. Talablar asosida mavzuga doir me’yoriy hujjatlar, ilmiy metodik va davriy adabiyotlarni o`rgangan va mavzu mazmunini yoritishda ulardan samarali foydalana bilgan. BMIning qo`yiladigan talablarga, shu jumladan ishning uni bajarish bo`yicha topshiriqqa 3

mosligi to`g`risida xulosa, har bir bobni bajarilishining sifatini baholash, yangi masalalar, xulosalar va tavsiyalarning ishlab chiqish darajasini, ishning nazariy va amaliy ahamiyatini baholash. BMI uni bajarish uchun belgilangan maqsadga erishilgan, ishning barcha bandida asosiy vazifalar o`z yechimini topgan. BMIda nazariy masalalar, amaliy tavsiyalar, umumiy xulosa mavjud BMI kafedrada tasdiqlangan topshiriqqa mos holda bajarilgan; materiallar izchil va mantiqiylikda bayon qilingan. Ishning har ikkala bobi yakuniga yetkazilgan. Umuman, qo`yilgan maqsadga erishilgan, qo`yilgan vazifalar bajarilgan BMIni bajarilishi grafik asosida olib borilgan. Topshiriq bajarilgan va ishni tugallangan deb hisoblash mumkin. BMI shu xildagi ishlarga qo`yiladigan talablarga mos xolda bajarilganligi sababli DAK majlisida himoya qilishga tavsiya etiladi. BMIni baholash (100 ballik tizim doirasida). Abduhalimova Feruzaning “ Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasida geografik mintaqalarni o`rganish ” mavzusida bajargan bitiruv malakaviy ishi Nizom talablariga javob bera oladi va tugallangan ish sifatida DAK majlisida himoya qilishga taqdim qilinadi. Ish DAKda muvaffaqiyatli himoya qilinsa, u 80 balldan yuqori baholanishi mumkin. Taqrizchi _______________________________ (imzo) ____________________________________________ ning imzosini tasdiqlayman. (taqrizchining f.i.o.) Taqriz bilan tanishdim ______________________________ (talabaning imzosi) 2016y. “ ____ “ _______________ O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI 4

QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI GEOGRAFIYA KAFEDRASI MATERIKLAR VA OKEANLAR TABIIY GEOGRAFIYASIDA GEOGRAFIK MINTAQALARNI O`RGANISH Bitiruv malakaviy ish Himoyaga qo`yildi Kafedra mudiri _____________ 2016-yil “ ”_____________ Bajaruvchi: 5110500 - geografiya o`qitish metodikasi yo`nalishining talabasi Abduhalimova Feruza Ilmiy rahbar: Murtazayev B.Ch. Taqrizchi: ______________________________ QARSHI 2016 Mundarija. KIRISH …………………………………………………………………... 5

I-BOB. GEOGRAFIK QOBIQNING KO‘NDALANG VA BO`YLAMA TUZILISHINI O`RGANISHGA OID NAZARIY MASALALAR 1.1. Geografik qobiqning tabaqalanishining asosiy omillari................... 1.2. Mintaqaviy- zonal tizimlar ……………………….......................... II-BOB. GEOGRAFIK LANDSHAFT VA UNING KOMPONENTLARINI TABIIY GEOGRAFIYA KURSLARIDA O`RGANISH 2.1. Iqlim mintaqalari. .…………..……………………....................... 2.2. Tabiat zonalligi va landshaft zonalari…......................................... 2.3. Balandlik mintaqalari …………………......................................... XULOSA......................................................................................................... Foydanilgan adabiyotlar ro’yhati……………………………………....... ILOVA. 6

KIRISH Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi . XXI asrga kelib deyarli barcha fanlar zamonaviylik nuqtai nazaridan yangi vazifalarni o`z oldiga qo`ymoqda. Geografiya fani ham bundan istisno emas. Bizning ushbu BMI ning dolzarbligi Geografik qobi b qning eng yirik zonal tabiiy geografik bo‘limi - tabiiy geografik mintaqalar ni oqitishning nazariy va metodik muammolariga qaratilgan. Har bir tabiiy geografik mintaqalar issiqlik va namlikning alohida rejimi, havo massalari, ularning sirkulyatsiyasi, biogeokimyoviy va geomorfologik jarayonlarning ketma-ketligi, o‘simliklarning vegetatsiya davri, hayvonlar migratsiyasi, moddalarning aylanma harakati va boshqa xususiyatlari bilan farq qiladi. Mintaqalar ekvatordan qutblarga va tog` etaklaridan cho‘qqilarga tomon, shuningdek, past atmosfera bosimli statsionar seryog‘in oblastlardan arid landshaftli, ob-havoning antitsiklon holatdagi yuqori bosimli oblastlari tomon o‘zgarib boradi. Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot ob`yekti va predmeti. BMI ning hududiy obyektini geografik qobiq tashkil etgani holda, predmetini esa maktab geografiya darslarida zonallik qonunini o`rganish metodikasi tashkil etadi. Geografik mintaqa keng ma’noda geografik qobiqning t i p ik qismi bo‘lib, ekvatordan qutblarga tomon birin-ketin almashinib boradigan, uning landshaftlari uchun xarakterli bo‘lgan umumiy atmosfera sirkulyatsiyasi va radiatsiya balansi ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan keng zonal polosadir. Mazkur BMI ni bajarishda mavzuga doir adabiyotlar va kartografik materiallardan, qiosiy-geografik, majmuiy-geografik metodlardan, dala sharo i tlarida to`plangan ma`lumotlardan foydalanildi. Muammoning o`rganilganlik darajasi. Geografik qobiqning gorizontal xilma-xilligi to`g`risidagi tasavvur asosida gorizontal geografik zonallik konsepsiyasi turadi. Bu konsepsiya antik Yunonistonda vujudga kelgan bo`lsada, ilmiy jihatdan dastlab nemis tabiatshunosi A.Humboldt, keyinroq rus tabiatshunosi V.V.Dokuchayev tomonidan ilmiy jihatdan asoslandi. Geografik zonallik to`g`risidagi ta’limotning rivojlanishiga keyinroq L.S.Berg va A.A.Grigoryev katta 8

hissa qo`shdilar. Ma`lumki, nazariya ko`proq universallik, amaliyot esa regionallik xususiyatiga ega. Ta`kidlash joizki, O ` zbekistonda geografik zonallik konsepsiyasining ilmiy-nazariy tadqiqotlar imkoniyati mustaqillik tufayli asta – sekinlik bilan kirib kelmoqda. Hozirga qadar respublikamiz geograf olimlari regional tabiiy geografik mintaqalar muammolar bilan shug`ullanib kelishganligini aytib o`tish mumkin. Shu sababli biz malakaviy ishimizda nazariy va amaliy ishlarni umumlashtirish asosida maktablarda o`qitish metodlarini amalga oshirishga harakat qildik: Geografik mintaqa turli materiklarda bir-biridan ajralgan holda uchraganligi sababli uni keng ma’noda tushinish regional landshaft kompleksi va tabiiy geografik rayonlashtirish birligi deb emas, balki tipologik birlik deb qarashni taqozo etadi. Shuning uchun geografik mintaqani tor ma’noda tushinish, uni tabiiy geografik rayonlashtirish birligi deb qarashga va har bir materik doirasida mintaqalar ajratishga imkon beradi. Shundagina geografik mintaqa taksonomik nuqtai nazarda materikka bo‘ysinadi. Demak, Yevrosiyo mo‘tadil mintaqasi, Osiyo tropik mintaqasi, Ekvatorial Afrika eng yirik va murakkab tuzilishga ega bo‘lgan bir butun tabiiy geografik regiondir. REGIONAL A.A.Grigoryev (1946) I.S.Lupinovich (1947) F.N. Milkov (1958) V.M. Chetirkin (1960) Y.P.Parmuzin (1958) A.N.Babushkin N.A.Kogay (1964) Quruqlik Mintaqa Sektor Zona Zonacha Provinsiya Rayon (landshaft) Zona O‘lka Provinsiya Okrug Rayon Mntaqa O‘lka Zona Provinsiya Polosa Rayon Geotip Geofatsiya Provinsiya Regional Kompleks Rayon M i ntaqa O‘lka Zona Provinsiya Zonacha Polosa Rayon Landshaft Provinsiya Provinsiyaча Округ Район Tabiiy geografik zona deb geografik mintaqaning ma’lum bir xil zonal landshaft tipi hukmron bo‘lgan, o‘ziga xos issiqlik va namlik nisbatiga ega bo‘lgan katta qismiga aytiladi. Geografik zonalarning tarkib topishida issiqlik va namlik nisbati yetakchi rol o‘ynaydi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi va vazifalari. Ishning asosiy maqsadi geografiyaning asosiy qonuniyatlaridan biri bo`lgan zonallik qonunini o`qitish 9

metodikasini tahlil qilishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishning maqsadidan kelib chiqqan holda unda quyidagi v a z i f a l a r bajarildi: - Geografik qobiqning zonallik qonunini vujudga kelishiga imkon beradigan omillarni metodik jihatdan tahlil qilish; - Maktab geografiya darslarida geografik qobiqning ko`ndalang va bo`ylama tuzilishini o`rganish muammolarini yoritish; - Geografik landshaft va uning komponentlarini tabiiy geografiy kurslarida o`rganishning asosiy masalalarini metodik jihatdan bayon qilish. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy- amaliy ahamiyati. Tabiiy zonallik geografiyadagi ilk qonuniyatlardan biridir. BMI ning ma`lumotlaridan geografiya darslarida foydalanilish hamda ko‘rgazmalar tayyorlashda qo‘llanilishi mumkin. Geografiya fanlarini o`qitishda qo‘llaniladigan texnologiyalarni aniqlash va tahlil qilishda, tabiiy geografiya fanlarida geografik qobiqning asosiy qonuniyatlarini qo‘llay bilishda, geografik qobiqning asosiy qonuniyatlari mavzusida qo‘llaniladigan texnologiya va metodlarning samaradorligini oshirishga yordam beradi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish “Kirish”, “Tushuntirish qism” va “Xulosa”dan iborat bo`lib, tushuntirish qism ikki bob va besh banddan iborat. Bitiruv malakaviy ish kompyuter yozuvida 61 bet (13 058 so`z) dan iborat bo`lib, ishning tushuntitish qismi taqriban 11 250 so`zda bayon imkon beradigan 1ta karta, 7 ta jadval, 12 ta rasm ilova qlindi. Bitiruv malakaviy ishini bajarishda mazkur mavzuga doir yoritilgan o`zbek va xorijiy tillardagi adabiyotlar va kartografik manbalardagi ilmiy-nazariy va amaliy sajiyadagi masalalar o`rganildi va tahlil qilindi. Bitiruv malakaviy ishni bajarishda ish mavzusiga bevosita bog`liq bo`lgan o`zbek va horijiy tillardagi 18 ta nomdagi adabiyotdan, internet materiallaridan foydalanildi. 10

I-BOB. GEOGRAFIK QOBIQNING KO‘NDALANG TUZILISHINI O`RGANISHGA OID NAZARIY MASALALAR 1.1. Geografik qobiqning ko‘ndalang tabaqalanishining asosiy omillari Geografik qobiqning ko'ndalang (gorizontal) tuzilishi uning bo 'ylama tuzilishidan keskin farq qiladi. Geografik qobiqning bo'ylama tuzilishining asosiy omili bo'lib moddaning zichligi va holati hisoblanadi. Eng qattiq va zich moddalar litosferani, o'rtacha zichlikka ega bo'lgan suyuq holdagi moddalar gidrosferani, zichligi juda kam bo'lgan gaz holdagi moddalar atmosferani va tirik moddalar esa biosferani tashkil qiladi. Geografik qobiqning ko'ndalang yo'nalishda tabaqalanishi geotizimlarni tarqalishiga bog'liq.Geotizim, geomajmua (kompleks) yoki tabiiy hududiy majmua deb yaxlit bir butun tizimdan iborat bo'lgan geografik tarkiblarning qonuniy uyg'unligiga aytiladi. Geografik qobiqning ko'ndalang yo'nalishda tabaqalanishi planetar, regional va mahalliy (lokal) miqyoslarda sodir bo'ladi. Planetar miqyosda geografik qobiqning tabaqalanishining asosiy omillari bo'lib qo'yidagilar hisoblanadi: 1.Yerning sharsimonligi. Mazkur omil tabiiy geografik jarayonlarni mintaqaviy-zonal tarqalishini keltirib chiqaradi. 2.Quruqlik, okean va muzliklarning tarqalishi ham geografik qobiqning tabaqalanishidagi muhim omil bo'lib, ular tufayli Yer yuzasini va tabiiy geografik jarayonlarni xilma-xilligi vujudga keladi. Koriolis kuchi geografik qobiqda moddaning harakat yo'nalishiga ta'sir ko'rsatadi. Mazkur omillar ta'sirida atmosfera va okeandagi harakatlarning umumiy xususiyatlari vujudga keladi. Regional miqyosda geografik qobiqning tabaqalanishiga materik va okeanlarning joylanishi va qiyofasidagi farqlar, quruqlikning relefidagi farqlari muhim o'rin tutadi. mazkur omillar ta'sirida nam va issiqlik taqsimlanadi, atmosfera va okean harakatlari turlari vujudga keladi, geografik zonalar o'ziga xos ravishda joylashadi. 11

Regional miqyosda hudud materikning qirg'og'ida, markazida joylanishi muhimdir. Ana shunday omillar ta'sirida regional geotizmlar orasidagi o'zaro ta'sirning o'ziga xos xususiyatlari vujudga keladi (dengiz yoki quruq iqlim, musson shamollari yoki g'arbiy shamollar va x.k.). Bunda reginal geotizmlarning qiyofasi, boshqa geotizmlar bilan chegarasi va bir-biri bilan farqlari muhim ahamiyatga ega. Mahalliy miqyosda geografik qobiqning tabaqalanish omillari bo'lib relefning tuzilishi (daryo vodiylari, suv ayirg'ich va x.k,), tog' jinslarining tarkibi va ularning fizik va ximiyaviy xossalari, yonbag'irlarning shakli va ekspozitsiyasi, namlanish turlari va h.k. hisoblanadi. Mazkur omillar ta'sirida kichik hududlarda turli xil xususiyatga ega bo'lgan geotizimchalar vujudga keladi Geografik qobiq shimoldan janubga – qutbdan ekvatorgacha va boshqa qutbgacha ham, g`arbdan sharqqa ham yaqqol bo`lmasada tabaqalashgan. Shimoldan janubga yo`nalishi kenglik bo`yicha, ikkinchisi esa uzoqlik bo`yicha tabaqalashuv (differensiatsiya) deb nom olgan. Geografik qobiqning gorizontal xilma-xilligi to`g`risidagi tasavvur asosida gorizontal geografik zonallik konsepsiyasi turadi. Bu konsepsiya antik Yunonistonda vujudga kelgan bo`lsada, ilmiy jihatdan dastlab nemis tabiatshunosi A.Humboldt, keyinroq rus tabiatshunosi V.V.Dokuchayev tomonidan ilmiy jihatdan asoslandi. Geografik zonallik to`g`risidagi ta’limotning rivojilanishiga keyinroq L.S.Berg va A.A.Grigoryev katta hissa qo`shdilar. Bu ta’limotning ayrim jihatlari G.D.Rixter, K.K.Markov, M.I.Budiko, V.S.Preobrajenskiy, A.M. Ryabchikov, Y.N. Lukashova, D.V. Bogdanov, A.G. Isachenko, F.N. Milkov va boshqa bir qator olimlarning tadqiqotlarining predmeti bo`lib xizmat qildi. Geografik qobiq, uni tashkil etuvchi landshaftlar va landshaft komponentlarining ekvatordan qutblarga tomon qonuniy o`zgarishiga zonallik deyiladi. Zonallik - geografik qobiq tuzilmasining eng muhim qonuniyatlaridan biridir. A.G.Isachenkoning fikricha, zonal qonuniyatlarning uch turi – kenglik zonalligi, sektorlik (meridional zonallik) va balandlik zonalligi (mintaqalanishi) 12

mavjud. Yer yuzasida geografik landshaftlarning tafovutlarida ifodalanadigan barcha xilma – xillik zonal va azonal omillar birikmasi va o`zaro ta’sirining natijasidir. Kenglik va balandlik zonalligining asosida umumiy qonuniyat – kenglik zonalligida quyi kengliklardan yuqori kenliklarga tomon, balandlik zonalligida joyning absolyut balandligining ortib borishi bilan haroratning sekin- asta kamayishi turadi. Ammo zonallikning iqlim sharoitlari (issiqlik, issiqlik va namning nisbati va b.) kenglik va tog`larda balandlik bo`yicha turlicha o`zgaradi. Har ikkala holda haroratning pasayib borishi tufayli issiqlik va namning nisbati landshaft tabaqalashuvining eng muhim omilidir. Kenglik zonalligi – ekvatordan qutblarga tomon tabiiy-geografik jarayonlarning, geosistemalar komponentlari va komplekslarining qonuniy o`zgarishidir. Yerning shakli, uning Quyoshga nisbatan holati va qisman o`lchamlari zonallik ning asosiy sabablari bo`lib, Yer yuzasiga Quyosh nurlarining ekvatorning har ikkala tomoniga kichrayib boradigan burchak ostida tushishi zonallikning shart-sharoitidir (Kalesnik,1970). Bundan tashqari, Yerning massasi energiyani o`zgartiruvchi (transformator) va qayta taqsimlovchi bo`lib xizmat qiladigan atmosferani tutib turishga qodir bo`lishiga imkon beradi. Shuningdek, ekliptika tekisligiga o`qning qiyaligi katta ahamiyatga ega bo`lib, Quyosh issiqligining mavsumlar bo`yicha notekis tushishi unga bog`liq; sayyoramizning kunlik aylanishi havo massalarining og`ishini taqoza etadi. Quyoshning nur energiyasi taqsimotidagi farqlar tufayli Yer yuzasining zonal radiatsiya balansi hosil bo`ladi. Issiqlikning notekis tushishi havo massalari, nam aylanishining joylashuviga va atmosfera sirkulyatsiyasiga ta’sir ko`rsatadi. Quyosh nur energiyasining zonal taqsimlanishi sababli Yerda havo, suv va tu proq haroratlari, bug`lanish va bulutlilik, atmosfera yog`inlari, barik rel`yef va shamol larning tizimlari, havo massalarining xossalari, iqlimlar, hidrografik to`rning sajiyasi va hidrologik jarayonlar, geokimyoviy jarayonlar, nurash va tuproq hosil bo`lishining xususiyatlari, o`simlik tiplari hamda o`simlik va hayvonlarning hayotiy shakllari, rel`yefning skulpturaviy shakllari, muayyan 13

darajada cho`kindi jinslarning tiplari va, nihoyat, geografik landshatlar zonal tarqalgan. Zonallikning barcha komponentlarda namoyon bo`lishi o`zaro bog`liq bo`lganligi sababli landshaftlarning va umuman geosistemalarning zonalligi to`g`risida so`z yuritish mumkin. Geografik zonallik ekvatordan qutblarga tomon turli landshaft tiplarining almashininshida va turli geografik mintaqalar, geografik zonalar va kichik zonalarning tarkib topishida ifodalanadi. Yerda zonalar joylashuvining juda aniq qonuniyatlari mavjud. Bu zonalarga issiqlik va suv balansi komponentlarining nisbati, tog` jinslarining nurash jarayonlari, biokimyoviy jarayonlar, tuproqlar va o`simliklarning zonal xususiyatlari kabi tabiiy xususiyatlarning aniq yig`indisi mos keladi. Bu xususiyatlarning mavjudligi va ularning qonuniy taqsimlanishi Yer landshaftlarining geografik zonalligini ifodalaydi. Geografik qobiqda zonallikning namoyon bo`lishi Quyoshning Yer yuzasiga tushadigan energiyasi hisobiga sodir bo`ladigan jarayonlarning tarqalish chegaralari bilan cheklangan. Yer yuzasidan yuqori va quyi tomonga uzoqlashgan sari zonallik asta-sekin yo`qola boradi; Dunyo okeanining tubida va atmosferaning yuqori qatlam larida zonallik bo`lmaydi. Zonallik landshaft sferasida eng yaqqol namoyon bo`ladi. Geografik (landshaft) zonallikning haqqoniy manzarasining tahlili Yer yuzasini dastlab kenglik mintaqalariga ajratish lozim ekanligini ko`rsatadi. Bu kenglik min taqalari geografik qobiqda issiqlik rejimi va asosiy havo massalarining sirkulyatsiyasiga monand holda ajratiladi. Bu mintaqalarning har biri uchun issiqlikning taqsim lanishiga bog`liq holda tabiiy jarayonlarning yo`nalishi va ritmlari xos bo`lganligi sababli geografik mintaqalar debnom olgan. Geografik mintaqalar tabiatining xususiyatlari Yer aylanish o`qining ekliptika tekisligiga qiyaligi tufaylidir. Shu sababli oraliq mintaqalar – namning mavsumiy ritmlari yaqqol ifodalangan subekvatorial, issiqlik va namning mavsumiy ritmikasi yaqqol ifodalangansubtropik va issiqlikning mavsumiy ritmikasi yaqqol ifodalangan subqutbiy mintaqalar vujudga keladi. 14

Geografik qobiqning zonal xilma-xilligi va geografik mintaqalarning tarkib topishi endogen jarayonlar bilan emas, balki Yerning shakli va uning yuzasida dastavval kenglik bo`ylab geografik va biologik jarayonlar energiyasi - atmosfera sikulyatsiyasiga va bu jarayonlar bilan bog`liq bo`lgan nam aylanishiga sabab bo`ladigan Quyosh radiatsiyasining taqsimlanishi bilan bog`liq. Geografik mintaqalar Yerni uzluksiz halqalar bilan ishg`ol etadi, materiklarni ham, okeanlarni ham o`z ichiga oladi; ammo, mintaqalarning qamrovi va soni hozirga qadar umum e’tirof etilganicha yo`q. XX asrning 20-yillaridayoq nemis geografi Z. Passarge muayyan bir iqlim mintaqasidagi landshaft oblastlarining sistemasi landshaft mintaqasini hosil qiladi, deb uqtirgan edi. I.P.Gerasimov (1953) har bir yarim sharda 4 ta: qutbiy, boreal (mo`tadil), subtropik va tropik mintaqalar ni ajratadi. V.B. Sochava (1963) esa shimoliy tropikdan tashqari, tropik va janubiy tropikdan tashqari mintaqalar ni sayyoraviy zonallikning asosiy bo`g`inlari, deb hisoblagan edi. S.V. Kalesnik (1970) Yer sharida issiqlikning taqsimlanishi asosida sovuq, mo`tadil va issiq mintaqalar ni ajratgan edi. L.P.Shubayev (1977) esa Yer tabiati rivojlanishining hozirgi bosqichida quyidagi asosiy sayyoraviy: 1) issiq va nam ekvatorial; 2) issiq va quruq tropik, 3) shimoliy yarim sharda namlikning katta amplitudali va iliq, janubiy yarim sharda okean iqlimli mo`tadil; 4) salqin va zax boreal; 5) ayoz (sovuq va zax qutbiy mintaqalarni hamda Yer aylanish o`qining ekliptika tekisligiga qiyaligiga bog`liq bo`lgan o`tkinchi (oraliq) mintaqalar – subekvatorial, subtropik va subqutbiy mintaqalarni ajratadi. Bu mintaqalardan subekvatorial mintaqada namning, subtropik mintaqada issiqlik va namning, subqutbiy mintaqalarda issiqlikning mavsumiy ritmi yaqqol ifodalangan. Shunday qilib, L.P.Shubayev har bir yarim sharda sakkiztadan mintaqa ajratadi. Uning fikricha, mo`tadil mintaqani ikki – mo`tadil va boreal mintaqaga ajratish maqsadga muvofiq. A.G.Isachenko (1990) ham quruqlik landshaftlarini tasniflashda boreal, subboreal, subtropik, tropik, subekvatorial va ekvatorial mintaqalar ni ajratadi. 15

F.N.Milkov (1990) har bir yarim sharda qutbiy, mo’tadil, subtropik va tropik mintaqalar ni ajratgan va ularni landshaft sferasida namoyon bo`ladigan geografik mintaqalar deb atagan. A.A.Grigoryev dastlab shimoliy yarim sharda 6 ta: qutbiy,subarktika, boreal (mo’tadil), subtropik, tropik va ekvatorial mintaqalar ni ajratgan; Y.N.Lukashova va A.M.Ryabchikov arktika (antarktika),subarktika (subantarktika), shimoliy va janubiy mo’tadil, shimoliy va janubiy subekvatorial, shimoliy va janubiy tropik, shimoliy va janubiy subekvatorial va ekvatorial mintaqalar ni ajratishgan. 1-rasm. Gipotetik materikning konfiguryatsiyasi (A.M.Ryabchikov bo`yicha, 1972) . Geografik zonallikni to'la tushunib olish uchun hamma joyi bir xil bo'lgan gipotetik materikda zonalarni joylanishini ko'rib chiqish muhim ahamiyatga ega. Gipotetik materikning hajmi yer yuzasidagi quruqlik maydoning yarmiga, shakli esa quruqlikning kengliklar bo`ylab joylashishiga to'g'ri kelsin deb faraz qilinadi. Bundan tashqari gipotetik materikda tog'lar ham yo'q deb faraz qilinadi. Gipotetik materikning qiyofasi shimoliy yarim sharda Shimoliy Amerika va Yevrosiyo bilan Shimoliy Afrika, janubiy yarim sharda esa Janubiy Amerika, Janubiy Afrika 16

va Avstraliyaga o'xshab ketadi. Gipotetik materikda tabiat zonalarini joylanishi geografik zonalarni Yer yuzasida tarqalishi aniq qiyofasini beradi. A.A.Grigoryev (1961) ham har bir yarim sharda 7 tadan, jami 13 ta mintaqani ajratgan ( 1- jadval). Mo’tadil mintaqadan alohida subboreal mintaqa ni ajratish to`grisida fikrlar ham mavjud. U holda mintaqalar soni har bir yarim sharda 8 taga yetadi. Ayrim manbalarda arktika va antarktika mintaqalari qutbiy mintaqalar, subarktika va subantarktika mintaqalari subqutbiy (qutbyoni) mintaqalari nomlari bilan birlashtiriladi. Geografik mintaqalarning nomlari ularning Yer sharining muayyan kengliklaridagi geografik joylanishi bilan bog`liq. Har bir asosiy geografik mintaqa uchun muayyan havo massasining ustuvorligi xos. Ammo, Shimoliy va Janubiy yarim sharlarning oraliq - subarktika, subtropik, subekvatotial mintaqalari o`zlarining havo massalariga ega emas. 1.2 . Mintaqaviy- zonal tizimlar. Yerning shakli sharsimonligi tufayli Yer yuzasida Quyosh issiqligi va nurlari notekis taqsimlanadi, bu esa geografik qobiqda mintaqaviylikni keltirib chiqaradi. Natijada Yer yuzasidagi barcha tabiiy geografik jarayonlar mintaqaviy xususiyatga ega. Ular geografik qobiqda kengliklar bo'yicha tarqaladi. Geografik qobiqda hodisa va jarayonlarning tarqalishidagi bunday qonuniyat iqlim ko'rsatkichlari, o'simlik guruhlari, tuproq turlari uchun xos. Mintaqaviylik gidrologik va geoximik jarayonlarni namoyon bo'lishida ham ro'y beradi. Demak, geografik qobiqda hodisa va jarayonlarni mintaqaviy, ya'ni kengliklar bo'yicha tarqalishining asosiy sababi Yer yuzasida Quyosh nurlari va issiqlikning notekis taqsimlanishidir. Ammo Quyosh nurlarini Yer yuzasiga tushishi atmosferaning holatiga bog'liq. Atmosferaning ba'zi joylari tiniq, ba'zi joylarida changlar va nam ko'p bo'ladi. Demak, Quyosh nurlarini ekvatordan qutblar tomon qonuniy kamayib borishiga atmosferaning tiniqlik darajasi ham ta'sir etar ekan. 17

Yer yuzasida haroratning taqsimlanishi Quyosh issiqligiga bog'liq. Ammo haroratning taqsimlanishiga Yer yuzasining issiqlik sig'imi ham ta'sir qiladi, bu esa haroratni Yer yuzasida taqsimlanishini murakkablashtirib yuboradi. Yer yuzasida issiqlikni taqsimlanishiga okean va havo oqimlari kuchli ta'sir ko'rsatadi. Atmosfera yog'inlarini taqsimlanishida zonallik va sektorlik aniq namoyon bo'ladi. Issiqlik va namlikning birgalikdagi ta'siri ma'lum bir tabiiy geografik hodisalarning hosil bo'lishidagi asosiy omil hisoblanadi. Yer yuzasida issiqlikning, namlikning, haroratning notekis taqsimlanishi natijasida issiqlik va iqlim mintaqalari, tabiat zonalari va turli xil landshaftlar vujudga keladi. Geografik mintaqalar materiklarni ham, okeanlarni ham o`z ichiga olgan holda sidirg`a halqalarni hosil qiladi va kenglik yo`nalishiga ega. Ular materiklarda rel`yef va Dunyo okeanida okean oqimlari ta’sirida kengayishi yoki torayishi mumkin. Okean ustida geografik mintaqa ayniqsa bir xilligi bilan ifodalanadi. okean – atmosfera – materik sistemasidagi havo massalari almashinuvining intensivligi va absolyut kattaligiga bog`liq holda quruqlikning turli qismlari kamroq yoki ko`proq issiqlik va namga ega hamda mavsumiy ritmlarning sajiyasiga ko`ra farq qiladi. Quruqlikda issiqlik rejimi, asosiy havo massalari va ularning sirkulyatsiyasining sajiyasiga ko`ra ajratiladigan kenglik bo`yicha cho`zilgan geografik mintaqalar namlanish, kontinentallik va morfostruktura xususiyatlariga ko`ra ichki tavofutlarga ega. Geografik zonallikning ichki xilma – xilligining asosiy omili bo`lgan atmosfera sirkulyatsiyasining umumiy belgilari asosida geografik mintaqalar sektor lar ga ajratiladi. Geografik zonallikka azonal ta’sirlar kenglik tabaqalashuvida, ya’ni geografik mintaqalarning sektorlarga bo`linishida ifodalanadi. Shu asosda A.I.Yaunputnin (1946) qutbiy va qutbyoni mintaqalaridan tashqari barcha mintaqalarda g`arbiy, markaziy va sharqiy sektorlarni, A.M. Ryabchikov (1973) va L.P.Shubayev (1977) ikkita okeanbo`yi va bitta kontinental sektorni ajratgan. Materiklarda g`arbiy okeanbo`yi, kontinental yoki materik 18

ichkarisi va sharqiy okeanbo`yi sektorlari, okeanlarda esa iliq va sovuq oqimlarga mos holda g`arbiy va sharqiy sektorlar ajratiladi. Geografik mintaqalar doirasida (quruqlikda va okeanda) namlanish sharoitlari va issiqlik balansiga bog`liq holda mintaqalarning eng yirik tarkibiy qismlarini tashkil etadigan geografik (tabiiy – tarixiy, tabiat, landshaft) zonalar va kichik zonalar ajratiladi. 2-rasm. Geografik mintaqalar va zonalar (K.K.Markov va b., 1978) 19

G Geografik mintaqalarning okeanlardan uzoqlik darajasi va binobarin, iqlimning kontinentallik darajasi zonalarning shakllanishida muhim omillardan biridir.Geografik zona geografik mintaqaning landshaftning bitta zonal tipi ustuvorlik qiladigan yirik qismidir. Geografik zonalar ko`pgina hollarda geobotanik belgilari asosida nomlanadi, chunki o`simlik qoplami landshaftning “libosi”dir. Ammo geografik zonani geobotanik yoki boshqa biror-bir komponent hosil qiladigan zonaning aynan o`xshashi deb hisoblamaslik kerak. Zonalar Yer yuzasida issiqlik va namning birligi yoki ekvatorial mintaqadan boshqa har bir mintaqada atmosfera namlanishining har xil bo`lishi tufayli vujudga keladi. Yer yuzasining tuzilishiga bog`liq holda geografik qobiqda ideal zonallik namoyon bo`la olmaydi. Geografik zonalarning chegaralari juda kam hollardagina parallellarga mos tushadi; ayrim hollarda ularning yo`nalishi meridianlarning yo`nalishiga (masalan, Shimoliy Amerikada) juda yaqin. Ko`pgina zonalar bo`laklangan va barcha materik larda ham tarqalmagan. Geografik qobiqning zonal tuzilmasi materiklar va okeanlar, rel`yef, tog` jinslarining moddiy tarkibining ta’siri tufayli murakkablashadi. Ta’kidlash joizki, okeanda quruqlikdagi kabi tor polosalar ko`rinishidagi zonalar yo`q. Geografik zonalar tabiiy muhitning bir xil tuproqlar, o`simlik, hayvonot dunyosi va boshqa komponentlarni belgilaydigan harorat va namlanishning yaqin sharoitlariga ega. Har bir zona o`simlik va tuproqlarning, hidrologik, geokimyoviy, biogeografik va boshqa jarayonlar tiplarining umumiyligi bilan farq qiladi. Issiqlik mintaqalari asosan Yer yuzasida issiqlikning notekis taqsimlanishi natijasida hosil bo‘ladi. Geografik qobiqda issiq, mo‘tadil issiq, mo‘tadil, mo‘tadil sovuq va sovuq mintaqalar ajratiladi (mintaqalar ta’rifi A.M.Ryabchikov 1968, S.V.Kalesnik, 1966 bo‘yicha). Issiq mintaqa har ikkala yarim sharda 0 0 dan 30 0 gacha bo‘lgan kengliklarni o‘z ichiga oladi. Termik sharoitda doimiy yashil o‘simlik va 20

xayvonot dunyosi taraqqiyoti uchun juda qulay. Mazkur mintaqada sovuq bo‘lmaydi, faol haroratlar yig‘indisi 6000 – 8000 0 C. Issiqsevar o‘simliklar yil bo‘yi o‘saveradi. Ammo mazkur mintaqa doirasida nam ekvatorial o‘rmonlar bilan birga savannalar, chala cho‘llar va cho‘llar xam mavjud. Ushbu hodisa namlikning notekis taqsimlanishi natijasida sodir bo‘ladi. mazkur mintaqada yillik radiatsiya balansi yuqori, ya’ni 60 kkal/sm 2 ni tashkil qiladi. Mo‘tadil issiq mintaqa (subtropiklar). Mazkur mintaqada Quyoshdan keladigan isiqlik miqdori nisbatan kam va mavsumlar bo‘yicha o‘zgarib turadi. Yillik radiatsiya balansi 50- 60 kkal/sm 2 , faol haroratlar yig‘indisi 4000 – 6000 0 С . Eng sovuq oyning o‘rtacha harorati 4 0 С dan yuqori, sovuq urishi va sovuqlar bo‘lishi ham mumkin. O‘simliklarda qisqa bo‘lsa ham vegetativ tinim davri mavjuddir. Mazkur mintaqa har ikkala yarim sharning 30 – 40 0 kengliklarini o‘z ichiga oladi. Mo‘tadil iliq mintaqada issiqlik meyori mavsumiy, sovuq davr uzoq davom etadi. Shuning uchun ushbu davrda o‘simliklar vegetatsiyasi mavsumiydir. Yillik radiatsiya miqdori 20-50 kkal/sm 2 , faol haroratlar yig‘indisi 1500-4000 о С va u mavsumlar bo‘yicha o‘zgarib turadi. Natijada mazkur mintaqada o‘ziga xos o‘simlik turlari shakllangan. Ushbu mintaqaning termik sharoiti ignabargli va bargini to‘kadigan o‘simliklarning o‘sishiga imkon beradi. Bunday o‘rmonlarning qutbiy chegarasi eng iliq oyning 10 о С li izotermasi hisoblanadi. Mazkur mintaqada ham namlikning notekis taqsimlanishi natijasida dashtlar, chala cho‘llar va cho‘llar ham hosil bo‘lgan. Mazkur mintaqa 40 о -60 о kengliklarni o‘z ichiga oladi. Mo‘tadil sovuq mintaqa (subarktika va subantarktika) har ikkala yarim sharning 66 0 -70 0 kengliklarni o‘z ichiga oladi. Radiatsiya balansi 20 kkal/sm 2 dan kam va eng iliq oyning o‘rtacha harorati 10 о С dan o‘tmaydi, ammo 5 0 С dan pastga tushmaydi. Termik sharoiti faqat o‘tlar hamda lishayniklarni o‘sishiga imkon beradi. Harorat 0 0 dan yuqori bo‘ladigan yoz mavsumi qisqa, shuning uchun o‘simliklar orasida ko‘p yillik o‘simliklar ko‘pchilikni tashkil qiladi. 21

II-Bob. GEOGRAFIK LANDSHAFT VA UNING KOMPONENTLARINI TABIIY GEOGRAFIYA KURSLARIDA O`RGANISH 2.1. Iqlim mintaqalari Yer yuzasida haroratning notekis taqsimlanishi natijasida iqlim mintaqalari vujudga keladi. Yer yuzasida asosiy va oraliq iqlim mintaqalari hosil bo‘ladi. Asosiy iqlim mintaqalarida yil bo‘yi bir xil havo massalari hukmron bo‘ladi. Oraliq iqlim mintaqalarida havo massalari fasllar bo‘yicha o‘zgarib turadi. Geografik qobiqda 13 ta iqlim mintaqasi ajratiladi: ekvatorial, ikkita subekvatorial, ikkita tropik, ikkita subtropik, ikkita mo‘tadil, subarktika va subantarktika, arktika va antarktika. 1 - jadval. Geografik mintaqalar va ularning maydoni (A.A.Grigoryev. 1961) Mintaqaning nomi Maydoni mln. km 2 % Arktika …………………………………………………………….. 14,45 2.83 Subarktika …………………………………………………………. 17,62 3 .45 M o ’tadil …………………………………………………………… 53,22 10.44 Subtropik ………………………………………………………….. 39,72 7.79 Tropik ……………………………………………………………... 80,77 15,84 Subekvatorial ……………………………………………………… 38,65 7,58 Ekvatorial …………………………………………………………. 22,07 4,33 Subekvatorial ……………………………………………………… 30,11 5,91 Tropik ……………………………………………………………... 95,10 18,63 Subtropik ………………………………………………………….. 33,78 6,62 M o ’tadil …………………………………………………………… 34,47 6,76 Subantarktika ……………………………………………………… 23,93 4,69 Antarktika ………………………………………………………… 26,19 5,13 Yer yuzasi …………………………………………………………. 510.08 100,00 Ekvatorial iqlim mintaqasi . Ekvatordan har ikki tomondagi .5—10° kengliklarni o'z ichiga oladi. Mazkur mintaqada yil da vomida doimo harorat va namlik yuqori bo'ladi. Havo harorati 24°Cdan 28°Cga o'zgaradi. Yiliga 1000- 3000 mm yog'in yog'adi. Ko'pincha havo issiq hamda rutubatli bo'lib, tez-tez 22

momaqaldiroq turib, jala quyadi (Amazonka havzasining g'arbiy qismi, Kongo havzasi, Malayya to'plam orollari). Mazkur iqlim quyidagi omillar ta'sirida tarkib topadi: a) yil bo'yi issiqlik balansi yuqori. Bu yerda Quyosh radioatsiyasi- ning 60% dan 75% gacha bo'lgan qismi, ya'ni yiliga 80—120 kkal/sm 2 issiqlik sarf bo'ladi; b) atmosferaning 10—12 kmli qalin qismida havo massalarining issiqlik konveksiyasi uzluksiz davom etadi. ko'pchilikni tashkil etadi. Daryo tarmoqlari zich, sersuv. Okean va materik iqlimi bir xil.Issiqlikning 75% i bug'lanishga sarflanganligi tufayli harorat uncha baland bo'lmaydi. Kechasi havo sovib, bug' hosil bo'lishiga ketgan yashirin issiqlik ajralib chiqishi tufayli sutkalik harorat farqi katta emas. Tuproqning juda sernamligi, o'simliklarning qalinligi, daryolarning juda ko'pligi ham haroratning bir me'yorda turishiga yordam beradi. Havoning mutlaq namligi 30 g/sm 3 gacha, nisbiy namlik 70—90% ga boradi. Bulutlik ancha katta, to'p-to'p va to'p-to'p momaqaldiroqli bulutlar bo`ladi. Subekvatoril iqlim mintaqasi . Havo massalari mavsumga qarab o'zgaradi. Yozda ekvatorial havo massalari, qishda tropik havo massalari kirib keladi. Yozda ekvatorial havo massalari kirib kelgani uchun mo'l yomg'ir yog'adi. Qishda esa tropik havo massalari kirib keladi, shuning uchun qish quruq va yog'insiz bo'ladi, harorati yoznikidan deyarli farq qilmaydi. Materiklarning ichki qismlarida 1000—1500 mm, mussonlarga ro'para tog' yonbag'irlarida yillik yog'in miqdori 5000—10000 mm.ga yetadi. Yog'inlar asosan yozda yog'adi. Qish quruq bo'Iib havo ochiq bo'ladi. Subekvatorial iqlim mintaqasi ekvatorial iqlim mintaqasiga nisbatan katta maydoni egallab, ekvatorial iqlim mintaqasini har tomondan halqa sifatida o'rab turadi. Ushbu iqlim mintaqasiga Janubiy Amerikada Gviana va Braziliya tog'liklari, Markaziy Afrikaning Kongo daryosi havzasidan shimol, sharq va janubdagi qismi, Hindiston, Hindixitoy va Shimoliy Avstraliya kiradi. Tropik iqlim mintaqasi . Har ikkala yarim sharda joylashgan. Havo ko'p vaqt ochiq bo'ladi. Qish iliq bo'lsa ham, yozdan ko'ra ancha salqin bo'ladi. Mazkur iqlim mintaqasi doirasida uch xil iqlim turi vujudga kelgan: materiklar markazidagi, materiklarning g'arbiy chekkasi va sharqiy sohildagi iqlim. 23

Materiklarning markaziy qismlarida cho'l iqlimi vujudga kel gan (Sahroi Kabir, Arabiston, Taar cho'li va Avstraliya). Havo bulutsiz bo'lganligidan bu yerda Quyosh issiqligi ekvatordagiga qaraganda katta bo'ladi, biroq qumning nurni qaytarishi katta bo'lgani uchun radioatsiya balansi 60 kkal/sm 2 dan oshmaydi. Cho'llarning yuzasi quruq bo'lganidan bug'lanishga kam issiqlik sarflanadi, natijada issiqlikning 70% atmosferaga o'tadi. Shu sababli cho'llarda yoz jazirama bo'ladi, juda katta hududni 30°Cli izoterma o'rab turadi. lyulning o'rtacha harorati 36,3°C (Bar- bera), hatto 39°C gacha (Ajal vodiysi) yetadi. Havoning sutkalik farqi katta (70°), qum yuzasida 80° ga yetadi. Materiklarning g'arbiy qismlarida havo salqin bo'lib, de yarli yomg'ir yog'maydi, havo juda nam bo'ladi, sohillarga tez- tez quyuq tuman tushib, kuchli briz shamollari esib turadi (Atakama cho'li, Sahroi Kabir cho'lining g'arbiy sohili, Namib cho'li, Avstraliyaning g'arbiy sohili). Materiklarning yomg'ir yog'ib o'tadigan sharqiy qismlari (Markaziy Amerika, Vest-Indiya, Madagaskar, Avstraliyaning sharqiy sohili va boshqa joylar). Subtropik iqlim mintaqasi . Shimoliy va janubiy yarim shar- larda 30° va 40° kengliklar oralig'idagi hududlarni o'z ichiga oladi. Uning chegaralari qutbiy frontining shimoliy va janubiy chegaralari bilan aniqlanadi. Yozda qutbiy front shimolga, o'rta kengliklarga siljiganda subtropik mintaqaning hamma qismlarida subtropik antitsiklonning issiq va quruq tropik havosi hukmron bo'ladi. Qishda qutbiy front janubga siljigan paytda mazkur mintaqada salqin va nam mo'tadil havo massalari hukmron bo'ladi. Eng sovuq oyning harorati musbat bo'ladi, shuning uchun o'simliklar vegetatsiyasi yil bo'yi davom etadi. Subtropik iqlim mintaqasida to'rtta iqlim turi ajratiladi: materiklarning ichki qismidagi arid, O'rta Dengiz, musson va okean iqlimlari. Materiklarning ichki qismlaridagi subtropik arid iqlim uchun jazirama va quruq yoz xos (iyulning o'rtacha harorati 30— 32°C). Haroratning mutlaq maksimumi tropik cho'llarnikidan farq qilmaydi. Ajal vodiysida (AQSH, Kaliforniya shtati) harorat 56,7°C ga ko'tarilgan. Yillik yog'in miqdori 250—100 mm. Termizda esa bulutsiz kunlar 207 kun davom etadi, bulutli kunlar esa 37 kungina. Shuning uchun bu yerda cho'llar va chala cho'llar keng tarqalgan. O'rta dengiz iqlimi yozi issiq va quruq, qishi iliq va yomg'irli. 24

Mazkur iqlim turi O'rta dengiz sohillarida, AQSHning Tinch okean sohillarida (janubi-g'arbida), Avstraliyaning janubi- g'arbida, Chilida, Qrimning janubida tarqalgan. Subtropik musson iqlimi Osiyo va Shimoliy Amerikaning sharqiy qismlarida tarkib topadi. Qutbiy front janubga katta masofada kirib boradi. Shuning uchun subtropik kengliklar sovuq va quruq mo'tadil havo massalari bilan ishg'ol qilinadi. Qish sovuq va quruq bo'ladi. Yozda esa mazkur hududlarga okeandan nam tropik havosi kirib keladi va kuchli yomg'ir yog'ishiga sabab bo'ladi. Pekinda yillik yog'in 612 mm, ammo dekabrda 2 mm, iyulda 235 mm yog'in yog'adi. Subtropik okean iqlimi yumshoq va nisbatan namroq. Yozda havo musaffo, qishda esa yomg'irli va shamolli bo'ladi. Mazkur iqlim okeanlarning subtropik kengliklarida tarqalgan. Mo'tadil mintaqa har ikkala yarim shaming 40 va 65° ken gliklari oralig'idagi hududlarni o'z ichiga oladi. Mazkur iqlimning eng muhim xususiyatlari yil davomida mo'tadil havo massalarining va g'arbiy shamollarning hukmronligi, siklonlar harakatining faolligi, iliq yoz va sovuq qish, qalin qor qoplami, okeanlarda esa suzib yuruvchi muzlarning ko'pligidir. Haroratning o'rtacha farqi shimolda 29°C, janubda 12°C. Mo'tadil iqlim doirasida ham to'rtta iqlim turi ajratiladi: materik ichkarisidagi kontinental, materik sohillaridagi yumshoq (dengiz), musson va okean iqlimlari. Materik ichkarisidagi kontinental iqlim Yevrosiy va Shimo- liy Amerikada keng tarqalgan. Yoz iliq (shimolda) va issiq Ganubda). Qish sovuq, qor qoplami qalin. Sharqiy Sibirda yan- varning o'rtacha harorati — 40°C ga tushadi. Yillik harorat farqi 60° va undan yuqoriroq. Atmosfera yog'inlarining miqdori ko'p emas. Shimolda yog'inlar bug'lanishdan ko'p, janubda esa bug'lanish yog'in miqdoridan ortiq. Yog'inlar yil davomida yog'adi, ammo ularning ancha qismi shimolda qishda yog'sa, janubda esa bahorga to'g'ri keladi. Shuning uchun o'rmonlar janubda cho'l bilan almashinadi. Materiklar chekkalaridagi yumshoq («dengiz») iqlim Yevrosiyo va Shimoliy Amerikaning g'arbiy qirg'oqlarida tarkib topgan. Yil davomida okeandan nam g'arbiy shamollar esib turadi. G'arbiy shamollar qishda iliq, yozda salqin bo'ladi, 25

yanvarning o'rtacha harorati 0°C atrofida, doimiy qor qoplami hosil bo'lmaydi. Yog'in miqdori ko'proq va yil davomida bir tekis taqsimlangan. Bu yerda keng bargli o'rmonlar yaxshi rivojlangan. Mo "tadil musson iqlimi. Yevrosiyoning Tinch okean sohillarida tarqalgan (shimoli-sharqiy Xitoy, Yaponiya, Rossiyaning Primore o'lkasi va Saxalin). Yoz seryog'in, qish sovuq, qor qoplami qalin. Yog'inlaming 85—95% i yozga to'g'ri keladi. Mo'tadil okean iqlimi semam, bulutli, harorat farqlari kam, g'arbiy shamollar hukmron. Janubiy yarim sharda g'arbiy sha- mollarning tezligi 10—15 m/sek. Subarktika va Subantarktika iqlim mintaqalari. Yil davomi da muz bilan qoplanib yotadi. Yog'inlar kam, fasllar bo'yicha haroratning farqi katta. Yozi salqin, tuman bo'lib turadi. Quyidagi iqlim turlari ajratiladi: a) qishi nisbatan iliq iqlim (Bofort dengizi sohili, Baffin Yeri, Severnaya Zemlya, Novaya Zemlya, Shpitsbergen orollari, Taymir, Yamal yarimorollari); b) qishi sovuq iqlim (Kanada ko'plab orollari, Novaya Sibir orollari, Sharqiy Sibir va Laptevlar dengizi sohillari); d) qishi juda sovuq iqlim. Yoz harorati 0° dan past iqlim (Grenlandiya, Antarktida). Balandlik iqlim mintaqalari. Traposferada yuqoriga ko'tarilgan sari harorat pasayib boradi. Chunki atmosfera qatlamlari issiqlikni Yer yuzasidan oladi. Yer yuzasining relyefi yetarli darajada baland bo'lgan joy- larda yuqoriga ko'tarilgan sari harorat pasaya borishi natijasida balandlik iqlim mintaqalari hosil bo'ladi. Subartika va subantartika. Bu utkinchi iqlim mintaqasi shimoliy yarim sharlar Yevropaning tundra zonasi, Sibirning Kanadaning va Alyaskaning shimoliy katta kismini uz ichiga oladi. Janubiy yarim sharda esa bu mintaqaga esa Folklend, Janubiy Georgiya, Janubiy orkney va Kergelen oroli kiradi. Subarktika mintaqasida sektorlik mo’tadil mintaqadagiga nisbatan kuchsizroq ifodalangan. G`arbiy okeanbo`yi sektorining maydoni uncha katta emas, sharqiy sektor yo`q. Issiqlik ko`rsatkichlariga ko`ra har xil okean oqimlari atmosfera sirkulyatsiyasi bilan birgalikda mintaqaning sharqiy chekkasida geografik zonalar chegarasini janubga tomon, g`arbiy chekkasida esa shimolga tomon siljitadi. 26

Subarktika mintaqasida issiqlikning yetishmasligi tufayli biokimyoviy jarayonlar sekin kechadi va qisqa yoz mavsumi tufayli cheklangan. Ko`p yillik muzloq bilan bog`liq bo`lgan fizikaviy nurash kimyoviy nurashga nisbatan ustunlik qiladi. Ko`p yillik muzloqlar tuproq namining sizishiga to`sqinlik qiladi, tuproq elementlari migratsiyasini va aeratsiyasini cheklaydi, botqoqlanishga imkon beradi. Rel`yefning shakllanishida daryo eroziyasi ham bir muncha ta’sir ko`rsatadi. 2.2. Tabiat zonalligi va tabiat zonalari. Geografik qobiqda tabiat komplekslarining ekvatordan qutblar tomon qonuniy almashinishi zonallik deyiladi. Zonallik geografik qobiqning eng muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Zonallikning asosiy sababi Yer yuzasida issiqlik va namlikning notekis taqisimlanishidir. Yerning sharsimonligi tufayli geografik qobiqda Quyosh nuri va issiqligi notekis taqsimlanadi. Natijada geografik qobiqda harorat, bug'lanish, yog'inlar, shamollar, iqlim, nurash va tuproq hosil bo'lish jarayonlari, o'simlik va boshqalar ham kengliklar bo'yicha zona-zona bo'lib tarqalgan. Er yuzasi bir xil bo'lgan taqdirda, har bir tabiat zonasi g'arbdan sharqqa cho'zilgan uzun hududdan iborat bo'lgan bo'lar edi. Ammo quruqlik va dengizlarning bir xilda taqsimlanmaganligi, iliq va sovuq dengiz iqlimlarining mavjudligi va Yer yuzasi relefining xilma-xilligi tabiat komplekslarini kengliklar bo'ylab joylanishini buzadi. Zonallik qonuniga bo'ysunadigan hodisalarlan tashqari geografik qobiqda azonal hodisalar ham mavjud. Azonal hodisalarga Yer po'stidagi tebranma harakatlar, dengiz transgressiyalari va regressiyalari, uzilmalar, burmalar, tog'lar, intruziv jinslar, zilzilalar va vulkanlar kiradi. Mazkur jarayonlarning manbai Yerning ichki qismidagi hodisalardir. Yer yuzasi landshaftining xilma-xilligi va rivojlanishi zonal va azonal omillarning yig'indisi va o'zaro ta'siri natijasidir. Geografik qobiqda faqat zonal 27

xususiyatlar yoki faqat azonal xususiyatlar uchraydigan joy xech yerda yo'q. Zonal va azonal xususiyatlar hamma vaqt birga uchraydi. Tabiiy zonallik geografiyadagi ilk qonuniyatlardan biridir. Tabiat mintaqalarining va zonallikning mavjudligini grek olimlaridan eramizgacha bo'lgan V asrdayoq Gerodot (485-425 y mil.av.) va Evdoniks (400-347 y mil.av.) aniqlashgan. Ular Yer yuzasida beshta zonani ajratishgan: tropik, ikkita mo`tadil va ikkita qutbiy. Rimlik faylasuf va geograf Posidoniy mil.av. II-I asrlarda (mil.av. 135-51 y) iqlimi, o'simligi, gidrografiyasi va aholining xo'jalik faoliyatiga qarab bir qancha zonalarni ajratadi. Zonallik qonuniyatini rivojlanishida nemis olimi A.Gumboldtning xizmatlari juda katta. Zonallik to'g'risidagi hozirgi ta'limot V.V.Dokuchaev ishlariga asoslanadi. V.V.Dokuchaev 1899 yili «K ucheniyu o zonax prirodi. Gorizontalnie i vertikalnie pochvennie zoni» nomli risolasini chop etadi. Mazkur risolada zonallik qonuni asoslab beriladi. Zonallikni o'rganish bo'yicha A.A.Grigorev juda muhim nazariy ishlarni amalga oshirdi. F.N.Milkov (1990 y) tarkibli va landshaft zonalligini ajratadi. Har bir iqlim mintaqasida namlikni va issiqlikni notekis taqsimlanishi natijasida qator tabiat zonalari vujudga keladi. Quyida tabiat zonalarining tavsifi qisqacha bayoni beriladi . Asosy landshaft tiplarining taqsimlanishi tasodifiy emas, balki muayyan qonuniyatlarga bo`ysunadi. Bu qonuniyatlarga tuproqlarning asosiy tiplari va geokimyoviy jarayonlar, iqlimning, suv balansi va rejimining xususiyatlari, ko`pgina geomorfologik jarayonlar va boshqa tabiiy jarayonlar ham bo`ysunadi. Geografik zonalarning issiqlik va nam nisbatinining miqdoriy tavsiflashning turli usullari qo`llaniladi. A.A. Grigoryev va M.I. Budiko (1956) zonallik hodisasiga fizikaviy va miqdoriy asos kiritgan holda geografik zonallikning davriy qonuni ni asosladilar. Geografik zonallik qonuni zonal jarayonlarning asosiy belgilarining nafaqat hududiy taqsimlanishini, balki ularning (Yer yuzasidagi inson ta’siri bo`lmagan sharoitlardagi) tabiiy-hududiy komplekslar yoki landshaftlar ko`rinishidagi birikmalarini tavsiflash imkoni beradi. 2 -jadval 28

Geografik mintaqalar va zonalar (A.M. Ryabchikovdan,1988) davomi kiyingi betda Mintaqalar Zonalar Balandlik Qutbiy (Arktika va Antarktika) 1. Sahrolar 2. Arktika tundrasi Sovuq cho`lli Tundra- sovuq cho`lli Subqutbiy (Subarktika va Subantarktika) 3. Tundra 4. O`rmon - tundra Mo’tadil boreal submintaqalar 5. Okeanbo`yi o`tloqlari va siyrak o`rmonlari 6. Tayga O`rmon-tundrali subboreal submintaqalar 7. Aralash o`rmonlar 8. Keng bargli o`rmonlar 9. O`rmon – dasht va preriylar 10. Dashtlar 11. Chala cho`llar 12. Chala cho`llar va cho`llar O`rmon- O`rmon-o`tloqli O`rmon-o`tloqli Subtropik 13. Igna bargli o`rmonlar 14. Doimiy yashil va chala yashil aralash o`rmonlar 15. Yarim yashil bargli o`rmonlar 16. Chala cho`llar 17. Cho`llar 19. Yozgi-nam siyrak o`rmonlar va butazorlar 20. Dashtlar 21. Preriylar Tropik 22. Cho`llar 23. Chala cho`llar 24. Siyrak o`rmonlar va butazorlar, savannalar 25. Chala yashil mavsumiy nam o`rmonlar 26. Preriylar va o`tloqi dashtlar Subekvatorial 27. Doimiy yashil nam va mo’tadil nam o`rmonlar 28. Yarim yashil nam va mo’tadil nam o`rmonlar 29. Doimiy yashil chala quruq o`rmonlar va butalar 30. Barg tashlaydigan mo’tadil nam va quruq o`rmonlar 31. Quruq va cho`llashgan savannalar, siyrak o`rmonlar va butazorlar Ekvatorial 33. Doimiy yashil ortiqcha nam va nam o`rmonlar (gileyalar) 34. Barg tashlaydigan – doimiy yashil o`rmonlar 29

Geografik zonallikning grafigi geografik zonalarning tavsiflarini ifodalaydi. Ularning jami esa geografik mintaqalarni hosil qiladi. Masalan, subtropik o`rmonlar, butazorlar, preriylar, chala cho`llar va cho`llar subtropik mintaqani hosil qiladi 3 -rasm. Shimoliy yarim sharda quruqlik geografik zonalligining grafigi (A.A.Grigoryev va M.I.Budiko, 1956) – rasmda shi moliy yarim shar quruqligidagi geografik zonallikning grafigi ko`rsatilgan. Grafikning gorizontal o`qidagi raqamlar turli geografik zonalar uchun qurgoqchillikning radiatsiya indeksini ifodalaydi. Grafikdan ko`rinadiki, qurg`oqchillikning radiatsia indeksi tun dradan cho`lga tomon 0 dan 3,5 gacha o`zgaradi. Biroq, qurg`oqchillik indeksi o`z–o`zidan geografik zonalarni yetarlicha ifodalay olmaydi. Uning bir xildagi miqdoriy ko`rsatkichi turli zonalar uchun xos. Masalan, 1,0 ga yoki unga yaqin bo`lgan qurgoqchillik indeksi mo’tadil mintaqaning tayga, keng bargli o`rmonlari uchun ham, ekvatorial o`rmonlar – gileyalar uchun ham xosdir. Qur goqchillik indeksi 1,5 bo`lgan sharoitlarda esa Sharqiy Yevropada o`rmon – dashtlar, Afrikada esa savannalar tarqalgan. Shu sababli geografik zonallikning grafigida yana bir qo`shimcha ko`rsatkich – yuzaning namlanish darajasini ifodalaydigan yuza suvlari oqimimning miqdori ham berilgan. Bu qo`shimcha ko`rsatkich yuzadan bir yilda oqib o`tadigan suv qatlami miqdorini (sm/yil) ifodalaydi va turli geografik 30

mintaqalarda 1 sm dan 200 sm gacha o`zgaradi. Umuman, grafikdagi ma’lumotlar: 1) chapdan o`ngga - geografik zonalar iqlimi qurg`oqchilligining ortishini va 2) quyidan yuqoriga – ra diatsiya va issiqlik byudjetining ekvatorga yaqinlashgan sari ko`payishini ko`rsatadi. Geografik zonallikning grafigi geografik zonalarning tavsiflarini ifodalaydi. Ularning jami esa geografik mintaqalarni hosil qiladi. Masalan, subtropik o`rmonlar, butazorlar, preriylar, chala cho`llar va cho`llar subtropik mintaqani hosil qiladi. Shunday qilib, nafaqat nam va issiqlikning miqdori, balki ularning nisbati birlamchi biologik mahsulotnining miqdorini va pirovardida o`simliklarning asosiy tipininig shakllanishini belgilaydi. Ayni paytda masalan, o`rmonlar yetarli va ortiqcha namlanish sharoirlarida o`sadi, biroq keladigan issiqlikga bog`liq holda turli ko`rinishga ega bo`ladi. Boshqa tomondan esa, namlanish kamaygan sari o`simliklar quruq sevarroq bo`lib boraveradi, chunki bir xil radiatsion balansda yog`inlar miqdorining kamayishi bilan o`simlik tiplari nam o`rmondan savannaga, keyin dashtlarga va, nihoyat, cho`llarga o`tadi. Geografik zonallikning davriy qonuni turli zonalarda qurg`oqchillik indeksining miqdori turli zonalarda 0 dan 4-5 gacha o`zgarishida namoyon bo`ladi; qutblar va ekvator orasida indekslar uch marta 1 ga yaqin bo`ladi va bu ko`rsatkichlarga landshaftlarning eng katta mahsuldorligi to`g`ri keladi . Ekvatorial mintaqa tabiat zonalari . Mazkur mintaqa ekvatorning har ikki tomonidagi tor hududni o'z ichiga oladi. Shimoliy yarimsharda 5-8 0 va janubiy yarimsharda 4-11 0 kenglikkacha davom etadi. Mazkur mintaqada harorat doimo yuqori (+24+28 0 ), yog'inlar serob (1500-3000 mm), bioximik va geomorfologik jarayonlar faol bo'ladi. Ekvatorial mintaqada okean suvlari harorati ham yuqori, sho'rligi kam va chuqurdagi suvlarning kuchli ko'tarilma oqimlari mavjud. Mazkur iqlim mintaqasi doirasida ikkita tabiat zonasi ajratiladi: a) nam ekvatorial o'rmonlar va b) bargini to'kadigan doimiy yashil o'rmonlar - nam ekvatorial o'rmonlarda iqlim doimiy nam va issiq, o'rtacha oylik harorat +25 0 dan pastga tushmaydi. Yog'in miqdori bug'lanuvchanlikdan ko'p, shuning 31

uchun gidrografik tarmog'i sersuv va zich, botiqlarda ko'llar ko'p, grunt suvlari chuchuk va yer yuzasiga yaqin joylashgan. Nurash jarayoni juda tez sodir bo'ladi. Natijada qalin nurash qobig'i hosil bo'ladi. Namlikning mo'lligi tufayli organik moddalarning parchalanishi tez kechadi, shuning uchun tuproqlarda gumus miqdori kam qizil tuproqlar hosil bo'lgan. Daraxtlar baland, turi ko'p, doimiy yashil. Daraxtlar qalin bo'lganligi uchun o'rmon tagi ko'lanka bilan qoplangan, shuning uchun o't va butalar kam rivojlangan, daraxtlarga chirmashib o'sadigan lianalar va daraxtlarda yashaydigan epifit o'simliklar yaxshi rivojlangan. Hayvonot olami ham xilma-xil. Hayvonlarning ko'pi daraxtlarda yashaydi. Mazkur zona Janubiy Amerikada, Afrikada, Janubi-Sharqiy Osiyoda va Okeaniya orollarida tarqalgan: - bargini to'kadigan doimiy yashil o'rmonlar zonasi. Tabiiy sharoiti doimiy yashil nam o'rmonlar zonasi bilan bir xil ammo floristik nuqtai nazardan turlicha. Qisqa yomg'irsiz davrda namgarchilik kamayadi, ba'zi daraxtlar bargini to'kadi, ba'zilari barg chiqaradi. Natijada o'rmon doimiy yashil bo'lib turaveradi. Daraxtlar bargi bir yildan o'n besh yilgacha yashaydi (mo`tadil mintaqada qarag'ayning barglari ikki yil, yelniki o'n ikki yil yashaydi). Agar mo`tadil mintaqada daraxtlar bargini qishda qurib qolmaslik uchun to'ksa (chunki daraxt tomirlari qishda namni torta olmaydi), tropik o'rmonlarda esa daraxtlar kremniy kislotasining ortiqchasidan xolos bo'lish uchun to'kadi. Kremniy kislotasi tuproqdan o'tib, barglarda to'planadi va ularni qotib qolishiga sabab bo'ladi. Subekvatorial mintaqa tabiat zonalari. Ekvatorning ikki tomonida shimoliy va janubiy yarim sharlarda joylashgan. Yoz sernam, issiq, qish quruq va yog'insiz. Mazkur mintaqada ikkita tabiat zonasi shakllangan: a) subekvatorial musson aralash o'rmonlar zonasi; b) savanna va siyrak o'rmonlar zonasi. Mintaqaning hayvonot dunyosi turlarga ko`ra juda xilma xil. Endem turlar juda ko`p, ammo ekvatorial o`rmonlarda hayvonlarning soni ko`p emas.Yirik sut emizuvchilar mushuklar oilasiga mansub bo`lgan yirtqichlardan (yaguar, puma), o`txo`rlardan (o`rmon bug`ulari, mayda antilopalar), xaltali opossumlar, maymunlar tarqalgan. Sudralib yuruvchilar, qushlar, hashoratlar, termitlar juda 32

ko`p. Masalan, Amazoniyda ornitofauna 1,8 ming turdan, hashoratlar 14 ming turdan iborat. Bu yerda ko`rshapalaklar juda ko`p, ilonlar (anokanda, oddiy va zumrad bug`ma ilon va b.) ko`p. Amazonka daryosining suvlarida baliqlarning kamida 2,0 ming turi, sut emizuvchilardan delfin va lamantin yashaydi, toshbaqa, timsohlar ko`p . Subekvatorial musson aralash o'rmonlar zonasi. Janubiy va Markziy Amerikada, Janubiy Osiyoda va Shimoli - sharkiy Avstraliyada tarkalgan. Ikkita fasl mavjud. Sernam va issiq yoz, qisqa yog'insiz quruq qish ajratiladi (2,5 - 4,5 oy). Qizil laterit tuproqlari tarqalgan. Aralash bargini to'kadigan doimiy yashil o'rmonlar va quruq qish faslida tamoman bargini to'kadigan o'rmonlardan iborat. 4-rasm Nam ekvatorial o`rmonlar zona 33

Savanna va siyrak o'rmonlar zonasi Janubiy Amerikada, Afrikada, Janubiy Osiyoda va Shimoliy Avstraliyada tarqalgan. O'rtacha oylik harorat +150+320. Ekvator yonidagi sernam yoz tropik yonidagi quruq fasl bilan almashinib turadi. Sernam fasl 8-9 oy davom etadigan joylarda baland o'tloqli savannalar, 6 oy davom etadigan joylarda tipik savannalar va quruq fasl uzoq davom etadigan joylarda cho'llashgan savannalar tarqalgan. Savannalar bu tropik kengliklardagi o'simliklar turi bo'lib, unda o'tloqlar bilan birga siyrak daraxtlar ham o'sadi. Asosan boshoqli o'tlar keng tarqalgan. Daraxtlari pakana, zontiksimon, ko'p daraxtlar tanasida suv saqlaydi (baobab, butulkasimon daraxt). Tropik mintaqaning tabiat zonalari . Shimoliy va janubiy yarim sharlarning 20-30 0 kengliklari oralig'ida joylashgan. Yuqori harorat (o'rtacha oylik harorat +100), passat shamollari hukmronligi, yog'in miqdorining kamligi (200mm) bilan ajralib turadi. Mazkur mintaqada quyidagi tabiat zonalari shakllangan: nam tropik o'rmonlar, tropik siyrak o'rmonlar, quruq o'rmonlar va savannalar zonasi, tropik chala cho'llar va cho'llar zonasi. -Nam tropik o'rmonlar uchun quyidagi xususiyatlar xos: doimiy issiq iqlim, o'rtacha, oylik harorat +18 0 ga pasayishi mumkin. Yong'insiz quruq fasl ham ajratiladi, ammo u davr qisqa vaqt davom etadi, shunga qaramasdan mazkur davrda bug'lanish yog'in miqdoridan ko'p. Tropik o'rmonlar tog'larning sernam yonbag'irlarida keng tarqalgan. Grunt suvlari chuchuk va Yer yuzasiga yaqin joylashgan. Suv ayirg'ichlarida tarqalgan o'rmonlardagi daraxtlar quruq yog'insiz davrda bargini to'kadi. Bunday o'rmonlar musson o'rmonlari deb ataladi. Quruq davrning qisqaligi tufayli daryo vodiylari bo'ylab doimiy yashil o'rmonlar rivojlangan (Hindiston yarim orolining g'arbiy qismi, Afrikaning Gviana qirg'oqlari, Braziliyaning sharqiy qirg'oqlari, Markaziy Amerika va Madagaskar orolining sharqiy qismi). Yog'in miqdoriga qarab va quruq yog'insiz faslning davom etishiga qarab tropik nam o'rmonlar, bargini to'kadigan quruq tropik o'rmonlar, doimiy yashil tropik o'rmonlar (kserofit dag'al bargli daraxtlardan iborat) ajratiladi. Hayvonot dunyosi ekvatorial o'rmonlar hayvonlardan farq qilmaydi. Qizil tuproqlar tarqalgan; 34

- tropik siyrak va quruq o'rmonlar va savannalar zonasi janubiy (Gran- Chako) va Markaziy Amerikaning sharqiy qismlarida, Afrikada (Kalahari) va Avstraliyada keng tarqalgan. Iqlimi quruq (o'rtacha oylik harorat +12 0 +30 0 ), yillik yog'in miqdori 200 mm.dan 1000-1200 mm.gacha. Yog'inlarning 75% yozda yog'adi. Qish quruq, bu paytda daraxtlar yoppasiga bargini to'kadi, o'tlar qurib qoladi, kserofit butalar va sukkulentlar keng tarqalgan. Ancha quruq hududlarda siyrak o'rmonlar va cho'llashgan savannalar, sernamroq hududlarda quruq o'rmonlar va savannalar tarqalgan. Jigarrang - qizil, qizilqo'ng'ir va bo'z-jigarrang tuproqlar tarqalgan. Tropik siyrak o'rmonlar bir-biridan ancha uzoqda joylashgan va quruq faslda bargini to'kadigan daraxtlardan iborat. Daraxtlarning pastki yarusida tikonli o'simliklar keng tarqalgan. Siyrak o'rmonlarda savannalardan farq qilib boshoqli o'tlar uchramaydi yoki juda kam; Zonaning hayvonot dunyosi nam ekvatorial o`rmonlarning hayvonot dunyosiga yaqin, unda yirik o`txo`r hayvonlar (fillar, karkidonlar, jirafalar, zebralar va b.) ustunlk qiladi . 5-rasm Savannalar zonasi - tropik chala cho'llar zonasiga Afrika, Osiyo, Avstraliya, Shimoliy va Janubiy Amerikaning ichki kontinental va g'arbiy okean bo'yi qismlari kiradi. Iqlimi quruq va issiq (o'rtacha oylik harorat +32 0 C), yog'inlar yozda yog'adi (100-200 mm), yuza oqim miqdori kam, yupqa qizil qo'ng'ir tuproqlar tarqalgan. Ko'p yillik boshoqli va butasimon o'simliklardan iborat; 6-rasm Tropik chala cho`l zonasi 35

- tropik cho'llar zonasi materiklarning ichki va g'arbiy okean bo'yi qismlarida tarqalgan. Afrikada (Sahroi Kabir, Namib), Osiyoda (Arabiston yarim orolining 30 0 sh.k. janubiy qismlari), Avstraliyada (Kattaqum, Viktoriya cho'li) keng tarqalgan. Shimoliy va Janubiy Amerikada materiklarning g'arbiy qismlarida tarqalgan. Iqlim issiq, juda quruq va keskin kontinental, oqim umuman yo'q, o'simligi kserofit va juda siyrak, hayvonot olami kambag'al. G'arbiy okean bo'yi qirg'oqlarida (Namib va Atakama cho'li) nisbiy namlik juda yuqori, tumanlar ko'proq, harorat nisbatan past. Subtropik mintaqa tabiat zonalari shimoliy va janubiy yarimsharlarning 30-40 0 kengliklarning oralig'ida joylashgan qishda mo`tadil, yozda tropik havo massalari hukmron. O'simliklar vegetatsiyasi yil bo'yi davom etadi. Fasliy o'zgarishlar yaqqol namoyon bo'lgan. Subtropik mintaqada quyidagi tabiat zonalari ajratiladi: Subtropik musson o'rmonlari, subtropik doimiy yashil o'rmonlar va butalar, subtropik o'rmon-dasht; subtropik chala cho'l; subtropik cho'llar. Subtropik doimiy yashil o'rmonlar va butalar (O'rta dengiz bo'yi) zonasi Yevrosiyoning subtropik hududlarida, Shimoliy Afrikada (O'rta dengiz bo'yi), janubi-g'arbiy Afrikada, Shimoliy Amerikada (Kaliforniya), Janubiy Amerikada (O'rta Chili), Janubiy va janubi-g'arbiy Avstraliyada tarqalgan. O'rta dengiz iqlimi hukmron, yozi issiq, qishi yumshoq, fasllar yaqqol ifodalangan. Jigarrang va 36

qo'ng'ir tuproqlar ustida kserofit doimiy yashil dag'al o'rmonlar va butalar keng tarqalgan. Aralash musson o'rmonlar zonasi Osiyo (Sharqiy Xitoy, Yapon orollari), Shimoliy Amerika (qirg'oq tekisliklarining sharqiy qismi, Markaziy tekisliklarning janubi, Appalachi tog' oldi), Janubiy Amerika (Braliziyaning janubi-sharqi), Afrika va Avstraliyaning (janubi-sharqi) subtropik mintaqalarining sharqiy qismlari kiradi. Musson iqlim hukmron bo'lgan joylarda (o'rtacha oylik harorat +2 0 dan +27 0 C), yog'in yozda yog'adi (800-1200 mm), qizil va sariq tuproqlar tarqalgan. Doimiy yashil mezofil keng va ignabargli o'rmonlar keng tarqalgan. O'rmon-dasht zonasi materiklarning sharqiy qismlarida rivojlangan: Shimoliy Amerikaning markaziy va Meksika bo'yi tekisliklarining g'arbiy qismlari, janubiy Amerikada Braziliya yassi tog'ligining janubida, sharqiy Pampada, ikki daryo oralig'ida, Afrikaning janubi-sharqida, Sharqiy Avstraliya tog'larining g'arbiy tog' oldi qismi. Iqlimi mo`tadil quruq, baland o'tloqli o'simliklardan iborat, siyrak daraxtlar va butalar ham rivojlangan. Qora tuproqlar tarqalgan. Subtropik dasht zonasi materiklarning ichki qismlarida tarqalgan. Shimoliy Amerikada va Osiyoning g'arbiy qismida katta maydonini egallaydi. Iqlimi nisbatan quruq (yog'in 500- 600 mm, bug'lanishdan 3 marta kam), yozi issiq, boshoqli o'tlar va butalar keng tarqalgan. Bo'z-jigarrang tuproqlar tarqalgan. Subtropik chala cho'llar zonasi xam materiklarning ichki qismlarida rivojlangan, janubi-g'arbiy Osiyoda va shimoliy Amerikada (katta xavza 38 0 sh.k dan janubda) keng tarqalgan. bundan tashkari Janubiy Amerikada (Pampaning janubi-g'arbi, Pampa s'erralari), Afrika va Avstraliyada ham uchraydi. Iqlimi quruq (100-300 mm), issiq davr uzoq davom etadi, qishi qisqa va mu'tadil sovuq, siyrak kserofit boshoqli o'tlar va butalardan iborat, bo'z -jigarrang tuproqlar tarqalgan. Subtrropik cho'llar zonasi ham materiklarning ichki qismlarida rivojlangan va Osiyoda, Shimoliy va Janubiy Amerikada, Avstraliya va Afrikada tarqalgan. 37

Keskin quruq iqlimi bilan ajralib turadi, qish salqin, yog'inlar miqdori yiliga 100 mm. dan kam. Siyrak kserofit o'simliklar rivojlangan. Mo'tadil mintaqa tabiat zonalari shimoliy yarim sharning 40 0 -65 0 kengliklarida, janubiy yarim sharning 42 0 -48 0 kengliklari oralig'ida tarqalgan. Fasllar yaqqol namoyon bo'lgan. Issiqlik va namlikning fasliy o'zgarishi bu yerda xilma-xil landshaftlarni shakllanishiga olib kelgan. Mazkur mintaqada quyidagi tabiat zonalari vujudga kelgan: tayga, aralash o'rmonlar, keng bargli o'rmonlar, o'rmon-dasht, dasht, chala cho'l va cho'l. Tayga yoki igna bargli o'rmonlar zonasi Yevrosiyo va Shimoliy Amerikada keng tarkalgan. Iqlimi mo'tadil, yozi iliq, qishi qorli, yog'in miqdori (300-600 mm) bug'lanishdan ko'p. Asosan igna bargli daraxtlar keng tarqalgan. Tarkibi bir xil, o'rmon ostida o'simlik kam yoki umuman yo'q. O't va butalar ham bir xil. Tekislikda daraxtlar qarag'ay, pista, kedr va qora qarag'aydan iborat. Sharkiy Sibirda esa tilog'ochlar ko'pchilikni tashkil qiladi. Podzol tuproqlari tarqalgan. Hayvonot dunyosi xilma-xil. Asl tayga hayvonlariga los, qo`ng`ir ayiq, silovsin, suvsar (sobol), burunduq, kolonok, oq quyon, qizil va qizg`ish-kul rang dalasichqonlari, zonaning janubida – kosulya bug`usi va kul rang quyon; qushlardan – gluxar, bulduruq, qizilishtonlar va b.; sudralib yuruvchilardan – qora ilon, tiriktug`ar kaltakesak, suv ilon hamda hashoratlarning juda ko`p turlari mansub. 7-rasm Tayga yoki igna bargli o`rmonlar zonasi 38

Aralash o'rmonlar zonasi okean buylarida va oraliq mintaqalarida tarqalgan. Qish sovuq va qorli, yozi ilik, yog'inlar (400-1000 mm) bug'lanishdan bir oz ko'proq. O'rmonlar igna va keng bargli daraxtlardan iborat. Chim-podzol tuproqlar tarqalgan. Quruqroq hududlarda igna bargli va mayda bargli daraxtlar ko'pchilikni tashkil qiladi. Janubiy Amerikada, Tasmaniya va Yangi Zelandiya orollarida juda qalin nam bargli o'rmonlar keng tarqalgan. Ularning ichida doimiy yashil bargli o'rmonlar ko'pchilikni tashkil qiladi. Keng bargli o'rmonlar zonasi Yevrosiyo va Shimoliy Amerikada okean buyi xududlarida aralash o'rmonlarning janubiy qismlarida tarqalgan. Qishi iliqroq. Yillik yog'in miqdori bug'lanish miqdoriga teng. Mo`tadil dengiz iqlimi xukmron, yoz nisbatan uzoq davom etadi, daryolar sersuv va zich. Asosan bargli daraxtlardan iborat. Qo'ng'ir o'rmon va bo'z o'rmon tuproqlari tarqalgan. Janubiy Amerikda - Chilida uchraydi. O'rmon- dasht zonasi faqat shimoliy yarim sharda shakllangan. Asosan materiklarning ichki qismlarida o'rmon va dasht zonalarining oralig'ida tarqalgan. Yevrosiyoda O'rta Dunay tekisliklaridan Oltoygacha; alohida-alohida holda Janubiy Sibirda, Mug'ulistonda va Uzoq sharqda tarqalgan. Shimoliy Amerikada Buyuk tekisliklarning shimoliy qismida va Markaziy tekisliklarning g'arbida uchraydi. Mo`tadil quruq iqlim hukmron, (yog'in miqdori 400-1000 mm), qishi sovuq, qor qalin yog'adi, yozi iliq va sernam (iyulning o'rtacha harorati +18 +25 0 ). O'rmon va o't o'simliklari uyg'unlashib ketgan, bo'z o'rmon tuproqlari tarqalgan, ayrim joylarda qora tuproqlar ham uchrab turadi. O'rmonlari asosan keng bargli (Rossiyaning Yevropa qismi), qayinli (g'arbiy va O'rta Sibir), bargli (Sharqiy Sibir). Dasht zonasi Yevrosiyo va Shimoliy Amerikaning ichki qismlarida uchraydi. Iqlimi quruq, yoz issiq, qishi sovuq, yog'in miqdori 450 mm. (buglanishdan 2-3 marotaba kam), ba'zida qurg'oqchilik ham bo'lib turadi. Daryolar oqimi keskin o'zgarib turadi. O'simliklari ko'p yillik boshoqlardan va turli o'tlardan iborat, qora tuproqlar keng tarqalgan. Quruqroq hududlarda qora - 39

kashtan va kashtan tuproqlar tarqalgan. Dasht bu kserofit va mezokserofit o'simlik qoplamidan iborat tabiat kompleksidir. Chala cho'llar zonasi Yevrosiyo (Kaspiy bo'yi past tekisligining g'arbi, Qozog'iston, Markaziy Osiyo) va Shimoliy Amerika (Katta havza) materiklarining ichki qismlarida hamda Janubiy Amerikaning Patogoniyasida (41- 52 0 j.k) tarqalgan. Iqlimi quruq, qishi sovuq, yozi issiq, yog'in miqdori yiliga 100 - 300 mm. O'simlik qoplami siyrak (boshoqlilar, yarim butalar, och kashtan va qo'ng'ir tuproqlar). Cho'l zonasi faqat shimoliy yarim sharda Yevrosiyo va Shimoliy Amerikada (Katta havza) rivojlangan. Iqlimi keskin kontinental, qishi sovuq, yozi juda issiq, yog'in miqdori kam (200 mm), bug'lanishdan 7 - 30 marta kam. O'simlik qoplami juda siyrak, ular asosan ko'p yillik butachalar, sho'rxok qo'ng'ir tuproqlar, sho'rxoklardan iborat. Cho'llar uchun efemerlar, efemeroidlar, sukkulentlar va galofitlar xos. Hayvonlari asosan kechasi faol bo'ladi, kunduzi uyquga ketadi. Subarktika va Subantarktika mintaqasi tabat zonalari . Subarktika mintaqasi 60 0 -65 0 sh.k. bilan 67-73 0 sh.k. oralig'ida joylashgan. Iqlimi sovuq, yanvarning o'rtacha harorati –5 0 C dan -40 0 gacha, iyulniki +5 0 dan 0 0 C gacha. O'simliklarning vegetatsiya davri 70 - 110 kun davom etadi, yillik yog'in miqdori (300 - 500 mm) bug'lanishdan ko'p. Subarktika mintaqasi Tinch, Atlantika va Hind okeanlarining 58 0 -60 0 va 65 – 67 0 j.k. oralig'idagi hududlarni o'z ichiga oladi. Iqlimi sovuq, kuchli shamollar va tumanlar xos. Yog'in miqdori yiliga 500 mm. Qishda okean suvlari suzib yuruvchi muzlar bilan yoppasiga qoplanadi. Mazkur mintaqada tundra, o'rmon - tundra va okean o'tloqlari zonalari shakllangan. Tundra Yevrosiyoning va Shimoliy Amerikaning shimoliy hududlarida rivojlangan. Yoz salqin va qisqa, qish qattiq va uzoq davom etadi (7-9 oy). Yoppasiga ko'p yillik muzloqlar tarqalgan, yillik yog'in miqdori 200-500 mm, ba'zi joylarda 750 mm. Yer usti suvlari serob. O'simliklardan moh, lishaynik, past bo'yli ko'p yillik o'tlar va butalar tarqalgan. O'tlardan qiyoq (osoka), ayiqtovon 40

(lyutik), lolaqizg'aldoq va boshoqlilar ko'proq. Butalardan archa (mojjevelnik), bagulnik, vodyanika, tol, qayin, qandag`och (ol`xa) ko'p uchraydi. Tundraning hayvonot dunyosi turlar soniga ko`ra juda kambag`al. Tundrada yashash sharoitlarining o`zgarishiga bog`liq holda yozgi va qishki hayvonlarning tarkibidagi tavoffutlar yaqqol ifodalangan. Zonada shimol bug`isi va qutb tulkisidan tashqari karibu bug`usi, qo`yho`kiz, qor qo`yi, oq quyon, lemming, dalasichqon, oq sichqon(oq suvsar), bo`ri va boshqa sutemizuvchilar, qushlardan tundra va oq kaklik, oq boyo`g`li yashaydi.Yozgi davr uchun qushlarning juda ko`pligi xos, bu yerga ko`plab suvda suzuvchi ko`chmanchi qushlar uchib keladi. Daryo va ko`llar baliqqa boy. 8-rasm Tundra tabiat zonasi O'rmon-tundra Yevrosiyo va Shimoliy Amerikada rivojlangan. Subarktika iqlimi hukmron, iyulning o'rtacha harorati +10 0 C, +14 0 C, yanvarniki – 10 0 dan - 40 0 gacha, yog'in miqdori 400 mm, ko'p yillik muzloqlar ko'p. Yer usti suvlari serob. Suv ayirg'ichlarida o'rmonlar va tundralar almashinib turadi. Okean o'tloqlari zonasi subanktarktika mintaqasidagi orollarda tarqalgan. Salqin okean iqlimi hukmron, yog'inlar mo'l, havo harorati farqlari kam. Boshoqlilar va o'tloqlar tarqalgan. Arktika va Antarktika mintaqasi tabiat zonalari . Arktika mintaqasiga arktikaning katta qismi kiradi. Iqlimi qattiq, yoz qisqa, qish uzoq davom etadi. 41

Antarktika mintaqasiga Antarktida kiradi. Muz bilan qoplangan mazkur mintaqada muz cho'llari zonasi rivojlangan. Arktika cho'llari zonasi Arktika orollarini va materik qismini va Antarktidani o'z ichiga oladi. Muz bilan qoplangan shimolda ko'p yillik muzloqlar, janubda esa qoplama muzliklar tarqalgan. O'simligi mox, lishaynik, hayvonlari oq ayiq, lemming, bo'ri, janubda pingvinglar yashaydi. 3- jadval Yevrоsiyo mаtеrigining tаbiаt zоnаlаri 42

Tаbiаt zоnаsi Jоylаshgаn o’rni Tuprоqlаri O’ simliklаri Hаyvоnоt dunyosi Аrktik tundrа Sh pitsbеrgеnnning muzdаn h оli y еrlаri Sust pоdzоllаshgаn tоrfli, glеyli tuprоqlаr Mох, lishаynik, q utb ko’knоrisi, pаkаnа q аyin, rеzаvоr butаlаr Karibu , oqayiq , qutbbo ’ risi , oqquyon Tipik tundrа, o’rmоn tundrа Islаndiya, Skаndinаviya, Finlаndiya Pоdzоl tuprоqlаr Egri – bugri q аyin , оlхаzоrlаr Qutb bo’risi, qutb tulkisi, qutb latchasi Ignа bаrgli o’rmоnlаr Skаndinаviya yarim оrоli, Finlаndiya Pоdzоl tuprоqlаr Ye vrоpа еli, оddiy q аrаgаy, q оrа q аrаg’аy Baribalqoraayig ’ i , bo ’ ri , tulki , yovvoyikurka Аrаlаsh o’rmоnlаr Yevrоpа s hаrqi, Shаrqiy Ye vrоpа tеkisligi Gilli pоdzоl qo’ng’ir tuprоqlаr Dub- q аyin, b uk , y еl, q аrаg’аy Virginiya bug’usi, opossum, kolibri, alligator Kеng bаrgli o’rmоnlаr Buyuk Britаniya, G’ а r biy Frаntsiya, Y u tlаndiya, Skаndinаviya, Bаltikаb o’ yi pаsttеkisiligi Qo’ n g’ ir o’rmоn tuprоqlаr Q а yin, em а n, b uk , b uk - q а yin Bo’ri, tulki, yovvoyi kurka, kolibri, alligator, toshbaqa O’rmоn dаsht vа dаsht Ye vrоsiyoning kоntinеntаl i q limli rаyоnlаri, O’ rtа Dunаy, Qo’ yi Dunаy, Shimоliy Bоlgаriya Q оrа tuprоqlаr Dub, tеrаk, аkаtsiya Bizon, panshaxashox, koyot, yumronqoziq, sug’ur Dоimiy yashil subtrоpik o’rmоnlаr O’ rtа dеngizb o’ yi To’q jigаr rаng tuprоqlаr Dоimiy yashil dub, prоbkа dubi, vаlоn dubi, sаllаvr, piniya оlеаndrlаr Kurka, alligator, opossum Pаst bo’yli ikkilаmchi butаzоrlаr, Mаkvis yoki Mаkkiо O’ rtа dеngiz b o ’yining yog’in k o’ p tushаdigаn jоylаri, Kоrsikа, Pirеnеy yarim оrоli, Grеtsiya Jigаr rаng tuprоqlаr Dоimiy yashil dub, аrbut, yovvоyi pistа, rоzmаrin аrchа si , dаrахtsimоn vеrеk yoki erikа, yovvоyi zаytun Qunduz, o’rmon jayrasi, quyon, olmaxon Siyrаk butаzоrlаr G’аrbdа Ispаniya , Bоl q оn yarim оrоli vа Frаntsiyadа Frigаnа Quruq tоshlоk, о h аk tоshli yonbа g’ irlаr Sudralib yuruvchilar va kemiruvchilar Muallif ishlanmasi 3-jadvalda Yevrosiyo m аteri gining tabiat zonalari haqida umumiy tabiiy geografik ma`lumotlarning kompleks tavsifi berilgan. I qlimigа хоs tаbiаt zona lаrining shakllanishi, o’simlik, hаyvоnоt оlаmi vа tuprоq qоplаmining o’zgаrishi, mаvjud turlar zoanalar bo`yicha o`zaro taqqoslash uslubida bayon etilgan. O`quvchilar ushbu jadvalda berilgan ma`lumotlar asosida materiklarning tabiat zonalariga qiyosiy tavsif bera olish imkoniyatiga ega bo`ladilar. . 4- jadval Shimоliy Аmеrikа materigining tаbiаt zоnаlаri 43

Tаbiаt zоnаlаri nоmi Tаrqаlgаn hududi Tuprоq lаri O’simlik dunyosi Hаyvоnоt dunyosi 1 Tundrа Аrktikа аrхipеlаgi, Shimоliy Аlyaskа, Gudzоn q o’lti g’ i sо h ili, Lаbrаdоr, Nyufаundlеnd shi mоli Pоligоnаl vа tundrа – glеyli tuprоqlаri Tоl, zirk, erikа, q iyo q , bоshо q li o’simliklаr, qаyin Q uy-b uq а, kаribu, о q аyi q , q utb b o’ risi, q utb lаtchаsi, q utb tulkisi, limming , о qq uyon 2 O’rmоn tundrа Gudzоn q o’lti g’ ining g’аrbi Tundrа glеyli tuprоqlаri Q оrа vа о q y еl, tilо g’ оch Q utb b o’ risi, qutb tulkisi, qutb lаtchаsi 3 Tаygа Tinch оkеаn sо h illаridа 61 0 sh.k. – 42 0 sh.k lаr оrаsi, Buyuk ko’llаr vа Аvliyo Lаvrеntiy dаryosi etаklаrigаchа b o’ lgаn h ududlаr Pоdzоl tuprоqlаr, chimli pоdzоl tuprоqlаr Kаnаdа y еli, Аmеrikа tilо g’ оchi, Bаnks q аrа g’ аyi, q аyin, Bаlzаm tеrаgi, sеykа еli, duglаs piхtаsi, g’аrb хеmlоgi, nutkа sаrvi, sеkvоyya Аmеrikа lоsi, o’rmоn bizоni, vаpiti, Аmеrikа sаvsаri vа sоbоli, b o’ ri, silоvsin, аyi q , rоsоmаха 4 Аrаlаsh vа kеng bаrgli o’rmоnlаr Buyuk ko’llаr vа Аvliyo Lаvrеntiy dаryosi hаvzаsi, Аppаlаchi tоg’lаri- ning yu q оri qismi O’rmоn qo’ng’ir tuprоqlаri. Sur- qo’ng’ir o’rmоn, chimli pоdzоl tuprоqlаr Vеrmut q аrаgаyi, s hаrqiy хеmlоk, shаkаr zаrаngi, Аmеrikа shungi, Lipа, dub, kаshtаn, b uk , gikоri, mаgnоliya, lоlа dаrахti, lik vidоmbаr Bаribаl q оrа аyi g’ i, b o’ ri, tulki, nоrkа, suvsаr, yonut, skuns, аmеrikа b o’ rsi g’ i, virginiya bu g’ usi, оpоssum, yovvоyi kurkа, kоlibri, аlligаtоr, tоshbа q а 5 Dоimiy yashil subtrоpik o’rmоnlаr Missisipi vа Аtlаntikа pаsttеkisliklаrining jаnubi, Flоridаning s himоli Ye ngil qiziltuprоq Dоimiy yashil dub, Аmеrikа pаkаnа pаlmаsi, bоt q о q sаrvi, liаnа vа epifitlаr Kurkа, аlligаtоr, оpоssum 6 Dаshtlаr Dаshtlаr zоnаsi mаrkаziy tеkisliklаr оr q аli Shimоlgа vа jаnubiy Kаnаdаgа o ’tаdi. Jаnubdа 30 0 sh.k. gаchа bоrаdi. Sur-o’rmоn, q оrа tuprоqsimоn, qo’ng’ir vа q оrа tuprоqlаr C h аlоv, bеtаgа, h аvо rаng buzо q chir, grаm o’ ti, bizоn o’ ti, mеskit o’ ti Bizоn, оtmustаnglаr, pаnshахаshох, kоyоt, yumrоn q оzi q , su g’ ur, sudrаlib yuruvchilаr 7 Subtrоpik o’rmоnlаr vа butаzоrlаr Tinch оkеаn sо h illаri 42 0 sh.k. dаn Kаlifоrniya yarim оrоli vа Kаlifоrniya vоdiysigаchа Jigаr rаng, sur- jigаr rаng, o’rmоn qo’ n g’ ir tuprо q lаri Q аrа g’ аy vа q оrа аrchа, dоimiy yashil dub, erikаdоshlаr Q unduz, o’rmоn jаyrаsi, q uyon оlmахоn, 8 C h аlа cho’l vа cho’llаr Shimоliy Mеksikа, Kоrdil’еrа tоg’lаrining ichki yassi tоg’liklаri, Kаlifоrniya yarim оrоli B o’ z qo’ng’ir vа sho’rlаngаn tuprоqlаr Kаktus, оpuntsiya, yukkа, аgаvа, tikаnli butаlаr, sumах, оkаtillа, krеоzоt butаsi Sudrаlib yuruvchilаr vа kеmiruvchilаr 9 Dоimiy yashil sеrnаm o’rmоnlаr Mаrkаziy Аmеrikа Kаrib dеngizidаgi оrоllаr bilаn birgа Lаtеrit tuprоqlаr Dоimiy yashil dub, q ir q q u lо q lаr, оrхidеyalаr, аnаnаsdоshlаr, liаnа vа epifitlаr Pumа, оtsеlоt, yaguаr bu g’ u, tаpir, brоnеnоsеts, tеshiktishlаr, pеkаri ch o’ ch q аlаri, yajlаz mаymunlаr Muallif ishlanmasi 4-jadval ma`lumotlarida Shimoliy Amerika m аteri gining iqlimigа хоs tаbiаt mintаqаlаrining jоylаshishi, o’simlik, hаyvоnоt оlаmi vа tuprоq qоplаmining o’zgаrishi, mаvjud tаbiаt mintаqаlаrigа umumiy tаvsif berilgan, ushbu jadval ma`lumotlari asosida bоshqа mаterik tаbiаt zona lаri o`zaro tаqqоslаnаdi. 44

5 - jadval Jаnubiy Аmеrikаning tаbiаt zоnаlаri № Tаbiаt zоnаlаri nоmlаri Tuprоq lаri O’simliklаri Hаyvоnоt dunyosi 1. Nam ekvаtоriаl o’rmоnlаr Q izil-sаri q fеrrоlit Pаlmа, ulkаn sеybа, bеrtоlеtsiy, shоkоlаd dаrахti, gеvеya, tsеkrоpit, liаnа, epifit, аnаnаs Оtsеlоt, yaguаr, butаzоr iti, nоsuха, kinkаju, igrunkаsiliоnlаr, tsеbidlаr, yalqоv mаymunlаr. 2. Siyrаk o’rmоnlаr vа sаvаnnаlаr Qizillаtеrit q izil-jigаr rаng G’аllаdоsh o’tlаr, mimоzаlаr, kаktuslаr, tахmоk, kаrnаubа pаlmаsi, sаgо, kаrnаubа dаrахti, аlgаrrаbо, kеbrаchо Kаttа chumоliх o’ r pumа, аtsеlоp, pаmpа mushugi, yolli bo’ri, pаmpа mushugi, pаmpа vа mаgеllаn tulkisi, brоnеnоsеtslаr, viskаchа, Аmеrikа tulkusi, nаndu. 3. Subtrоpik dаsht yoki pаmpаlаr Q izgish- q оrа Chаlоv, q оrаchаshir, yovvоyi s o’ li, g’ аllаdоsh o’ t o’simliklаri Bоt q о q lik q unduzi vа nutriya, t o’ ti , kаlibri q ushi, ilоnlаr, kаltаkеsаklаr. 4. Chаlа cho’llаr vа cho’llаr Sur-qo’ng’ir b o’ z G’ аllаdоsh o’ tlаr, ksеrоfit butаlаr, pаst b o’ yli kаktuslаr Ilоnlаr, kаltаkеsаk, echkеemаr lаr, tоshbа q аlаr, guаnа, kаymаn, аnаkоndа. 5. Аnd tоg’lаrining bаlаndlik zоnаlаri. O’rmоn- qo’ng’ir Q ir qq ulо q lаr, liаnаlаr, dаrахtsimоn q ir qq ulо q lаr, bаmb uk , mаgnоliyalаr Lаmаlаr, vigоn, ko’zоynаkli аyi q , guinishillа, kоndоr q ushi, аsl lаmа vа аlpаkuni, guаiаkо. Muallif ishlanmasi 5 - jadval da Janubiy Amerika materigi tabiat zonasida uchraydigan tuproq , o`simlik, hayvonot dunyosi jadval ko`rinishida keltirilgan va boshqa materiklar tabiat mintaqalari bilan taqoslangan. 6 - jadval Аfrikа materigi tаbiаt zоnаlаri № Tаbiаt zоnаlаri nоmi Tarqalgan hududi Tuprоg’i O’simlik dunyosi Hаyvоnоt dunyosi 1. Nаm ekvаtоriаl o’rmоnlаr Ekvаtоr Q izil, sаri q Pаlmа, nоn, sеybа, bаnаn Mаymun, mаrtishkа, yovvоyi chuchqа 2. Mаvsumiy nаm o’rmоnlаr Ekvаtоriаl o’rmоnlаrni o’ rаb turаdi Q izil, qo’ng’ir Bаоbаb, mimоzа, sоyabоnli аkаtsiya Zеbrа, fil, b o’ yvоl, kаrkidоn, chiya b o’ ri 3. Sаvаnnа vа siyrаk o’rmоnlаr Mаvsumiy nаm o’rmоnlаr zоnаning аtrоfidа mаtеrikning 40% h ududi kirаdi. B o’ z tuprоq Mаydа bаrgli аkаtsiya, yantо q , shuvо q , sho’rа, хurmо Tuya q ush, tuvаlо q , tur g’ аy, tuya, kаltаkеsаk, chаyon 4. Chаlа cho’l vа cho’llаr Shimоliy yarim shаrdа kеng, jаnubdа q аmbаr pоlоsа h оsil q ilgаn. Subtrоpik jigаr rаng tuprоq Gulsаpsаr, аmаrillis, nilufаr, strеlitsiya Tuya q ush, tuvаlо q , t o `r g’ аy, kаltаkеsаk, chаyon 5. Dоimiy yashil dа g’ аl bаrgli butаzоrlаr Shimоliy, g’аrbiy vа jаnubi- g’аrbidа jоylаshgаn. Subtrоpik jigаr rаng tuprоq Kumush dаrахt, gulsаpsаr, kаp dаrахti, strеlitsiya Q оplоn, q uyon, bubаl, mеndеz, о h u, fеnik. Muallif ishlanmasi 6 - jadval da Afrika materigi hududida tarkib topgan tabiat zonalari tarqalgan hududi, tuprog`i, o`simlik dunyosi, hayvonot dunyosi keltirilgan bu ma`lumotlarni 45

Janubiy Amerika tabiat zonalari bilan taqqoslab o`rganilganda shu mavzuda darslaning samaradorligi yanada oshadi. 7 - jadval da Аvstrаliya tаbiаt zоnаlаri Tаbiаt zоnаsining nоmi Tuprо g’ i O’simliklаri Hаyvоnоt dunyosi 1 Sеrnаm trоpik o’rmоnlаr Pоdz о llаshgаn qizilvа lаtеrit Lоmоnоs lеgаnа, qаlаmpir vа rоtоng pаlmа-liаnа, dаfnа fikus, ekvаlipt q ir qqu lо q lаr Kоаlа аyi g’ i, kuzu, shаkаr оlmахоn, yovvоyi t o’ n g’ iz, mеrаdum, kаzuаr, jаnnаt q ushi, t o’ ti q ushlаr 2 Siyrаk o’rmоnlаr vа sаvаnnаlаr Q izil, fеrrаlit, q izil-qo’ng’ir, q izil-jigаr rаng Аyi q tоvоn, lоlаgullilаr, orхidеyalаr, evkаliptlаr, butilkаsimоn dаrахtlаr Kеnguru, dingо iti, vаmbаt, k o’ rsichkоn, qаlаmush, b o’ rsi q , chumоliх o’ r ехidnа 3 Cho’l vа chаlа cho’llаr. Skreb Sоchmа q umlаr, tоshlоk yеrlаr, q izil-qo’ng’ir tuprоqlаr G’аllаgullilаr, siyrаk butаlаr, sho’rаlаr, prоtеyya, kаuzаriya Ilоnlаr, kаltаkеsаklаr, mоlох kаltаkеsаgi, o’ tlо q tutisi 4 Dоimiy yashil siyrаk evkаlipt o’rmоnlаr Ish q оri yuvilgаn, jigаrrаng tuprоqlаr Evkаlipt, dаrахtsimоn liliya, qizildаrахt, kаrri Аsаlхur qushlаr, kоаlа аyig’i, ахlаp tоvuqlаr, timsоhlаr, tоshbаqаlаr, dаrахt qurbаkаsi 5 Dоimiy yashil o’rmоnlаr Qo’ng’ir, sаr g’ ish-qo’ng’ir o’rmоn tuprоqlаri Gigаnt shох evkаlipt, jаnubiy b uk , ignаbаrglilаr, q ir qqu lо q lаr, аrаkuаriyalаr, pаlmаlаr, bоdоm, evkаlipt Q оpchi q li b o’ ri, q оpchi q li аjdаr, bоy o’g’ lisimоnlаr, t o’ tilаr. Muallif ishlanmasi 7 - jadval da Avstraliya m аteri gining iqlimigа хоs tаbiаt zona lаrining jоylаshishi, o’simlik, hаyvоnоt оlаmi vа tuprоq qоplаmining o’zgаrishi, mаvjud tаbiаt zona lаrigа umumiy tаvsif beril gan, ushbu jadval materiallari ham bоshqа mаteriklаr tаbiаt zona lаri bilаn tаqqоslаn ib o`rganilsa maqsadga muvofiq bo`ladi. 2.3 Balandlik mintaqalari Geografik zonallikning asosida quyosh issiqligini issiq mintaqadan qutblar tomon va tropiklardagi okean sathidan xionosfera tomon kamayib borish qonuniyati yotadi . Tog ' larga ko ' tarilgan sari hovoning zichligi kamayadi . Quyosh radiatsiyasining faolligi esa har bir kilometr balandlikda taxminan 10% ga ortadi , effektiv nurlanish kuchayadi . Bu esa balandlik mintaqalarining almashinib bo`rishiga, haroratni balandliklar bo'yicha kamayishiga va uning sutkalik farqini ortishiga olib keladi (9-rasm). Troposferaning quyi 4 km.lik qismigacha harorat 46

har 100 m. balandlikda 0,5 0 ga pasayib borsa, 4 km.dan balandda esa 0,6 0 Cga pasayib boradi. 9- rasm. Himolay tog`laridagi balandlik mintaqalari .www.Google.uz Tropopauzada esa 0,7-0,8 0 Cga pasayadi. O'rmonlarning chegarasi tekisliklarda qutblar hisoblanadi, yuqorida esa faol haroratlar yig'indisi 50 0 - 90 0 Cga bo'lgan chegaradan o'tadi. Mo`tadil mintaqaning asosiy tog' tizmalarida har 100m.ga ko'tarilganda faol haroratlar yig'indisi 170 0 Cga, quruq tropiklarda 250 0 Cga (And tog'ida 300 0 ga) kamayadi. Yonbag'irlar ekspozitsiyasi va asosiy shamollar balandlik mintaqalarini joylanishini 300-800 m.ga o'zgartirib yuboradi. Tog'larda yog'in miqdori ma'lum bir balandlikkacha ortib boradi. Mo`tadil kengliklarda va nam tropiklarda 2000-3000 m.ga, quruq tropiklarda 4000 m.ga va undan yuqori, qutbiy kengliklarda 1000 m. Balandlik ortgan sari yuza oqim 3-4 marta ortadi, eroziya kuchayadi va qattiq oqim 5-10 marta ko'payadi. Tog'larda flora va faunaning turlari tekislikka nisbatan 2-5marta ortiq. Endemik o'simlik va hayvonlar tog'larda 30-50%ga yetadi. Bularni hammasi balandlik mintaqalarini kenglik zonalaridan farqlanishidan darak beradi. Balandlik mintaqalarining tuzulishi tog'larning qaysi geografik mintaqada va sektorda joylashganligiga bog'liq. Oraliq sektorlarda balandlik mintaqalarining 47

tuzulishida gumid va arid landshaftlar qatnashadi. Quruq sektorlarda cho'l va chala cho'l landshaftlari keng tarqalgan. Ekvatorial mintaqada quyidagi balandlik mintaqalari shakllangan: Gileya o'rmonlari; tog' gileya o'rmonlari; qing'ir-qiyshiq o'rmonlar; paramos; cho'llar. Okean bo'yi sektorida esa quyidagi tabiat zonalari shakllangan: gileya o'rmonlari; tog' gileya o'rmonlari; aralash o'rmonlar; tumanli o'rmonlar; paramos cho'llar. Balandlik iqlim mintaqalari. Troposferada yuqoriga ko'tarilgan sari harorat pasayib boradi. Chunki atmosfera qatlamlari issiqlikni Yer yuzasidan oladi. Yer yuzasining relyefi yetarli darajada baland bo'lgan joylarda yuqoriga ko'tarilgan sari harorat pasaya borishi natijasida balandlik iqlim mintaqalari hosil bo'ladi. Balandlik azonal (nozonal) jarayonlar ham muhim ahamiyatga ega. Geografik qobiq doirasida Yer bag`irlari (endogen jarayonlar)ning energiyasi bilan bevosita bog`liq bo`lgan barcha jarayonlar azonallik t ermini bilan birlashadi. Azona l lik - zonallik bilan bir qatorda landshaftlarning shakllanishi va tarqalishidagi muhim ahamiyatga ega bo`lgan asosiy geografik qonuniyatlardan biridir. Azonallikning asosiy sababi – Yer po`stining tektonik rivojlanishi bo`lib, u Yer yuzasida yirik morfostrukturalarning shakllanishiga olib keladi. Azonal jarayonlar dengiz transgressiyalari va regressiyalariga, tektonik yoriqlar, burmalar, tog` inshootlari, intruziv jismlarning hosil bo`lishiga, vulkanlarning otilishi va zilzilalarga, quruqlik va dengizlarning taqsimlanishiga sabab bo`ladigan Yer po`stining harakatlari bilan bog`liq. Azonallik ayniqsa tog`larda yaqqol namoyon bo`ladi. Tekisliklarda esa landshaftlarning azonal tafovutlari ularning dengiz sathidan balandligiga, kontinental taraqqiyotning qancha vaqt davom etishiga, geologik tuzilishga va boshqa omillarga bog`liq. Azonal jarayonlar va komponentlarning Yer yuzasi bo`ylab joylashuvi energiyaning tashqi (kosmik) manbalariga bog`liq emas. Yer bag`irlaridagi asosiy jarayonlarga ayrim kimyoviy elementlarning radioaktiv parchalanishi, moddalarning gravitatsion differtensistsiyasi, Yer radiusining o`zgarishi, 48

minerallardagi atomlarning o`zaro ta’siri va boshqa jarayonlar kiradi. Bevosita azonal hodisalarga birinchi navbatda vertikal va gorizontal tektonik harakatlar va ular bian bog`liq bo`lgan Yer yuzasining kontinental – okean tasvirining uzluksiz shakllanishi, quruqlik va okean tubi rel`yefining yirik morfostruktura shakllari kabi katta miqyosli geologik-geografik oqibatlar mansub. Azonallik tushunchasiga, shuningdek, magmatizm (asosan effuziya), endogen seysmizm va qisman geosistemalarning shakllanishiga bilvosita ta’sir ko`rsatadigan metamorzm ham kiradi. Azonal jarayonlarning energiya manbalarini Yer bag`irlaridagi radioaktiv parchalanish energiyasi, gravitatsion tabaqalashuv energiyasi, Yer radiusining qisqarishi tufayli ajraladigan issiqlik, Yerning aylanish energiyasi, qalqish ishqalanishining energiyasi, minerallardagi atomlararo aloqalar energiyasi tashkil etadi. Ta’kidlash lozimki, azonal jarayonlarning bu energiya manbalari alohida-alohida holda emas, balki birgalikda va bir paytda ta’sir ko`rsatadi. Geografik zonallikka azonal ta’sirlar balandlik zonalarining shakllanishida ifodalanadi. S.V.Kalesnik (1970) balandlik zonalligini geografik zonalarning sektorligi bilan bir qatorda azonal hodisalar sirasiga mansub, chunki tog`larni vujudga keltiradigan tektonik harakatlar balandlik zonalligining shart-sharoiti bo`lib xizmat qiladi, deb hisoblagan edi. Ammo ko`pchilik olimlar balandlik zonalligini zonal hodisalarga kiritadilar. Har bir tekislik zonasiga balandlik zonalligining o`z tipi (tundra, tayga, aralash o`rmonlar va b.) to`g`ri keladi. Balandlik zonallik tipi mahalliy iqlim va geologik-geomorfologik sharoitlarga bog`liq holda balandlik zonalligi strukturasida o`z ifodasini topadi. Ifodalanish darajasiga ko`ra balandlik zonalligi to`liq yoki to`liq bo`lmagan balandlik zonalligi bilan farqlanadi. To`liq zonallikda tekislik geografik zonasi sharoitlarida bo`lishi mumkin bo`lgan barcha balandlik zonalar kuzatiladi (Kavkaz, Alp ba b. tog`larda). Tog`larning uncha katta balandlikka ega bo`lmasligi ularda balandlik zonalligining to`liq bo`lmasligiga sabab bo`ladi. To`liq bo`lmagan balandlik zonalligida yuqori zonalar (O`rta Ural, Qrim) yoki tog`liklardagi tizmalarning 49

(Sharqiy Pomir, Markaziy Tyanshan) katta absolyut balandligi tufayli yuqoridagi zonalar bo`lmaydi. Balandlik zonallgining strukturasi (zonalarning spektrlari) tog` (tizmasi, tizimi)ning qaysi geografik mintaqa va zonada joylashganligi hamda balandligiga bog`liq. Tog`larda balandlik zonalligining mavjudligi va uning quruqlikning tekisliklaridagi landshaftlarning zonal tiplariga o`xshashligi geografik zonalarning uch o`lchamli ekanligini ko`rsatadi. Rel`yefning ta’siri va tog` jinslarining moddiy tarkibidagi tafovvutlar zonalar doirasida tabiatning xilma-xilligiga sabab bo`ladi. Tog`li o`lkalarda kenglik zonalligi balandlik zonalligi tufayli murakkablashadi, kenglik geografik zonalar balandlik zonalari bilan almashinadi, qirlarda esa landshaftlar ikki qo`shni zonalar doirasida turlanadi (o`zgaradi). Ammo har qanday sharoitda balandlik zonasi shu tog` o`lkasi joylashgan zonaga mos zonadan boshlanadi. F.N.Milkov (1990) regional darajadagi paradinamik zonallikni ham ajratadi. Tog`larning atrofdagi tekisliklar bilan o`zaro ta’siri natijasida o`ziga xos tog`oldi zonalligi vujudga keladi. Bunday sharoitlarda shakllanadigan landshaftlar to`siq etagidagi va yomg`irli soya (humid-tog`oldi va arid – soya) landshaftlar deb ataladi. Rel`yef tufayli vujudga keladigan balandlik zonalligining mavjudligi dastavval aerotermik gradiyent samarasiga va atmosfera yog`inlari miqdorining balandlik bo`yicha o`zgarishiga bog`liq. Tog`larda yuqoriga ko`tarilgan sari atmosfera qalinligi va zichligi kamayishi sababli unda suv bug`lari va chang zarralarining miqdori va, binobarin, radiatsiya sarfi ham kamayadi. Quyosh radiatsiyasining intensivligi tog`larda balandlik bo`yicha har 1000 m da taqriban 10 % ga ortib boradi. Ayni paytda samarali (effektiv) nurlanish, ayniqsa uzun to`lqinli nurlanishi balandlik bo`yicha tezroq ko`payadi va buning natijasida havo haroratining balandlik bo`yicha pasayishiga sabab bo`ladigan radiatsiya balansi kamayadi. Balandlik ortgan sari atmosfera bosimi ham (har 11-15 m da 1 mm) kamayib boradi, suv bug`larining to`yinish sharoitlari ham o`zgaradi. 50

Tekisliklarda va tog`larda geografik qobiqning zonal tuzilmasida ham o`xshashlik, ham muhim tafovutlar mavjud. Ulardagi o`xshashlik tog`larda yuqoriga ko`tarilgan sari va tekisliklarda ekvatordan qutblarga tomon issiqlikning kamayishi, shuningdek, geografik qobiqda zonal evolyutsiyaning umumiyligi tufayli zonalarning to`plamida va izchilligida namoyon bo`ladi. Kenglik zonalligining shakllanishida ham, balandlik zonalarining shakllanishida ham issiqlik omili hal qiluvchi ahamiyatga ega, ammo har ikkala holda uning mohiyati har xil: kenglik zonalligi asosida Quyosh nurlari tushish burchagining kenglik bo`ylab o`zgarishiga, balandlik zonalligi esa joyning dengiz sathidan yuqoriga tomon balandlashishiga bog`liq. Ko`pgina tog` sistemalarida ularning etaklaridan cho`qqilariga tomon issiqlikning kamayishi va namlanishning o`zgarishiga bog`liq holda balandlik mintaqalari ajratiladi. Tog`larda balandlik zonalligining namoyon bo`lishi yuqoriga tomon havo haroratining pasayishi va yog`in miqdorining hamda atmosfera namlanishining ko`payishiga bog`liq. Ammo namlanish sharoitlarining o`zgarishi yo`nalishi va intensivligiga ko`ra kenglik zonalligiga mos kelmaydi. Umumiy ko`rinishda vertikal iqlim o`zgarishi zonal iqlim o`zgarishlariga juda yaqin, ammo aynan o`xshamaydi. Quyosh radiatsiyasining intensivligi tog`larda balandlashgan sari oshib boradi, ekvatordan qutblarga tomon esa kamayib boradi. Tog`larda atmosfera bosimi izchillik bilan va bir xilda kamaysa, ekvator va qutblar orasida barik maksimumlar va minimumlar zonalari bor. Tog`larda o`rtacha har 100 m balandlikka ko`tarilganda harorat troposferaning quyi to`rt kilometrida 0,5 0 С ga, to`rt kilometrdan yuqorida 0,6 0 С ga, tropopauza yaqinida 0,7-0,8 0 С ga pasayadi. Ammo harorat gradiyenti deb nomlangan bu ko`rsatkich yil va kunlarning vaqtiga, havo massasining sajiyasiga, rel`yefga va boqshqa sabablarga bog`liq. Tog`li hududlarda o`rtacha har 100 m ga 0,6 0 C ga pasaydi deb hisoblanadigan harorat gradiyenti (bu mo’tadil mintaqaning tekisliklarida qutbga tomon taqriban 600 km ga teng) landshaftlar shakllanishining eng muhim omilidir. Mo’tadil mintaqaning aksariyat tog` tizimlarida faol haroratlarning ( +10 0 C dan yuqori) jami har 100 m balandlikka 51

170 0 C ga, quruq tropik sharoitlarda esa 250 0 C ga (And tog`larida 300 0 C ga) kamayadi (Romanova, 1966). Tog`larda yog`inlarning tushishi rel`yefning to`siqlik (baryer) samarasiga bog`liq. Tog` to`siqlari ta’sirida havo massalari yuqoriga tomon harakatlanadi, namning kondensatsiyasi kuchayadi va yog`inlar miqdori muayyan balandliklarga qadar ortib boradi. Ta’kidlash lozimki, nam zahiralari kamaygan sari yog`inlarning miqdori ham kamaya boshlaydi. Eng ko`p miqdordagi yog`inlar tushadigan sath o`zgaruvchan bo`lib, quruq oblastlarda nam oblastlardagiga nisbatan balandroqda bo`ladi. Masalan, Alp tog`larida eng ko`p yog`in tushadigan yuqori sath 2000 m ga, Kavkazda 2400-3000 m ga, Tyanshanda 3000-4000 m ga yaqin. Qutbyoni kengliklarida esa yog`inlar miqdorining ko`payishi 1000 m balanliklargacha bo`ladi. Tog`larda yog`ingarchilik havo massalarining tog` tizmalari yonbag`irlari oldida to`planishi va havo massalarining yuqoriga ko`tarilishi bilan bog`liq bo`lishi tufayli shamollarga ro`paro` bo`lgan yonbag`irlarda yog`inlar miqdori shamollarga teskari yonbag`irlardagiga nisbatan bir necha baravar ko`p bo`lishi mumkin. Tog`larda yog`inlarning taqsimlanishi orografik (tizmalarning bir-biriga nisbatan joylashuvi, yonbag`irlar ekspozitsiyasi, yuzaning parchalanishi va b.) xususiyatlarga bog`liq holda juda xilma-xildir. Absolyut balandlik esa yog`inlar miqdorining ko`payishida bilvosita ahamiyatga ega. Shunday qilib, balandlik zonalligi yuqoriga ko`tarilgan sari havo harorati va ehtimoliy bug`lanishning kamayishi, yog`in miqdorining va atmosfera namlanishining ko`payishiga bog`liq. Tog`larning balandlik zonalari tekisliklardagi zonalardan hosil bo`lgan va ularninng mahsulasidir. Tog`larning etaklaridan eng yqorisigacha balandlik zonalarining qonuniy almashinuvi balandlik zonalligining tuzilmasini (spektrini) hosil qiladi. Har qanday to`g`li o`lkaning, har bir tizmaning va hatto uning ayrim yonbag`irlarining balandlik zonalari sifat jihatdan individual xususiyatlarga ega. Balandlik zonalligining tuzilmasi birinchi navbatda ularning muayyan geografik mintaqada, uning sektor va zonasida hamda absolyut balandligiga 52

bog`liq. Balandliklarning bir landshaft tipining (balandlik zonasining) boshqasi bilan almashinishi uchun yetarli farqi bo`lgan ancha katta masofaga cho`zilgan yonbag`irlarning mavjudligi balandlik zonalligi namoyon bo`lishining zaruriy shart-sharoitidir. Turli tog` tizimlarida, ularning ayrim qismlarida balandlik zonalligining turli tiplari va spektrlari kuzatiladi. Balandlik zonalligi spektridagi zonalarning soni (ko`p yoki oz bo`lishi) tog` o`lkasining bir paytning o`zida uning geografik o`rniga va balandligiga bog`liq: tog` o`lkasi qancha baland va ekvatorga yaqin joylashgan bo`lsa unda to`liqroq bo`ladi; qutblarga yaqin joylashgan va kamroq balandlikka ega bo`lsa balandlik zonalarining spektrida zonalar soni shunchalik kam bo`ladi. Balandlik zonasining spektri ekvatorga yaqinlashib borgan sari murakkablashib boradi, zonalarning soni ortadi, yuqori kengliklarning tog`lari uchun xos bo`lmagan zonalar namoyon bo`ladi, o`xshash zonalarning (masalan, tog`– o`tloq, muzlik) chegaralari yuqoriga ko`tariladi. Balandlik zonalligining tuzilmasi tog`larning okeanga nisbatan yaqin yoki uzoqroqda, ya’ni geografik mintaqaning qaysi sektorida joylashganligiga ham bog`liq. Mo’tadil mintaqaning okeanbo`yida joylashgan tog`larida tog`–o`rmon va tog`–o`tloqi zonalar ko`proq tarkib topgan bo`lsa, kontinental sektordagi tog`larda tog`–dasht, tog`–tayga va tog`–tundra zonalari rivojlangan. Balandlik zonalligining spektrlari tog` inshootlarining qaysi kenglik zonasi va sektori doirasida joylashganligiga hamda tog` tizimining orografik xususiyatlariga boq`liq holda xilma-xil bo`ladi. Har bir sektorda iqlimning kontinentallik darajasiga, namlanish intensivligi va rejimiga bog`liq holda balandlik zonalligining o`ziga xos xususiyatlari namoyon bo`ladi (- chizmalar). Har bir kenglik zonasi uchun zonalarning soni, joylashuvi, balandlik chegaralari bilan ifodalanadigan balandlik zonalligining alohida spektri xos. Turli kenglik zonalarining tutashuvida joylashgan orografik jihatdan juda murakkab tog` tizimlarida balandlik zonalligi ayniqsa murakkab sajiyaga ega bo`ladi. 53

Ammo bunday hollarda ham balandlik zonalligining bir necha spektrlarini (masalan, Kavkaz tog` tizimida 6-7 ta asosiy zonal qatorni) belgilash mumkin. Materiklarning kontinental sektorlarida tog`larda yuqori bosimli antisiklon mintaqasining ta’siri tufayli cho`llar va chala cho`llar rivojlangan (10-11 - rasmlar). Bu tog`larda qor chizig`i nam sektorlardagiga nisbatan 700 – 1000 m balandroqda o`tadi. Baland tog` to`sig`iga va Janubiy Tinch okean maksimumiga yaqinligi sababli And tog`laridagi Lyulyaylyako vulkanining (6723 m) g`arbiy yonbag`rida qor chizig`i 6500 m balandlikda o`tadi. Chunki bu maksimumning sharqiy chekkasi bo`ylab And tog`lariga parallel esadigan janubiy sovuq shamollar iliqroq kengliklarga keladi va yog`in bermaydi. 10-rasm 11-rasm. 54

10-11-rasmlar. Balandlik zonalligi strukturasining tiplari (A.M.Ryabchikov, 1972) A – materiklarning nam sektorlari – 1- bargli – doimiy yashil (subekvatorial) o`rmonlar; 2 – subtropik musson o`monari; B – materiklarning kontinental sektorlari - 1 – barg tashlaydigan – doimiy yashil (subekvatorial) o`rmonlar; 2- musson o`rmonlari; 3- savannalar; 4 – tikonli va sukkulent siyrak o`rmonlar; 5 – buk ormonlari; 6 – torf o`tloqlari; 7 – vereshatnikli igna bargli o`rmonlar; 8 – bambuk paporotnikli o`rmonlar. Tropiklar yaqinidagi ulkan tekislik cho`llarining hududlari semiarid landshaftlarning turli kenglikga ega bo`lgan balandlik zonalari bilan o`ralgan. Gumid tog` landshaftlarining ekvatorial yadrosi materiklarning nam sektorlaridagiga nisbatan ancha toraygan bo`lsada ancha yaxshi ifodalangan. Gumid va cho`l zonalari o`rtasida oraliq zonalarining spektrlari joylashgan. Kontinental sektorda semiarid va semigumid landshaftlarning balandlik zonalari, nam sektorlarda esa arid landshaftlarning balandlik zonalari yo`q, ularning o`rnini semigumid va gumid landshaftlarning balandlik zonalari egallaydi. XX arning o'rtalarida A.AGrigorev va M.I.Budiko zonallik ta'limotini yanada rivojlantrib geografik zonallikning davriy qonunini ishlab chiqishdi. Ular tomonidan issiqlik va namlikning nisbatiga qarab bir xil tabiat zonalarini turli iqlim mintaqalarida qonuniy qaytarilishini aniqlashdi, Masalan, o'rmon zonalari ekvatorial, subekvatorial, tropik, subtropik va mo`tadil mintaqada uchraydi. Xuddi shunday qaytarilishlarni boshqa tabiat zonalarida uchratish mumkin. 55

Masalan, cho'l, chala cho'l va dashtlar ham turli mintaqalarda qaytariladi. Tabiat zonalarini turli mintaqalarda takrorlanishi issiqlik va namlik nisbatini takrorlanishi bilan bog'liq. Bunday nisbat issiqlik, yog'in, bug'lanish, tuproq namligi va boshqalarni nisbatini ifodalovchi koeffitsientlarda aniq ifodalanadi(12- rasm). M.I.Budiko geografik zonallikning davriy qonuni asoslash maqsadida qurg'oqchilikning radiatsion indeksi tushunchasini kiritadi. Mazkur indeks radiatsion byudjetni yoqqan atmosfera yog'inlarini bug'latishga sarflangan issiqlik miqdoriga nisbatidan iborat. 12-rasm. Zonallikning umumsayyoraviy tuzilishi .www.Google.uz Geografik landshaftlar Geografik qobiq doirasida juda ko'p tabiiy va akval majmualar mavjud. Landshaft atamasi fanga 1805 yilda nemis geografi A.Gommeyer tomonidan olib kirildi. Ammo Germaniyada landshaftshunoslik XX asrdan boshlab shakllana boshladi. Yirik nemis landshaftshunoslari hisoblangan Z.Passerge, K.Troll, E.Neef asarlari ko'p tillarga tarjima qilingan. Hozirgi paytda landshaftshunoslik muammolari bilan Buyuk Britaniya, Fransiya, AQSH, Rossiya, Ukraina, O'zbekiston va boshqa davlatlar geograflari shug'ullanishmoqda. Landshaftshunoslikni rivojlanishida V.V.Dokuchaev, A.N.Krasnov, L.S.Berg, A.A.Grigoryev, B.B.Polinov, S.V.Kalesnik, L.G.Remenskiy, F.N.Milkov, N.A.Gvozdetskiy, N.A.Kogay, D.A.Armand, Yu.K.Yefremov, A.G.Isachenko va boshqalarning ishlari katta ahamiyatga ega. 56

Ammo landshaftshunoslikning yuqori darajada rivojlanishiga qaramasdan, hamon landshaft tushunchasining mazmuni haqida olimlar orasida yagona bir fikr mavjud emas. Hozirgi paytda F.N.Milkov (1990) fikricha landshaft tushunchasi haqida uchta fikr mavjud: a) landshaft deganda kelib chiqishiga ko'ra bir xil hamda tarkiblari o'zaro bir-biri bilan bog'langan Yer yuzasining aniq bir qismi tushuniladi. Mazkur fikrni A.A.Grigorev, N.A.Solnsev, S.V.Kalesnik, A.G.Isachenko olg'a surishgan. Landshaft bunday tor ma'noda tushunilganda, u tabiiy-geografik rayon tushunchasiga yaqin bo'lib qoladi; b) lanshaft tabiiy geografik majmualarning umumlashgan tipologik tushunchasidir. Landshaft tushunchasi bo'yicha bunday g'oya B.B.Polinov, N.A.Gvozdetskiy, E.M.Murzaev, N.A.Kogay, A.Ye.Fedina ishlarida rivojlantirildi. Bitta tipologik birlikka turli joylarda joylashgan; ammo o'xshash nisbatan bir xil koplekslar kiritiladi; v) landshaft bu umumiy tushuncha, har qanday darajadagi regional va tipologik koplekslarning sinonimidir. Masalan, iqlim, tuproq, relef tushunchalari kabi. Shu nuqtai nazardan qaralganda landshafat deganda aniq geografik kompleks tushuniladi (F.N.Milkov, D.A.Armand, YU.K.Yefremov va boshqalar.) Morfologik jihatdan landshaft fatsiya, urochisha, joyga bo'linadi. Regional nuqtai nazardan quyidagi birliklar ajratiladi: Materik, mintaqa, o'lka, zona, provinsiya, rayon.Geografik qobiqdagi azonallik, dasavval, yer po`stida ko`tarilib turgan materiklar va okeanlar botiqlarning mavjudligida nomayon bo`ladi. Okeanlarda suv yuzasi quriqliklarga nisbatan quyosh nurlarini kam qaytaradi, buning natijasida okeanlar maydon birligi xisobiga 10-20% ko`proq issiqlik oladi va uning ustidagi havo quruqlikdagiga nisbatan iliqroq bo`ladi . X U L O S A Xulosa qilib aytish lozimki, Yer yuzasi bir xil bo'lgan taqdirda, har bir tabiat zonasi g'arbdan sharqqa cho'zilgan uzun hududdan iborat bo'lgan bo'lar edi. 57

Ammo quruqlik va dengizlarning bir xilda taqsimlanmaganligi, iliq va sovuq dengiz iqlimlarining mavjudligi va Yer yuzasi relyefining xilma-xilligi tabiat komplekslarini kengliklar bo'ylab joylanishini buzadi. Yer yuzasi landshaftining xilma-xilligi va rivojlanishi zonal va azonal omillarning yig'indisi va o'zaro ta'siri natijasidir. Geografik qobiqda faqat zonal xususiyatlar yoki faqat azonal xususiyatlar uchraydigan joy hech yerda yo'q. Zonal va azonal xususiyatlar hamma vaqt birga uchraydi. Tabiiy zonallik geografiyadagi ilk qonuniyatlardan biridir. Tabiat mintaqalarining va zonallikning mavjudligini grek olimlaridan eramizgacha bo'lgan V asrdayoq Gerodot (485—425-y mil.av.) va Evdoniks (400—347-y mil.av.) aniqlashgan. Ular Yer yuzasida beshta zonani ajratishgan: tropik, ikkita mo'tadil va ikkita qutbiy. Rimlik faylasuf va geograf Posidoniy mil.av. II-I asrlarda (mil.av. 135—51-y) iqlimi, o'simligi, gidrografiyasi va aholining xo'jalik faoliyatiga qarab bir qancha zonalarni ajratadi. Zonallik qonuniyatini rivojlanishida nemis olimi A. Gumboldtning xizmatlari juda katta. Har bir iqlim mintaqasida namlikni va issiqlikni notekis taqsimianishi natijasida qator tabiat zonalari vujudga keladi. BMI ning yuqoridagi bob va bandlarida tabiat zonalarining o`rta umumta`lim maktablarida o`qitishning metodik tavsifi bayon etilgan. Geografik qobiqda hodisa va jarayonlarni mintaqaviy, ya'ni kengliklar bo'yicha tarqalishining asosiy sababi Yer yuza sida Quyosh nurlari va issiqlikning notekis taqsimlanishidir. Ammo Quyosh nurlarini Yer yuzasiga tushishi atmosferaning holatiga bog'liq. Atmosferaning ba'zi joylari tiniq, ba'zi joylarida changlar va nam ko'p bo'ladi. Demak, Quyosh nurlarini ekvatordan qutblar tomon qonuniy kamayib borishiga atmosferaning tiniqlik darajasi ham ta'sir etar ekan. Yer yuzasida haroratning taqsimlanishi Quyosh issiqligiga bog'liq. Ammo haroratning taqsimlanishiga Yer yuzasining issiqlik sig'imi ham ta'sir qiladi, bu esa haroratni Yer yuzasida taqsimlanishini murakkablashtirib yuboradi. Yer yuzasida issiqlikni taqsimlanishiga okean va havo oqimlari kuchli ta'sir ko'rsatadi. 58

Atmosfera yog'inlarini taqsimlanishida zonallik va sektorlik aniq namoyon bo'ladi. Issiqlik va namlikning birgalikdagi ta'siri ma'lum bir tabiiy geografik hodisalarning hosil bo'lishidagi asosiy omil hisoblanadi. Yer yuzasida issiqlikning, namlikning, haroratning notekis taqsimlanishi natijasida issiqlik va iqlim mintaqalari, tabiat zonalari va turli xil landshaftlar vujudga keladi. Geografik zonalar tabiiy muxitning bir xil tuproqlar o`simlik , hayvonot dunyosi va boshqa komponentlarni belgilaydigan harorat va namlanishning yaqin sharoitlariga ega . Har bir zona o`simlik va tuproqlarning, hidrologik, geokimyoviy, biogeografik va boshqa jarayonlar tiplarining umumiyligi bilan farq qiladi. Geografik qobiqning gorizontal xilma-xilligi to`g`risidagi tasavvur asosida gorizontal geografik zonallik konsepsiyasi turadi. Bu konsepsiya antik Yunonistonda vujudga kelgan bo`lsada, ilmiy jihatdan dastlab nemis tabiatshunosi A.Humboldt, keyinroq rus tabiatshunosi V.V.Dokuchayev tomonidan ilmiy jihatdan asoslandi. Geografik zonallik to`g`risidagi ta’limotning rivojlanishiga keyinroq L.S.Berg va A.A.Grigoryev katta hissa qo`shdilar. Ma`lumki, nazariya ko`proq universallik, amaliyot esa regionallik xususiyatiga ega. Ta`kidlash joizki, Ozbekistonda geografik zonallik konsepsiyasining ilmiy- nazariy tadqiqotlar imkoniyati mustaqillik tufayli asta – sekinlik bilan kirib kelmoqda. Hozirga qadar respublikamiz geograf olimlari regional tabiiy geografik mintaqalar muammolar bilan shug`ullanib kelishganligini aytib o`tish mumkin. Shu sababli biz malakaviy ishimizda nazariy va amaliy ishlarni umumlashtirish asosida maktablarda o`qitish metodlarini amalga oshirishga harakat qildik Mash h ur geograf A. S Kalesnik ta`kidlaganidek - “geografiyani yaxshi bilmagan odamni h aqiqiy ziyoli, madaniyatli deb bo`lmaydi”. Chunki geografik bilim va tasavvurlar kishilarga tarix va hozirgi zamonning tabiiy, ijimoiy va iqtisodiy jarayonlari haqida bilim beradi. Atoqli olim Elize de - Reklyu aytganidek “Geografiya o`tmish tarixi, tarix esa hozirgi zamon geografiyasidir”. 59

Yuqoridagi ilmiy fikr mulohazalardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki o`quvchilarni geografiya fanlariga qiziqishlarini va ongli ravishda tushunishlarini yanada oshirish uchun asosiy geografik qonuniyatlarni maktab boshlang`ich tabiiy geografiya kurslaridanoq, har bir mavzu doirasida o`quvchilar ongiga chuqur singdirib borish lozim. Geografik qonuniyatlardan biri bo`lgan zonallik qonunini BMI da o`rganish asosida geografik mintaqalar, landshaft zonalari va ularning komponentlari haqida o`quvchilarda tasavvur shakllantiriladi natijada o`quvchilar bilimini oshirishda mazkur ishimizda havola etilgan ko`rgazmalilik hamda metodik taqqoslash, qiyoslash, ko`rgazmali qurollardan oqilona foydalanib darslarni tashkil etilishi mazkur BMI ninig ilmiy-nazariy maqsadiga mos keladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I. A “ O`zbekiston mustaqilikka erishish ostonasida” Toshkent “O`zbekiston “ 2003- y. 2. Karimov I. A. “ Barkamol avlod orzusi “ Toshkent 1999 – y. 3. Abdullayev S.I., I.X. Jonqobilov, B.CH. Murtazayev. ”Geografik qobiq to`g`risida ta`limot” (Tanlov o`quv fani ) ma`ruzalar majmuasi. 2013 yil 4. Abdullayev S.I, I.X Jonqobilov, H .I. Muqumova “bitiruv malakaviy ishi “ uslubiy qo`llanma. Qarshi – 2014-y 5. Калесник С.В. Умумий ер билими киска курси. Т.: Ўқитувчи. – 1966. 60

6. Мирзалиев Т. Картография. Т., 2002, 230 б 7. Неклюкова Н. П. Умумий ер билими. Амалий машғулотлар. Т. Ўқитувчи, 1961. 152 б. 8. Шубаев Л. П. Умумий ер билими. Т.: Ўқитувчи. — 1975, 388 б. 9. Vahobov X, Abdunazarov O‘, Zaynutdinov, Yusupov R., Umumiy yer bilimi. “Sharq” T. 2005. 256 b. 10. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. Tom- 2- 8. 11. “Табиий география фанига кириш “ фанидан марузалар матни Тошкент 2000 –й 12. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. И-ИИ том.Тошкент, 1985 . 13. Галай И.П., В. А. Жучкевич, Г. Я. Рылюк “Физическая география материков и океанов 2”. Минск. Издательство. “Университетское” 1988. 14. Рябчиков А. М. “Дунё қитъалари табиий географияси”. Т. Ўқитувчи”. 1967 15. Ермаков Ю.Г. Игнатъев Г.М. и др. “Физическая география материков И океанов” М:, Высшая школа. 1988 г. FOYDALANISH UCHUN INTERNET SAYTLARI. 1. www.ta’lim.uz 2.www.ziyonet.uz. 3.www.Google.uz 61

O'xshashlar

Qashqadaryo havzasida tabiiy geografik jarayonlarni o`rganishning ahamiyati

Maktab geografiya darslarida “litosfera” mavzusini o`rganish metodikasi

Qashqadaryo aholisi sonining o`sishi va joylanish hususiyatlarini o`rganish

Cho`llarda tabiatdan foydalanishning geoekologik jihatlari

“ Daryolar” mavzusini ta`lim texnologiyalari asosida o`qitishga doir