Cho`llarda tabiatdan foydalanishning geoekologik jihatlari

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3873 KB

Ko'chirib olish

Cho`llarda tabiatdan foydalanishning geoekologik jihatlari M U N D A R I J A K I R I S H T U S H U N T I R I S H Q I S M I I-BOB. GEOGRAFIK QOBIQDA LANDSHAFT TABAQALA- SHUVI VA CHO`LLAR GEOGRAFIYASI …………. 1-1. Landshaftlarning hududiy tabaqalashuvi va cho`llar…… 1-2. Cho ` llarning tasnifi va geografiyasi …………………… II-BOB. CHO`LLARDA TABIATDAN FOYDALANISH …….. 2-1. Cho`llarning tabiiy resurslari va ulardan foydalanish….. 2-2. Cho`l lada atrof muhitni muhofaza qilish………………. X U L O S A. ............................................................................... ....... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .................................. ...............

K I R I S H Mavzuning dolzarbligi. Quruqlikning aridlashuv muammosi qurg`oqchillikning tez-tez takrolanishi tufayli turli sohalarning mutaxassislarida qiziqish o`yg`otish bilan bir paytda ularni tashvishga ham solmoqda. Bu hududlarni ogohlantiruvchi tadbirlar o`tkazish uchun shuningdek, bu hududlardagi yerlarning hosildorligini oshirish maqsadida сhuqur va har tomonlama o`rganish zarur. Insonning tabiatga ta`siri kundan – kunga о ` sib bormoqda. Tabiatdan foydalanishning katta miqiyoslari sayyoramizda regional va global ekologik muammolarni keskinlashuviga hamda ayrim mintaqalarda ekologik tanazzulning kelib chiqishiga sabab bо`lmoqda. Inson tomonidan uning atrof tabiiy muhitga kо`rsatilayotgan ta`sirini tartibga solish, ijtimoiy taraqqiyot va qulay tabiiy muhitni saqlab qolishning о`zaro ta`sirini uyg`unlashtirish, inson va tabiatning о`zaro munosabatlarda muvozanatga erishish muammolari borgan sari dolzarb bо`lib qolmoqda. Ko`pgina regionalarda inson tabiatdan foydalanish jarayonida tabiiy – hududiy komplekslarni о ` zgartirmoqda. Muammoning o`rgani lga nlik darajasi. Sayyoramiz yuzasida namoyon bo`ladigan geografik zonallik tusilmasida cho`llarning landshaftlari o`ziga xos mavqega ega. Million yillar davomida mujassamlashgan va mutanosiblashgan cho`l landshaftylarining о`zgartirilishi kо`pgina salbiy oqibatlarni yuaga keltirmoqda, ekologik – x o` jalik nuqtai nazaridan nomaqbul bо ` lgan jarayonlarning kuchayishiga va katta maydonlarda tarqalishiga olib kelmoqda. Bunday jarayonlarni oldini olishda yoki qarshi kurashda majmua sajiyaga ega bо`lgan tadqiqotlar muhim amaliy ahamyatga ega. Bunday tadqiqotlar tabiatan komponentlarini о ` zaro bog`liqlikda va о ` zaro ta`sirida о ` rganadi. Shu asosda ekspertizalar о ` tkazish va prognozlar berish imkoniyatiga ega bо ` ladi. Tabiatdan

foydalanishni ilmiy asosda tashkil etishda yuqorida aytilgan tadqiqot usullariga ega bо`lgan geografiya fanlari alohida mavqega ega. Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot ob`yekti va predmeti. Ishhning tadqiqot ob`yektini jahonning cho`l hududlari va predmetini esa cho`l landshaftlarining xususiyatlari, ulardan foydalanish va muhofaza qilish muammolari tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishni bajarishda qiosiy-geografik, majmuiy-geografik metodlardan, dala sharotlarida to`plangan ma`lumotlardan va kartografik materiallardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi va vazifalari. Geografik qobiqda landshaft tabaqalashuvini va cho`llar geografiyasini hamda cho`llarda tabiatdan foydalanish ni tahlil qilish ishning maqsadini tashkil etadi. Mazkur maqsadni amalgam oshirish uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilangan: - landshaftlarning hududiy tabaqalashuvi va cho`llar; - cho ` llarning tasnifi va geografiyasi ; - cho`llarning tabiiy resurslari va ulardan foydalanish; - cho`l lada atrof muhitni muhofaza qilish. Bitiruv malakaviy ishdagi ilmiy yangiliklar . O`zbek tilida jahon cho`llarining tabiati to`g`risida ma`lumotlar juda kam. Shu sababli mazkur ishni bajarishda imkoniyat darajasida cho`llar to`g`risidagi o`zbek va horijiy tillardagi turli manbalardan foydalangan holda jahon cho`llari tabiatining umumiy xususiyarlarini, cho`l landshaftlarining dinamikasini va cho`llar tabiatini muhofaza qilih muammolarini yoritishga harakat qilindi. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati. Ishda o`zbek tilidagi geografik adabiyotlarda cho`llar tabiatiga doir bo`lmagan ma`lumotlar mavjud. Bu ma`lumotlardan talabalar “Umumiy Yer bilimi” va “Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyai” o`quv fanlari bo`icha mustaqil topshiriqlarni – referat va kurs ishlarini bajarishda foydalanishlari mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish “Kirish”, “Tushuntirish qism” va “Xulosa”dan iborat bo`lib, tushuntirish qism ikki bob va to`rt banddan iborat. Bitiruv malakaviy ish kompyuter yozuvida ….bet

(kilobayt) dan iborat bo`lib, ishning tushuntitish qismi taqriban… so`zda bayon qilingan. Bitiruv malakaviy ishga uning mazmumini ixchamroq bayon qilishga imkon beradigan ….jadval, …rasm va kartosxema ilova qlindi. Bitiruv malakaviy ishini bajarishda tog`li hududlar tabiatining muayyan jihatlari yoritilgan o`zbek va horijiy tillardagi adabiyotlar va kartografik manbalardagi ilmiy-nazariy va amaliy sajiyadagi masalalar o`rganildi va tahlil qilindi. Bitiruv malakaviy ishni bajarishda ish mavzusiga bevosita bog`liq bo`lgan o`zbek va horijiy tillardagi ….nomdagi adabiyotdan, internet materiallaridan foydalanildi.

I BOB. GEOGRAFIK QOBIQDA LANDSHAFTLARNING TABAQALASHUVI VA CHO`LLAR GEOGRAFIYASI I.1. Landshaftlarning hududiy tabaqalashuvi va cho`llar Yerning sharsimon shakli va uning aylanma harakatlari Yer yuzasida energiya va moddaning notekis taqsimlanishiga sabab bo`ladi hamda geografik qobiqning hududiy differensiatsiyasiga (tabaqalashuviga) olib keladi., Ekvatordan qutblarga tomon barcha tabiat komponentlarining qonuniy o`zgarishi zonallik ni vujudga keltiradi. Zonallik - tabaqalashuvning alohida shaklidir. Tabiat komponentlarining ekvatordan qutblarga tomon o`zgarishi negizida Yerning turli kenliklarida Quyosh eneriyasining notekis taqsimlanishi turadi. Shu sababli Yer yuzasida 13 ta geografik (iqlim ham) mintaqa ajratiladi (1-chizma). Har bir geografik mintaqa muayyan havo massalarining , issiqlik sharoitlarining butun yil davomida ustuvorligi bilan ifodalanadi.Geografik mintaqalar Quyosh radiatsiyasining Yer yuzasiga turli miqdorda tushishi va va atmosfera sirkulyatsiyasidagitafovvutlarga bog`liq holda kenglik yo`nalishiga ega. Yerning turli kenglik iqlim mintaqalarining mavjudligi va va ulaning issiqlik rejimi sayyoramizning Quyoshga nisbatanholati va uning aylanish o`qining ekliptikaga qiyaligi bilan ham bog`liq. Namning zonal taqsimlanishini ham shu sabablar bilan izohlash mumkin. Sayyoraviy – kosmik sabablar taqozasi bo`lgan iqlim mintaqalari yoki issiqlik kenglik zonalligi zonal qonuniyatlarning va boshqa tabiat komponentlari (suvlar, tuprolar, o`simliklar, hayvonot dunyosi) taqsimlanishining, shuninmgdek, yirik tabiat sistemalari – landshaft (tabiat, geografik) zonalari vujudga kelishining birlamchi omillaridir. Yer yuzasida zonalartaqsimlanishining xususiyatlari gorizontal va balandlik tabiiy zonalligi qonunlariga bo`ysunadi. Dastlab zonallik V.V.Dokuchayevning “Tabiat zonalari to`g`risidagi ta`limotga doir” (1899) deb nomlangan ishida asoslangan edi.

1-rasm. Geografik mintaqalar va zonalar ( K.K.Markov va b. ,1970)

Uzoq vaqt davomida “tabiat zonalari” tushunchasining mazmuni noaniq bo`lib keldi, ularni ajratishning asoslangan mezonlari ham yo`q edi.L.S.Bergning (194, 1952, 1955) asarlarida landshaft – geografik zonalar deb nom oldi. Bu atoqli olim geografik (yoki landshaft) zonalari deb iqlim mintaqalariga mos holda asosan kenglik yo`nalishida cho`zilgan va shu yo`nalishda tabiatning umumiy qiyofasi ozmi-ko-pmi o`zgarmasdan qolishi bilan farq qiladigan oblastlarni tushungan edi. L.S.Bergning klassik ta`rifini rivojlantirgan F.N.Milkov (1964) tabiat zonasini geografik mintaqaning landshaftning (dash, cho`l va b)biror bir zonal tipining ustunligi bilan farq qiladigan nisbatanyirik qismi sifatida ta`riflagan. Bu ta`rifko`pchilik geograf- olimlar tomonidan qo`llab quvvatlanadi. Landshaft zonalaridan har biri o`zining landshaftlarning muayyan zonal tipining hukronligi bilan ajralib turadi va uzoqlik va kenglik bo`yicha relyef, tuproqlar, o`simliklar, tabiiy resurslarning farqlarida ifodalanidigan ichki zonal farqlarga ega. Geograflar geografik qobiq doirasida miqyoslariga ko`ra turli o`zaro bo`ysunadigan tabiiy komplekslarga (o`lkalar, provinsiyalar, oblastlar, landshaftlar va b.) ajratishadilar. Tasniflashning iyerarxik sistemasiga mos holda quruqlik landshaftlari tipologik hamda Geografik qobiqning gorizontal xilma-xilligi to`g`risidagi tasavvur asosida individual tasnifiy qatorda qaralishi mumkin. Landshaft tuzilmasida o` navbatida landshaftning farq qiluvchi belgilari bo`lib xizmat qiladigan tuproq - o`simlik qoplami va hayvonot dunyosi unga xos tashqi ko`rinish va funksional xususiyatlar beradi va butun tabiat kompleksiga ta`rif berishda foydalaniladi. Geografik qobiqning gorizontal xilma-xilligi to`g`risidagi tasavvur asosida gorizontal geografik zonallik konsepsiyasi turadi. Bu konsepsiya antik Yunonistonda vujudga kelgan bo`lsada, ilmiy jihatdan dastlab nemis tabiatshunosi A. Humboldt, keyinroq rus tabiatshunosi V.V.Dokuchayev tomonidan ilmiy jihatdan asoslandi. Geografik zonallik to`g`risidagi ta`limotning rivojilanishiga

keyinroq L.S.Berg va A.A.Grigorev katta hissa qo`shdilar. Bu ta`limotning ayrim jihatlari G.D. Rixter, K.K Markov, M.I. Budiko, V.C. Preobrajenskiy, A.M. Ryabchikov, Y.N. Lukashova, D.V. Bogdanov, A.G. Isachenko va F.N. Milkov tadqiqotlarining predmeti bo`lib xizmat qildi. Geografik qobiqning okean va materiknurlariga bo`linishidan keyin uning xududiy xilma-xilligining ikkinchi muhim xususiyatini uning mintaqa va sektorlarga bo`linishi yoki mintaqalanish va sektorlik tashkil etadi. Geografik qobiq, uni tashkil etuvchi landshaftlar va landshaft komponentlarining ekvatordan qutblarga tomon qonuniy o`zgarishiga zonallik deyiladi. Zonallik (yun. zone kamar, belbog`) - geografik qobiq tuzilmasining eng muhim qonuniyatlaridan biridir. Zonallikning barcha komponentlarda namoyon bo`lishi o`zaro bog`liq bo`lganligi sababli landshaftlarning va umuman geosistemalarning zonalligi to`g`risida so`z yuritish mumkin. Geografik zonallik ekvatordan qutblarga tomon turli landshaft tiplarining almashininshida va turli geografik mintaqalar, geografik zonalar va kichik zonalarning tarkib topishida ifodalanadi. Yerning shakli, uning Quyoshga nisbatan holati va qisman o`lchamlari zonallik ning asosiy sabablari bo`lib, Yer yuzasiga Quyosh nurlarining ekvatorning har ikkala tomoniga kichrayib boradigan burchak ostida tushishi zonallikning shart-sharoitidir (Kalesnik,1970). Quyosh nur energiyasining zonal taqsimlanishi sababli Yerda havo, suv va tu proq haroratlari, bug`lanish va bulutlilik, atmosfera yog`inlari, barik relef va shamol larning tizimlari,havo massalarining xossalari, iqlimlar, gidrografik turning sajiyasi va gidrologik jarayonlar, geokimyoviy jarayonlar, nurash va tuproq hosil bo`lishining xususiyatlari, o`simlik tiplari hamda o`simlik va hayvonlarning hayotiy shakllari, relefning skulpturaviy shakllari, muayyan darajada cho`kindi jinslarning tiplari va, nihoyat, geografik landshatlar zonal tarqalgan Geografik qobiqda zonallikning namoyon bo`lishi Quyoshning Yer yuzasiga tushadigan energiyasi hisobiga sodir bo`ladigan jarayonlarning tarqalish chegaralari bilan cheklangan. Yer yuzasidan yuqori va quyi tomonga uzoqlashgan sari zonallik asta-sekin yo`qola boradi; Dunyo okeaning tubida va atmosferaning

yuqori qatlam larida zonallik bo`lmaydi. Zonallikning eng yorqin namoyon bo`lishi landshaft sferada kuzatiladi. Geografik qobiqda zonal xilma-xillik birinchi navbatda Yerda geografik va biologik jarayonlar – Quyosh radiatsiyasi, uning ta`siri tufayli vujudga keladigan atmosfera sirkulyatsiyasi va bu jarayonlarning taqozasi bo`lgan nam aylanishi jarayonlarining energiyasining kenlik bo`ylab taqsimlanishining natijasidir. Geografik (landshaft) zonallikning haqqoniy manzarasining tahlili Yer yuzasini dastlab kenglik mintaqalariga ajratish lozim ekanligini ko`rsatadi. Bu kenglik min taqalari geografik qobiqda issiqlik rejimi va asosiy havo massalarining sirkulyatsiyasiga monand holda ajratiladi. Bu mintaqalarning har biri uchun issiqlikning taqsim lanishiga bog`liq holda tabiiy jarayonlarning yo`nalishi va ritmlari xos bo`lganligi sababli geografik mintaqalar deb hom olgan.Geografi mintaqalar tabiatining xususiyatlari Yer aylanish o`qining ekliptika tekisligiga qiyaligi tufaylidir. Shu sababli oraliq mintaqalar – namning mavsumiy ritmlari yaqqol ifodalangan subekvatorial, issiqlik va namning mavsumiy ritmikasi yaqqol ifodalangan subtropik va issiqlikning mavsumiy ritmikasi yaqqol ifodalangan subqutbiy mintaqalar vujudga keladi. Geografik qobiqning zonal xilma-xilligi va geografik mintaqalarning tarkib topishi endogen jarayonlar bilan emas, balki Yerning shakli va uning yuzasida dastavval kenglik bo`ylab geografik va biologik jarayonlar energiyasi - atmosfera sikulyatsiyasiga va bu jarayonlar bilan bog`liq bo`lgan nam aylanishiga sabab bo`ladigan Quyosh radiatsiyasining taqsimlanishi bilan bog`liq.Geografik mintaqalar Yerni uzluksiz halqalar bilan ishg`ol etadi, materiklarni ham, okeanlarni ham o`z ichiga oladi; mintaqalarning nomi ularning Yer sharining muayyan kengliklaridagi holati bilan bog`liq. S.V. Kalesnik (1970) Yer sharida issiqlikning taqsimlanishi asosida sovuq, mu`tadil va issiq mintaqalar ni ajratgan edi. V.B. Sochava (1963) esa shimoliy tropikdan tashqari, tropik va janubiy tropikdan tashqari mintaqalar ni sayyoraviy zonallikning asosiy bug`inlari, deb hisoblagan edi.

I.P.Gerasimov har bir yarim sharda 4 ta: qutbiy, boreal (mu`tadil), subtropik va tropik mintaqalar ni ajratadi. A.A.Grigorev esa shimoliy yarim sharda 6 ta: qutbiy,subarktika, boreal (mu`tadil), subtropik, tropik va ekvatorial mintaqalar ni ajratgan; Y.N.Lukashova va A.M.Ryabchikov arktika (antarktika), subarktika (subantarktika), mu`tadil, subekvatorial, tropik, subekvatorial va ekvatorial mintaqalar ni ajratishgan. Mu`tadil mintaqadan alohida subboral mintaqa ni ajratish to`grisida fikrlar ham mavjud. U holda mintaqalar soni har bir yarim sharda 7 taga yetedi. L.P.Shubayev (1977) esa Yer tabiati rivojlanishining hozirgi bosqichida quyidagi asosiy planetar: 1) issiq va nam ekvatorial; 2) issiq va quruq tropik, 3) shimoliy yarim sharda namlikning katta amplitudali va iliq, janubiy yarim sharda okean iqlimli mu`tadil; 4) salqin va zax boreal; 5) ayoz (sovyq) va zax qutbiy mintaqalarni ajratadi. Bu olimning fikricha mu`tadil mintaqani ikki –mu`tadil va boreal mintaqaga ajratish maqsadga muvofiq. A.G.Isachenko (1990) ham quruqlik landshaftlarini tasniflashda boreal, subboreal, subtropik, tropik subekvatorial va ekvatorial mintaqalar ni ajratadi. Geografik mintaqalar geografik qobiqning eng yirik kenglik – zonallik bolinmasini, ya`ni zonallikning eng yuqori pog`onasini hosil qiladi.Geografik mintaqalar radiatsiya balansi hamda atmosfera umumiy sirkulyatsiyasining asosiy tiplaridagi tafovvutlar asosida ajratiladi. Har bir geografik min taqa asosan kenglik yo`nalishi bo`yicha tarqaladigan muayyan havo massasining us tuvorligi bilan ifodalanadi. Geografik mintaqalar geofizikaviy asoslarda ajratiladigan va joylashuviga ko`ra iqlim mintaqalariga tog`ri keladi. Geografik mintaqalar radiatsion chegaralar va atmosfera sirkulyatsiyasining sajiyasi bilan bevosita bog`liq bo`lishi tufayli kenglik yo`nalishiga ega va iqlim mintaqalariga yaqin turadi. Har bir yarim sharda 7 tadan, jami 13 ta qeografik mintaqa ajratiladi (1 - jadval). Hozirgi paytda ko`pchilik geograf olimlar iqlim mintaqalariga mos tushadigan qutbiy (Arktika va Antarktika), subqutbiy (subarktika va subantarktika), mu`tadil, subtropik, subekvatorial (musson – passatli) va ekvatorial

mintaqalarni ajratadilar. Bunda geografik min taqa deb geografik qobiqning iqlim taqoza etadigan bo`lagi (qismi) tushuniladi.Geografik mintaqalarning nomlari ularning Yer sharining muayyan kengliklaridagi geografik joylanishi bilan bog`liq. Har bir asosiy mintaqa uchun o`zining havo massasi, oraliq (sub)mintaqalar uchun esa qo`shni asosiy mintaqalar havo massalarining mavsumiy ustuvorligi xos. Geografik mintaqalar geofizikaviy asoslarda ajratiladigan iqlim mintaqalaridir. Har bir asosiy geografik mintaqa uchun muayyan havo massasining ustuvorligi xos. Ammo, Shimoliy va Janubiy yarim sharlarning oraliq - subarktika, subtropik, subekvatotial mintaqalari o`zlarining havo massalariga ega emas. Bu mintaqalarning har birida ikkala qo`shni geografik mintaqalarning hukmron havo massalari almashininb hukmronlik qiladi: shimoliy yarim sharda yilning yozgi yarmida janubdan qo`shni bo`lgan mintaqaning, yilning yozgi yarmida esa shimoldan qo`shni bo`lgan mintaqaning havo massalari hukmronlik qiladi. 1- jadval. Geografik mintaqalar va ularning maydoni Mintaqaning nomi Maydoni mln. km 2 % Arktika …………………………………………………………….. 14,45 2.83 Subarktika …………………………………………………………. 17,62 3.45 Mu`tadil …………………………………………………………… 53,22 10.44 Subtropik ………………………………………………………….. 39,72 7.79 Tropik ……………………………………………………………... 80,77 15,84 Subekvatorial ……………………………………………………… 38,65 7,58 Ekvatorial …………………………………………………………. 22,07 4,33 Subekvatorial ……………………………………………………… 30,11 5,91 Tropik ……………………………………………………………... 95,10 18,63 Subtropik ………………………………………………………….. 33,78 6,62 Mu`tadil …………………………………………………………… 34,47 6,76 Subantarktika ……………………………………………………… 23,93 4,69 Antarktika ………………………………………………………… 26,19 5,13 Yer yuzasi …………………………………………………………. 510.08 100,00 Geografik mintaqalar kenlik yo`nalishiga ega va to`gri halqa shakliga ega emas. Ular materiklarda relef va Dunyo okeanida okean oqimlari ta`sirida kengayishi yoki torayishi mumkin. Okean ustida geografik mintaqa ayniqsa bir xilligi bilan ifodalanadi.

Okean – atmosfera – materik sistemasidagi havo massalari almashinuvining intensivligi va absolyut kattaligiga bog`liq holda quruqlikning turli qismlari kamroq yoki ko`proq issiqlik hamda namga ega va mavsumiy ritmlarning sajiyasiga ko`ra farq qiladi. Quruqlikda issiqlik rejimi, asosiy havo massalari va ularning sirkulyatsiyasining sajiyasiga ko`ra ajratiladigan kenglik bo`yicha cho`zilgan geografik mintaqalar namlanish, kontinentallik va morfostrutura xususiyatlariga ko`ra ichki tavovutlarga ega. Geografik zonallikning ichki xilma – xilligining asosiy omili bo`lgan atmosfera sirkulyatsiyasining umumiy belgilari asosida geografik mintaqalar shimoldan janubga cho`zilgan sektor lar ga ajratiladi. Shu asosda A.I.Yaunputnin (1946) qutbiy va qutbyoni mintaqalaridan tashqari barcha mintaqalarda garbiy, markaziy va sharqiy sektorlarni, A.M. Ryabchikov (1973), L.P.Shubayev (1977) va b. ikkita okeanbo`yi va bitta kontinental sektorni ajratgan. Materiklarda g`arbiy okeanbo`yi, kontinental yoki materik ichkarisi va sharqiy okeanbo`yi sektorlari, okeanlarda esa iliq va sovuq oqimlarga mos holda garbiy va sharqiy sektorlar ajratiladi. Geografik mintaqalarning eng yirik tarkibiy qismlarini geografik ( tabiiy – tarixiy, tabiat, landshaft) zonalar tashkil etadi. Geografik zona geografik mintaqaning landshaftning bitta zonal tipi ustuvorlik qiladigan yirik qismidir.Geografik zonalar ko`pgina hollarda geobotanik belgilari asosida nomlanadi, chunki o`simlik qoplami landshaftning “libosi”dir. Ammo geografik zonani geobotanik yoki boshqa biror-bir komponent hosil qiladigan zonaning aynan o`xshashi deb hisoblamaslik kerak. Zonalar Yer yuzasida issiqlik va namning birligi yoki ekvatorial mintaqadan bosqa har bir mintaqada atmosfera namlanishining har xil bo`lishi tufayli vujudga keladi. Yer yuzasining tuzilishiga bog`liq holda geografik qobiqda ideal zonallik namoyon bo`la olmaydi. Geografik zonalarning chegaralari juda kam hollardagina parallellarga mos tushadi; ayrim hollarda ularning yo`nalishi meridianlarning yo`nalishiga (masalan, Shimoliy Amerikada) juda yaqin. Ko`pgina zonalar bo`laklangan va barcha materik larda ham tarqalmagan. Geografik qobiqning zonal tuzilmasi materiklar va okeanlar, relef, tog` jinslarining moddiy tarkibining ta`siri tufayli murakkablashadi.

Ta`kidlash joizki, okeanda quruqlikdagi kabi tor polosalar ko`rinishidagi zonalar yo`q. A.A.Grigor y evning yozishicha (1964) , materiklarni mintaqalarga ajratish asosida, dastavval, Yer yuzasi radiatsion sharoitlarining tafovvutlari, zonalarga ajratish asosida esa radiatsiya balansi va yog`inlar yillik jamining tafavvutlari, ya`ni Yer yuzasining namlanishi yotadi. Geografik zonalarni ajratishda Quyosh radiatsiyasi issiqligi bilan bir qatorda Yer yuzasinng namlanishi ham e`tiborga olinadi va issiqlik va namning har bir zona uchun xos bo`lgan nisbati qaraladi.Geografik mintaqalar barcha materiklar va okeanlarda, geografik zonalar faqat materiklarda ajratiladi. Geografik zonalar maydoniga ko`ra turli katalikka va turli yo`nalishga ega. Zonalar maydoninng katta-kichikligi va yo`nalishi materiklarning konfiguratsiyasi va yirik relef shakllariga bog`liq.Masalan, Shimoliy Amerikada dasht zonalarining kengligi ularning uzunligiga nisbatan kattaroq hamda meridional yo`nalishga ega. O`rta Osiyoda chala cho`llar zonasi yoy shakliga ega. Geografik zonallikning xususiatlari mufassalroq o`rganilgan sari ajrati ladigan geografik zonalarning soni ham ko`payib bordi. V.V.Dokuchayev (1900) 7 ta, L.S.Berg (1938) 12 ta, P.S.Makeyev (1956) 30 taga yaqin va A.M.Ryabchikov (1972) 25 ta, L.P.Shubayev (1977) 20 ta, A.M.Ryabchikov (1988) 34 ta zonani ajratishgan (2, 3 –jadval). Shimoliy yarim sharda ko`pincha muz, tundra, o`rmon-tundra, igna bargli o`rmonlar (taiga), keng bargli o`rmonlar, o`rmon-dasht, dasht, chala cho`l, mu`tadil cho`llar, subtropik o`rmonlar, tropik cho`llar, savannalar, ekvatorial o`rmonlar zonalari ajratiladi. Garchi Yerning aylanish o`qiga perpendikulyar holda tabiiy komponentlarning bir xil majmuasi band qilgan va g`arbdan sharqqa cho`zilgan polosa zona deb atalsada, zonalarning maydoni va cho`zilishi materiklarning konfiguratsiyasi va ularning makrorelefiga bog`liq.Masalan, Shimoliy Amerikada dash zonalarining kengligi ularning uzunligiga nisbatan kattaroq hamda bu zonalar meridional yo`nalishga ega. O`rta Osiyoda chala cho`llar zonasi yoy ko`rinishiga

ega. Materik sektoridagi zonalarning har biri okeanbo`yi sektorlarida o`zining analogiga ega. Ortiqcha va yetarli namlanish sharoitlarida bitta zonaninng ikki varianti vujudga keladi. Masalan, Skandinaviya yarim orolida Atlantika bo`yi taygasi, Sibirda esa kontinental tayga mavjud. Yetishmaydigan namlanishda turli zonalar analog bo`ladi, masalan, materik ichkarisidagi kontinental cho`llarga okean yaqinidagi keng bargli o`rmonlar to`g`ri k e ladi. 2- jadval. Geografik mintaqalar va ularning zonalari (L.P.Shubayevdan, 1977) Mintaqalar Zonalar va yirik regionlar Ekvatorial Ikkita subekvatorial Ikkita tropik Ikkita subtropik Shimoliy mu`tadil Shimoliy boreal Janubiy mu`tyadil va boreal Shimoliy subqutbiy Ikkita qutbiy 1) gileyalar; 2) subekvatorial o`rmonlar; 3) savannalar; 4) tropic cho`llar; 5) savannalar; 6) tropk o`rmonlar; 7) subtropik doimiy yashil o`rmonlarva butazorlar; 8) aralash o`rmonlar; 9) chala cho`llar; 10) subtropik cho`llar; 11) keng bargli o`rmonlar; 12) aralash o`rmonlar; 13) o`rmon dashtlar; 14) dastlar; 15) chala cho`llar; 16) mu`tadil cho`llar; 17) tayga; 18) yaproqli daraxt o`rmonlari va orolsimon tundralarbubg bo`lak-bo`lak joylari; 19) tundra va o`rmondundra; 20) qutbiy sahrolar; 21) muz. 3- jadval. Quruqlikdagi tabiiy landshaftlarning asosiy tiplari ( A . M . Ryabchikovdan ,1973)

Arktika (Antarktika) Subarktika Mu`tadil Subtropik Tropik Subekvatorial Ekvatorial 1.Arktika (antarktika) sahrolari 2. Tundra 3. O`rmon-tundra 4. Tayga 5. Aralash o`rmonlar 6. Keng bargli o`rmonlar 7. Hemihileyalar*** 8. O`rmon-dashtlar 9. Dashtlar 10.Chala cho`llar 11.Cho`llar 12.Hemihileyalar (nam sub - tropik o`rmonlar) 13.Dag`al bargli (O`rta den - gizbo`yi) o`rmonlar va bo`tazorlar 14.Aralsh musson o`rmonlar 15.Savannalar, preriylar va bo`tazorlar 16.Dashtlar 17.Chala cho`llar 18.Cho`llar 19.Tropik o`rmonlar 20.Savannalar, siyrak o`rmonlar va bo`tazorlar 21.Chala cho`llar 22.Cho`llar 23.Subekvatorial musson o`rmonlar 24.Savannalar, siyrak o`rmonlar va bo`tazorlar 25. Doimiy nam ekvatorial o`rmonlar (hileyalar) 3a. O`rmon-tundra 3b. Siyrak o`rmonlar ** 8a. O`rmon-dashtlar 8b.Preriylar 15a. Savannalar va bo`ta- zorlar 15b.Preriylar 19a.Doimiy nam passat o`rmonlari 19b.Mavsumiy nam o`rmonlar 20a.O`rmon-savannalar 20b.Siyrak o`rmonlar va bo`tazorlar 23a.Doimiy nam o`rmonlar 23b. Mavsumiy nam o`r- monlar 24a.Nam baland o`tli sa - vannalar va savanna o`rmonlari 24b.Quruq savannalar va siyrak o`rmonlar 24c.Cho`llashgan savan- nalar, siyrak o`rmonlar va bo`tazorlar 25a.Doimiy nam o`rmon-lar 25b.Barg tashlaydigan- doimiy yashil o`rmonlar Sovuq cho`lli Tundra- sovuq cho`lli O`rmon-tundrali O`rmon- O`rmon-o`tloqli O`rmon-o`tloqli O`rmon-dashtli O`rmon-o`tloqli O`rmon-o`tloqi-dashtli Siyrak o`rmon-dashtli Cho`l-bo`tazorli O`rmon-o`tloqli Siyrak o`rmon-dashtli O`rmon-o`tloqli O`rmon-dashtli Hileyali-paramosli I.2. Cho ` l landshaftining xususiyatlari XX asrning 60-yillaridan boshlab cho`llarning tabiiy tabiiy resurslaridan foydalanish sur`atlarining oshishi tufayli inson xo`jalik faoliyatining cho`l landshaftlariga bo`lgan ta`siri ham kuchaydi. Shu munosabat bilan xo`jalikda

foydalanish uchun anchagina tabiiy imkoniyatlarga ega bo`lgan cho`llarni o`rganish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo`la boshladi. Cho`l landshaftlari tarqalgan mamlakatlarda maxsus ilmiy tadqiqot institulari, laboratoriyalari tashkil topa boshladi, cho`l lanshaftlarini ilmiy asosda o`rganish yo`lga qo`yildi. Jahondagi cho`llarni o`rganish va o`zlashtirish muammosi keyingi yillarda ko`pgina mamlakatlarda tabiatshunoslarning, shu shumladan geograflarning ham jiddiy e`tiborini tortdi. Cho`llarni o`rganishda BMT YUNESKOning arid zona bo`yicha komissiyasining faoliyati ancha katta imkoniyat yaratdi. Bu komissiya 1951-yildan boshlab Xalqaro g e ografiya ittifoqi (GXI) bilan hamkorlikda jahonning qurg`oqchil rayonlarini o`rganish va o`zlashtirishning eng muhim muammolariga bag`ishlangan bir qator simpoziumlar o`tkazdi. YUNESKO Arid zonasi bo`yicha komissiya faoliyatining va simpoziumlarining ilmiy ma`ruzalari va tavsiyalari “Arid zonani tadqiq qilish – Arid Zone Research ” deb nomlangan 30 dan ziyod to`plamlarda chop etildi. Bu tadqiqotlarda jahondagi cho`llarni o`rganish va ularning tabiiy imkoniyatlarini xo`jalikda o`zlashtirish masalalariga doir qimmatbaho materiallar berilgan. Ko`pgina mamlakatlarda cho`llar tabiatini o`rganishga doir boy tajriba to`plandi. Xususan, Markaziy Osiyo mamlakatlari va RFd Ошибка! Ошибка связи. O`rta Osiyo cho`llarining xususiyatlarini o`rganish va ularning tabiyy imkoniyatlaridan foydalanishga doir jiddiy ilmiy-amaliy tadqiqotlar amalga oshirildi. Cho`l landshaftlari xususiyatlarini o`tgab uzoq davrlar va so`ngi davrda uladani o`rganishga bo`lgan qisiqishning “Cho`l” yoki “cho`l landshafti” tushunchalariga berilgan ta`rif juda ko`p, ammo ygona yoki ko`pchilik tomonidan e`tirof etilgan talqin yo`q. Chol tushunchasini T.Mono (Th.Monod) mufassal sharhlagan. N.Vebster (Webster N.,1953) “cho`l” tushunchasiga dastlab ta`rif berganlardan biri bo`lib, u lugatda juda issiq va qurg`oqchillik ning uzoq davrrlariga ega bo`lgan yoki atmosfera yog`inlari batamom bo`lmaydigan, o`simlik

nam yetishmaydigan sharoitlarga moslashgan qurg`oqchil rayonlarni cho`llarga kiritadi. Bu rayonlar suv ta ` minotisiz va sug`ormasdan aholi istiqomat qila olmaydigan yalang`och yerlardir. Bu yerlarda qoya jinslari yemirilgan jinsdarga nisbatan ustunlik qiladi, sho`r de p ressiyali oqimsiz oblastlar, harakatdagi qum massivlari tarqalgan, yillik yog`inlarning miqdori odatda 250 mm dan kam. Taniqli cho`lshunos olim M.P.Petrov (1973) cho`lni “doimiy yoki mavsumiy issiq iqlimli va juda siyrakhamla kambag`al fitisenozlarga ega bo`lgan oblastlarda vujudga keladigan landshat tiplari (xillari)dir” deb ta`ridlaydi. “Geografik atamalarning qomusiy lug`ati”da (rus tilida, M.,1968) “cho`llar – mu`tadil, subtropik va tropik kengliklardagi nihoyat qurg`oqchil kontinental iqlimli hududlardir”deb ko`rsatilgan. A.G.Babayev va E.G.Freykin (1977) cho`llarga shunday ta`rif beradi: “Cho`llar deganda nihoyat issiq va quruq iqlimli, kam yog`inli va nisbatan siyrak o`simlikli ulkan tabiiy oblastlar tushuniladi. Cho`llar uchun nafaqat atmosfera yog`inlarining kamligi (300 mm gacha), balki ulrning yil mavsumlari bo`yicha notekis taqsimlanishi va juda ham katta o`zgaruvchanlik, shuningdek tushadiga yog`inlarga nisbatan bug`lanishning ancha ko` pligi xosdir.Cho`llar uchun doimiy yuza oqimining yo`qligi, quruq uzanlrning, muvaqqat suv oqimlarining mavjudligi va tuproq – gruntlarning yuqori darajada sho`rligi xosdir”. B.G.Rozanov (1977) ma`lumotlariga ko`ra 1977-yilda Nayrobi shahrida Birlashgam Millatlar tashkilotining cho`llashuv muammolari bo`yicha o`tkazilgan konferensiyasi materiallarida cho`llar kambag`al o`simlikli yyoki butunlay o`simlik o`smaydigan, atmosfera yog`inlari tanqisligi tufayli kam biologik mahsuldorlikka ega bo`lgan hududlar ekanligini qayd etganini ta`kidlaydi. A.I.Solovyov va G.V.Karpov tomonidan tuzilgan “Tabiiy geografiya bo`yicha lug`at – ma`lumotnoma” da(rus tilida, M., 1983) cho`lga quyidagicha ta`rif beriladi: “Cho`l – doimiy yoki mavsumiy issiq, qurg`oqchil, shuningdek sovu`, quruq (tog`larda va tog`liklarda) iklimlar va siyrak, kambag`al fitosenozlar tarqalgan oblastlardagi landshaft tipidir”.

A.D.Stempning “Umumgeografik atamalarlug`ati”da (rus tilida, M., 1976) cho`l “- kam yog`inli va uzoq muddatli issiq va qurg`oqchil sharoitlarga moslashgan o`simliklarga ega bo`lgan rayon; 0zmi-ko`pmi unumsiz bo`lib, sun`iy suv ta`minotisiz ko`proq miqdorda aholi yashashi uchun sharoitlarga ega emas”, deb ta`riflanadi. N.F.Reymers (1990) “nihoyat qurg`oqchil kontinental iqlimi, juda siyrak o`simlik qoplamiga ega bo`lgan va ko`pgina hollarda kuchli sho`rlangan tuproqlar tarqalgan hududlarni” cho`l deb ta`riflaydi hamda cho`llar landshaftlarning nam (quruq, arid cho`l) yoki issiqlik (sovuq cho`l) tanqisligi sharoitlarida tarkib topgan kambag`al fitosenozlar mavjud bo`lgan zona tipi ekanligini qayd qiladi. O`zbekiston milliy ensiklopediyasida “cho`l – o`simlik dunyosining yaxhi rivojlanishiga yo`l bermaydigan doimiy quruq va issiq iqlimli o`lkalaridagi biom tipi` deb ta`riflangan” (9-jild. T., 2005). Yaqin yillarga qadar, ba`zan hozirgi paytda ham o`zbek tilidagi geografiya va biologiyaga oid adabiyotlarda, gazetalarda va hatto ilmiy jurnallarda “cho`l” termini “dasht”, termini o`rnida, “sahro”termini esa hozirgi “cho`l” termini o`rnida qo`llanilgan. Atoqli o`zbek geografi H.Hasanovning ko`p yillik say`- harakatlari natijasida bunday chalkashliklarga chek qo`yildi. “Ba`zi geograflarimiz, - deb yozgan tdi H.Hasanov, - cho`l so`zini, xato ravishda, Ukrainadagi qora tuproqli yer – “степь” so`zi o`rnida ishlatmoqdalar... Rus o`rtoqlarimiz “cho`l” sozini faqat O`rta Osiyoga nisbatan ishlatsalar , Ozbekistonlik ba`zi geograflar “cho`l” so`zini O`rta Osiyodan tasharidagi yerlarga uzatib yuboradilar...Bunday xato faqat... o`zbek terminologiyasida mavjuddir...Tojik, qozoq, qirg`iz va turkmanlar cho`l so`zini saqlab qolganlar. Masalan, “ пуст ы ня ” so`zi qozoq tilida “sho`l”, turkman va qirg`iz tillarida “chyol” deb olingan, faqat o`zbek tilida u “sahro”ga aylantirilgan. Bu xatomizni tuzatish vaqti keldi. Endi “ пуст ы ня ” so`zini cho`l, “ “степь” so`zini “dasht” deb yozishga da`vat qilamiz”. Shu narsani ta`kidash lozimki, “sahro” so`zi geografik tushuncha sifatida saqlanib qolishi kerak. Lekin bu atama cho`l zonalaridagi deyarli unumsiz, o`simliklar o`smaydigan qumloq va toshloq yerlar uchun ishlatilishi mumkin.

Yuqorida “cho`l” tushunchsiga berilgan ta`riflar asosida cho`l landshaftlari uchun xos bo`lgan umumiy xususiyatlar quyidagilardan iborat: - barcha cho`llarda yillik yog`in miqdori juda kam, yog`in tushadigan davr juda qisqa yoki aniq ifodalanmagan, ehtimoliy bug`lanish yillik yog`inlarning miqdoriga nisbatan juda katta bo`lgan sharoitlarda vujudga keladi; - cho`llarda mahalliy suvlarning yuza oqimi nihoyat darajada qisqa muddali bo`ladi yoqi batamom shakllanmaydi. Sisot suvlari sho`rlangan; - tuproq qoplami juda yupqa bolib, unda tzli erimalar va konsentratsiyalarining yuzaga ko`tarilishi sodir bo`ladi; - o`simliklar yer yuzasining yarmidan kamini siyrak holatda qoplaydi. Cho`l o`simliklari uchun mumli qoplama (po`stlog`) xos. Chollar uchun asosan efemerlar, efemeroidlar, sukkulentlar, psammofitlar, galofitlar xos. - hayvonot olamining vakillari qurg`oqchil sharoitlarga moslashgan; -cho`llarda dehqonchilik faqat sun`iy sug`orish qo`llanilgandagina yuritilishi mumkin. Xullas, umumlashtirb aytganda cho`l landshaftlarining vujudga kelishidagi asosiy omil iqlim omilidir. Ma`lumki, chollarning vujudga kelishi va hududiy taqsimlanishi Yer yuzasida Quyosh nurlarining (radiatsiyasining) notekis taqsimlanishi bilan bog`liq va zonallik qonuniga bo`yunadi. Demak, Yer sharining quruqlik qismida cho`llarning tarqalishi va joylanishi zonal hodisadir. Zonal cho`l boshqa geografik zonalar kabi biror geografik mintaqaning bir qismi bo`lib, u geomorfologik jarayonlarning alohida sajiyasi, iqlimi. O`simlik – tuproq qoplami va hayvonot dunyosining o`ziga xos tiplariga ega. Cho`llada relyefning tarkib topishida fizikaviy nurash va shamol faoliyatining ahamiyati katta. Relyefning o`ziga xos shakllari oradida qum tetalari (gryadalar) va barxanlar, qoldiq tog`lar, oqimsiz botiqlar, daryolarning quruq uzalari ajralib turadi. Cho`llarning tuproqlari kam chirindili, tez eruvchan tuzlar miqdori ko`p. Shu sababli sho`rxoklar, karbonat – gipsli po`stlar keg tarqalgan.

Cho`llarning siyrak o`simlik qoplamida o`tchil efemerlar va kserofit bo`talar asosiy rol o`ynaydi. Tuproqlar sho`rlanganligi sababli galofitlar keng tarqalgan. Cho`llarning hayvonot dunyosi turlarga nisbatan kambag`al bo`lsada, ancha xilma-xil. Ayniqsa kemiruvchilar, tuyoqlilar, sudralib yuruvchilar ancha keng raqalgan. Cho`llar termik shroitlarga ko`ra sobuq va quruq (arid) cho`llarga ajratiladi. Covuq cho`llar baland tog`liklarda tarqalgan Cho`l hududlari tabiatini chuqurroq va har taraflama o`rganish uchun qurg`oqchillikning turli darajasiga ega bo`lgan rajonlarni ajratish bevosita amaliy ahamiyatga ega.Geografik zonalarning, shu jumladan cho`llarning chegaralarini belgilashda geotermik koeffitsiyentni ifodalovchi bir qator formulalardan foydalaniladi. Iqlimning arid tiplarining shakllanishda nam va issiqlik miqdorining muayyan kattaligi asosiy omillardir. Geografik mintaqalar doirasida zonalarni ajratish asosida radiatsiya balansi va jami yillik yog`inlarning farqi, ya`ni Yer yuza sining namlanishi turadi. Geografik zonalarni ajratishda Quyosh radiatsiyasining is siqligi bilan bir qatorda Yer yuzasining namlanishi, ya`ni har bir zona uchun xos bo`lgan issiqlik va namning nisbati ham e`tiborga olinadi (Grigorev, 1964). Geografik zonalarning issiqlik va nam nisbatinining miqdoriy tavsiflashning turli usullari qo`llaniladi. A.A. Grigorev va M.I. Budiko (1956) zonallik hodisasiga fizikaviy va miqdoriy asos kiritgan holda geografik zonallikning davriy qonuni ni asosladilar 1 . Bu qonun 3 ta mujassam o`zaro bog`liq omillarni – Yer yuzasining yillik radiatsiya balan sini ( R) , ya`ni yuza tomonidan yutiladigan va chiqariladigan issiqliklar orasidagi far qni, atmosfera yog`inlarining yillik jamini ( r), qurg`oqchillikning radiatsion indeksini (K) hisobga olishga asoslangan. Geotermik koeffisiyentni hisoblashda eng ko`p qo`llaniladigan dormulalardan biri M.I.Budiko taklif etgan qurg`oqchillikning radiatsiya 1 Zonallikning davriy qonuni butun sayyorani qamrab olmaydi va geografik qobiqning ekvatorga nisbatan dissimetriyasini inkor qiladi.

indeksidir. Dastlab M.I.Budiko bu indeksni Lr R ko`rinishidagi formula bilan bilan hisoblashni taklif etgan edi. Bu yerda: R – yillik radiatsiya balansi (kkal/sm 2 hisobida ); L – yillik bug`lanishning yashirin issiqligi (kkal/sm 2 hisoboda ); r- yillik yog` inlar (g/sm 2 hisobida) . Keyinroq M.I.Budiko ehtimoliy bug`lanishni hisoblashning yanada aniqroq majmuiy usluni ishlab chiqdi; qurg`oqchillik radiatsiya indeksini R Ep formulasi bilan hisoblab chiqdi va kartalarini tuzdi. Bu formulada: Ep – yillik ehtimoliy bug`lanish (g/sm 2 hisobida ); P – yillik yog`inlar miqdori (g/sm 2 hisobida ); R - yillik radiatsiya balansi (kkal/sm 2 hisobida ). Quruqlik yuzasining radiatsiya balansi (byujeti) – Quyosh radiatsiyasi nur en ergiyasining kirim – chiqimidir. Antarktida va Grenlandiyaning muzlik yuzasidan tashqari, Yer yuzasining yillik radiatsiya balansi hamma joyda musbat. Yillik radiat siya balansi ekvatordan (bir yilda 100 kkal/sm 2 ) qutblarga tomon kamayib boradi. Shunday qilib, formulaning surati ( R) geografik qobiqning muayyan joyidagi issiqlikni, mahrajdagi yillik yog`inlarning miqdori (r) yuzaning nam bilan ta`minlanish darajasini ifodalaydi. Namning bir qismi bug`lanadi. Quyosh issiqligining bug`lanishga sarflanadigan miqdori bug`lanishnng yashirin issiqligi deyiladi. Shu sababli formulaning mahraji buglanishnng yashirin issiqlik miqdori hamda yog`inlarning yillik miqdorining ko`paytmasidan ( Lr) iborat.

2 - rasm. Shimoliy yarim sharda quruqlik geografik zonalligining grafigi (A.A.Grigoryev va M.I.Budiko, 1956) Binobarin, formula Yer yuzasining muayyan joyda issiqlik va namning nisbatini ifodalaydi. – rasmda shi moliy yarim shar quruqligidagi geografik zonallikning grafigi ko`rsatilgan. Grafikning gorizontal o`qidagi raqamlar turli geografik zonalar uchun qurgoqchillikning radiatsiya indeksini ifodalaydi. Grafikdan ko`rinadiki, qurg`oqchillikning radiatsia indeksi tun dradan cho`lga tomon 0 dan 3,5 gacha o`zgaradi. Biroq, qurg`oqchillik indeksi o`z –o`zidan geografik zonalarni yetarlicha ifodalay olmaydi. ning miqdori turli geografik mintaqalarga mansub bo`lgan zonalarda takrorlanadi. Bunda K ning bir xildagi miqdoriy ko`rsatkichi turli zonalar uchun xos. K ning miqdori landshaft zohasining tipini, R ning miqdori esa zonaning aniq sajiyasini va qiyofasini belgilaydi. Masalan, 1,0 ga yoki unga yaqin bo`lgan qurgoqchillik indeksi mu`tadil mintaqaning tayga, keng bargli o`rmonlari uchn ham, ekvatorial ormonlar – gileyalar uchun ham xosdir. Qur goqchillik indeksi 1,5 bo`lgan sharoitlarda esa Sharqiy Yevropada o`rmon – dashtlar, Afrikada esa savannalar tarqalgan. Shu sababli geografik zonallikning grafigida yana bir qo`shimcha ko`rsatkich – yuzaning namlanish darajasi ifodalaydigan yuza suvlari oqimimning miqdori ham berilgan. Bu qo`shimcha ko`rsatkich yuzadan bir yilda oqib o`tadigan suv qatlami miqdorini (sm/yil) ifodalaydi va turli geografik mintaqalarda 1 sm dan 200 sm gacha o`zgaradi. Umuman, grafikdagi ma`lumotlar: 1) chapdan

o`ngga - geografik zonalar iqlimi qurg`oqchilligining ortishini va 2) quyidan yuqoriga – ra diatsiya va issiqlik byujetining ekvatorga yaqinlashgan sari ko`payishini ko`rsatadi. Geografik zonallikning grafigi geografik zonalarning tavsiflarini ifodalaydi ( - rasm) . Ularning jami esa geografik mintaqalarni hosil qiladi. Masalan, subtropik o`rmonlar, butazorlar, preriylar, chala cho`llar va cho`llar subtropik mintaqani hosil qiladi. Masal;an, K > 3 barcha hollarda cho`l landshaftlarining tipini ko`rsatadi, ammo R ning kattaligiga, ya`ni issiqlik miqdoriga bo`gliq holda cho`l qiyofasi quyidagicha o`zgaradi: R = 0 – 50 kkal/sm 2 x yil – mu`tadil mintaqa cho`li; R = 55 – 75 kkal/sm 2 x yil – subtropik mintaqa cho`li va R > 75 kkal/sm 2 x yil – tropik mintaqa cho`li. Geografik qobiq komponentlarining o`zaro aloqalari va ta`siri to`g`risidagi hozirgi ilmiy tasavvurlar bir xil ideal materik deb ataladigan quruqlikdagi geografik (landshaft) zonalarining nazariy modelini tuzish imkonini beradi (1- rasm). Yer yuzasida zonallik qonuniyatining mavjudligi bu yerda Quyosh nurlarining notekis taqsimlanishi bilan bog`liq. Atmosfera tsirkulyatsiyasining zonallik bilan esa namning aylanishi va namlanishning zonalligi bevosita bog`liq. Shu narsani ta`kidlash lozimki, yog`inlarning o`rtacha yillik miqdori muayyan hududning tabiiy namlanish to`g`risida to`liq tasavvur bera olmaydi. Masalan, cho`llarda ham tundrada ham yillik yog`inlarning miqdori 100-300 mm ni tashkil etadi. Ammo bu zonalarning landshaftlari va ularning vujudga kelish sharoitlari bir-biridan tubdan farq qiladi. Namlanish to`g`risida aniq tasavvurni shakllantirish uchun faqat yog`in miqdori to`g`risida bilish kamlik qiladi. Buning uchun landshaftlarga yil davomida tushadigan yog`in miqdorining emas, balki ularning optimal holatda mavjudligini ta`minlaydigan miqdorni aniqlash lozim. Namga bo`lgan ehtiyojning eng yaxshi ko`rsatkichini ehtimoliy bug`lanish tashkil etadi.

Ehtimoliy bug`lanish-bu muayyan iqlim sharoitda (namning zahiralari cheklanmagan holda) yer yuzasidan bug`lanishi bo`lgan suv miqdoridir. Turli iqlim sharoitlarida landshaftlarning o`simliklari (shu jumladan madaniy ekinlar) uchun zarur bo`lgan imkoniyatlarni bag`ishlashda namlanish darajasini bilish juda muhim amaliy ahamiyatga ega. Bunga o`z davrida rus olimi G.N.Visotskiy (1903), iqlimshunos N.N.Ivanov (1939) va boshqa ko`pgina olimlar o`z e`tiborini qaratganlar. -rasm. Gipotetik materikda geografik mintaqalar va landshaftlarning asosiy tiplarining tarhi. Materik konfiguryatsiyasi quruqlikning kenliklar bo`yicha qaqsinlanishiga to`gri keladi; tog`lar yo`q deb taxmin qilinadi (A.M.Ryabchikov bo`yicha, 1972)

1903-yilda G.N.Vsotskiyning namlanish (namlik va qurg`oqchilik indeksi) ko`rsatkichi sifatida ombroevaparometrik korreletivni taklif etdi. B u korrelyativ forma yordamida aniqlanadi: OK =E O , bu yerda: ОК - ombroevaparometrik korrelyativ; О - yillik yog`inlar miqdori mm. Е - vild bo`yicha (ochiq suv havzasi yuzasidan) bug`lanish miqdori, mm hisobida. N.N.Ivanov (1958) G.N. Visotskiyning namlanish to`g`risidagi ilmiy g`oyalarini rivojlantirgan holda namlanish koeffitsienti tushunchasini va ehtimoliy bug`lanishni aniqlash formulasini taklif etdi. Vild bo`yicha bug`lanishni shu formula yordamida aniqlanadigan ehtimoliy bug`lanish bilan almashtirishdir. N.N.Ivanov yarim sharining juda kun punktlari uchun namlanish koeffitsientini hisoblab chiqdi va shu asosda namlanish tiplarini ajratdi. U namlanish koeffitsientini yillik yog`inlar miqdorining yillik ehtimoliy bug`lanishga nisbati bilan hisoblanadigan quyidagi formuladan foydalandi: Ki = Ye R , bu yerda: Ki - namlanish koeffitsienti R - yillik yog`inlar miqdori-mm Ye - bir yilda bug`lanishi mumkin bo`lgan suv miqdori (yillik ehtimoliy bug`lanish) mm. N.N.Ivanov harorat va havoning nisbiy namligiga doir ma`lumotlar asosida ochiq chuchuk suv miqdorini ehtimoliy bug`lanishni hisoblash uchun quyidagi empirik formulani taklif etgan: T - havoning o`rtacha nisbiy namligi % X - havoning o`rtacha nisbiy namligi % Ye - ehtimoliy bug`lanish (Ye) oylik ko`rsatkichlarning jamidan iborat. L.A.Moloch n ov, N.N.Ivanovning ehtimoliy bug`lanishini aniqlash uchun taklif

etgan empirik formulaga O`rta Osiyo sharoitlarda e`tiborga olingan tuzatmani kiritgan holda uni quyidagi ko`rinishda ifodalaydi. Ye = 0,00144 [ 25+ t 2 ] x [100+L] , bu yerda: t 2 - havoning o`rtacha harorati L - havoning o`rtacha nisbiy namligi % Bu formula bo`icha havoning o`rtacha harorati va nisbiy namlik o`rtacha oylik hisobida bo`ladi. N.N.Ivanov tomonidan namlik koeffitsientini aniqlash uchun taklif qilingan formuladan foydalanish landshaftlarning hududiy tabaqalashuvidagi iqlim va o`simlik tuproq qoplami orasidagi uzviy bog`liqlikni aniqlash juda qulaydir. Shuning uchun bu Qashqadaryo havzasidagi ayrim meteorologik stantsiyalarning ma`lumotlari asosida ehtimoliy bug`lanish miqdorini va gidrotermik koeffitsientini havzaning tekislik qismi uchun N.N.Ivanov formulasi asosida ishlab chiqdik. Olingan ma ` lumotlardan landshaft tiplarini belgilashda foydalandik. Tog`li rayonlarda meteorologik stantsiyalarning namligi tufayli bu rayonlarning gidrotermik koeffitsientini Yu.G.Bulunikov (1986) tashkil etgan quyidagi forma asosida aniqladik. Кв = 0,576 х (Мв-М)+К Кв - meteorologik stntsiyadan yuqorida joylashgan biror joyning (punktning) namlanish koeffitsienti: Нв - meteorologik stantsiyaning dengiz sathidan balandligi; N - namlanish koeffitsienti aniqlanadigan punktning dengiz sathidan balandligi. Dastlab G.N.Visotskiy, keyinroq N.N.Ivanov namlanishi koeffitsientini quyidagi formula asosida hisoblashni talif etishganlar: K = R/Er , bu yerda: R – oylik yog`inlarning miqdori ( mm hisobida; Ep - oylik ehtimoliy bug`lanish ( mm hisobida). Oylik ehtimoliy bug`lanishni N.N.Ivanov quyidagi empirik formula bo`yicha hisoblab chiqqan: Ep = 0,0018 (25T)x(100-a), bu yerda:

Ep – oylik ehtimoliy bug`lanish (mm hisobida ); T – o`rtacha oylik harorat ( 0 C hisobida ) ; A – psixrometr bo`yichs nisbiy namlik (% hisobida ). Yillik ehtimoliy bug`lanish miqdorioylik ko`rsatkichlari bo`yicha hisoblanadi. N.N.Ivanov Yer sharidagi 600 punkt uchun namlanish koeffitsiyentimning ko`rsatkichlarini hisoblab chiqqan hamda shu ko`rsatkichlar asosida namlanish koeffitsieyntining kartakarini tuzgan. Bu kartalarda chol landshaftlari K>25% no`lgan hududlarda tarqalgan. 1-jadvalda adabiyotlar va kartalarni tahlil qilgan holda cho`l landshaftlarining miqdoriy ko`rsatkichlari keltirilgan. V.S. Mezinsyev va I.V.Karnatsevich (1969) N.N.Ivanovning namlanish koeffitsientini hisoblash formulasiga bir oz o`zgartirish kiritgan va va aridlik koeffitsiynti deb atagan. Bunday holda aridlik ( namlanish ) koeffitsenti quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi: Ka = 306 12,5   x IV t Kx , yerda: K a - aridlik ( namlanish ) koeffitsienti ; Kx – atmosfera yog`inlarining o`rtacha yillik miqdori , mm;  x IV t - aprel –oktyabrning o`rtacha harorati, C 0 . A.X.Xabarov, I.M.Ostrovskiy, Y.V.Lobova (1977) V.S. Mezinsyev va I.V.Karnatsevichning yuqorida keltirilgan formulasi asosida Yer sharining quruqlik qismi uchun aridlik koeffitsiyentini hisoblab chiqish uchun Avstraliyadagi 135, Osiyodagi 600, Shimoliy Amerikadagi 300, Afrikadagi 500 va Yevropadagi 400 ta meteorologik stansiyalarning ma`lumotlaridan foydalanganlar. Hisoblab chiqilgan koeffitsiyenlar Jahonning tuproq kartasidagi (masshtab 1:10 000 000) tuproq chegaralari bilab qiyoslangan. Bunday qiyoslash va, shuningdek, landshaftlarni baholash va aridlik koeffitsiyentlarini tahlil qilish natijasida

dunyoning arid oblastlari kartasi tuzilgan va qurg`oqchilligiga ko`ra rayonlarning 6 guruhi ajratilgan: 1) o`ta ard < 0,15; 2) kuchli arid – 0,15 – 0,30; 3) arid – 0,30 – 0,4,5: subarid – – 0,45 – 0,60; kuchsiz arid - 0,60 – 0,80; davriy arid - 0,80 – 1,0. Ajratilgan rayonlardab 3 tasi – o`ta arid, kuchli arid va arid rayonlar uchun cho`l landshaftlari xos. Dunyoning arid oblastlari kartasida o`ta arid rayonlarda reglar, hammadalar, primitiv cho`l, , qizg`ish cho`l, bo`z – qo`ng`ir va karbonatli kam quvvat qizil, tabaqalashgan qatlamli cho`l qizil qatqaloqli, gips po`stli cho`l qizg`ish – qo`ng`ir tuproqlar, temirli qoldiq – lateritli qumlar va kvarsli – chala miktali qumlar ustuvorlik qiladi. Eng kichik koeffitsiyent (< 0,01) Sahroi Kabirning hammadalari va reglari hamda Arabiston yarim oroli uchun, eng yuqori koeffitsiyen esa (0,10 – 0,15) Markaziy Qoraqum va Qizilqumning bo`z – qo`ng`ir tuproqlari va kvarsli – chala miktali qumlari muchun belgilangan. Kuchli arid hududlar uchun taqirsimon va bo`z – qo`ng`ir tuproqlar, qorq tropik (vertisollar), taqirlar, qo`ngir chala cho`l subtropik, qo`ng`ir va qizil qo`ng`ir tropik, yuqori karbonatli bo`z, karbonatli qizg`ish – qo`ng`ir tuproqlar va bo`laklanmagan cho`llar xos. Arid rayonlarda bo`z tuoroqlar, Afrika va Avstraliyada qizg`ish – bo`z tuproqlar va vertisollar, ko`pincha sho`rtob – karbonatli va gipsli turli kashtan va och kashtan tuproqlar, Amerikada qo`ng`ir cala cho`l tuproqlar, janubiy karbonatli qora tuproqlar sho`rtob va kam quvvatli ayrim jigarrang va bo`z – jigarrang tuproqlar tarqalgan. 4 -jadval. Cho`l landshaftlarining o`rtacha yillik ko`rsatkichlari Yillik radiatsiya balansi, kkal/sm 2 ................................................. Yillik yo`g`in miqdori mm............................................................. Gidrotermik koeffisient ................................................................. M.I.Budiko bo`yicha................................................................ N.N.Ivanov bo`yicha ............................................................... Vegetatasiya mavsumi (dekadalarda) ............................................ Biogidrotermik potensial (ballarda)............................................... 50 – 70 < 250 > 3,4 24 2,5

$Fitomassaning miqdori, s/ga........................................................... Maksimal transpiratsiyaning intensivligi ........................................ 40 1,5 Kartalarni tahlil qilish shuni ko`rsatadiki, chol landshaftlari sayyoramizning har ikkala yarim sharida gi tropik (yillik radiatsiya balansi 60 -70 kkal/sm 2 ), subtropik (yillik radiatsiya balansi 50-60 kkal/sm 2 va mu`tadil mintaqalarida (yillik radiatsiya balansi 50-60 kkal/sm 2 ), yillik yog`in miqdori 250 mm dan kam bo`lgan rayonlarda tarqalgan. Ammo, bu mintaqalarning cho`llarid nafaqat radiatsiya sharoitlari, balki eng sovuq oylarning haroratlari ham farq qiladi. Masalan, tropik cho`llarda eng sovuq oyning harorati 10 0 C dan past bo`lmagan holda , subtropik cho`llarda bu ko`rsatkich 4-5 0 C ni tashkil etadi, mu`tadil mintaqa cho`llarida esa ancha kunlar davomida sobuq bo`ladi. Jahon adabiyotlarida “arid yerlar (arid lands)” yoki arid zonalar (arid zones)” terminlari ham keng qo`llanilmoqda. Arid hududlarga sayyoramizning quruqlik qismidagi barcha qurg`oqchil oblastlar – mu`tadil, subtropik va tropik mintaqalardagi cho`llar, chala cho`llar, dashtlar, pampalar va savannalar kiritiladi. Bunday holda arid yerlar quruqlik maydonining 33 – 36 %ini tashkil etadi. P.Meygs (Meigs, 1957) qurg`oqchil (arid) va o`ta qurg`oqchil (exsraarid) sharoitlarga ega bo`lgan hududlarni cho`llardaga kiritadi. Uning hisobicha, cho`llarning maydoni 29 mln. km 2 ga yaqin yoki quruqlikning 19 %ini tashkil etadi. Birlashgan Millatlar Tashhkilotining YUNESKO va FAO tashkilotlarin ing ma`lumotlarigako`ra, ham quruqlik yuzasining 23 %i \ni tipik arid oblastlarga kiritilishi mumkin. Atoqli cho`lshunos olim M.P.Petrovning (1973) hisoblariga ko`ra, cho`llar va chala cho`llar (Arktika muz sahrolari bundan mustasno) quruqlik maydonining 23 %iga yaqinini yoki 31,4 mln. km 2 ni tashkil etadi. Taniqli cho`lshunoslardan yana biri turkmanistonlik geograf A.G.Babayevning ma`lumotlari bo`yicha, cho`llar quruqlik maydoning 20 %ini ishg`ol etadi. cho`llarga jahonda sug`oriladigan yerlarning 40 %iga yaqini to`gri$