Qarshi cho`lining iqlimiy sharoiti va agroiqlimiy hususiyatlaridan foydalanish masalalari - Geografiya - Diplom ishlar

Qarshi cho`lining iqlimiy sharoiti va agroiqlimiy hususiyatlaridan foydalanish masalalari

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

519.5 KB

Ko'chirib olish

Qarshi cho`lining iqlimiy sharoiti va agroiqlimiy hususiyatlaridan foydalanish masalalari KIRISH I.BOB. O`RTA OSIYO ChO`L LANDSHAFTLARI VA ULARNI ShAKLLANTIRUVCHI OMILLAR 1.1. O`rta osiy o ch o ` l larini tasniflash masalalari 1.2. O`zb e kiston ch o ` l hududlarining g e ografik o`rganilish tari x idan 1.3. O`zb e kistonda ch o ` l lanish to`g`risida 1.4. O` zbekiston cho`l zonasining aridlik koeffitsiyenti II. BOB. QARSHI CHOLINING IQLIMIYNING IQTISODNI RIVOJLANTIRISHDAGI AHAMIYATI VA AGROIQLIMIY HUSUSIYATLARIDAN FOYDALANISH MASALALARI 2.1. Qarshi cho`lining tabiiy sharoiti va resusrslari. 2.2 Qarshi cho’li iqlimining qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirishdagi ahamiyati 2.5. Qarshi c ho`l i agro iqlimini harakterlaydigan asosiy omillar ga tavsif 2. 6 . Qarshi cho`lining agroiqlimiy resurslariga ta`rif X ULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`Y X ATI ILOVA LAR

KIRISH Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. O`zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida cho`l landshaftlari resurslaridan samarali foydalanish muhim ilmiy- amaliy ahamiyatga ega, sababi landshaft resurslari tarkibidagi o`simlik zahiralari yoki cho`l hududlarining yaylovlaridan samarali foydalanish katta ahamiyatga ega bo`lib, qo`shimcha daromad to`plashda asosiy manbalardan hisoblanadi. Shu borada O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2011 – yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlariga va 2012 –yilda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalariga bag’ishlangan majlisida Prezident I.Karimov “ … murakkab ob – havo va iqlim sharoiti tufayli vujudga kelgan muammo va qiyinchiliklarga qaramasdan, qishloq mehnatkashlarining fidokorona mehnati hisobidan 2011 yili ehg muhim qishloq xo’jalik mahsulotlari davlat xaridi bo’yicha shartnoma majburiyatlari nafaqat bajarilgani, balki ortig’I bilan bajarilganini ta’kidlash o’rinli ” ekanligini bayon etganlar. I.Karimov. “ 2012 yil Batanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” Xalq so’zi 2012 y. 20-yanvar, 14-son. Iqlim resurslari eng muhim tabiiy boyliklardan biri sanaladi. Har bir joyning iqlim sharoitlari bilan uning tuproq o`simlik qoplami ichki suvlari va aholining xo`jalik faoliyati bog`liq. Iqlim sharoitlarini ilmiy jihatdan aniqlash qishloq xo`jaligini oqilona joylashtirish va to`g`ri ixtisoslashning zarur shartidir. Har bir joyning iqlim geografik joylanishiga va quyosh nurlarining tik yoki yotiq tushishiga, o`rganilayotgan joyning dengiz yuzasidan balandligiga, relef hususiyatlariga va boshqa omillarga bog`liq. Shuning uchun iqlim haqida fikr yuritishdan oldin Qarshi cho’lining geografik sharoiti haqida ma`lumot berish maqsadga muvofiqdir. Dunyo miqyosida urbanizatsiyaning rivojlanishi, aholi soning yildan-yilga oshib borishi bir qator global muammolarni yuzaga keltiradi. Ana shulardan biri oziq-ovqat muammosidir. Aholini oziq ovqat bilan taminlaydigan asosiy bo`g`inlaridan biri esa qishloq ho`jalikdir. Qarshi cho’li mamlakatimizning

janubida joylashganligi tufayli hududga yil davomida katta miqdorda radiatsiya tushadi. Quyosh radiatsiyasining yalpi issiqlik miqdori yil davomida har kv km yuzaga 4000-4450 m/j kv m. ni radiatsiya balansining yillik miqdori esa tahminan 2800 mj/ kv m ni tashkil etadi. Radiatsiya miqdorining katta bo`lganligi sababli Qarshi cho’li hududi katta isssiqlik resurslariga ega. Natijada viloyatning katta qismi agroiqlim resurslariga ko`ra qishloq ho`jalik tarmoqlarini rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlarga ega ekanligidan bazi qishloq ho`jalik ekinlaridan 2-3 martagacha hosil olish mumkin. Qishloq ho`jalikni rivojlantirish aholini oziq-ovqat bilan taminlash muammosini hal qiladigan dolzarb masalalardandir. Shuning uchun biz bitiruv malakaviy ishni Qarshi cho’li ning agroiqlimiy resurslarini o`rganishga bag`ishladik. Prezidenti I.Karimov 2009 yilning yakunlari va 2010 yilda O`zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi maruzasida “Qishloq joylarning tabiiy iqlim sharoiti va relefini, yurtimiz hududlarining ijtimoiy demografik hususiyatlarini hisobga olgan, zamonaviy qurilish materiallari va tehnologiyalarini qo`llagan holda, yakka tartibda quriladigan uylar, ijtimoiy ma`daniy va sanitariya maishiy obektlar loyihalarini takomillashtirish ishlarini davom ettirish lozim” deb takidlaydi. Bu esa bitiruv malakaviy ishning dolzarbligini bildiradi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy ishlanganlik darajasi . Geografiya fani iqlim hosil qiluvchi omillar va iqlim resurslaridan foydalanishning tadqiqot ishlari bilan keng miqyosida shug`ullanadi. Agroiqlimiy resurslarni o`rganish jamiyat ishlab chiqarish jamiyat ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish mehnat resurslarini joylashtirish turli geografik va demografik muammolarni yechishda, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishda muhim ahamiyatga ega mamlakatimizda iqlim resurslaridan foydalanish jihatlari bilan L.N. Babushkin, A.N. Kogay va boshqalar, viloyatimizdan R. Ahmedov, S. I. Abdullaev (2004-2010), A. Mamatov 2004 va boshqalar shug`ullanganlar.

Bitiruv malakaviy ishning maqsadi . Viloyatning tabiiy sharoitini o`rganish natijalariga tayangan holda, agroiqlimiy jihatdan amaliy foydalanishni ilmiy asoslash qishloq ho`jalik ekinlarini ekishning optimal hududlari va davrlarini ilmiy tahlil qilishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishning maqsadidan kelib chiqqan holda, uning quyidagi vazifalari belgilandi. - O`rta osiy o ch o ` l larini tasniflash masalalari ni o’rganish; - O`zb e kiston ch o ` l hududlarining g e ografik o`rganilish va O`zb e kistonda ch o ` l lanish to`g`risida gi ma’lumotlarni tahklil qilish; - O` zbekiston cho`l zonasining aridlik koeffitsiyenti ni tavsiflash; - Qarshi cho’li tabiatning o`ziga hos hususiyatlarini tahlil qilish ; - Qarshi cho’li agroiqlimiy resurslariga tarif berish uchun agroiqlim resurslarini o`rganishga doir tajribalarni tahlil qilish. Bitiruv malakaviy ishning obekti. Qarshi cho’li tabiiy sharoiti va iqlim unsurlarini agroiqlimiy jihatdan tahlil qilgan holda, hududda qishloq ho`jalik ekinlari turlarini ekishning hududiy obteial davrlarini aniqlashni amalga oshirish va uni qishloq ho`jalikka tadbiq etish yo`llarini ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot usullari . Bitiruv malakaviy ishni bajarish uchun bir-biri bilan bog`liq bo`lgan ilmiy yondoshuvlar va usullardan foydalaniladi. Bu borada asosiy ilmiy yondoshuvni tizimli tahlilni tashkil etadi. Bunda bir-biri bilan bog`liq bo`lgan tog`, tog`oldi va tekisliklarning tarkibida agroiqlimiy resurslardan foydalanish tahlil qilindi. Amalga oshirilgan BMI da iqlimiy gidrologik, kartografik, geobotanik, geoekologik, tibbiy geografik va boshqa ilmiy tadqiqot usullaridan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy va nazariy asoslanganligi . Geografik bilmilarni, hususan iqlimshunoslikning nazariy va metodologik asoslarini chuqur o`zlashtirgan holda statistic ma`lumotlar va meteorologik stansaiyalarining ma`lumotlarini tahlil qilish, shahsiy kuzatuvlar asosida tog`, tog` oldi va tekislik hududlari, xususan Qarshi cho’li uchun mavjud agroilimiy resurslarini o`rganish

bilan qishloq ho`jalik ekinlari turlarini yetishtirish uchun zarur bo`lgan mezoniy ko`rsatkichlar aniqlanib, ular miqdor jihatdan asoslanildi. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati. U shbu bajarilgan BMI tabiiy resurslardan foydalanishni ta`minlaydi. Iqtosodiyotni rivojlantirishda geografik va fanlar aloqasi doirasi da tasniflaydi. Iqtisodiy foyda keltirishi nazarda tutiladi. Tadqiqot natijalaridan amaliy va ilmiy ishlarda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning tuzilmasi. BMI kirish 2 ta bob bo`lim, Hulosa, Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati, jadval karta va ilovalardan iborat. 1 Karimov I.A Asosiy vazifamiz taraqqiyoti va halqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. Maruzadan halq so`zi gazetasi 30 yanvar № 21 Yu. I.BOB. O`RTA OSIYO C H O` L LANDSHAFTLARI VA ULARNI SHAKLLANTIRUVCHI OMILLAR Qashqadaryo viloyati xususan Qarshi cho’li Yevrosiyo materigining subtropik mintaqasining kontinental sektorida, okean havzalaridan uzoqda joylashganligi sababli issiq va quruq yozli qishda nisbatan sovuqroq qishli iqlimga ega. Viloyatning yer yuzasi tuzilishi o`ziga hos bo`lib, shimol tomondan, shimoli sharqdan va janubi sharqdan tog`lar bilan o`ralganligi, g`arbda tektonik botiqdan iborat ekanligi iqlim unchurlarining g`arbdan—sharqqa tomon o`zgarib borishiga sabab bo`ladi. Arid iqlim sharoitida vujudga kelgan cho`l landshaftlari materiklarning ichki qismlarida, okean va dengiz sohillarida, yirik tog` oralig`i botiqlarida, orografik

to`siqlarida, baland tog` va platolarda keng tarqalgan. Cho`l landshaftlarining asosiy qismi subtropik, tropik va m o `tadil mintaqalarga t o ` g `ri keladi. Cho`l landshaftlari muayyan zonal, regional va paradinamik hususiyatlari bilan ajralib turuvchi, o`zining alohida shakllangan ekologik sharoiti bilan yashovchi qonyniyatlariga, rivojlanish va degradatsiyalanish jarayonlarida o`ziga hos hususiyatlariga, dinamik o`zgarish shakllariga ega bo`lgan tabiiy geografik hosiladir. Cho`l landshaftlarining vujudga kelishi, shakllanishi va rivojlanishida, ularning makon va zamonda geografik tarqalishida bir necha omillar yetakchi o `rin tutadi. Bular geografik qobiqning zonalligi, issiqlik va namlikning notekis taqsimlanishi, orografik to`siqlar, subtropik kengliklarda yil davomida atmosfera bosimining hukmronligi, sovuq dengiz oqimlarining materik sohillariga ta`siri va boshqalardir. Tropik va subtropik kengliklarda passat shamollari tufayli yoz oylarida havoning nisbiy namligi O`rtacha 30% gacha pasayib, harorat 32-350S gacha, maksimal harorati esa 500S gacha kO`tariladi. Ana shunday tabiiy geografik sharoitda vujudga kelgan cho`llarga Afrikaning Sahroi kabir, katta g`arbiy erg, Katta Sharqiy Erg, Liviya cho`llarini ko`rsatish mumkin. Subtropik kengliklarda tog`oralig`i botiqlari ham qurg`oqchil arid iqlim harakteriga ega bo`lib, yillik yog`in miqdori 150-200 mm dan oshmaydi. Bunday joylarga Kalahari cho`l landshaftlari, Arabiston yarim orolidagi Suriya, Katta Nefud va Rub-el-Hali cho`llari, Avstraliyaning Katta Viktoriya, Katta qum, Simpson, Gipson va Styort cho`llari misol bo`ladi. 1.1. O`rta osiyo cho` l larini tasniflash masalalari O`zbekiston hududi tabiatining O`rta Osiyo o`lkasiga xosligi, uning cho`l zonasi kengliklarida joylashganligidir Ma`lumki, cho`llarning shakllanishi va ularning tiplarini vujudga kelishi bir qator geografik komponentlarga, hususan iqlim va yer yuzasining litologik tarkibiga boG`liq. Cho`llarning hilma-hil b o `lishida, ularning tiplarini tarkib topishida iqlim va litologik omillar yetakchilik qiladi. Yuza oqimlar, tuproq-o`simlik qoplami ularga nisbatan ikkinchi darajali

o`rin tutadi. Shuning uchun ham cho`l hududlarini tasniflashda hozirga qadar cho`lshunoslar, geograflar, geobotaniklar, yaylovshunoslar o`rtasida puhta ishlab chiqilgan va ilmiy nuqtai nazardan asoslangan tasnifiy taksonomik birliklar mavjud emas. Cho`llarni tasniflashga baG`ishlangan barcha adabiyotlarda tadqiqotchilar cho`l tiplarini ajratish bilan chegaralangan. A.G. Babaev va boshqalarning (1986) fikricha «Cho`l tipi» tushunchasiga umumgeografik majmua, aniqrog`i ekologik ko`rsatkichlar qo`yilgan. Cho`llarni tiplashtirish O`simliklar, iqlim va tuproqlarni tiplashtirishdan farq qiladi. Shunga qaramasdan cho`llarni tiplashtirishda bir necha hil yondashishlar bor. Cho`llarni tasniflashda odatda iqlim ko`rsatkichlari, tuproq tiplari, flora tarkibi, litologik va litoedafik sharoit asos qilib olinadi. Lekin har bir tadqiqotchi cho`llarni tasniflashda cho`l tabiatini o`ziga hos belgilariga asoslanish nuqtai nazardan yondoshsa maqsadga muvofiq bo`lar edi. O`rta Osiyo cho`llarini ilk bor tipologik tasniflash ishlari L.S. Berg tomonidan amalga oshiriladi (1911, 1913). U ona jinslarning tarkibiga qarab O`rta Osiyo cho`llarini to`rtta tipga ajratgan: qumli, gilli, sho`rhok va toshloq. M.G. Popov (1923) O`rta Osiyo cho`llarini geobotanik nuqtai nazardan tipologik tasniflashda L.S. Berg tomonidan ajratilgan cho`l tiplariga asoslanib quyidagi cho`l tiplarini ajratgan: 1) hamada (qadimgi jinslarda, gipssiz va yosh jinslarda, gipsli) cho`llari; 2) qumli cho`llar; 3) sho`rhok cho`llar; 4) shuvoqli-toshli cho`l (serir); 5) efemerli gilli cho`l. Ye.P. Korovin va D.N. Qashqarov (1933) «Turkistonning cho`l tiplari» («Tip pustn Turkestana») maqolasida O`rta Osiyo cho`llarini iqlim hususiyatlariga, hayvonot olami hamda O`simliklarining kelib chiqishiga ko`ra ikkita cho`l tipiga ajratadi. Bular: 1. Turkistonning (O`rta Osiyoning) janubiy qismini egallab yotgan O`rta dengiz cho`l tipi. 2. Turkistonning shimoliy qismiga tegishli bo`lgan Markaziy Osiyo cho`l tipi. Bu asosiy tiplardan tashqari ona jinslarning hususiyatiga qarab ham to`rtta cho`l tipiga ajratishgan: qumli, gilli, sho`rhokli va gipsli. Bu yerda mualliflar O`rta Osiyo cho`llarini tipologik tasniflashda iqlim va biogenetik printsiplardan tashqari edafik printsipdan ham foydalangan. Masalan,

Markaziy Osiyo (shimoliy cho`l) cho`llari doirasida qumli, shuvoq-sho`rhok, shuvoqli va shuvoq-betagali cho`llarni ajratishgan. O`rta Osiyo cho`llari I.V. Kozlov (1959) tomonidan ham ona jinslar tarkibiga asoslangan holda, ya`ni litologik printsipga tayanib tipologik tasniflangan. U O`rta Osiyo cho`llarini o`nta tipga ajratgan: qumli, qumli-toshloq, qumoq-gilli, toshloq tog`oldi prolyuvial, gilli-toshloq, gipsli, tub jinslardagi gilli qadimiy delta va vodiylardagi soz tuproq-gilli, shag`alli-lyossli va sho`rhok cho`llar. M.P. Petrov (1973) o`zining «Yer shari cho`llari» («Pustni zemnogo shara», 1973) nomli monografiyasida har qaysi morfostruktura doirasidagi cho`llarni yuza yotqiziqlari va tuproq-grunt hususiyatiga ko`ra lito-edafik tiplarga ajratish maqsadga muvofiq ekanligini ta`kidlab, ularni o`nta tipga bo`ladi: 1) qadimgi allyuvial tekisliklarning yumshoq yotqiziqlaridagi qumli cho`l; 2) gipslashgan uchlamchi va bo`r davri strukturali platolari va tog`oldi tekisliklaridagi qumloq-shag`alli va shag`alli cho`l; 3) uchlamchi davr platolaridagi gipslashgan mayda toshli cho`l; 4) to g `oldi tekisliklaridagi mayda toshli cho`l; 5) mayda burmali va past tog`lardagi toshloq cho`l; 6) kam karbonatli qoplama soz tuproqlardagi soz tuproqli cho`l; 7) to g ` etagi tekisliklardagi lyossli cho`l; 8) to g `oldi tekislik va daryolarning qadimgi deltalaridagi gilli taqir cho`l; 9) turli yoshdagi gil va tuzli mergellardan tarkib topgan past tog`lardagi gilli bedlendlar; 10) dengiz qir g `oqlari va sh o `rlangan botiqlardagi sh o `rhok cho`l. N.A. Gvozdetskiy (1976, 1987) O`rta Osiyo cho`llarini tipologik tasniflashda asosiy e`tiborni lito-edafik printsipga qaratib, ularni beshta tipga ajratgan: gil shuvoqli, lyoss-gil efemerli, qumoq psammofitli, toshloq gipsofitli va sho`rhok galofitli cho`l tiplari. A.G. Babaev va Z.G. Freykin (1977) O`rta Osiyo va Qozog`iston cho`llarini iqlim sharoitiga qarab ekstraarid, arid va chala arid qismlarga, litologik va landshaft hususiyatlariga qarab esa to`rtta issiq cho`l tipiga bo`lgan: qumli, toshloq

(hamada), gilli (taqirli) va sho`rhok cho`llar. Bular o`z navbatida litologik- petrografik, geomorfologik va tashkil topgan jinslarning fatsial farqlariga bog`liq holda quyi taksonomik bosqichlarga bo`linishi ta`kidlangan. O`rta Osiyo cho`llarini tasniflash chet ellik geograf-botaniklarning ishlarida ham uchraydi. H. Valter (Walter, 1974) O`z maqolasida avvalo tropik va subtropik cho`llarni lito-edafik printsip asosida tasniflab, quyidagilarni ajratadi: toshloq cho`l (hamada); mayda toshli cho`l yoki serir (reg); qumli cho`l (erg, ereg); ch o `kmalar sh o `rlangan gilli tuproqlari bilan (dayi, sebhi) yoki shotti; vaqtincha suv oqadigan quruq vodiylar (vadi); vohalar. Muallif, tropik va subtropik cho`llarni tasniflashdan so`ng O`rta Osiyo cho`llarini to`rtta tipga ajratadi: 1) efemerli, 2) gipsli, 3) galofitli va 4) psammofitli. H. Valter O`rta Osiyo cho`llarini tasniflashda geobotanik printsipga asoslangan. 1.2. O`zb e kiston ch o ` l hududlarining g e ografik o`rganilish tari x idan Respublikamiz hududining yetmish foizdan ortiqroq maydoni cho`l va chalacho`llar hamda quruq dasht yoki adir zonasiga t o ` g `ri keladi. Ushbu hududlar mamlakat xalq xo`jaligining tarkib topishida o`ziga hos ahamiyat kasb etib kelgan. Shuning uchun ham bu hududlarni xalq ho`jaligining turli sohalarini rivojlantirish maqsadlarida keng qamrovli tadqiq etishga katta e`tibor qaratilgan. Ana shunday tadqiqotlar sirasiga geografik hususan, iqtisodiy geografik tadqiqotlarni ham kiritish mumkin. O`rta Osiyo va uning ajralmas qismi hisoblangan respublikamiz hududi XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab hududiy jihatdan keng qamrovli tadqiq etila boshlandi. Bu davr tadqiqotlari umumgeografik hususiyatlari bilan ajralib

turar edi. Ayniqsa geologik, geomorfologik, meteorologik, glyatsiologik, geobotanik va zoogeografik jihatdan olib borilgan tadqiqotlar natijasida ulkan ilmiy hamda amaliy ahamiyatga molik ma`lumotlar to`plangan. Ushbu tadqioqotlardan ko`zlangan maqsad o`lka hududining tabiiy geografik sharoiti hamda resurslaridan xo`jalikni hududiy tashkil etishda foydalanish ekanligini nazarda tutadigan bo`lsak, iqtisodiy geografik tadqiqotlar bo`yicha ilk qadamlarning qo`yilishi aynan shu davrga borib taqaladi. XX asr boshlariga kelib o`lkamiz hududining, hususan cho`l zonasining yer-suv, iqlim va o`simlik resurslarini o`rganishga katta e`tibor berildi. Bundan ko`zlangan maqsad chor Rossiyasining chekka o`lkasi bo`lgan O`rta Osiyoning asosiy xo`jalik tarmog`i bo`lmish paxtachilikni rivojlantirish hamda qishloq xo`jaligining xomashyo yetkazib beruvchi boshqa tarmoqlarini shakllantirishdan iborat edi. Ana shu ehtiyoj tufayli geografik tadqiqotlarning mazmun-mohiyati va undan ko`zlangan maqsad ham o`zgarib borgan. Natijada maxsus ixtisoslashgan ilmiy dastur asosida ancha mukammal va tizimli tadqiqotlar olib borila boshlangan. Ayrim geografik rayonlarni chuqur miqdoriy tahlil qilish, ularni kartalashtirish, hamda iqtisodiy salohiyatini aniqlash bosh masalaga aylangan. Hududlarning qishloq xo`jaligi nuqtai –nazardan imkoniyatlarini aniqlash va baholashga katta e`tibor qaratilgan. Bu borada qishloq xo`jaligi tajriba stantsiyalari ( Toshkent, Mirzacho`l, Andijon, Zarafshon, Farg`ona), Rossiya yer tuzish va dehqonchilik boshqarmasi qoshidagi “ Yerlar holatini yaxshilash bo`limi”, gidrometrik bo`linma, Turkiston xarbiy topografiya bo`limi, Rossiya Geografiya jamiyatining Turkiston bo`limi olimlari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijalarini ko`rsatib o`tish mumkin. Ushbu muassasalarda faoliyat olib borgan olimlarning ilmiy faoliyati xalq xo`jaligining dolzarb vazifalari – yer tuzish, obikor dehqonchilik va yaylov xo`jaligini rivojlantirish, yer osti boyliklarini izlab topish, yer-suv resurslarini baholash hamda kartalashtirish kabi masalalar bilan bog`liq bo`lgan. 1906-1918-yillarda nashr qilingan “Turkiston qishloq xo`jaligi” jurnalida qishloq xo`jaligi sohasida olib borilgan tadqiqot natijalari yoritib borilgan (Rahimbekov, Dontsova, 1982). Bunday ma`lumotlar o`z

navbatida respublikamiz hududida XX asrning 20-yillaridan boshlab olib borilgan iqtisodiy geografik tadqiqotlar uchun manba vazifasini o`tagan. O`tgan asrning 20-yillarida olib borilgan tadqiqot natijalarida O`rta Osiyo va respublikamiz iqtisodiy geografiyasi hamda hududiy iqtisodiyotiga oid ma`lumotlarni ko`rish mumkin. O`rta Osiyo hududining tabiati, tabiiy sharoiti va tabiiy resurslarini o`rganish va baholash asosida tabiiy geografik rayonlashtirishga alohida e`tibor berilgan. Ushbu yo`nalishdagi tadqiqot natijalarini G.N.CHerdantsev (1922, 1928) V.M.CHetirkin va Yu.I.Poslavskiy (1926) kabi olimlarning ishlarida ko`rish mumkin. Keyinchalik respublikamizda iqtisodiy geografiya ilmiy maktabi hamda qishloq xo`jaligi geografiyasi yo`nalishining shakllanishida yuqorida nomlari zikr etilgan olimlarning hissasi katta bo`lgan. Shu tarzda mamlakatimizda iqtisodiy geografiyaning qishloq xo`jaligi geografiyasi yo`nalishi dastlab tabiiy geografik tadqiqotlar negizida, ya`ni qishloq xo`jaligi maqsadlarida tabiiy geografik rayonlashtirish bilan bog`liq holda shakllana boshlagan. Ushbu tadqiqotlar qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini oqilona joylashtirish va hududiy tashkil etishning ilmiy asosi sifatida e`tirof etilgan. Keyinchalik mazkur yo`nalishda olib borilgan izlanishlar natijasida iqtisodiy geografik rayonlashtirish amalga oshirilgan. Iqtisodiy geografik tadqiqotlarning XX asr 30-yillaridagi rivojlanishi tabiiy sharoit va uning imkoniyatlari, tabiiy resurslar, ularning yangi konlari hamda zahiralarini o`rganish bo`yicha olib borilgan ekspeditsiyalar va bu borada o`tkazilgan ilmiy anjumanlar bilan bog`liq bo`lgan. Jumladan, bunday tadqiqotlar mamlakatimizning cho`l zonasida joylashgan Janubi-G`arbiy Qizilqumda (I.I.Granitov rahbarligida), Qoraqalpog`iston hamda uning Ustyurt qismida amalga oshirilgan. Natijada cho`l zonasining ekologik sharoiti va qishloq xo`jalik imkoniyatlari, shuningdek foydali qazilmalarni izlash bo`yicha samarali ishlar amalga oshirilgan. 1933 yilda respublikamizda ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish mavzusida dastlabki ilmiy anjuman o`tkazilgan (Soliev, Mahamadaliev 1996).

1. Ikkinchi jahon urushi yillari (1941-1945) 30-yillarda boshlangan tarmoq va kompleks geografik tadqiqotlar davom ettirildi. Bunday tadqiqotlar sirasiga Janubiy Qizilqum (1943) va Ustyurt (1944-1945) kompleks ekspeditsiyalarini kiritish mumkin. Ushbu tadqiqotlardan ko`zlangan maqsad qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini joylashtirish hamda umumiy iqtisodiy rayonlashtirish masalalarini hal etishdan iborat bo`lgan. Bu o`z navbatida SAGU (keyinchalik ToshDU, hozirgi O`zMU) iqtisodiy geografiya kafedrasi ilmiy yo`nalishini belgilab bergan hamda qishloq xo`jaligi geografiyasi sohasida ilmiy maktab shakllanishi uchun poydevor vazifasini o`tagan. Ushbu davr tadqiqotlari sirasiga garchi tabiiy geografik yo`nalishda bo`lsada ahamiyatiga ko`ra iqtisodiy geografik mazmun - mohiyat kasb etuvchi ayrim izlanishlar natijalarini ham kiritish mumkin. N.L.Babushkin tomonidan respublikamizning ob-havo va iqlim sharoitini qishloq xo`jaligi nuqtai nazardan baholash borasida amalga oshirilgan tadqiqot shunday izlanishlar jumlasiga kiradi. Bundan tashqari Ye.P.Korovin va I.I.Granitovlarning 1944-1945-yillarda Qoraqalpoq Ustyurtini chorvachilik maqsadlarida o `zlashtirish muammolarini hal etish bo`yicha uyushtirilgan ekspeditsiya natijalariga bag`ishlangan “Karakalpakskiy Ustyurt i perspektive yego hozyaystvennogo osvoeniya” (1945) asarini ham shunday tadqiqotlar sirasiga kiritish mumkin (Rahimbekov, 1970). XX asrning 50-yillarida olib borilgan tadqiqotlar sirasiga Farg`ona, Qashqadaryo, Surhon-SHerobod va Zarafshon vodiysi hududlariga uyushtirilgan ekspeditsiyalarni kiritish mumkin. Ushbu tadqiqotlar natijasida mahalliy millat vakillaridan Z.M.Akramov, R.A.Hodiev, T.Tojimov, T.Raimov, E.Toshbekov kabi qator olimlar yetishib chiqqan. Ular ichida Z.M.Akramovning cho`l, tog` va tog`oldi rayonlarni o`zlashtirish, iqtisodiy rayonlashtirish kabi muammolar ustida olib borgan izlanishlari alohida diqqatga sazovordir (Soliev, Mahamadaliev 1996). Z.M.Akramovning 1974 yilda nashr etilgan «Problem hozyaystvennogo osvoeniya pustnnh i gorno – predgornh territoriy» monografiyasining birinchi bobi respublikamiz cho`l hududlarining xo`jalik maqsadlarida o`zlashtirilishi, tabiiy resurslari va ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti masalalariga bag`ishlangan.

Ushbu monografiyada olim tomonidan cho`l hududlari yer-suv, iqlim, O`simlik resurslari va foydali qazilmalarining xo`jalik ihtisoslashuviga ta`siri kabi masalalar alohida-alohida tahlil qilingan. Ishning uchinchi bobi respublikamiz hududini xo`jalik maqsadlarida o`zlashtirish, tabiiy resurslardan foydalanish va ishlab chiqarish kuchlari muammolariga bag`ishlangan. Bu yerda asosiy e`tibor suv tanqisligi muammosi, tabiiy resurslardan samarali foydalanish va muhofaza qilish hamda ishlab chiqarishning ihtisoslashuvi borasidagi mavjud muammolarga qaratilgan. Monografiyaning to`rtinchi bobida cho`l, tog` va tog`oldi rayonlarini o`zlashtirish, iqtisodiy rayonlashtirish muammolari bo`yicha istiqbolda olib boriladigan ilmiy-tadqiqot yo`nalishlari belgilab berilgan. Hususan ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotini bashoratlash hamda uning yo`nalishlari bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. Z.M.Akramov ToshDU (hozirgi O`zMU) iqtisodiy geografiya kafedrasining mudiri (1970-1984), O`zbekiston Geografiya jamiyati prezidenti hamda Fanlar akademiyasi qoshidagi Geografiya bo`limidagi faoliyati davomida respublikamiz hududini iqtisodiy geografik o`rganilishida katta va samarali ishlarni amalga oshirgan. Cho`l hududlarini o`rganish respublikamizning iqtisodchi geograf olimlari Q.N.Abirqulov (1971), M.Rasulov (1973), Sh.B.Imomov (1983), K.I.Lapkin va K.N.Bedrintsev (1987) kabilarning ayrim tadqiqotlarida ham o`z aksini topgan. XX asrning 70-80 yillarida cho`l zonasining iqtisodiy geografik o`rganilishi O`zFA qoshidagi sobiq ishlab chiqarish kuchlarini o`rganish kengashi (SOPS) faoliyati va bu muassasada tadqiqot olib borgan olimlarning izlanishlari bilan bog`liq bo`lgan. Ko`rilayotgan davrda kengash tomonidan “Perspektiv razvitiya proizvoditelnh sil Buhara-Navoiyskogo (Kzilkumskogo) proizvodstvenno-territorialnogo kompleksa” (1972) hamda “Ekonomicheskiy potentsial pustn i polupustn Uzbekistana i puti yego realizatsii” ( 1987, K.I.Lapkin va K.N.Bedrintsevlar tahriri ostida) nomli umumlashma kitoblar nashr etilgan. Mustaqillik yillarida cho`l hududlarini iqtisodiy geografik o`rganish borasidagi tadqiqotlar eng avvalo respublikamizning siyosiy mustaqilligi va ayni

davrdagi geoekologik vaziyat hamda muammo, hususan cho`llanish muammosi shuningdek mamlakat iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o`tishi bilan bog`liq holda olib borilmoqda. Darhaqiqat, ayni davrda barqaror rivojlanishning asosiy poydevori bo`lgan iqtisodiy salohiyat birinchi navbatda mamlakatimiz hududlarining tabiiy resurs imkoniyatlaridan iqtisodiy maqsadlarda samarali foydalanishni taqozo qiladi (Karimov, 1998). Bu borada cho`llar respublikamiz kelajagi uchun keng imkoniyatlarga ega bo`lgan hududlardir. Respublikamizda cho`l zonasini iqtisodiy geografik o`rganish borasida istiqbolda olib boriladigan tadqiqotlarda cho`llanishga qarshi kurashning iqtisodiy choralari, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish hamda bu borada mamlakatimiz hukumati tomonidan qabul qilingan dasturiy hujjatlardagi ko`rsatmalar hamda ustivor yo`nalishlardan kelib chiqish lozim. 1.3. O`zbekistonda cho` l lanish to`g`risida Mavjud ma`lumotlarga ko`ra cho`l hududlari yoki arid mintaqalar Yer yuzida aholi yashaydigan quruqlikning tahminan 30 foizini egallaydi. Cho`llar o`ziga hos geografik fenomen bo`lib, ular maydonining kengayishi va qisqarishi eng avvalo iqlim (ayniqsa, namgarchilik) va inson omiliga bog`liq. So`nggi yillarda bu borada ikki, bir-biriga qarama-qarshi jarayon kechmoqda: bir tomondan, yangi yerlarni o`zlashtirish natijasida bevosita cho`l hududlari qisqarib borayotgan bo`lsa, ikkinchi tomondan, ularning maydoni cho`llanish, qurg`oqchilikning avj olishi tufayli kengayib bormoqda. Fikrimizcha, hozirgi davrda, hususan bizning sharoitimizda ikkinchi y o `nalish ustunlikka ega. O`zbekiston Respublikasining tabiiy sharoiti turlicha, mamlakatimizda tekislik va tog`li mintaqalar, cho`l va voha-vodiylar uning geografik manzarasini aks ettiradi va ayni vaqtda, hududiy mehnat taqsimotining har hil yo`nalishda rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Yirik cho`lshunos olim Isroil Qilichevich Nazarov respublika cho`l hududlarini xo`jalikda foydalanish jihatidan ikki qismga – cho`l-vohalar va cho`l-yaylovlarga ajratadi. Uning hisob-kitoblari

b o `yicha bevosita ch o `l-yaylovlar O`zbekiston hududining yarmidan k o `pini ish g `ol qiladi. Mamlakatimizning tipik cho`lli hududlari Qoraqalpog`iston Respublikasi, Xorazm, Buxoro, Navoiy, Jizzah, Qashqadaryo va Samarqand viloyatlari maydonining asosiy qismini egallagan. Shuningdek, ular Surxondaryo va Sirdaryo viloyatlarida ham keng tarqalgan. Umuman olganda esa cho`l maydonlari respublikamizning barcha mintaqalarida ozmi-ko`pmi mavjud. Xatto intensiv o`zlashtirilgan Farg`ona vodiysining g`arbiy qismida, poytaxt-Toshkent viloyatining chekka janubida ham bunday tabiiy geografik va antropogen landshaftlarni kuzatish mumkin. To`liq cho`l maydonlaridan iborat bo`lgan Sirdaryo viloyati (Mirzacho`l), Qarshi, Surxon-SHerobod cho`llari, Ellikqal`a massivi qishloq xo`jaligi hisobiga kiritilgan. Ma`lumki, geografiya fanida uchlik tizim: tabiat-aholi-xo`jalik birligi uning asosiy mohiyatini ifodalaydi. Agar bu tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy komponentlarning turli hududlardagi o`zaro nisbatini yoki “yukini” piramida shaklida ko`radigan bo`lsak, cho`l hududlarining birinchi qatlami, ya`ni tabiati qalin, uzun va ustunlikka ega. Qolgan qismlar-aholi va xo `jalik unga qaraganda ancha qisqa va tor shaklda b o `ladi. Biroq, garchi asosiy tabiiy geografik qavat “baquvvat” bo`lsada, cho`l tabiati nihoyatda nozik va sezgirdir, unga har qanday noto`g`ri munosabat yoki ta`sir cho`l biogeotsenozlarini keskin o`zgartirib yuborishi mumkin. CHo`l hududlarida ma`muriy chegara chiziqlarining shakli, geosiyosiy ko`rinishi - “geometriyasi” ham o`ziga hos. Bunday joylarda chegaralar oddiy, to`g`ri chiziqli b o `ladi. Masalan, Qoraqalpog`iston Respublikasi, Buxoro yoki Navoiy viloyatlarining chegaralari va Afrikaning ba`zi mamlakatlarini geosiyosiy qiyofasi bunga misol bo`ladi. Odatda, hududlarning “cho`llik” darajasi ular iqlimining issiqligi, namgarchilikning o`ta ozligi, mumkin bo`lgan bug`lanishning amaldagi yog`in- sochin miqdoridan 8-10 marta kattaligi, tuproq qatlamining rivojlanmaganligi, geobotanik va zoogeografik hususiyatlari bilan tavsiflanadi. Iqtisodiy va ijtimoiy

geografik nuqtai nazardan qo`shimcha ravishda yana boshqa geoindikatorlarni ham ko`rsatish mumkin. Ular viloyatlar miqyosida quyidagi jadvalda keltirilgan. 1- jadval O`zbekiston Respublikasi mintaqalarining cho`llik jihatlarini ifodalovchi ba`zi ko`rsatkichlar № Hududlar Aholi zichligi, 1 kv. km/kishi Su g `oriladigan yerlar, foizda Yaylov va pichanzorlar, foizda Umumiy yer maydoniga nisbatan Q/h foydalanadigan yerlarga nisbatan Umumiy maydoniga nisbatan Q/h yerlarga nisbatan 1 QoraqalpoG`iston Respublikasi 9,7 2,8 22,5 9,8 78,9 Viloyatlar: 2 Andijon 581,4 54,6 91,2 4,9 8,2 3 Bu x oro 39,4 5,6 8,8 57,5 91,2 4 Jizzah 51,8 13,0 23,6 31,6 57,1 5 Navoiy 7,6 0,9 2,0 45,6 97,6 6 Namangan 298,0 32,0 81,8 7,1 18,2 7 Samarqand 182,6 18,5 25,2 43,5 59,4 8 Sirdaryo 164,3 64,8 93,0 4,9 7,0 9 Surhondaryo 101,2 13,5 26,9 34,8 69,1 10 Toshkent 167,3 22,4 57,8 13,6 35,1 11 FarG`ona 417,0 44,1 94,7 3,1 6,6 12 X orazm 253,0 38,5 87,3 6,7 15,1 13 Qashqadaryo 89,7 16,0 22,3 46,1 64,2 Jadval muallif tomonidan hisoblab chiqilgan. Yuqorida keltirilgan ma`lumotlar tahlili ko`rsatishicha, aholi zichligi va yer fondidan foydalanish o`rtasida qandaydir o`zaro korrelyatsion bog`liqlik mavjud. Jumladan, tipik cho`l hududlarining demografik sig`imi juda past (aholi zichligi kichik), sug`oriladigan yerlar hissasi ham oz, pichanzor va yaylovlar ulushi esa aksincha, ancha yuqori. Masalan, Qoraqalpog`iston Respublikasida aholi zichligi 1 kv. km. maydonga o`rtacha 9,7 kishi, sug`oriladigan yerlar umumiy yer maydonining 2,8, qishloq xo`jaligida foydalaniladigan yerlarning 22,5 foizini tashkil qilgan holda, yaylov va pichanzorlar qishloq xo`jaligida foydalaniladigan maydonlarning 78,9 foizini egallaydi. Bu ko`rsatkichlar ayniqsa, Navoiy va Buhoro viloyatlarida yanada yaqqolroq ko`zga tashlanadi, tegishli ravishda 7,6;

0,9; 2,0 va 97,6 %; 39,4; 5,6; 8,8 va 91,2%. Ayni vaqtda Farg`ona vodiysi viloyatlari hamda Xorazm, Sirdaryo va Toshkent viloyatlarida o`zgacha holat kuzatiladi. Cho`l xududining sug`orma suvga taqchilligi va shu sababli xo`jalik tarmoqlarining intensiv rivojlanmaganligi aholining o`ta siyrak joylashuviga olib keladi. Binobarin, tipik ch o `l qishloq tumanlarida bu k o `rsatkich o `ta past. Chunonchi, Tomdi tumanida aholi joylashuvining o`rtacha zichligi atigi 0,5 kishi, Mo`ynoq tumanida 0,7, Uchquduqda 0,8, qo`ng`irot tumanida 1,5 kishiga teng. Shu o `rinda ta`kidlash joizki, ushbu ma`muriy birliklar o `zlarining maydoni k o `lamiga k o `ra respublikada eng oldinda turadi. qo `n g `irot tumanining maydoni 76,0. Uchquduq 46,6, Tomdi-42,5, mo`ynoq 37,9 ming kv.km. Mazkur qishloq tumanlarining jami maydoni 203,0 ming kv.km. yoki respublika umumiy hududining 45,2 foizini tashkil qiladi. Vaholanki, bu yerda mamlakat aholisining bor-yO`G`i 0,7 foizi yashaydi, holos. Shuningdek, Konimeh, Qorak o `l, Peshku tumanlarining ham demografik si g `imi ancha past. Demak, aytish mumkinki, uch poG`onali piramidaning O`rta bO`G`ini, ya`ni aholi qatlami nisbatan yupqa va qisqa. Ammo aholi joylashuv tizimi nihoyatda ichki tafovutlarga, qarama-qarshiliklarga ega. Chunki, hududining asosiy qismi cho`l bilan qoplangan viloyatlarning ba`zi qishloq tumanlarida aholi zichligi atrof joylarga qaraganda keskin farq qiladi. Bunday demogeografik vaziyat kO`proq intensiv su g `orma dehqonchilik rivojlangan vohalarda kuzatiladi. Piramidaning uchinchi qatlamini cho`l mintaqalarida ekstensiv yaylov chorvachiligi - mazkur joylarning yetakchi xo`jalik tarmog`i hamda alohida “o`choqlar” ko`rinishida joylashgan sug`orma dehqonchilik va tog`-kon sanoati egallaydi. Ma`lumki, chO`l hududlarining asosiy tabiiy boyligi o `tloq yaylovlardir. Shu bilan birga bu yerda mamlakatimizning neft-gaz, rangli, nodir va qimmatbaho metallar, tog`-kon kimyo sanoati uchun fosforit va turli hil tuzlar zahiralari, qurilish ashyolari sanoati uchun hom ashyo ko`p. Bunday ulkan tabiiy resurs salohiyatidan foydalanish mintaqalar va milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun katta imkoniyatlarga ega.

Tabiatda, Yer yuzida yomon joyning o `zi y o `q, balkim nodon egasi b o `lishi mumkin. Shu jihatdan qaraganda, cho`l tabiati ham go`zal, o`zgacha go`zal; bu yerning osmoni musaffo, yulduzlari yorqin va katta, haqiqiy geografik ufqni aynan shu yerda ko`rish mumkin. Ayniqsa, yam-yashil o`tloq va lolaqizg`aldoqlar bilan gilamdek qoplangan cho`l manzarasini bahor oylarida ko`rish har qanday kishiga rohat va halovat, shavqu zavq, hush kayfiyat bag`ishlaydi. Biror mintaqada cho`llar paydo b o `lishining asosiy sababi atmosferada havoning yuqoridan pastga harakatining ko`p kuzatilishidir. Bunday holat esa passat tsirkulyatsiyasi, sovuq dengiz oqimlarining materik sohillariga ta`siri, orografik tusiq, joyning okeanlardan uzoqda joylashganligi natijasida yuzaga keladi. Havoning yuqoridan pastga harakati hukmron joylarda yog`in yo g `ish imkoniyati keskin pasayib ketadi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Cho`llanishga qarshi kurash konventsiyasida shunday ta`rif berilgan: “Cho`llanish qurg`oqchil, chala qurg`oqchil va quruq chalagumid rayonlarda turli hil omillarning, shu jumladan iqlim o`zgarishi va inson faoliyati ta`siri natijasida degradatsiyalanishidir”. Demak, cho`llanish deganda mavjud cho`llarning kengayishi va yangilarining paydo b o `lishi nazarda tutiladi. Cho`llanishning asosiy sababi yog`in miqdorining keskin kamayishidir. Cho`llanish hozirgi zamonning eng dolzarb muammolaridan biridir. Shuning uchun ham unga dunyoda katta e`tibor berilmoqda. 1977 yilda BMT ning mahsus konferentsiyasi cho`llanishga qarshi kurash bo`yicha dastur qabul qildi. 1994 yilda esa Cho`llanishga qarshi kurash konventsiyasi qabul qilindi va u 1996 yilda kuchga kirdi. Keyingi yillarda O`zbekistonda cho`llanish yuz bermasligi mumkin degan fikrlar ham paydo b o `ldi. Misol uchun, G.Ye.Glazirin va S.R.Grupperlar “Toshkent iqlimi va uning XX asr – XXI asr boshlarida o`zgarishi” (2008 y.) nomli risolalarida Toshkentda yog`in miqdorining ko`payib, iqlim kontinentalligining esa susayib borayotganligi asosida cho`llanish yuzaga kelmasligi mumkinligini qayd qildilar. Biz bu masalaga biroz oydinlik kiritish

maqsadida O`zbekiston hududidagi meteorologik stantsiyalardan olingan ma`lumotlar asosida cho`llanishni baholashga harakat qildik. 2 - jadval O`ZBEKISTONDA ATMOSFERA YOG`INLARI MIQDORINING O`ZGARISHI (O`rtacha ko`p yillik, mm) № Meteostantsiya 1891-1980 1971-2000 Farqi XI-III IV-X yil XI-III IV-X yil XI-III IV-X yil 1 QoraqalpoG`iston 54 85 139 69.9 88.7 158.6 15, 9 3,7 19,6 2 CHimboy 57 53 110 65.2 56.8 122.0 8,2 3,8 12,0 3 Qo`ng`irot 55 53 108 57.6 63.0 120.6 2,6 10,0 12,6 4 Nukus 51 51 102 59.3 45.1 104.4 8,3 -5,9 2,4 5 Mo`ynoq 53 60 113 71.6 62.5 134.1 18,6 2,5 21,1 6 Urganch 56 38 94 56.0 37,8 93.8 0 -0,2 -0,2 7 Hiva 62 38 100 58.3 38.3 96.6 -3,7 0,3 -3,4 8 Tomdi 73 51 124 75.8 48.3 124.1 2,8 -2,7 0,1 9 Navoiy 141 60 201 143.9 49.9 193.8 2,9 -10,1 -7,2 10 Nurota 159 79 238 162.3 78.3 240.6 3,3 -0,7 2,6 11 Buhoro 98 46 144 100.7 39.9 140.6 2,7 -6,1 -3,4 12 Qorako`l 87 36 123 95.9 35.4 131.3 8,9 -0,6 8,3 13 Qarshi 185 66 251 179.9 63.5 243.4 -5,1 -2,5 -7,6 14 G`uzor 242 84 326 249.4 94.4 343.8 7,4 10,4 17,8 15 Dehqonobod 231 103 334 232.1 105.0 337,1 1,1 2,0 3,1 16 S ho `rchi 193 72 265 217 73.2 290.2 24 1,2 25,2 17 S h erobod 150 44 194 150.3 50.9 201.2 0,3 6,9 7,2 18 Termiz 105 35 140 109.0 39.4 148.4 4,0 4,4 8,4 19 Samarqand 232 126 358 227.6 132.7 360.3 -4,4 6,7 2,3 20 Kattaqo`rg`on 212 101 313 213.0 88.9 301.9 1,0 -12,1 -11,1 21 G`allaorol 228 126 354 235,3 128,9 364,2 7,3 2,9 10,2 22 B o garnoe 244 131 375 254,2 131,5 385,7 10,2 0,5 10,7 23 Sangzor 254 192 446 262,6 212,6 475,2 8,6 20,6 29,2 24 Jizzah 274 144 418 239,1 129 368,1 -34,9 -15,0 -49,9 25 Yangier 207 133 340 197,7 133,1 330,8 -9,3 -0,1 -9,2 26 Sirdaryo 213 111 324 208,1 106,8 314,9 -4,9 -4,2 -9,1 27 Toshkent 269 136 405 274,4 152,1 426,5 5,4 16,1 21,5 28 Tuyab o ` g `iz 260 133 393 253,4 138,7 392,1 -6,6 5,7 -0,9 29 K o `korol 222 125 347 210,9 122,5 333,4 -11,1 -2,5 -13,6 30 Qovunchi 230 112 342 219 117 336 -11,0 5,0 -6,0 31 Dalvarzin 197 119 316 190,3 121,2 311,5 -6,7 2,2 -4,5 32 Far g `ona 113 69 182 103,1 79,5 182,6 -9,9 10,5 0,6 33 Fedchenko 129 77 206 121,7 84,8 206,5 -7,3 7,8 0,5 34 Andijon 162 99 261 144,8 93,3 238,1 -17,2 -5,7 -22,9 35 Namangan 111 78 189 107,3 76,9 184,2 -3,7 -1,1 -4,8

Jadval ma`lumotlari ko`rsatishicha, tahlilga jalb etilgan 35 ta meteorologik stantsiyalardan 13 tasida yillik yog`in miqdori ham sovuq davrda, ham issiq davrda ko`paygan. 6 tasida sovuq oylarda, 7 tasida issiq oylarda oshgan. 7 tasida ham sovuq, ham issiq davrda yog`in miqdori kamaygan. Faqat Urganchda yog`in miqdorida o`zgarish yo`q. Shimoli-G`arbiy hudud bo`lgan Qoraqalpog`istonning shimolida iqlimning ilishi davrida yog`in miqdori sezilarli darajada ko`paygan. Faqat Nukusda yillik yog`in miqdorida o`zgarish kam, sovuq oylarda ko`paygan, issiq oylarda esa kamaygan. Qo`ng`irotda yog`in miqdorining ko`payishi asosan issiq oylarga to`g`ri keladi. X orazm, Navoiy va Bu x oro viloyatlarida yog`in miqdorida g`zgarish kam. Faqat Qorako`lda u sovuq oylarda biroz ko`paygan, Navoiyda esa yoz oylarida kamaygan. Janubiy viloyatlarda yog`in miqdori Qarshidan boshqa meteostantsiyalarda, ayniqsa G`uzor va Sho`rchida ko`paygan; Sho`rchida ko`payish asosan sovuq oylarga to`g`ri keladi. Samarqandda yog`inlar issiq oylarga tomon biroz surilgani holda, Kattaqo`rg`onda issiq oylarda sezilarli kamaygan. Jizzah viloyatining G`arbiy qismida yog`in miqdorini ko`payganligini, sharqida esa keskin kamayganligini, bu kamayish asosan sovuq oylarda yuz berganligini, issiq oylarda ham yog`in kamayishi sezilarli darajada namoyon bo`ladi. Sirdaryo viloyatida hamda Toshkent viloyatining janubida yog`in miqdori kamaygan; Tuyabo`g`iz va Qovunchida esa yog`in issiq oylarga biroz surilgan. Toshkentning o`zida esa yog`in miqdori ko`payganligini va uni asosiy qismi issiq oylarga to`g`ri kelishini qayd qilish mumkin. Far g `ona vodiysining janubida yillik yog`in miqdorida o `zgarish kam; faqat u issiq oylarga surilgan. Vodiyning sharqiy qismida esa yog`inlar sezilarli darajada kamaygan va u asosan sovuq oylarda kuzatiladi. Vodiyning shimolida esa yog`in miqdorining biroz kamayganligini qayd etish mumkin.

Yuqoridagilar asosida quyidagi hulosalarga kelish mumkin. 1. Global isishning O`zbekiston hududida yog`in miqdoriga ta`siri turli joylarda turlicha bo`lib, 29,1 mm ga ko`payishdan 49,9 mm ga kamayishgacha, foizlarda esa 20 foizga ko`payishdan 15 foizga kamayishgacha tebranishi kuzatilmoqda. 2. Yog`in miqdorining ko`payishi asosan yog`in olib keluvchi havo massalariga r o `para b o `lgan joylarda qayd etiladi. Noqulay hududlarda esa yog`in miqdori global isish davrida ancha kamaygan. Bunga yaqqol misol tariqasida Nurota tog`ining janubi-g`arbiy yonbag`rida yog`inlarning ko`payishi, Jizzax atrofida esa keskin kamayishini ko`rsatish mumkin. Buni global isish davrida Far g `ona vodiysi daryolarining suv sarfi miqdorini o `zgarishida ham k o `rish mumkin. Chotqol-Qurama tog`larining janubi-sharqiy yonbaG`irlaridagi daryolarning suvi bu davrda kamaygani holda, Farg`ona tizmasining janubi- g`arbiy yon bag`irlaridagi daryolar suvi ko`paygan. 3. Iqlim isishi bo`yicha halqaro ishchi guruhi yo`riqnomalarida ko`rsatilishicha, global isishda atmosferaning issiqlik sig`imi ortib borishi sababli nam havo massalari materiklar ichkarisiga kuchliroq kirib boradi va yog`in miqdorini ko`paytiradi. Yuqorida keltirilgan tahlil natijalari bu jarayonlar mohiyatini ancha murakkabligini ko`rsatadi. 1.4.O` zbekiston cho`l zonasining aridlik koeffisiyenti Ma`lumki O`zbekiston hududining 78,7% i tekisliklardan iborat b o `lib, asosan ch o `l turidagi landshaftlar bilan tavsiflanadi. O`zbekiston hududi ikkita iqlim mintaqasida joylashgan: a) mo`tadil mintaqaning janubida va b) subtropik mintaqaning shimoliy quruq qismida. Bu O`zbekistonda landshaftlarning ch o `l turi ichida ikkita kichik turni, ya`ni shimoliy ch o `llar hamda janubiy ch o `llar landshaftlarini ajratishga asos b o `ladi. Ular orasidagi chegara Amudaryo deltasining shimoliy chekkasi orqali Qizilqumga va tahminan Janadaryo quruq o`zani yo`nalishi bo`ylab davom etadi. Cho`llar iqlimiy sharoitning vujudga kelish qonuniyatlaridagi umumiylikka qaramasdan landshaft nuqtai-nazardan bir-biridan katta farq qiladi. Bunga

hududlarning tabiiy hususiyatidagi, birinchi galda geologik va geomorfologik tuzilishidagi farqlar sabab bo`ladi. Yer betini qoplab yotgan tuproqlar, tog` jinslari hususiyati, yer betining parchalanganligi, sizot suvlarining turli chuqurliklarda yotishi va sifati, iqlimiy sharoit cho`l tiplarini shakllanishida asosiy o`rin tutadi. O`zbekiston cho`l zonasining tabiiy resurslaridan oqilona foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilish bilan bog`liq muammolar shu kunning dolzarb masalalaridan biri bo`lib turibdi. Bu muammolarni to`g`ri hal qilish cho`lni o`ziga hos tabiiy geografik hususiyatlarini chuqur bilishni taqozo etadi. O`zbekiston ch o `llari uchun hos b o `lgan hususiyatlardan biri uning aridlik darajasini yuqoriligidir. Arid tushunchasi (lotincha aridus – qur g `oqchil) fanda XX asrning boshlaridan q o `llanila boshlandi. Uni birinchi b o `lib q o `llagan olimlar qatoriga amerikalik tuproqshunos-agronom Gilgardni va nemis olimi A. Penkni kiritish mumkin. Keyinchalik fanda “arid” termini bilan bo g `liq b o `lgan, “arid iqlim”, “arid relef”, “arid tuproqlar”, “arid o `simliklar”, “arid zona”, “arid landshaftlar” kabi bir qator tushunchalar ham ishlatila boshlandi. Ushbu tushunchalarni dastlabki tahlilidayoq “arid” terminidan foydalanishda asosan iqlimga nisbat berilayotganini payqab olish qiyin emas. Shuningdek arid hududlar tushunchasi ikki ma`noda ishlatilayotganini ta`kidlash joiz (SH.S. Zokirov, I.A. Hasanov, 2007). 1) Keng ma`noda ishlatilganda, arid hududlarga chO`llar, chala chO`llar, dashtlar va hattoki, O`rmon-dashtlar ham kiritilgan (I.P. Gerasimov, 1956); 2) Tor ma`noda tahlil qilinganda esa faqat ch o `llar va chala ch o `llargina inobatga olingan (Milkov, 1960; Petrov, 1973). Hududning aridlik darajasini aniqlashda turli miqdor ko`rsatkichlaridan foydalanib kelingan. Ularda k o `pincha yillik yo g `in miqdorining mumkin b o `lgan bu g `lanishga nisbati olingan. Masalan, G.N. Visotskiy, N.N. Ivanovlarning “namlanish koeffitsienti”, G.T. Selyaninovning “gidrometrik koeffitsienti”, A.A. Grigorev va M.I. Budkoning “qurg`oqchilik indeksi” kabilar. Bu ko`rsatkichlarning hududiy taqsimlanishi tuproq turlari hamda tabiiy geografik haritalar bilan birgalikda tahlil qilinganda ularning har doim ham mos kelmasligi

aniqlandi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, V.S. Mezentsev va I.V. Karnatsevichlar (1969) tavsiya etgan formula asosida aniqlangan “aridlik koeffitsienti” ahamiyatliroqdir. Biz shu formula asosida O`zbekistonning cho`l zonasi uchun shu hududda joylashgan meteostantsiyalar ma`lumotlaridan foydalanib joylarning aridlik koeffitsientini hisoblab chiqdik 3 - jadval. O`zbekiston ch o `l zonasining aridlik koeffitsienti Iqlimi Meteostantsiyaning nomi IV- X oylar uchun O`rtacha havo harorati yi g `indisi O`rtacha yillik yo g `in miqdori mm. Aridlik koeffitsienti 1 2 3 4 5 O`ta arid sharoit. (aridlik koeffitsienti 0,15 dan kam) Kuchli arid (aridlik koeffitsienti 0,15-0,30) Tigroviy 127,5 122 13 Q o `n g `irot 129,8 129 0,13 M o `ynoq 130 131 0,13 Nukus 138,7 115 0,11 C h imboy 130,1 121 0,12 T o `rtk o `l 148,8 114 0,11 C h abankazgan 142,3 121 0,12 Kuna-Urganch 137,4 103 0,10 Toshhouz 144,6 116 0,11 Man g `it 141,8 111 0,11 Urganch 143,5 104 0,10 Buzaubay 159,6 86 0,08 K o `lquduq 152,3 138 0,13 Jongeldi 165,6 104 0,09 Qorak o `l 157,1 120 0,11 Ovqbaytaл 146,7 135 0,13 Oyoqo g `itma 162,2 148 0,13 SHofrikon 154,4 146 0,13 Buhoro 148,6 135 0,13 Tomdi 152,8 141 0,13 C h uruk 123,5 195 0,21 Kochbuloq 127,4 148 0,15 Oqtumshuq 122,5 179 0,19 Vozrojdenie oroli 123,5 148 0,16 Mashiquduq 159,3 177 0,16 Navoiy 150,3 177 0,16 Muborak 166,6 188 0,16

Qarshi 160,8 267 0,24 Pa x taorol 303 140,7 0,30 Nurota sovhozi 251 145 0,24 Dalverzin 147,3 289 0,29 Mirzach o `l 144,4 319 0,30 Sirdaryo 140,9 305 0,30 C h inoz 139,5 311 0,30 Yuqorida keltirilgan aridlik miqdor ko`rsatkichining O`zbekiston tekisliklari bo`yicha taqsimlanishiga ko`ra cho`l landshaftlarining ikki kichik turi ko`zga tashlanadi. Shimoldagi qurg`oqchil subboreal landshaftlarning ekologik sharoiti kuchli arid sharoit (koeffitsienti 0,15-0,30 ga teng), janubdagi juda qurg`oqchil subtropik landshaftlarniki esa o`ta arid sharoit (koeffitsienti - <0,15) hisoblanadi. Aridlik ko`rsatkichi va uni aniqlash nafaqat nazariy balki amaliy ahamiyatga ham ega. Bu ko`rsatkich asosida qishloq xo`jaligi tarmoqlarini oqilona joylashtirish va samaradorligini oshirish, ekinlar turini tanlash hamda sug`orish me`yorini aniqlash maqsadga muvofiq.

II. BOB. QARSHI CHOLINING IQLIMIYNING IQTISODNI RIVOJLANTIRISHDAGI AHAMIYATI VA AGROIQLIMIY HUSUSIYATLARIDAN FOYDALANISH MASALALARI 2.1. Qarshi cho`lining tabiiy sharoiti va resusrslari. a) Geografik o`rni va tabiatining xususiyatlari. Qarshi cho`li O`rta osiyo janubining markazida, subtropik mintaqaning shimoliy qismida joylashgan. Uning chegarasi shimolda Ziyovuddin – Zirabuloq tog`larining etaklari, g`arbda va janubi – g`arbida Sho`rsoy cho`kmasining shimoliy chekkasi bo`ylab o`tadi. Qarshi cho`li Chilgumbaz platosi orqali Sandiqli qumli cho`lidan ajralib turadi. Qarshi cho`lining janubiy chegarasini Turkmaniston va O`zbekiston respublikalarining Davlat chegaralari xosil qiladi. Cho`lning janubi- sharqiy chegarasi Oloviddin tog` Saksondara, Qoraqir va Do`ltali qirlarining suvayirg`ichlari bo`ylab o`tkaziladi. Sharqda esa Shaxrisabz – Kitob botig`i bilan tutash bo`lib, ular orasidagi chegara relefda ifodalanmagan. I.A.Xasanov (1981) ular orasidagi chegarani tepali – to`lqinsimon tog` oldi tekisligining g`arbiy chekkasi bo`ylab o`tkazishni taklif etgan. Qarshi cho`lining xududi Turkmaniston respublikasining Chorjev va O`zbekiston respublikasining Qashqadaryo, Buxoro va Samarqand viloyatlari doirasida bo`lib, uning umumiy maydoni 13,6 ming km2 ni tashkil etadi. Cho`l maydonining aksariyat katta qismi (14 foiziga yaqinni yoki 1,9 ming km2 ) Turkmanistondadir. Qarshi cho`li geografik o`rniga ko`ra subtropik mintaqaning matirik ichkarisidagi cho`llarga, gipsografik sathiga ko`ra tekislik cho`llariga, iqlim sharoitiga ko`ra adir cho`llariga, landshaft hususiyatlariga ko`ra gilli va qumli cho`llarga kiradi.

b) Geologik tuzilishi va relefi. Qarshi cho`lining shimolda o`rab turgan tog` tizmalari asosan paleozoyning ohaktoshlari va slaneslaridan tuzilgan. To`rtlamchi davr yotqiziqlarining shakllanishi ham yuvilishi oblastlarini, ham akkumlyatsiya oblastlarini ishg`ol etgan tektonik siljishlar bilan bog`liq bir necha tsiklda sodir bo`lgan. Ko`pchilik geologlar to`rlamchi davr yotqiziqlarini tektonik ko`tarilishlarga bog`liq holda 4 guruhga bo`ladilar. Shimoliy O`zbekistonning Nanay tsikliga to`g`ri keladigan Azkamar tsikli, Toshkent tsikliga to`g`ri keladigan Karnob tsikli, Mirzacho`l tsikliga to`g`ri keladigan Suxayti tsikli va Sirdaryo tsikliga to`g`ri keladigan xozirgi tsikli. Qarshi cho`lida katta maydonlar mirzacho`l tsiklining yotqiziqlariga to`g`ri keladi. Bu yotqiziqlar G`uzor daryosi va Qashqadaryoning yuqori terrasalarini va konuslarini qoplagan bo`lib, Devxona platosigacha qoplamni hosil qiladi. CHo`lning g`arbida katta maydonlar Mirzacho`l tsiklining prolyuvial- alyuvial yotqiziqlarining o`chirilishi (deflyatsiya) mahsulotlari bo`lgan qumlar bilan qoplangan. Sirdaryo tsiklining eng yosh yotqiziqlari G`uzor daryosining hozirgi konusini, Qashqadaryo va G`uzor daryosining qayr va qayir usti terrasalarini, qoplagan. Cho`l doirasida hozirgi relefning shakllanishiga deflyatsiya katta tasir ko`rsatadi. SHamolning roli qadimiy qoldiq platolarda va Qashqadaryo konusining g`arbiy qismida qum gryadalarining va tepaliklarning ba‘zi joylarida esa barxanlarning mavjudligida yaqqol ko`rinadi. Chunki qoldiq platolar qumtoshlardan, Qashqadaryo konusining g`arbiy qismi prolyuvial –allyuvial yotqiziqlari tashkil topgan. Qarshi cho`li doirasida O.Yu. Poslovskaya (1966) quyidagi geomorfologik rayonlarni ajratgan. S h arqiy tog` etagi rayoni. 1. Zarafshon va Hisor tizmalarining tog` oldi qiyaliklari.

2. SHimoliy – g`arbiy qirlar rayoni. 3. Janubi – g`arbiy platolar va qumlari rayoni. 4. Janubiy tekisliklar rayoni. 5. S h imoliy tekisliklar rayoni. 6. Markaziy rayon. 7. Qo`ng`irtog` rayoni. 8. Kosontog` rayoni. 9. Maymonoq rayoni. 10. Sho`rsuv rayoni. Demak, Qarshi cho`lining markaziy qismi Qashqadaryoning janubi-sharqiy qismi. G`uzor daryosining konusidan iborat. Maydonsining g`arbiy qismining katta maydonlari qum gryadalari va tepaliklardan iborat. Umuman Qarshi hududining katta qismi yassi yoki biroz to`lqinsimon bo`lib absolyut balandlik 260 m dan 500 m gacha o`zgaradi. Buxoro - Xiva neftli gazli provintsiya doirasida joylagan Qarshi cho`li gaz va neftning ancha katta zaxirasiga ega. Qarshi cho`li hududida O`zbekistonning 33,5 % nefti va tabiiy gazning 80% qazib olinadi. Qarshi cho`li hududida tabiiy gaz – boy zaxiralarining ochilishi tufayli Qashqadaryo viloyatida sanoatning gaz qazib olish va gazni qayta ishlash tarmoqlari shakllandi. Tabiiy gazning konlari negizida 1971 yilda O`zbekistonda yagona Muborak gazni qayta ishlash zavodi qurilib ishga tushirildi. Hozirgi kunda yirik “SHo`rtan” gaz ximiya kompleksi barpo qilinmoqda. Qarshi cho`lining gazi respublikamizning asosiy sanoat bazalariga yetkazib berilmoqda. Tabiiy gaz bilan ishlaydigan O`rta Osiyodagi eng yirik Tallimarjon GRESI va Muborak TEKI qurilmoqda. Qarshi cho`li noruda foydali qazilmalarga, jumladan – qurilish materiali uchun yaroqli xom ashyoga va shuningdek sopol hamda chinni va shisha tayyorlash uchun yaroqli pegmatit (kvartsli dala shpati) ning zaxirasiga boy. c) Qarshi cho`lining iqlimi va gidrografiyasi.

Qarshi cho`lining iqlimi o`ziga xos xususiyatga ega. Yozning issiq, qishning ancha sovuq kelishi, ob-havoning sutka va yil davomida keskin o`zgarib turishi, yog`in – sochinning kamligi, havoning quruqligi Qarshi cho`li joylashgan O`rta Osiyo janubining asosiy iqlim hususiyatlaridir. Iqlimning bu hususiyatlari hududning geografik o`rniga quyosh radiatsiyasining miqdoriga, atmosfera tsirkulyatsiyasiga bog`liq. Qarshi cho`li tipik kontinental iqlimi o`lkalar qatoriga kiradi. Bu maydonda quyoshli kunlar ko`p bo`lib, quyosh nur sochib turadigan davr qariyb 3000 soatni tashkil qiladi. Shu sababli quyosh radiatsiyasining yillik miqdori har bir santimetr yuzaga deyarli 140 kkal ga yetadi. Iqlimning tarikb topishida atmosfera tsirkulyatsiyasi muhim o`rin tutadi. Uzoq davom etgan yoz oylarida O`rta Osiyo tekisliklarida havo juda isib, mahalliy kontinental, Turon tropik havoi tarkib topadi, bu havo massasi harorat jihatdan Erondagi havodan deyarli, farq qilmaydi. (iyulda o`rtacha harorat qarshi cho`lida 30-310, janubiy eronda 30-310 ) Havo qizib vujudga kelishida qishda atmosfera tsirkulyatsiyasi, yozda esa quyosh radiatsiyasi muhim rol o`ynaydi. Sovet iqlimshunosi B.N. Alisov qishda o`rta mintaqa havosi yozda tropik havo massalari qoplab oladigan yerlarni, subtropik iqlimli rayonlar qatoriga kiritadi. Qarshi cho`lining iqlim hususiyatlarini va iqlimni vujudga keltiruvchi omillarni tahlil qilish bu hudud subtropik iqlim mintaqasi doirasida joylashganligini ko`rsatadi. Qarshi cho`li doirasida havoning o`rtacha yillik harorati 15,6 -16,2 0 ni tashkil qiladi, yanvarning o`rtacha harorati cho`lning katta qismida musbat xarakteriga ega bo`lib 1,1 0, 2.3 0 ga teng, absolyut minimum -27 0 (Qarshi-Qamashi) absolyut maksimum 48-50 0 . Harorat 10 0 dan yuqori bo`ladigan kunlar 240-260 kun bo`lib vegetatsiya davridagi yuqori haroratlar yig`indisi 60000 gacha yetadi. 50 dan yuqori davrda(310 -320) o`rtacha haroratlar yig`indisi 6000-64000 ni tashkil qiladi. Sovuq bo`lmaydigan davr o`rtacha 250-270 kun

Atmosfer yog`inlarning, o`rtacha yillik miqdori 140 mm dan (Muborak) 3000 mm gacha (G`uzor) o`zgaradi. Yog`inlarning katta qismi noyabrdan martgacha, yoz oylarida (iyun-sentyabr) yog`inlarning deyarli yog`maydi. Qor qoplami 9-15 kunda kuzatiladi. Havoning o`rtacha yillik nisbiy namligi 40-60 mm. Yozda havoning nisbiy namligi 3-5% gacha pasayadi. Extimoliy bug`lanish 1850-2250 mm bo`lib, namlanish koeffitsienti 5-15 % ni tashkil etadi. Yuqorida ko`rsatilgan iqlim ko`rsatkichlari Qarshi cho`li juda qurg`oqchil rayon ekanligidan dalolat beradi. Shamolning o`rtacha yillik tezligi 2-3 m/ sek va unadn ortiq bo`lgan shamollar, sharqda 6-7 kun, g`arbda va janubda 10-12 kun esadi. Maydonsidagi effektiv tempreturalar yig`indsining katta bo`lishi g`o`zani ingichka tolali paxta beradigan navlarining yetishtirilishi uchun ancha qulay. Shuningdek cho`lning sharoiti issiqsevar madaniy ekinlarni yetishtirish, sabzavot ekinlaridan yi davomida 2 marta hosil olish, imkoniyatini beradi. Qarshi cho`lining iqlim sharoitlari bahorikor dehqonchilik uchun qulaydir. Bahorikor yerlarda g`alla ekinlaridan qoniqarli miqdorda hosil olish mumkin bo`lgan yillar soni 10% dan 25 % gacha. Qolgan yillarda hosil keskin kamayadi, ayrim yillarda esa umuman nobud bo`ladi. Qarshi cho`li hududi bo`ylab Qashqadaryo oqib o`tadi. Qashqadaryo Hisor tizmasining g`arbiy qismida 1300 m. g a yaqin balandlikdan boshlanadi. Tog` zonasidan chiqqach to Qarshi shahrigacha bu daryo ancha keng vodiy bo`ylab oqadi. Qashqadaryo havzasining asosiy suv yig`iladigan maydoni 6803 km 2 Qashqadaryo yomg`ir – qor suvlaridan to`yinadigan daryolar toifasiga mansub bo`lib, mart-iyun oylarida o`tadigan oqim yillik oqimning 60-70 foizini tashkil qiladi. Suvga bo`lgan ehtiyoj katta bo`lgan iyul –sentyabr oylariga yillik oqimning atigi 10-14 foizi to`g`ri keladi.

Shunday qilib, Qashqadaryo havzasi tabiiiy hollarda paxta va boshqa vegetatsiyali ekinlarni yetishtirish uchun noqulaydir. Chunki bu ekinlar hosilning yetishishi yozning ikkinchi yarmiga to`g`ri keladi. Qashqadaryoning gidrologik hususiyatlari va uning havzasidagi suv va yer resurslari orasidagi katta disproportsiya suv resurslaridan suv omborlari va selxonalar qurish yo`li bilan va qo`shni daryo havzalarining suv resurslaridan foydalanishni taqozo etadi. Shu maqsadlarda oblastimiz doirasidagi Chimqo`rg`on, Pachkamar, Oqboy, Tallimarjon kabi suv omborlari qurilib foydalanishga topshirildi. Hozirgi paytda oblastimizdagi suv omborlarida 2,2 mlrd. M 3 dan oshiqroq suv yig`iladi. Qarshi cho`li maydonsi yer osti suvlarining ancha katta zonasiga ega. Qashqadaryo havzasida yer osti suvlari barcha yoshdagi, tog` jinslari orasida mavjuddir. Qarshi cho`lining sizot suvlarining asosiy to`yinish manbai Hisor va Zarafshon tizmalaridan oqib keladigan yer osti va yer usti suvlaridir. Qarshi cho`li doirasida sizot suvlari turli chuqurliklarda joylashgan va minerallashuv darajasiga ko`ra xar xildir. Zarafshon tizmasining tog` oldi qiyaliklarida sizot suvlarining sathi 30-60 m chuqurlikda joylashgan bo`lib, minerallashuvi 1-3 g/l. SHo`rsoy botig`ining o`ng sohilidagi Zirabuloq va Toshquduq tog`larining janubiy yon bag`ridan sizib keladigan suvlar bilan to`yinadigan 1-3 m chuqurlikda joylashgan yer osti suvlarining minerallashuvi 30 g/l va undan ko`proq. Sho`rsoydan janubgacha rayonlarda yer osti suvlarining sathi 5-10 m chuqurlikda joylashgan, bo`lsada minerallashuv darajasi 10-15 g/lga teng. Hisor tizmasining tog` oldi qiyaliklarida yer osti sizot suvlari sathi yer yuzasidan 60 m va undan ko`proq chuqurlikda bo`lib, minerallashuv darajasi 5-10 g/l Qarshi cho`lidagi sug`oriladigan yerlarda yer osti suvlarining sathi qancha yil davomida sug`oriladiganligiga bog`liq. Qarshi va Koson shaharlarining atroflaridagi ko`pdan buyon sug`orilib kelayotgan yerlarda yer osti suvlarining sathi yer yuzasiga juda yaqin. (1-3m).

Yangidan sug`oriladigan yerlarda esa yer osti suvlari 5-5 va 5-10 m. chuqurlikdadir. Qashqadaryo konusi doirasida yer osti suvlarining minerallashuv darajasi turlichadir. Konusning yuqori qismida 2,5 g/l bo`lsa, chekkalarida 10-15 g/l. Qarshi cho`li maydonsida garchi yer osti suvlarining qayta zapasi mavjud bo`lsada, ularning minerallashuv darajasi katta bo`lganligi sababli ulardan xo`jalikda deyarli foydalanilmaydi. d) Qarshi cho`lining tuproq va o`simlik qoplami , hayvonot dunyosi. Iqlim sharoitlarining xilma-xilligi hamda inson xo`jalik faoliyatining tarixiy va xududiy xususityalari tufayli Qarshi cho`lida cho`l zonasi uchun xos bo`lgan deyarli barcha tuproq turlari tarqalgan. Qarshi cho`li maydonsi Turon provintsiyasining kontinental cho`lari zonasida joylashgan. Bu maydonda tuproqlarning quyidagi asosiy g u ru h lari ajratiladi. 1. tog` oldi tekisliklarining och bo`z tuproqlari. 2. L yo sslar ustidagi gilli va och bo`z tuproqlar. 3. Prollyuvial qumloq va skeletli yotqziqlar ustidagi suglenkali va qumloq och bo`z tuproqlar. 4. L yo sslar Ustidagi sho`rxoklashgan suglinkali och bo`z tuproqlar. 5. Suglinkali va suglinkali qumloq yotqiziq ustidagi kam sho`rlangan va sho`rlanmagan och bo`z tuproqlar. 6. Allyuvial va prolyuvial suglinkali toshloq yotqiziqlar ustidagi sug`oriladigan och bo`z tuproqlar. II . C ho`l zonasining avtomorf tuproqlari. Ohaktoshlar, qumtoshlar va boshqa tub jinslarning prolyuvial va allyuvial yotqiziqlaridagi sho`rhoklar va sho`rxokli sho`rtobli, qumloq bo`z qo`ng`ir tuproqlar. Eol, prolyuvila va qadimiy alyuvial yotqiziqlar ustidagi taqir tuproqlar, taqirlar va qumlar tarqalgan sho`rhoklashgan gil qumloq tuproqlar. Prolyuvial yotqiziqlardagi sho`rhoklashgan taqir tuproqlar va taqirlar.

Alyuvial va prolyuvial yotqiziqlardagi sho`rlangan gilli va suglinkali sug`oriladigan sho`rhok tuproqlar. III. C ho`l zonasining gidromorf tuproqlari. 1. sug`oriladigan o`tloq allyuvial tuproqlar. 2.sho`rlanmagan va sho`rxoklashgan o`tloq va botqoq, allyuvila tuproqlar . IV. S ho`rxoklar va qumlar. 1. Alyuvial va prolyuvial yotqiziqlardagi sho`rhoklar. 2. Kam mahkamlangan va mahkamlanmagan gryada va barxal qumlari. Tuproqlarning hududida, tuproq tiplari relef va gidrotermik (issiqlik va atmosfera yog`inlarining taqsimlanishi) sharoitlarga bog`liq holda g`arbdan sharqqa tomon o`zgaradi. G`arbda tekislik relefiga ega bo`lgan Qarshi cho`li doirasida kenglik bo`yicha zonal tarqalgan cho`l tuproqlari, biroz sharqroqda tog` oldi chalacho`l zonasining bo`z tuproqlariga o`tadi. Qarshi cho`lining tuproqlari xilma-xil bo`lib, lura dengiz sathidan balanligi 250- 500 m gacha bo`lgan tekislik delta va platolarda nihoyat issiq va qurg`oqchil sharoitlarda vujudga kelgan. Umuman Qarshi cho`lida och bo`z tuproqlar katta maydonlarni ishg`ol etadi va ular Qashqadaryoning o`rta oqimida va qisman quyi oqimida tarqalgan. Ayniqsa gilli va suglinkali och bo`z tuproqlar keng rivojlangan. Ularning yirik massivlari, cho`lning sharqiy chegarasi atrofida Qashqadaryoning o`ng va so`l sohillarida tarqalgan. Cho`l zonasining tuproqlari 800 ming dan ortiq maydonda tarqalgan. Viloyatimizda cho`l zonasida eng katta maydon (350 ming ga ) taqirli tuproqlar bilan qoplangan. Taqirli tuproqlar Koson, Muborak, Bahoriston, Kasbi, Usmon Yusupov rayonlarida tarqalgan, ya‘ni Qashqadaryoning qadimiy deltasida va prolyuvial yotqiziqlardan iborat tog` oldi tekisliklarida tarqalgan. Qarshi cho`li sharoitida tarqalgan taqirli, tuproqlar chuchuk yoki kam minerallashgan sizot suvlari sathining ancha past joylashganligi sababli nisbatan kam sho`rlangan. Bu tuproqlarda chirindininng miqdori kam. Umuman taqirli tuproqlar Qarshi cho`lining eng yaxshi yer fondini hosil qiladi, shu boisdan ular birinchi navbatda o`zlashtirila boshlandi. Ularni o`zlashtirish uchun

odatdagi aglomeliorativ tadbirlardan tashqari chuqur xaydashning va xaydash paytida qum aralashtirish taqozo qilinadi. Qashqadaryo havzasining g`arbiy berk botiqlarida, pastqam joylarida daryo vodiysida sho`rhoklar uchraydi. Ularning umumiy maydoni 42 mingdan ortiq Sho`rxoklar Qarshi cho`lida prolyuvial va layuvila yotqiziqli soylar tubida, minerallashuv darajasi yuqori bo`lgan sizot suv yuzasiga yaqin joylashgan cho`kmalarida uchraydi. Och tusli bo`z tuproqlar Qashqadaryo havzasining o`rta qismida dengiz sathidan 250 m dan 400 m gacha balandliklarda joylashgan tog` etaklaridagi tekis yerlarda va qadimgi alyuvial tekisliklarda uchraydi. Och tusli bo`z tuproqlar nisbatan kam chirindili bo`lib, ularning taribida chirindi miqdori Qarshi cho`li sharoitida 0,8 – 1,7 % ni tashkil qiladi, va quyi qatlamlarga kamayib boradi. Och tusli bo`z tuproqlar tarqalgan yerlar qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida nacha unumli foydalaniladi. Qarshi kanalining qurilishi munosabati bilan och tusli bo`z tuproqlar polosasining Nishon, Koson, va Kasbi tumanlaridagi katta maydonlari o`zlashtirildi va obikor dehqonchilikda foydalanilmoqda. Qarshi cho`lida 350-400 m dan 800-900 m gacha balandlik oralig`i joylashgan past tog` yonbag`irlarida, tog`larning etaklaridagi qiya tekisliklarda lyoss va lyossimon ba‘zi hollarda esa allyuvial –prolyuvial yotqiziqlar ustida bo`z tuproqlar tarqalgan. Umuman Qarshi cho`lida tarqalgan tuproqlar maydonlarining katta qismi sug`orish va o`zlashtirish uchun qulaydir. Qarshi cho`lining sug`orishga yaroqli deb topilgan yer resurlari 919, 1 mln , ga ni tashkil qiladi. Qashqadaryo viloyati hududida o`simlik tiplari iqlim va relbef sharoitlariga bog`liq xolda g`arbdan sharqqa o`zgarib boradi. Cho`l mintaqasining Qashqadaryo viloyatining g`arbiy qismini band etgan Qarshi cho`li va unga sharqda tog` oldi tekisliklari Sandiqli va Karnob cho`llari kiradi. C h o`l mintaqasining o`simlik qoplamida qandim (juzg`un), shuvoq, efemerli chirmovuqlarning assotsialari ustunlik qiladi. Relefning pastqam joylari uchun shuvoqlar va sho`ralar xosdir.

Qarshi cho`lining ichki tekisliklari uchun efemer va efemeriod o`simliklardan cherkaz, singerin isiriq, oq chatir butalaridan yulg`un va boshqa o`simliklar hosdir. Bundan tashqari cho`lning kam sho`rlangan yerlaridv pashmak, sho`ra, tereskan dastarbosh, kuchli sho`rlangan yerlarida esa qora sho`ra, qizilmil, akbosh uchraydi. Akademik K.Z.Zokirov(1955) O`rta Osiyo maydonsini balandlik sathiga ko`ra cho`l, adir, tog` va yaylovlarga ajratishni taklif qiladi. Qarshi cho`lining maydonsi K.Z. Zokirovning klassifikatsiyasiga o`ra cho`lga mansubdir. Qarshi cho`li hududining katta qismi qadimdan yaylovlar sifatida foydalanib kelingan. Hozirgi paytda ham cho`l xududining qariyb 70 % maydoni yaylovlar sifatida foydalanilmoqda. Qarshi cho`lining o`simlik qoplami chorvachilikni rivojlantirishda yaylovlar sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Bu yaylovlarda 500 mln. dan oshiqroq qo`y va echki boqiladi. Qarshi cho`lidagi deyarli barcha yaylovlarga suv chiqarilga. Suv bilan ta‘minlash shaxta va artezian quduqlari hamda suv quvurlari orqali amalga oshiriladi. Yangi yerlarni o`zlashtirish va sug`orish programmasiga muvofiq Qarshi cho`lida yaylovlarning maydoni yildan yilga kamayib boradi. Qarshi cho`lidagi hayvonot dunyosining harakterli xususiyatlari maydonsining landshaft hususiyatlariga va geografik o`rniga bog`liq. Qarshi cho`li maydonsi turli o`lkalarning xayvonlari aralashib ketgan zoogeografik rayonlarga mansubdir. Cho`lning faunasi tarkibida faunaning Hindiston, Markaziy Osiyo, O`rta dengiz bo`yi va elementlari, shuningdek O`rta Osiyo uchun endim bo`lgan turlar ham mavjud. Turlar tarkibining boyligidan tashqari bu rayon subtropiklik ham harakterlidir. Aholi punktlarida vohalarida ko`p qumli va gilli cho`llarda toshbaqa, kaltakesak va ilonlar tarqalgan.

Hashoratlardan asosan tropiklarda tarqalgan mayda issiqsevar pashsha, chayonlar, o`rgimchaksimonlardan bo`lgan falangirlarning (bitlar) qator turlari tarqalgan. Cho`lning xayvonot dunyosi ham yetarlicha o`rganilmagan. Lekin shubxasizki, bu yerda sistematikada xar xil gruppalarga mansub bo`lgan xayvonlarning ko`pgina turlari tarqalgan va ahamiyatga ega. Ular sodda bir xujayrali xayvonlar va chuvalchanglar, qurtlar, o`rgimchaksimonlar va ko`p oyoqlilar, baliqlar, quruqlikda suvda yashovchilar sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilardan iborat. 2.2 Qarshi cho’li iqlimining qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirishdagi ahamiyati Qishloq xo`jalik mahsulotining asosiy qismi tabiiy sharoitda yetishtiriladi. Bu mahsulotning miqdori va sifati tuproq unumdorligiga, yorug`lik, issiqlik, namlik miqdoriga va dehqonchilik madaniyatiga bog`liq bo`ladi. Iqlim sharoitlarining ekinlarning o`sishiga, riovjlanishiga hamda hosil miqdori va sifatiga ta`sirini o`rganuvchi fan agrometeorologiya deyiladi. Agrometeorologiya fani o`simliklardan mo`l hosil olishga xizmat qiladi. Iqlim va meteorologik sharoitlarni, qishloq xo`jalik obektlari va jarayonlarini hisobga olgan holda o`zgarishi o`simliklarni parvarish qilish tadbirlarini agrometeorologik sharoitdan to`la foydalanib takomillashtirish ham shu fanning vazifasiga kiradi. O`rta Osiyoda dastlabki agrometeorologik kuzatishlar va tadqiqotlar asrimizning boshlarida boshlangan edi. O`zbekistonda bir qator fan tarmoqlari qatori rivojlandi 1921 yili Toshkentda Turkiston meteorologiya instituti, keyinchalik 1925 yildan boshlab O`rta Osiyo meteorologiya instituti tashkil etildi. Institut zimmasiga, boshqa masalalar bilan bir qatorda, qishoq xo`jaligini iqlim va meteorologik sharoitlar hamda o`simliklar rivojlanishi va holatiga tegishli materiallar bilan ta`minlash, ob-havoning noqulay xodisalarining oldini olish choralarini ishlab chiqish, iqlim

resurslaridan va ob-havo sharoitlaridan to`liq foydalanish usullarini aniqlash va amalda qo`llash, kabi vazifalar qo`yilgan. Ob-havo va iqlim sharoitlarining ekinlarga, eng avvalo g`o`zaga ta`sirini qunt bilan o`rganish zaruriyati 1923 yilning oktyabrida Toshkent shahri chekkasida O`rta Osiyoda birinchi Bo`zsuv ixtisoslashtirilgan agrometeorologik stantsiyaning vujudga kelishiga sabab bo`ladi. 1920-1930 yillarda geograf olimlardan A.A.Skvartsov va L.N.Babushkinlar O`rta Osiyoda agrometeorologiyani fan sifatida yuzaga chiqishiga asos soldilar. Ular ishtirokida birinchi marta issiqlik balansi va mikroiqlim tadqiq qilindi, g`o`za va g`alla o`simliklarning rivojlanish sur`atini baholash usuli ishlab chiqildi. Respublikada agrometeorologik tadqiqotlar 1950-yildan boshlab ayniqsa keng rivoj topdi. G`o`za, beda, kartoshka, lavlagi, tamaki va boshqa ekinlar maydonlarining miqroiqlimi o`rganildi. Qishloq xo`jaligida agrometeorologik xizmat ko`rsatish ko`lami yil sayin muttasil kengayib bormoqda. Jumladan, paxtachilikka operativ hizmat ko`rsatish bo`yicha yangi agrometeorologik ko`rsatkichlar ishlab chiqildi va hayotga tadbiq qilindi. Bu ko`rsatkichlar yordamida chigit ekish oldidan va ekish davridagi agrometeorolik sharoitlar haqida, o`simlikning rivojlanishi, ko`sak tugish va uni pishish sur`ati, birinchi mashina terimini ob-havoni sharoitiga qarab belgilash kabi tadbirlar haqida axborot beriladi. G`o`zalarning holati va nam bilan ta`minlanganlik darajasi baholanadi. 1960-yillarning boshlarida Respublikada qishloq xo`jalik ishlab chiqarishning yangi talablari asosida qishloq xo`jalik ekinlarining holatini va ularni hosildorligini baholash hamda ular haqida oldindan ma`lumotlar berish ishlari rivojlandi. Hozir agrometeorologiyaga oid ilmiy va tajriba ishlari V.A.Bugaev nomidagi O`rta Osiyo regional ilmiy tekshirish gidrometeorologiya institutida, Respublika gidrometeorologiya boshqarmasida, universitetlarida va oshqa muassasalarda olib borilmoqda.

Qishloq xo`jaligini meteorologik va iqlim sharoitlariga, oid ma`lumotlar bilan ta`minlash negizida agrometeorologik kuzatishlardan olingan materiallar yotadi. Bu yilni bajarish meteorologik va iqlim sharoitlarini kuzatish bilan bir qatorda ekin va yaylov o`simliklarning rivojlanishi va hosil to`planishini barcha qishloq xo`jalik ishlab chiqarish rayonlarida joylashgan meteorologik stantsiya hamda agrometeorologik pastlar tomonidan kuzatish orqali amalga oshirilmoqda. Agrometeorologik kuzatishlar majmuasiga feneologik va biometrik kuzatishlar o`tkazish, ekinzorlarda tuproq namligini aniqlash, o`simliklarni va mevali daraxtlarning, kasallanishini hamda ob-havoning zararli xodisalari tufayli shikastlanganlik darajasini baholash dalalarda o`tkazilgan meliorativ va agrotexnik tadbirlarni, shuningdek zararkunandalarga qarshi olib borilgan ishlarni qayd qilib borish kabilar kiradi. Ko`pgina gidrometeorologik va agrometeorologik stansiya hamda pastlarda meteorologik kuzatishlar bilan birga agrometeorologik kuzatishlar ham olib boriladi. Agrometeorologik kuzatishlar tarkibiga feneologik kuzatishlar ham kiradi. Har bir o`simlik o`sa boshlagan davrdan xosili yetilib pishguncha uning tashqi ko`rinishida bir qancha o`zgarishlar bo`ladi. Chunonchi urug` unib chiqib, maysa bo`ladi barg va poyalar paydo bo`ladi, gullaydi, meva tugadi va u yetiladi. Mana shu o`simlikning tashqi ko`rinishidagi o`zgarishlar o`simlikning rivojlanish fazalari deyiladi, rivojlanish fazalari vaqtida o`tkaziladigan kuzatishlar feneologik kuzatishlar deb ataladi. Rivojlanishning har bir fasli ekinzorlardagi o`simliklarda birga boshlanmaydi. Feneologik kuzatishlar o`tkazish bilan o`simliklarning vegetatsiya (urug` unib chiqishidan boshlab, yangi urug`lar yetilgunicha bo`lgan vaqt) davrida tashqi sharoit ta`sirida uning hayoti (unishi, o`sishi, rivojlanishi, hosilning shakllanishi va pishishi) to`g`risida ko`p ma`lumot olinadi. Bu ma`lumot asosida ob-havo, iqlim sharoitlarining qishloq xo`jalik o`simliklarining o`sishiga, rivojlanishiga va hosil miqdoriga qanday ta`sir etishi o`rganiladi. O`simlikning yaxshi rivojlanishi va hosildorligini oshirish uchun ob-havoning qanday sharoiti o`simlikka foydali va

qandaylari zararli ekanligini bilish zarur. Ob-havo va o`simlik ustida bir vaqtda olib borilgan kuzatish shu masalani xal qilishi uchun kerakli materiallarni to`plashga yordam beradi. Qarshi cho`lida ko`proq ekiladigan qishloq xo`jalik ekinlari Qarshi cho`lida ko`proq ekiladigan qishoq xo`jalik ekinlaridan quyidagilarga iqlimning ta`sirini kuzatamiz. 1. G`o`za 2. Beda 3. Jo`xori, makkajo`xori. 4. Poliz ekinlari 5. Boshoqli don ekinlari (bug`doy, arpa, sholi) 6. Sabzavotlar (kartoshka, karam) 7. Mevali daraxtlar. G`o`zaning rivojlanish i ga iqlimning ta`siri. G`o`zani kuzatish fazalariga quyidagilar kiradi. 1. Chigit ekish 2. Chigitning unib chiqishi. 3. Birinchi uchinyai va yettinchi chin bargning paydo bo`lishi. 4. Gullashi 5 Dastlabki ko`saklarning yetilishi 6. O `sishdan to`xtash. G`o`zaning rivojlanish fazalarini belgilovchi alomatlar quyidagilar ekish. Kuzatish uchastkasida chigit ekilgan vaqt (kun) belgilanadi. Unib chiqishi. Uchastkaning ayrim joylarida urug` bargchali nixollarning tuproq yuzasida paydo bo`lishi unib chiqishning boshlangan kun deyiladi. Bu fazaning to`la avj olgan kuni deb, butun uchastkada nixollar paydo bo`lgan va o`simlik qatorlari ko`zga tashlangan kun hisoblanadi. Chigit unib chiqqandan keyin g`o`za navlarida birinchi chin barglar nixollar unib chiqqandan so`ng oradan 9-11 kun o`tgacha, keyingi chinbarglar avvaliga 4-5 kundan keyin, keyinchalik 3-4 kun o`tgach paydo bo`la boshlaydi. Gullashi. G`o`zadagi shonaning gul barglari yozilgan va gullar ichiga xashoratlar kira oladigan holatga kelgan kun gullash fazasi hisoblanadi.

Dastlabki ko`saklarning yetilishi bu faza ro`y berg anda g`o`za tuplarida dastlabki ko`saklarning chanog`i qurib, paxta tolasi lo`ppi bo`lib turadi. Bu ko`saklar yetilib terimga tayyor bo`lgan kun hisoblanadi. O`sishdan to`xtashi. Sovuq tushgandan so`n o`simliklardagi deyarli barcha barglar sovuq urishi tufayli qorayib – qurib qoladi, bu o`sishdan to`xtash kuni hisoblanadi. Poliz ekinlarini kuzatish. Bunda quyidagilarga e ` tibor beriladi. 1. Urug` ekish. 2. Urug`ning unib chiqishi. 3. Birinchi chinbarg yozishi. 4. Gullashi. 5. Meva tugishi va pishishi. Urug` ekish. Urug` ekilgan kuni belgilanadi. Urug` unib chiqishi. Yer betida urug`ning unib chiqishi (barglarning hosil bo`lishi) Birinchi chin barg yozishi. Urug` barglaridan keyin paydo bo`lgan barglar birinchi chinbarglardir. Gullashi. G`o`zadagi kabi gullash alomatlari qayd qilinadi. Meva tugishi va pishishi. Mevalarning pishganini meva bandining qurishi va mevaning uzishga tayyor ko`rinishi bilan bilish mumkin. Kuzatishlarni qovun va tarvuzning ko`p ekiladigan navlarida olib borish maqsadga muvofiqdir. Kartoshka. Ekilgan kuni va quyidagi rivojlanish fazalari belgilanadi. Urug` unib chiqishi. 2. Gullashi. 3. Poyaning so`lishi. Urug` unib chiqishi. Bu fazaning tuproq betida yashil poya va barglarning paydo bo`lishi bilan boshlanadi. Kuzatish uchastkalarining ayrim joylarida urug` nish unib chiqsa boshlang`ich faza, ko`p joyda unib chiqsa va qator ko`zga tashlansa bu fazaning to`la avj olgan vaqti deb belgilanadi. Gullashi. Kartoshka poyasi uchidagi to`p gulning gullashi. Poyaning so`lishi. Ko`pchilik o`simlikda barg va poyalar yashil tusini yo`qotib, sarg`ayadi va so`liydi. Poyaning tabiiy so`lishini kasallik yoki qora sovuq natijasida so`lishdan farq qila olishi kerak. Mevali daraxtlarda rivojlanish fazalari. (bodom, o`rik, olma, shaftoli, gilos, nok, bexi).

Kuzatiladigan fazalar 1. Gul kurtaklarining bo`rta boshlashi. 2. Gul kurtaklarining yozila boshlashi. 3. Birinchi barglarning yozila boshlashi 4. Gullashning boshlanishi. 5.Gullashning tugashi. 6. Meva Tugishi va pishishi. Gul kurtaklarining bo`rta boshlashi. Bahorda kurtaklarning bo`rtishi sababli, ularni yopib turgan qo`ng`ir tusli qobiqlari ajraladi va uning tagidagi ochroq tusli qismlari qismlari ko`rina boshlaydi. Ba`zi bir mevali daraxtlarda barg kurtaklar ertaroq rivojlanadi. Bunday paytlarda gul yoki barg kurtaklari bo`rta boshlagan. Vaqtni aloxida qayd qilish kerak bo`ladi. Gul kurtaklarning yozila boshlashi. Kurtaklarning ichki sobiqchalari siljib, ularning o`rtasida kelgusi gul g`unchalari yoki naysiomn bo`lib o`ralgan bargchalar paydo bo`ladi, ba`zan g`unchalarning va barg naychalarining uchlari birga joylashgan bo`ladi. Birinchi barglarning yozilishi. Bargning naysimon o`ralgan yoki buklangan xolatdan yozilgan holatga o`tgan payti bo`ladi. So`ngra gullash boshlanadi. Gullashning tugallanishi. Bu paytda ayrim daraxt yoki butalarda faqat unda-bunda gul barglargina to`kilmay qolgan bo`lib, meva tuga boshlagan bo`ladi. Mevalarning pishishi. Bunda meva donalari yumshoq va har xilnavga tegishli tusga kirgan bo`ladi. Bodomning pishganligini uning po`sti quriy boshlab, yorilishidan bilish mumkin. Boshoqli don ekinlari (bug`doy, arpa, suli, sholi va boshqalar). Bunda quyidagi davrlar kuzatiladi. Unib chiqishi. 2. Uchidan barg yozishi. 3. Poyalanish davri. 4. Poyaning nayga aylanishi. 5. Boshoqlanish davri, 6. gullashi, 7. S ut d umbullik davri, 8. Mum yetilish, davri. 9. To`la pishish davri.

Rivojlanish davrining boshlanish alomatlari. Urug`ning unib chiqishi. Urug` ekilgandan keyin uchastkaning turli joylarida, barglar unda – munda paydo bo`lsa, shu kun unib chiqishning boshlanishi deb qayd qilinadi. Agar bargchalar uchastkaning ko`p joyida paydo bo`lsa va qatorlab ekilgan o`simliklarning ko`kargan qatorlari yaqqol ko`zga tashlansa, unib chiqish davrining to`la avj olgan payti hisoblanadi. O`simlik urug`i unib chiqqandan keyin uchidan paydo bo`ladigan barglar uchidan barg yozish davri deb ataladi. Poyalanish davri. O`simlikda yon navdalarning paydo bo`lishi. Yon navdalar poyaning tuproq ostidagi qismidan o`sib chiqa boshlaydi. Xar bir yon novdadan unga tegishli ildiz va novdachalari o`sib chiqadi. Poyalanish qobiliyati turli o`simliklarda yon navdalarning paydo bo`lishi. Yon navdalar poyaning tuproq ostidagi qismidan o`sib chiqadi. Poyalanish qobiliyati turli o`simliklarda turlicha bo`ladi. Boshoqli don ekinlarining poyalanishi tuproq unumdorligiga, agrotexnika tadbirlarga, iqlim sharoitiga qarab turlicha bo`ladi. Havo sovuq yoki issiq bo`lsa hamda tuproqda nam oz bo`lsa o`simlik juda kam poyalanadi. Kuzgi ekinlar erta bahorda yangidan o`sa boshlaydi. Bu faza yangi maysalar paydo bo`lishi bilan boshlanadi. Bu yangi maysalar kuzgi maysalar kabi to`q rangli bo`lmay, och rangda bo`ladi. Qish iliq kelsa o`sish yangidan boshlanadi va havoning yana sovishi natijasida o`sish yana to`xtashi mumkin. Poyaning nayga aylanishi. Bu davr poyalarning o`sa boshlashi va samon poya hosil bo`lishi bilan harakterlanadi. Shu vaqtda boshoq yoki ruvak ham rivojlana boshlaydi. Poyaninng nayga aylanishi bilan navdaning tuproq yuzidan 0,5 sm yuqori qismidan poya bo`g`ini paydo bo`lgan raytda qayd qilinadi. Bu davrning boshlanganligin aniqroq bilish uchun tagidan kesib olingan bir necha asosiy poyani o h ista e h tiyotkorlik bilan barglardan tozalash kerak. Bunda o`sa boshlagan poyalar aniqlanadi. Bunday poyalarning pastki bo`g`imlari yaqqol ko`rinib turadi va bevosita ularning ustida joylashgan bo`g`imlar esa kamroq

rivojlangan bo`ladi. Yon navdalarning nayga aylanishi bosh navdaga qaraganda birmuncha kechroq ro`y beradi. Boshoqli o`simliklarning poyasi nayga aylanganidan so`ng tez o`sa boshlaydi. Natijada ko`p miqdorda suv va oziq moddalarni sarf qiladi. Boshoqlanish davri, o`simlik poyasining cho`zilishi bilan bir vaqtda boshoq yoki ruvak ham rivojlana boshlaydi. Boshqlanish boshlanganligini o`simliklarning 10% qismida yuqori bargdan boshoq yoki ruvak unib chiqqan paytda qayd qilish zarur. O`simliklarning 50 % ida boshoqlanish ro`y berganda yoppasiga boshoqlanish qayd qilinadi. 2.3. Qarshi c ho`l i agro iqlimini harakterlaydigan asosiy omillar ga tavsif Qarshi c ho`l i agro iqlimini harakterlaydigan asosiy omillar ga tavsif quyidagilar hisoblanadi. A) quyosh radia siyasi B) havo haroratsi V) havo bosimi G) shamol D ) havo namligi Y) Bulutlik YO) Atmosfera yog`inlari J ) Atmosfera hodisalari Qarshi cho`li ochiq tekis joyda joylashganligi sababli va qulay geografik kenglikdagi sababli quyosh energiyasidan kerakli issiqlik miqdorini oladi. Cho`l maydonsida yalpi radiasiya miqdorini oladi. Cho`l maydonsida yalpi radiasiya miqdori 150-155 kkal sm 2 yiliga to`g`ri keladi. Bu miqdor fasllarning almashinish jarayoni o`zgaradi. Qishda kam ya`ni 15-16 kkal sm 2 yiliga to`g`ri kelsa, yozda eng yuqori 60-65 kkal sm 2 yiliga to`g`ri keladi. Shuning uchun radiasiya sutka va yil mobaynida tebranib turadi.

Radiasiya balansi ham shunga muvofiq o`zgarib tahminan 50-55 kkal, sm 2 ni tashkil qiladi. Radiasiya jihatidan cho`lning holati juda qulay imkoniyatlarga egadir. Shunga muvofiq yog`in miqdorining kamligi va bo`lganining ko`pligi bilan harakterlanadi. Havo harorati iqlimni harakterlovchi elementlari ichida asosiysi hisoblanib, uning doimo kuzatish jarayonida o`rganib boramiz. Havo harorati yildan-yilga yilning turli fasllarida o`zgarib turishi aniqlangan. Qarshi cho`li sharoiti uchun haroratning qish fasli bilan yoz fasli o`rtasidagi katta farqning shuningdek, kechasi bilan kunduzi o`rtasida ham katta farqning mavjudligi shundan dalolat beradi. Sutka mobaynida eng yuqori harorat kunduzi tushgan paytida yani soat 17 dan 16 lar orasida, qish faslida haroratning birdaniga pasayishi asosan, quyosh chiqishi oldidandir. Qarshi cho`li doirasida yil davomida havo haroratsining o`zgarishi quyidagicha Eng past havo harorati qish oyida kuzatilgan. Mart oyidan boshlab harorat asta-sekinlik bilan ko`tarilib iyul oyida maksimum holiga yetadi. Iyul oyining ohirlaridan boshlab havo harorati pasaya boshlaydi. Haroratning o`rtacha oylik pasayishi 2,1 0 dan 6 0 gacha to`g`ri keladi. Eng sovuq oyning harorati iyul +28,4 0 ga teng. Bundan shu narsa ko`rinadiki, o`rtacha yillik harorati 28, 1 0 ni tashkil qiladi. Harakteristika berilayotgan yani Qarshi cho`li bo`yicha havo haroratining yillik maksimumi iyul oyining ikkinchi dekadasiga to`g`ri keladi, yillik minimum yanvar oyining ikkinchi dekadasiga to`g`ri keladi. Havo haroratining oylik va yillik holati Qarshi cho`lida yildan-yilga kuchli o`garib bormoqda. Ko`p yillik malumotlarga asosan yanvar oyining o`rtacha harorati (-7,8 0 dan + 6 0 gacha) o`zgarib boradi. S h unga muvofiq eng issiq oy hisoblangan iyul oyining o`rtacha haroratsi ham (23,1 0 dan +32,5 0 gacha) o`zgarib boradi.

o `rtacha yillik havo harorati ham (11,7 0 dan +16,5 0 gacha) o`zgarib borganligi malum bo`ldi. 4 - jadval Eng yuqori va eng past o`rtacha oylik havo harorati О ylari I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Eng yuqori 6,0 9,2 12,2 18,2 25,9 24,7 32,5 29,2 24,8 20,0 11,7 70 Yillar 1958 53 58 29 46 37 44 59 59 32 47 1939 Eng past 7,8 -0,6 5,6 9,2 12,1 20,9 23,1 22,2 16,2 8,4 3,2 9,6 yillar 1934 51 54 56 39 55 57 57 57 55 58 1929 Jadvaldan ko`rish mumkinki, turli yillarda o`rtacha oylik haroratning o`zgarishi eng yuqori va eng past harorat o`zgarishlarini, turli meteorologik elementlarining qishloq ho`jaligi va cho`l hayoti ta`sirini bilib olish imkoniyatiga ega bo`lish mumkin. Eng past harorat dekabr, yanvar, fevral, oylarida kuzatilgan (dekabr-25,5 0 ). Absolyut minumum havo harorati ayrim hollarda ayrim yillarda kuzatiladi. Shuning uchun joylarda sovuqlik oldindan ko`rsatib berish hamma vaqt ham to`g`ri bo`lavermaydi. Absolyut maksimum havo haroratsi o`rtacha atlik miqdordan ancha yuqoridir. Absolyut maksimum havo harorati 47,4 0 ni tashkil qiladi, absolyut minimum ancha pastdir. Ular orasidagi farq qish oylarida kattadir. Yuqorida havo haroratining mavsum bo`yicha tebranishini ko`rdik. Shuning uchun cho`l havo haroratining o`zgarishi, qish oylari (dekabr, yanvar, fevral) sovuq kunlar noyabr oyining ohirlari va dekabr oyining boshlarida kuzatiladi. Qishda ba`zan shimol va shimoliy sharqdan sovuq havo massasining

kirib kelishi tufayli, mahalliy havo oqimi bilan qishki sirkulyatsiya holati vujudga kelib ochiq quruq sovuq antisiklon havosining tarkib topishi bilan harakterlanadi. Qish oylarida bazan uzoq vaqt davom etishi mumkin. Ayrim yillari qish to`liq –iliq –quruq bo`lganligi malum. Mart oyining boshlarida harorat 9 0 -10 0 gacha yetadi. Shuning uchun fevral oyining ohiri va mart oyining boshlaridan boshlab qishloq ho`jalik ishlari boshlanadi. Bu bahor faslining boshlanishidan dalolat beradi. Bahor oylarida o`rtacha havo harorati 7,5 dan 20,5 0 gacha boradi. Bundan tashqari bahor havosi juda o`zgaruvchan bo`lib, minut, soat sayin o`zgarib turadi. Harorat bir hilda o`zgarib bormaydi. Bazan 0 0 dan pastga tushishi mumkin. Bahorgi sovuqlar asosan havo massalarining tez o`zgarishi, Arktika havosi bilan o`rtacha poyasining sovuq havosini shimoliy va shimoliy g`arbiy tomondan kirib kelishi sababli bulutlarning rivojlanishi va bulutli havoning vujudga kelishi sabab bo`ladi. Kuz fasli (sentyabr, oktyabr, noyabr) oylarini o`z ichiga oladi. Sentyabr oyi havo haroratining asta-sekin pasayishi kuzatiladi. Sentyabr oyi kunduzgi soatlarda (13 soatda 29,1 0 ) oktyabrda (soat 13 da 22,9 0 ) noyabrdan (soat 13 da 14,6 0 ) bu ko`rsatkich iyun, iyul, avgust oylarinikiga qaraganda ancha kamdir. Kechasi ancha salqinlashadi. Issiq, quruq, havo asta-sekinlik bilan o`zgarib o`z o`rnini salqin havo massasiga beradi. Harorat bu oylarda kunduzlari 22,3 0 gacha ko`tariladi, kechalari sovuq, asosan kechaning ikkinchi yarmida kuzatiladi. Noyabr oyi ohirlariga harorat ancha pasayadi, kunduzlari 14,6 0 . ayrim yillari harorat -18,6 0 gacha pasayib ketishi mumkin. Shunday qilib sovuqlik iliq kunlar orasida bo`lishi ham mumkin. Shunga muvofiq radiatsion va advektiv sovuqlar ham mavjud. A) Radiatsion sovuq yer yuzasining issiqlik chiqarishi natijasida sovuq boshlanadi. B) Advektiv sovuq deb –ma ` lum maydonda sovuq massaning kechikib kelishi bilan bog`liqdir.

Qarshi cho`li maydonsida ana shu radiasion va advektiv sovuqlar sodir bo`lib turadi. Kuzgi sovuqlar qishloq xo`jaligi, bog`dorchilik, chorvachilik, parnik xo`jaligi va boshqalarga kuchli ta`sir qiladi. Kechki bahorgi sovuqlar qishloq xo`jaligi uchun katta xavf soladi. U o`simliklarni deyarli sovuq uradi yoki hosildorlikni kamaytiradi. Sovuq kunlar asosan dekabr, yanvar va fevral oylarida sodir bo`ladi. Ayrim yillarda noyabr va mart oylarida ham kuzatilish mumkin, bu juda kamdan-kamdir. Erimaydigan kunlar soni yil mobaynida uncha ko`p emas, ular oylar bo`yich а q uyidagicha . 5 - jadval Oylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII yillar Erimaydigan kunlar soni 7 5 2 0 0 0 0 0 0 0 3 5 22 Jadvaldan ko`rinib turibdiki, qaysi oylarda erimaydigan kunlar soni yiliga 22 taga yaqin. Ular yildan-yilga o`zgarib boradi. Qarshi cho`li bo`yicha sovuqsiz, kunlarning davomiyligi 209 kunni tashkil qiladi. Bizga ma ` lumki, havoning og`irligi, mavjud. Bir kubmetr yer yuzasiga nisbatan hisoblaganda 1, 293 grammga tengdir. Havo bosimi ustuni bilan o`lchanib, 760 mm yoki millibar deb yuritiladi. Havo bosimi ham meteorologik elementlar singari doimo o`zgarib turadi. Haroratning pasayishi havo bosimining kamayishiga sabab bo`ladi. Chunki havo zarrachalari issiqlikdan kengayadi va sovuqlikdan torayadi. Shu prinsipga muvofiq havo harorati qancha yuqori bo`lsa, havo zarrachalari shuncha kam, havo harorati qancha past bo`lsa havo zarrachalari miqdori ko`p, og`irligi ham yuqori bo`ladi. Havo bosimini simobli barometr bilan o`lchaymiz. Havo bosimi kenglikda, haroratga va balandlikka bog`liq holda o`zgaradi. Qarshi cho`lida minimum havo bosimi eng issiq oy iyulga to`g`ri kelib, ko`p yillik

oyi bosimi 960, 3 mbni, maksimum yanvarga to`g`ri kelib, 977,8 millibarni tashkil qiladi. Yoki iyul 722 mm bosim, yanvar oyida 735 mm bosimni tashkil etadi. S h amol asosiy meteorologik faktorlardan hisoblanib, iqlim va sovuq atmosfera havo massalarining almashinishi, harakati natijasida vujudga keladi. S h amol geografik tomonlar nomi bilan nomlanib esadigan tomoni va tezligi bilan harakterlanadi. Shuning uchun shamolni flyuger va animometr asbobllari bilan aniqlanib ball, metr / sekund o`lchov birligida o`lchanadi. Qarshi cho`lida shamol tezligining yuqori bo`lishining sabai, asosan atrofning tekis ochiq bo`lishidir. Bundan tashqari o`rmon, qoplagan maydonlarning kamligidir. Qarshida esadigan asosiy shamolning yo`nalishi yil mobaynida asosan, shimoliy, shimoliy – sharqiy sharqiy salbiy yo`nalishlardir. Qarshi cho`lida kunduzi shamol kuchayib kechga yaqin kuchsizlanadi. Kechasi shamol tinch holatga o`tadi kunduzi shamollar kuchayib, bazan chang to`zonlarni hosil qiladi. Changli shamollar tekislik qismida va tog` oldi rayonlarida sodir bo`lib, bazan haftalab davom etadi. Bu hildagi shamollar janub va janubiy sharqiy tomondan harakat qilib, garmsel bazan afg`on shamoli nomi bilan yuyuritiladi. Garmsel asosan iyun, iyul, oylarida kuchayadi. Qishloq ho`jaligi turli hil o`simlik va inson hayoti uchun qiyinchilik tug`diradi. Atmosfera havosida malum vaqtda malum miqdorda suv bug`lari mavjuddir. Chunki havodagi namlik havo harorati bilan bog`liqdir. Havo namligi 2 hil, yani, absolyut va nisbiy namlik. Absolyut namlik havo haroratsiga tebaranadi, nisbiy namlik haroratga teskari o`zgaradi. Havo namligi ham meteorologik elementlardan biri bo`lib, uni ham kuzatamiz. Havo namlligi psihometrik, gigrometr kabi asboblar bilan kuzatib boradi. Absolyut namlik o`zgarib borishi havo haroratining o`zgarib borishi bilan belgilanadi. Shuning uchun absolyut namlik haroratga to`g`ri proportsionaldir. Eng yuqori absolyut namlik iyul oyida bo`lib, 14,4 mb ni tashkil etadi. Eng kam absolyut namlik yanvar oyida bo`lib, 5,5 mb tashkil etadi. O`rtacha yillik absolyut namlik 8,1 mb ni tashkil etadi. Nisbiy namlik havo haroratsini yillik tebranishiga

teskari bo`lib, havo haroratsi ko`tarilsa nisbiy kamayadi. Havo harorati pasaysa nisbiy namlik ortadi. Eng yuqori nisbiy namlik yanvar oyida 80% ni tashkil etadi. Eng past nisbiy namlik avgust oyida bo`lib, 33% ni tashkil qiladi. O`rtacha namlik Qarshi cho`lida 56% ga tengdir. Bulutlilik havoda mavjud bo`lgan bulutlilik miqdori bo`lib, ball o`lchov birligida ifodalanadi. Bulutlilik iqlim elementlari asoslaridan biridir. Uning miqdori va harakteri atmosfera % bilan bog`liqdir. Qarshi cho`li maydonsida bulutlilik uncha ko`p emas. Yillik miqdori o`rtacha 3-4 ballni tashkil etadi. Qarshi cho`li sharoitida eng kam bulutlilik avgust, sentyabrda va iyul oylari hisoblanadi. Yuqori bulutlilik qish va bahorni boshlarida bo`lib, eng ko`p yog`in tushadigan davrga to`g`ri keladi. 6- jadval Bulutlilikning yillik tebranishi . Oylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII O`rtacha yillik Bulut ball. 6,4 6,8 6,2 5,9 3,7 2,2 1,0 0,5 1,0 2,5 4,6 6,2 3,8 Jadvaldan ma`lumki, yillik maksimum bulutlilik fevral oyi 6,8 ballni tashkil qiladi. Minimum avgust 0,5 ball. O`rtacha yillik bulutliki 3,8 ballga tengdir. Bulutlilikni mavsumiy tebranishi quyidagi jadval. 7 - jadval Bulutlilikni mavsumiy tebranishi Fasllar qish bahor yoz Kuz Ball % 41,6 33,6 8,6 17,2 Maksimum bulutlik qish fasliga to`g`ri kelib 41,6% ni minimum yoz da 8,6 % ni tashkil qiladi. Bulutlik Qarshi cho`li maydonsi uchun unchalik harakterli emas. Havo namligiga nisbatan hisoblangan. Havo ochiq kunlar 189 kunni tashkil

qiladi. Buhoro shahrida 168 kun, Qarshida 46 kun, Samarqandda 67 kunni tashkil qiladi. Atmosfera yog`inlari iqlim faktorlaridan biri bo`lib, kondensatsiya protsessi tufayli harorat, bug`lanish miqdoriga bog`liq holda vujudga keladi. Yog`inlarning yillik miqdori yildan-yilga o`zgarib turadi. Ayrim yillari Qarshi cho`li va uning atroflarida yog`ingarchilik normadan yuqori bo`lgan 318,7 mm, boshqa normadan juda kam yani 140, 9 mm. Shunday qilib, atmosfera yog`inlarining o`rtacha ko`p yillik miqdori 219,9 мм ni tashkil qiladi. 8 - jadval Qarshi cho`lida oylar bo`yicha yog`inli kunlar soni yiliga o`zgarishini jadvaldan ko`rish mumkin. Oylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII yillik O`rtacha oylar, kun 9 10 10 11 2 1 - - - 2 8 10 63 Jadvaldan ko`rinib turibdiki eng yog`inli davr qish va bahor oylariga to`g`ri keladi. Qishda butun yog`inlarning 46% bahorda 47%, yozda va kuzda atigi 7% ni tashkil qiladi. Qarshi cho`li uchun ko`p yillik yog`inli kunlar miqdori tahminan 63- 65 kunni tashkil qiladi. Ayrim yog`inlarni o`lchash imkoniyatiga ega bo`lmaymiz. Bunday hollarni meteorologik stantsiyalarda yog`in bo`lganligini qayd qilib quyadilar. Ko`p yillik kuzatishlar Qarshi cho`li uchun yiliga o`rtacha yog`ingarchilik 80 kunni tashkil etadi. Shundan 63 kunni yog`inlarni o`lchash imkoniyatiga ega, 17 kunni esa o`lchash imkoniyatiga ega emas. Atmosfera hodisalari . Qarshi cho`lida tabiatning bu xodisasi xar yili asosan baxor oylarida takrorlanib turadi. Momaqaldiroq o`zining hosil bo`lishi jihatidan

yaqin va uzoq bo`lishi mumkin. Yaqin joyda xosil bo`ladigan momaqaldiroq metestantsiya maydonsida bo`lib, yog`in keltiradi. Bulduruq ko`pincha tuman bo`lganda suvning mayda tomchi va zarralari muzlaydi. Bazan bulduruq juda kuchli bo`lib, daraxtlarning sinishi, simlarning uzilishiga olib keladi. Qarshi cho`li va uning atroflarida bulduruq dekabr oyining oxirlari va yanvar oyining boshlarida sodir bo`ladi. Qarshi cho`lida bu xodisa juda qisqa va kamdir. Ob-havoning tinch, shamolsiz va vaqtida tong azonda yer yuzining o`ta issiq chiqarishi natijasida qattiq soviydi. Xavodagi suv bug`lari yer yuzasiga ishqalanishi natijasida to`yingan havoga aylanadi. Dastlabki sovuq zarracha tomchi xosil qiladi. Shudring tomchilarining diametri xar xil 0,2 mm dan to 0,003 mm gacha kattalikda bo`lishi mumkin. Qarshi cho`lida yillik shudring xosil bo`ladigan kunlar 105 kunni tashkil qiladi. Shudring bahor, yoz va kuzda vujudga keladi. Asosan xavoning haroratsiga bog`liq. Yoz kunlarida Qarshi cho`li va uning atroflarida shudring xar kuni kuzatiladi. Kuzda shudring miqdori bir muncha kamayib, uning o`rnini qirov egallaydi. Shudring Qarshi cho`lida yilning turli davrida turlicha taqsimlanadi. Qirov ham shudringa o`xshashdir. U havo haroratsi 0 grd. dan past bo`lganda xosil bo`ladi. Qirov ham o`lchab boriladi. maksimal qirovli kunlar kuz oyining oxirlari, qish oyining boshlariga to`g`ri keladi. Qarshi cho`li va uning atroflarida ba ` zan may oylarida xam qirov kuzatilganligi qayd qilingan. 2. 4 . Qarshi cho`lining agroiqlimiy resurslariga ta`rif Iqlim resurslari eng muhim tabiiy boyliklardan biri sanaladi. Har bir joyning iqlim sharoitlari bilan uning tuproq o`simlik qoplami ichki suvlari va aholining xo`jalik faoliyati bilan bog`liq. Iqlim sharoitlarini ilmiy jihatdan aniqlash qishloq xo`jaligini oqilona joylashtirish va to`g`ri ixtisoslashning zarur shartidir. Har bir joyning iqlim geografik joylanishiga va quyosh nurlarining tik yoki yotiq tushishiga, o`rganilayotgan joyning dengiz yuzasidan balandligiga, relef hususiyatlariga va boshqa omillarga bog`liq. Shuning uchun iqlim haqida fikr

yuritishdan oldin viloyatning geografik sharoiti haqida ma`lumot berish maqsadga muvofiqdir. Iqlimning bu hususiyatlari, hududning geografik joylanishiga va u bilan bog`liq bo`lgan quyosh issiqligiga, havo massalarining almashinishiga atmosfera sirkulyatsiyasiga va yer yuzasining tug`ilishiga bog`liq. Geografik o`rniga ko`ra Qashqadaryo viloyati Yevrosiyo materigining ichki qismida, o`rta osiyo tabiiy geografik o`lkasining markazida joylashgan quyi kengliklardan rayonlar qatoriga kiradi . S h unga ko`ra quyosh yilning ko`p davrida gorizont ustida baland turadi, ko`p yoritadi va isitadi. Qashqadaryo viloyati hududida quyosh nur sochib turadigan davr ancha davom etadi va o`rta hisobda 2600-3000 soatga to`g`ri keladi. Quyoshning haqiqiy yoritadigan davri yoritish mumkin bo`lgan davrga nisbatan qishda 35-50 foizni, yozda esa 80-90 foizni tashkil etadi. Qishda bu davrning kamayishi bulutli kunlarning ko`payishiga bog`liq. Quyosh baland turib uzoq davr yoritganligi natijasida viloyat hududi ko`pgina yillik yalpi miqdori 6700-7000 md m/m kv dan kam bo`lmaydi. Issiqlikning tushishi yozda qishga qaraganda 4-5 marta ko`p. Shuning uchun yoz oyida issiqlik yuqori bo`lib kam, o`zgaruvchan bo`ladi. Qish oylarida esa quyosh radiatsiyasi susayadi, har bir kirib kelgan havo massasi harorati va umuman ob havoni tez o`zgartira oladi. Bundan tashqari noyabr o`rtalaridan to fevralning o`rtalarigacha quyoshdan keladigan issiqlikka qaraganda yerning nur sochish yo`li bilan yo`qotgan issiqligi ko`proq bo`ladi. Bu ma`lum darajada qish oylarining birmuncha sovuq bo`lishiga olib keladi. Quyosh radiasiyasi iqlim sharoitlarining tashkil topishida muhim omillardan biri bo`lishi bilan bir qatorda viloyatimizning eng katta tabiiy boyliklaridan hisoblanadi. U eng qimmatli issiq-sevar o`simliklarni yetishtirishga, paxtachilik bog`dorchilik, uzumchilikni rivojlantirishga imkon beradi. Hozirgi vaqtda viloyatda quyosh radiasiyasidan uylarni isitishda, issiqhonalarda sabzavot mahsulotlarini yetishtirishda va xalq ho`jaligi boshqa tarmoqlaridan foydalanilmoqda. Quyosh nurlarining viloyatimiz sharoitida shifobahshlik ahamiyati katta, undan sog`liqni yahshilash va davolash maqsadida

keng foydalanilmoqda ochiq havoda quyosh vannasi qabul qilish kasallarga ham sog`lom kishilarga ham foydalidir. Quyosh vannalarini qabul qilgan kishining organizmi ancha chiniqadi, kayfiyati ya x shilanadi, kasalliklarga bardosh bera oladigan bo`ladi. Suyak va bo`g`in hastaliklari, teri kasalliklarni, har hil yaralarni, rahit va boshqa bolalar kasalliklarini davolashda yaxshi natijalar berayapti. Havo massalarining almashinib turishini aniqroq ko`z oldimizga keltirish uchun yilning eng keskin farqlanadigan qish va yoz fasllari haqida fikr yuritish maqsadga muvofiq. Qishda osiyoning aksariyat qismini qamrab olgan Osiyo maksimumining vujudga kelish tufayli O`rta Osiyoga shimoli-sharq tomondan sovuq va quruq kontinental havo massalari kelib turadi. Orografik to`siqlarning yo`qligi tufayli bu sovuq havo massalari O`rta Osiyoning g`arbiy va janubiy rayonlariga bemalol kirib kela oladi. Shu vaqtda viloyat bir muncha sovuq mo`tadil havo massasi bilan qoplanadi. Qashqadaryo viloyatida ham iqlim sharoitlarining vuj u dga kelishida uning relefi muhim iqlim hosil qiluvchi omildir. Relyef ayniqsa atmosfera yog`inlarining hududiy taqsimlanishi, namlanish darajasi va boshqa meteologik sharoitlar katta tasir ko`rsatadi. Viloyatning iqlim sharoitlariga antrapogen. Omillar ham ma ` lum darajada tasir etadi. Aholining ho`jalik faoliyati natijasida katta maydonlarda yer yuzi o`zgaradi. Minglab gektar yerlar haydaladi, sug`oriladi, ekinlar ekiladi, kanallar, suv omborlari, temir va tog` yo`llar, shahar va qishloqlar quriladi. Natijada issiqlik, namlik shamolning kuchi ham bir muncha o`zgaradi. X ususan katta o`zgarishlar suv bilan ya x shi taminlangan, o`simlikka boy bo`lgan vo h alarda kuzatiladi. Bu yerlarda yozda harorat atrofdagi cho`llarga nisbatan 1, 5 0 -3 0 past, nisbiy namlik 10-15% oshiq. Ma`lumki, havoning yillik o`rtacha harorati muayyan joyning issiqlik rejimi haqida tasavvur hosil qilishga yordam beradi, yillik o`rtacha harorat viloyatning dengiz yuzasidan 500-600 m gacha bo`lgan balandlikda joylashgan tekislik va tog` oldi rayonlarida shimolda 15 0 (kitob), janubda 16,1 0 (G`uzor) bo`lib, sharqqa tomon relefning balandlashib borishga bog`liq holda pasayadi. 1000 m blandlikda

o`rtacha yillik harorat viloyatning shimolda 13 0 , janubda 14 0 , 1500 m balandlikda 11-12 0 , 2000 m balandlikda esa 9-10 0 teng. Qashqadaryoning tekislik mintaqasida va tog` oldi rayonlarida eng sovuq oyning o`rtacha harorati shimolda 0 0 dan janubda 1 0 ga o`zgaradi. Faqat Qarshi shahri atrofida yanvarning o`rtacha harorati 0 0 dan pastroqda. Yanvarning o`rtacha harorati viloyat hududning tekislik va tog` oldi qismlarida musbat ko`rsatkichga ega bo`lib, quyoshni Buhoro viloyatiga nisbatan iliqroq va Surxondaryo viloyatining tekisliklariga qaraganda biroz sovuqroqdir. Ayrim yillarda qish iliq kelganligi tufayli o`simliklar vegetatsiya bu faslda ham davom etadi. Bunday qishlar iqlimshunos olim L.N. Babushkin taklifiga ko`ra “Vegetatsiyali” qishlar deb yuritiladi. Shunday qishlarda o`simliklar deyarli sezilmasdan rivojlanib boradi. Bahorda esa tez o`sib ketadi. “Vegetatsiyali” qishlar ayniqsa kuzda ekilgan ekinlar uchun foydalidir. Shunday qilib qishlar bilan bir qatorda O`rta Osiyoga Arktika havo massalarining kirib kelishi natijasida ayrim yillarda havo keskin soviydi, haroratning absolyut minimumi -22 0 -29 0 gacha pasayadi. Bunday qattiq sovuqlar ancha kam bo`lsada 20-30 yilda bir marta mevali daraxtlar va toklar uchun bir qadar xavflidir. Yog`inlarning ko`p yoki oz tushishida shu joyning geografik o`rni, havo tsirkulyatsiyasining hususiyatlari va relefi muhim rol o`ynaydi. Yillik yog`in miqdorining taqsimlanishi relef bilan uzviy bog`langan. Eng kam yog`in miqdori viloyatning g`arbiy qismdagi tekisliklarga to`g`ri keladi. Sharqqa tomon balandlikni orta borishi bilan yillik yog`inlarning miqdori ham sezilarli darajada orta boshlaydi. Yog`inlar yil davomida nihoyatda notekis taqsimlanadi. Vil o yatning tog`li va tog` oldi mintaqalarida eng ko`p yog`in bahor oylarida tushadi. Yillik yog`in miqdorining 45-50% i bahorda, 37-40% i qishga, 10-15% i kuzga va atigi 2-3% i yozda to`g`ri keladi. Yog`inlarning qish va bag`orda ko`proq yog`ishi qishloq ho`jaligi uchun ancha qulaylik tug`diradi. Chunki bu paytlarda suv kam bug`lanib, o`simliklar va bahorgi ekinlarning o`sishi uchun sharoit yuzaga keladi. Yoz

oylarida yog`ingarchilikni bo`lmasligiga qishloq xo`jalik ekinlarini su`niy sug`orish taqozo etadi. Xulosa qilib aytganda viloyatimizning iqlimiy imkoniyatlarini yana ham chuqur o`rganib, ulardan to`g`ri foydalanish, xalq xo`jaligini rivojlantirishga katta imkoniyatlar yaratadi. Iqlim elementlarining ho`jalikni turli tarmoqlarida foydalaniladigan modda va energiyasi miqdori iqlim resurslarini hosil qiladi. Iqlim resurslari ayniqsa qishloq ho`jaligini rivojlantirish sharoitlarini belgilovchi asosiy tabiiy resurslardan biridir. Shu sababli iqlimning bevosita qishloq ho`jaligida foydalaniladigan elementlari (radiatsiya, issiqlik va namlik) a g r o i q l i m resurslarini hosil qiladi. Har qanday iqlimi va iqlim resurslarining vujudga kelishida uning radiatsiya rejimi eng muhim omildir. Shuningdek, quyosh radiatsiyasi, ayniqsa fotosintetik radiatsiya (FFR), dehqonchilikning energetika negizini tashkil etadi. O`zining janubiy geografik o`rni tufayli Qashqadaryo viloyati O`zbekistonda quyosh yoritadigan soatlar miqdori (2 600 – 3 000 soat) eng ko`p bo`lgan joydir. Shu tufayli bu hududda quyoshdan keladigan issiqlik miqdori ham ancha katta. Hisoblarga ko`ra, viloyatning tekislik qismida yalpi radiatsiyaning miqdori har 1 m 2 ga 6700 – 7100 MDJ ga, fotofaol radiatsiyaning (FFR) yillik jami esa 3300 MDJ ga teng. Issiqlik energiyasining manbai bo`lgan quyosh radiatsiyasining kattaligi o`simliklarning hayotiy faoliyatining asosini tashkil etuvchi issiqlik resurslarining ham katta bo`lishiga sabab bo`ladi. Qashqadaryo viloyati hududida quyosh radiatsiyasining yalpi issiqlik miqdori dekabrda taqriban 100 – 115 MDJ/m 2 ni, iyulda 634 – 635 MDJ/m 2 va yil davomida 4000 – 4 450 MDJ/m 2 ni tashkil etadi. Bu yerda quyosh va atmosfera radiatsiyasidan hosil bo`ladigan issiqlikning o`rtacha jami 6100 – 6600 MDJ/m 2 ni tashkil etadi. Radiatsiya balansining yillik miqdori esa 2800 MDJ/m 2 atrofida bo`ladi.

Radiatsiya resurslari bilan issiqlik resurslari bevosita bog`liq.viloyat hududida havo haroratini taqsimlashdagi tafovutlar yer yuzasining tuzilishiga bog`liq (5 - jadval). Yillik o`rtacha harorat 500 – 600 m balandliklarga qadar joylashgan tekisliklarda va adirlarda shimolda 15 0 , janubda 16, 1 0 bo`lib, gipsometrik sathning (yuzaning) balandlashuviga bog`liq holda shrqqa tomon pasayib boradi. 1000 m balandlikda o`rtacha yillik harorat viloyatning shimolida 13 0 , janubida 14 0 , 1500 m balandlikda 11 – 12 0 , 2 000 m balandlikda esa 10 0 teng. Issiq iqlimli hududlar uchun uzoq davom etadigan vegetatsiya davrida issiqlik miqdorining katta bo`lishi va haroratlarning yuqoriligi katta tabiiy ne`matdir. Issiqlik (termik) resurslarni baholashda G.G.Selyaninov va F.F.Davitaya tomonidan tavsiya qilingan ko`rsatkich (indek, koeffitsient) – faol (ijobiy) haroratlarning jami ko`ng qo`llaniladi. O`rtacha kunlik haroratlar 5 0 oshganda o`tlar, 10 0 oshganda esa barcha madaniy ekinlar vegetatsiya qila boshlaydi. Shu sababli 5 0 va 10 0 dan yuqori bo`lgan davrdagi faol haroratlarning jamini (yig`indisini) hisobga olish muhim amaliy ahamiyatga ega. O`rta Osiyoning tekisliklari tog` oldilarida olib borilgan meteorologik kuzatishlar ma`lumotlarni tahlil qilish o`rtacha kunlik haroratning 5 0 dan oshishi qish faslining tugashi va bahor faslining boshlanishi, 5 0 tushishi esa kuz faslining tugab, qish faslining boshlanishi, 20 0 dan oshishi esa bahor faslining tugashi va yoz faslining boshlanishi, 20 0 dan pastga tushishi esa yoz faslining tugashi va kuz faslining boshlanishi deb hisoblashga asos bo`ladi. Qashqadaryo viloyatining tekislik va tog` oldi hududlarida 14 – 26 – fevraldan boshlab havoning o`rtacha kunlik harorati 5 0 dan osha boshlaydi. O`rtacha baland tog` yonbag`irlarining quyoshga nisbatan ekspozitsiyasiga bog`liq holda 5 0 yuqori bo`lgan faol haroratlarning jami pastdan yuqori tomon 4 000 – 3 800 0 dan 3 000 – 2 800 0 gacha kamayadi. Baland tog`larda 3000 m gacha bo`lgan balandliklarda bu ko`rsatkich 1000 0 dan oshmaydi,

3 000 – 4 000 m balandliklar oralig`ida esa 350 – 450 0 ni tashkil etadi. Tekislik va tog` oldi hududlarida 5 0 dan yuqori bo`lgan faol haroratlarning jami 5 000 0 dan kam bo`lmaydi, eng yuqori ko`rsatkichlar esa adirlar uchun (G`uzor 5 750 0 ) xos. O`rtacha kunlik haroratning 5 0 yuqori davrining ko`rsatkichlari 5 – jadvalda berilgan. Viloyatning tekislik va tog` oldi adirlarida havoning o`rtacha kunlik haroratining 10 0 dan yuqori bo`ladigan kunlar 225 – 240 kunni tashkil etgan holda faol haroratlarning jami 5 000 – 5 250 0 bo`ladi (5 – jadval). Qashqadaryo viloyati doirasida atmosfera yog`inlari mavsumiy va hududiy jihatdan notekis taqsimlanadi (6 – jadval). Yog`inlarning katta qismi kuzgi – qishgi – bahorgi davrda tushadi, yoz esa quruq bo`ladi. Yillik yog`inlar miqdorining 45 – 50 % i bahor oylariga, 37 – 40 % i qishga, 10 – 15 % i kuzga (sentabr - noyabr) va atigi 2 – 3 % i yozga (iyun - avgust) to`g`ri keladi. Yoz mavsumining quruqligi, yuqori haroratlar, bug`lanish miqdorining kattaligi viloyat hududining katta qismida ho`jalik ekinlarini yetishtirishni sun`iy sug`orish asosida tashkil etishni taqozo etadi. Chunki issiqlik va namlik resurslari orasida juda katta nomutanosiblik mavjud (7 – jadval) Qashqadaryo viloyatining agroiqlim hususiyatlarini ifodalovchi ayrim ko`rsatkichlar keltirilgan. 10 - jadval Qashqadaryo viloyatida atmosfera yog`inlarining mavsumiy taqsimlanishi Meteorologik stansiya va yomg`ir o`lchash punktlari Y o g` i n m i q d o r i, mm da I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yil Muborak 21 20 34 26 13 2 1 0 0 4 10 15 146 Koson 30 28 43 34 14 1 0 0 0 6 18 26 200 Qarshi 34 34 50 38 17 1 0 0 0 6 20 29 229 Nishon 28 26 42 32 13 1 0 0 0 6 17 25 190 Qoratikon 40 37 58 45 18 1 0 0 0 8 24 34 265

Chimqo`rg`on 24 43 75 76 26 1 0 0 0 8 36 40 329 Chiroqchi 52 59 85 59 26 4 0 0 0 7 29 48 370 Qamashi 49 58 81 56 25 4 0 0 0 7 28 46 353 G`uzor 44 47 69 49 20 2 0 0 0 7 24 39 302 Kitob 64 69 101 80 43 10 2 1 5 37 59 69 535 Dehqonobod 38 50 67 55 31 3 0 1 0 8 26 36 315 Shahrisabz 81 88 129 102 54 13 2 2 7 41 75 88 682 Ishkent 30 55 97 106 42 8 0 1 0 8 38 38 424 Tatar 49 63 102 98 54 15 0 2 0 15 39 49 487 Oqrabot 42 54 87 92 50 8 0 0 0 8 33 42 417 Toshqo`rg`on 39 52 82 91 52 17 4 4 2 17 35 39 434 Severtsev muzligi 30 68 78 136 112 26 14 11 5 25 58 40 603 2008 va 2009 yillarda viloyat b o `yicha o `rtacha haroratining 10 0 C va 12 0 C dan o`tish sanalari to`g`risidagi malumotlarga nazar tashlaydigan b o `lsak 2008 yil havo haroratining 10 0 C o `tish sanasi 27 fevral, 2009 yil 9 mart, to`g`ri kelgan b o `lsa tuproqda haroratning 12 0 S dan o `tish sanalari 2008 va 2009 yil 11 martiga to`g`ri kelgan. Shuni takidlab o`tish joizki, yuqorida Qashqadaryo viloyatiga misol sifatida G`o`za o`simligiga oid mavsumiy agrometeorologik sharh haqida qisqacha malumot berdik. Chunki agrotehnologiyaning hamma sharoitga muvofiq keladigan yagona ko`rsatmasi yoki tavsiyasi bo`lmaydi. [2]. Hulosa qilib shuni aytish mumkinki fermerlarga har hil agrometeorologik sharoitda G`о`zadan yuqori va ertagi hosil olishni taminlaydigan agrotehnik tadbirlar ishlab chiqishda va ularni hayotga tadbiq etishda yordam berishdan iborat.

Ham tekislik, ham tog`li hududlar doirasida joylashganligi uchun Qashqadaryo havzasi O`rta Osiyoning agroiqlimiy rayonlashtirish tuzilmasida tekislik agroiqlim rayonlari guruhi va tog`lik agroiqlimiy rayonlari guruhi alohida-alohida ajratiladi. Bunday bo`lishning negizida tekisliklarda namlik va issiqlikning hududiy o`zgarishi omili, tog`larda esa iqlim elementlarining balandlik zonalanish qonuni asosida tarqalish sababi yotadi. O`rta Osiyo agroiqlimshunoslik ilmining asoschilaridan biri L.N Babushkin Qashqadaryo havzasining tekislik qismini uchta yani quyi Qashqadaryo, G`uzor va Shahrisabz agroiqlimiy rayonlariga ajratadi. Joyning relefiga bog`liq ravishda agroiqlim elementlarining miqdoriy k o `rsatkichlarida ifodalangan farqlar bu ajratilgan rayonlarning har birida aniq namoyon bo`ladi. Chunki meteorologik elementlarning harorat va yig`in miqdori kabi ko`rsatkichlari rayonlarning yer osti tuzilishi, geografik o`rni kabi joyning sof tabiiy geografik omillari bilan birga ayni shu meteo elementlarning bir-birini taqozo etgan holdagi birikmalarga bog`liq bo`ladi. Harorat, atmosfera bosimi, havoning namligi bir-biri bilan chuqur aloqada malum bir miqdoriy k o `rsatkichida namoyon b o `ladi. S h unday ekan, bu ajratilgan agroiqlim rayonlarida meteorolgik elementlarning muayyan k o `rsatkichlarida namoyon b o `lish shart- sharoitlari bir- biriga o `hshamaydi. Garchi bu uchta agroiqlim rayonlari bir xil relefga yani tekislik relefiga ega bo`lsada harorat va namlikning o`zaro nisbatini shakllantiradigan joyning geografik kengligi, dengiz sathidan balandligi, havo oqimlari yo`lida joylashganligi va boshqa iqlimiy omillar tasir ko`rsatishi jihatdan bir-biridan farq qiladi. Darhaqiqat, o`simlik va hayvonot hayoti uchun zarur bo`lgan yorug`lik, issiqlik va namlik kabi birinchi darajali omillarga shamol, bulutlik, atmosfera namligi, qurg`oqchilik kabi ikkinchi darajali omillar tasir ko`rsatadi. Agroiqlimshunoslik o`simlikning o`sishiga, rivojlanishiga, hosil to`plash va sifatiga iqlimning tasirini, chorvachilikning mahsuldorligini oshirishda iqlim sharoitlaridan to`la foydalanish, hamda agroiqlim sharoitlarining vaqt mobaynida o`zgarish masalalarini tadqiq etadigan fan bo`lganligidan organizmlarning

ekologik omillarini tahlil etadi. Shuning uchun Qashqadaryo havzasida alohida agroiqlim rayoni sifatida ajratilgan quyi Qashqadaryo aniqrog`i Qarshi cho`lining aniq maydonini ishg`ol etgan Nishon tumani va unga tutash hududlarining agroiqlim hususiyatlarini tahlil etish qishloq ho`jalik ishlab chiqarishini yanada yuksaltirish jihatdan dolzarb masala hisoblanadi. Tuman 1,9 ming km. kv yoki 191000 gektar maydonga ega bo`lib, qishloq ho`jalik mahsulotlarni yetishtirishda viloyatning yetakchi tumanlaridandir. Qarshi cho`li hududida ekinlar va chorva mollari uchun ekologik sharoit sanalmish tabiiy muhitning qator o`ziga hos tomonlari bor. Avvalo tuman Qarshi cho`lida dastlabki tashkil etilganiga qaramay atigi uning to`rtdan bir qismi maydoni yani 55600 gektari haydaladigan yerlar, qolgan boshqa hududlari yil bo`yi yaylov sifatida foydalaniladigan tabiiyligi chuqur o`zgarishga uchramagan yerlardir. Tumanning yana bir hususiyati viloyatning janubida, bir tomondan fadimiy sug`orma dehqonchilik mintaqasi bilan qumloq-toshloq Sandiqli cho`li oralig`ida joylashganki, janubi-G`arbdan keluvchi quruq va issiq shamollar tasiri kuchli, ammo shimoli-G`arbidagi sovuq shamollar biroz o`zgargan holda yetib keladi. Amudaryodan suv oladigan Qarshi bosh kanali va uning tarmog`i Kasbi kanali tuman hududi orqali o`tadi. Ayni vaqtda viloyatdagi kollektor orqali tuman hududidan o`tadi. Geografik o`rni bilan bog`liq, bunday geografik –ekologik jihatlar Nishon tumaning agroiqlim hususiyatlarini murakkablashtirib, tumanda qishloq ho`jalikni yuritishda qo`shimcha tadbirlar olib borilishini taqozo etadi. Yana bir jihat shuki, tuman yerlari shimoli –G`arbdan janubi –G`arbga tomon dengiz sathidan 450 metrdan 250 metrgacha pasayib boradi. “Oqltin”, “Navbahor”, “Shirinobod”, “Do`stlik”, “Samarqand” kabi xo`jaliklarning yerlari sharqda adirlarga ulanib ketganligidan dehqonchilik maydonlarida tuproq eroziyasi rivojlanishiga olib kelgan. Ko`rsatib o`tilgan tabiiy geografik va antropogen omillar tasirida bo`lgan Nishon tumaning hududini agroiqlim jihatdan baholash viloyat ekologik geografiyasining tadqiq etilishi zarur bo`lgan muhim sohasi hisoblanadi.

O`simlik va hayvonlarning rivojlanishi, ular mavjud bo`lgan muhitning haroratiga bevosita bog`liq bo`ladi. Organizmning rivojlanishi boshlanadigan eng past harorat (shu haroratdan past b o `lsa rivojlanmaydi) biologik nol deb ataladi. Rivojlanish boshlangan harorat ko`rsatkichidan to rivojlanishning yuqori darajasiga, organizmning o`ziga berilgan barcha funktsiyalarini-(unib chiqish, gullash, o`sish, urug` yetilishi) bajarish uchun zarur bo`lgan harorat yig`indisi samarador harorat deyiladi. Odatda ko`pchilik organizmlarning, masalan, yovvoyi o `tlarning rivojlanishi +5 haroratdan boshlanadi. Organizmlar o`ziga berilgan biror funktsiyasini bajarishi (masalan, daraht mevasining pishib yetilishi) uchun harorat yig`indisi necha kunda to`planishi R=E/T-t Formulasi orqali hisoblab topiladi. Bunda p-kunlar soni, Ye-harorat summasi, T- mazkur organizm rivojlanish davrining doimiy harorati, t-rivojlanishning eng past harorati. Boshqacha aytganda, doimiy haroratni ayirib, zarur harorat yig`indisi ayirmaga bo`linib, necha kunda bu o`simlik yetilishi aniqlanadi. Tabiiy namlanishi bilan bog`laganlar. Yillik yo g `in miqdori tashkil etadi. Tushadigan yog`in miqdori o`simliklarning o`sishi uchun ularning ildizlari orqali qabul qilishidan tashqari yer ustidan bug`lanishga ham sarflanadi. Organizmlar rivojlanishi uchun hududning tabiiy namlanish yani o`simliklarning namlik bilan taminlanishi sohasida V.Kyoppen, Ye.Martonn, R.Lant S.S.Neustruev va boshqalar mashhur geograf olimlar tadqiqot olib borib, “ yog`in omili” ekologik tushunchasi ko`rsatkichini ishlab chiqqanlar. G.T. Selyaninov 1930 yillarda gidrometrik koeffisent (namlik –issiqlik nisbati samarasi) ko`rsatkich tushunchasini ishlab chiqdi. Yovvoyi va amdaniy o`simliklar asosan sutkalik harorat +10 darajadan yuqori bo`lganda jadal rivojlanishni hisobga olib, shu ko`rsatkich eng past harorat sifatida qabul qilingan. +10 darajadan yuqori harorat bilan taminlangan yilning issiq oylaridagi yog`in miqdorining shu oylardagi harorat yig`indisini o`n baravarga kamaytirgan holdagi nisbatini gidrotermik koeffitsenti deb atagan. Agar gidrotermik koeffitsent birdan kam bo`lsa, vegetatsiya davrida nam yetishmasligi, qurg`oqchilik sharoit, birdan

ikkigacha namlik yetarli, ikkidan yuqori bo`lsa namlanish ortiqcha bo`lgan muhit ro`y beradi. Gidrotermik ko`rsatkich muhim agroiqlim ekologik omil bo`lganligidan, bu sohada rus olimlari A. L. Shatskiy, N.N.Ivanov va boshqa tadqiqotchilar ham sug`orma dehqonchilik hududlari misolida tadqiqot olib borganlar. Shuni aytish lozimki, jazirama issiq bo`ladigan O`zbekistonning tekislik qismida ob-havo rejimi hamma vaqt ham o`simliklar uchun yetakchi omil bo`lavermasligi mumkin, chunki ko`pincha yovvoyi o`simliklar bu davrda o`z vegetatsiyasini nihoyasiga yetkazadilar. Sug`orma dehqonchilik, avvalo pahtachilikni yuritish manfaatlari yuzasidan iqlimiy omillarni baholashda tabiiy yogin omili o`z ahamiyatini yo`qotadi, chunki g`o`za issiqsevar o`simlik bo`lib, uzoq vegetatsiyani talab qiladi. Shu sababli yilning issiq davri ko`rsatkichlari muhim ahamityatga ega. Shu nuqtai nazardan yoru g `lik va issiqlik mo`l bo`ladi. O`zbekiston uchun termik resurslarining asosi ko`rsatkichi sifatida ijobiy haroratning yig`indisi olinadi. Shu bilan birga butun O`rta Osiyo hududida bo`lganidek, Qarshi cho`lida vegetatsiya davri ya`ni yilning issiq va sovuq davriga bo`linadi. Yilning sovuq davri-ohirgi sovuq (25-mart) bilan birinchi sovuq (26-oktabr) o`simliklar o`z tashqi vegetatsiyasini namoyon etmay qishki uyquga ketadigan davrdir. O`rtacha sutkalik turg`un +5 darajadan boshlab yuqori bo`lgan kundan yilning issiq davri yani vegetatsiya davri boshlanadi. Yilning sovuq fasli bu yerda barqaror bo`lganligidan o`simliklarning bazilari rivojlanishda davom etadi. L.N. Babushkin “vegetatsiyali qish” nomli agroiqlim tushunchasini fanga kiritgan. Hamma sovuq yillar 100 foiz deb olinsa “vegetatsiyali qish” Qarshida 56%, G`uzorda 80% ni tashkil etadi. Qarshidan atigi 25-80 km janubda joylashgan Nishon tumani hududida 58-62 % ni tashkil etishi mumkin. Nishon tumani Qashqadaryo tekislik qismining eng issiq zonasida joylashganligidan haroratning ijobiy yig`indisi 5000 darajani tashkil etadi. Yuqorida aytganimizdek, gidrotermik koeffitsent (GTK) 1 dan past bo`lsa, bug`lanishdan yog`in miqdori kam bo`ladi. Ko`pchilik agroiqlimshunoslar fikricha, GTK 0,5 dan yuqori bo`lsa lalmi dehqonchilik qilish mumkin deb

hisoblaydilar. L.Babushkin GTK ni sug`orma ekinlarning turlariga tadbiq qilishni asoslab bergan. Nishon tumanida sug`orma dehqonchilik qilinadigan maydonlar dengiz sathidan 280-450 metr balandlikda joylashganligi sababli juda issiq va quruq gidrometrik zonaga kiradigan, termik resurslar 5300-4900 daraja, GTK 0,5 dan kichik bo`ladi. Bunday agroiqlim sharoiti pahtaning kechpishar, ingichkatolali navlarini yetishtirish uchun juda qulaydir.Termik resurslardan foydalanish koeffitsenti –TRFK -1, 20 -1,12 ga teng. Tezpishar g`o`za navlari ekilganda TRFK -1,41 -1,36 ga teng bo`ladi. Beda uchun Nishon rayoni juda qulay bo`lib, uni bir yilda 5-6 marta o`rib olish mumkin. Uzumning kechpishar navlari yetishtirish uchun TRFK -145-1,38 ertapishar navlari yetishtirish uchun esa TRFK -1,93 -1,85 ga teng bo`lib, termik imkoniyatlardan foydalanishda Qamashi va Yakkabog` tumanlarining tog` oldi zonasidan ikki baravar ortiqdir. Sholi ekkanda TRFK -1,38 -1,60 bo`lishi talab etiladiki, bunday imkoniyat Nishon tumaning sug`orma maydonlarida suv bo`lganda sholidan mo`l hosil olish uchun to`la yetarlidir. Ammo Nishon tumani bahorikor g `alla uchun bir muncha noqulay, ertapishar don ekinlaridan hosil olish kafolati 15 - 60 foiz. Tabiiy imkoniyatlar bor-yo`g`i 0,60 - 0,95 ni tashkil etadiki, namning yetishmasligi, jazirama issiqning erta boshlanishi kabi holatning mavjudligi bahorikor donchilik uchun noqulaylik tug`diradi. O`simliklarning to`liq rivojlanmay turishi bir yilda o`rtacha 20-20 kun, mutloq maksimal harorat 27 daraja, o`simliklar faol vegetatsiyasining fevral o`rtalaridan boshlanishi, tuproqda qishki, kuzgi, bahorgi, maksimum nam to`planishining barqaror muddati martning birinchi dahasidan boshlanishi, tuproqning quruqlashuvi may oyidan boshlanishi kabi agroiqlimiy imkoniyatlar Nishon tumani va umuman Qarshi cho`lida pahta bilan bir qatorda sug`orma dehqonchilikni yanada kengaytirish imkonini beradi. Yuqoridagilarda hulosa qilgan holda demak, Nishon tumani paxtachilik, uzumchilik, yem-hashak ekinlari va sug`orma dehqonchilik eng qulay agroiqlim resurslari mavjudligi bilan ta`riflanadi.

Iqlim va agroiqlim bo`yicha mavjud adabiyotlarni tahlil qilish asosida Qashqadaryo agroiqlim okrugining tekislik qismida 2 ta, tog` oldi – tog`li qismida 2 ta agroiqlim rayonini ajratish mumkin. Tekislik rayonlari Qashqadaryo okrugining absolyut balandligi 280 m dan 500 m gacha bo`lgan g`arbiy qismini o`z ichiga oladi. Tekisliklar uchun cho`l landshaftlarini tarkib topishiga imkon beradigan juda issiq iqlim sharoitlari xos. Issiqlik sharoitlariga ko`ra a) juda issiq (faol haroratlar jami 5000 0 dan ziyod) va b) mo`‘tadil issiq (4500 – 5000 0 ) zonalarga mansub yanvarning o`rtacha harorati tekislikning katta qismida 0 dan yuqori, faqat Qarshi shahri va uning atrofida -2,0 0 . absolyut minimum (o`rtachasi) -25 . . . -29 0 gacha pasayadi. Haroratlarning absolyut maksimumi 47 – 49 0 , yillik yog`inlarning miqdori 150 – 200 mm. Iqlim sharoitlarining ichki tafovvutlariga ko`ra tekisliklarda: 1) Sandiqli va 2) Qarshi agroiqlim rayonlari ajratiladi. Sandiqli agroiqlim rayonining katta qismi Turkmaniston Respublikasi hududida joylashgan Sandiqli qumli cho`lini o`z ichiga oladi. Bu rayon Qarshi agroiqlim rayonidan janubi - g`arbda joylashgan. Sandiqli qumli cho`li Qizilkum va Qorakum cho`llari orasida joylashgan va ularni tutashtirib turadi. Biroq, vujudga kelishiga ko`ra Qorakum cho`liga yaqin turadi. Sandi q li rayoni abs o lyut balandligi 200-300 m bo`lgan q umli massivdan iborat. Issiklik sharoitlariga ko`ra juda issiq zonaga mansub bo`lgan Sandiqli rayonida faol haroratlarning jami 5100-5200 0 . Hidrotermik koeffitsiyent (Selyaninov bo`yicha) 0,10-0,15. Namlanish sharoitlariga ko`ra Sandiqli rayoni o`ta quruq zonaga mansub. Qarshi agroiqlim rayoni shimol va shimoli – g`arbda Qizilqum okrugining rayonlari, g`arbda, shimoli - sharqda Shahrisabz – Kitob, janubi - sharqda G`uzor – Dehqonobod rayonlari bilan chegaradosh. Rayonning sharqiy chegarasi och tusli bo`z tuproqlarning yuqori chegarasi bo`ylab, taxminan 500 – metrli izogipsa bo`yicha o`tadi (Balashova va b., 1962 y.). Qarshi rayoni 280 – 500 m balandlikka

ega bo`lgan qiya tekislik bo`lib, Sandiqli cho`liga nisbatan balandroq denudatsion sathga ega. Rayonda faol haroratlarning jami 5000 – 5300 0 ni tashkil etadi. Haroratlar +10 0 dan yuqori bo`ladigan davrdagi fotosintetik faol radiatsiya (FFR) miqdori 2723 MJ/ m 2 . Issiqlik sharoitlariga ko`ra rayon juda issiq (jazirama) zonaga mansub, qish juda yumshoq, yanvarning o`rtacha harorati -0,2 0 ... + 1,0 0 , absolyut minimum -22 0 ... -20 0 . Qor qoplami noturg`un, lekin ayrim yillarda 30 kunga qadar qor qoplami saqlanadi. Yoz issiq, absolyut maksimum 49 – 50 0 ni tashkil etadi. Yozda 50 kungacha qurg`oqchil bo`ladi. Yillik yog`inlarning o`rtacha miqdori 131 – 199 mm, hidrotermik koeffitsiyent 0,11 – 0,17. Bu rayon termik (issiqlik) sharoitlariga ko`ra juda quruq zonaga mansub. Qarshi rayonining agroiqlim sharoitlari sug`oriladigan dehqonchilik qilinadigan yerlarda qishloq xo`jalik ekinlaridan bir yilda 2 – 3 martagacha hosil olish imkonini beradi; erta pishar ekinlarni, g`o`zaning o`rta pishar (shu jumladan ingichka tolali) navlarini yetishtirish mumkin. Qorako`lchilikni rivojlantirish, sug`oriladigan yerlarda chorvachilikning oziqa bazasini vujudga keltirish imkoniyatlari katta. Qarshi cho`lida yetishtiriladigan mevalar (anjir, uzum, hurmo va b.) sershiraligi bilan ajralib turadi. Qashqadaryo agroiqlim okrugining Qarshi rayoni sharqda adirlarga va past tog`larga o`tadi. Qashqadaryo agroiqlim okrugining tog` oldi – tog`li rayonlari dengiz sathidan 500 m dan yuqorida joylashgan hududlarni o`z ichiga oladi. Bu hududlarda landshaftlarning balandlik zonalligi yaqqol ifodalangan. 500 m dan 1300 – 1400 m gacha bo`lgan adirlar va past tog`lar landshaft yarusi uchun boshoqli – har xil o`tli dasht va efemerli chala cho`llar xos. O`rtacha balandlikdagi tog`larga archazorlar, butazorlar va har xil o`tli – shuvoqli dashtlar zonasi to`g`ri keladi. Qashqadaryo agroiqlik okrugi doirasida baland tog` Hisor tizmasiga mansub bo`lgan tarmoqlarning eng baland qismlarini hosil qiladi. Baland tog`larga och

qo`ng`ir baland tog` tuproqlaria o`sadigan subalp o`tloqlari zonasi va qisman alp zonasi to`g`ri keladi. Past tog`lar mintaqasda qor qoplami cho`l tekisliklaridagiga nisbatan turg`unroq bo`lib, qishda 16 – 20 kundan 30 – 50 kungacha (sovuq qishli yillarda) saqlanadi. Turg`un qor qoplami hosil bo`ladigan joylar 1400 – 1500 m dan yuqorida joylashgan. Qashqadaryo agroiqlim okrugining tog` oldi – tog`li hududlari uchun issiqlik zonalarining o`ziga xos tuzilmasi mavjud. Bu hududlarda tog` yonbag`irlari bo`ylab pastdan yuqoriga tomon issiq (1500 – 50000), mo`‘tadil issiq (4000 – 45000), juda iliq (3000 – 40000), iliq (3000 – 35000), salqin (1000 – 30000), sovuq (1000 0 dan kam) zonalar almashinadi. Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, issiqlik zonalarining chegaalari balandlik mintaqalarining chegaralariga mos tushmaydi. Tog` oli – tog`li hududlarda tabiiy namlanish sajiyasiga ko`ra mo`‘tadil quruq (Selyaninov GTKi – 0,25 dan 0,30 – 0,32 gacha), qurg`oqchil (0,30 - 0,50), nam (0,50 dan yuqori) zonalar ajratiladi. Tog`larning 900 – 1000 m dan yuqoridagi nam zona doirasidadir. 6 – jadvalda tog`larning balandlik yaruslari bo`yicha ayrim iqlim ko`rsatkichlari keltirilgan. Iqlim sharoitlarining ichki tafovvutlariga ko`ra Qashqadaryo okrugining tog` oldi – tog`li qismida ikkita agroiqlim rayonini ajratish mumkin: 1. Shahrisabz – Kitob agroiqlim rayoni. 2. G`uzor – Dehqonobod rayoni. Shahrisabz – Kitob agroiqlik rayoni shimolda Quyi Zarafshon okrugining va sharqda O`rta Zarafshon okrugining rayonlari va g`arbda Qarshi janubi – sharqda G`uzor – Dehqonobod rayonlari bilan chegaradosh. Rayonning janubiy chegarasi Hisor tizmasini g`arbiy tarmoqlarining suvayirg`ichlari bo`ylab o`tadi. Bu agroiqlim rayoni shu nomdagi tog` oralig`i tektonik botig`ini va uni shimolda o`rab turgan Chaqilkalon va Qoratepa tog`larining hamda sharq tomondan o`rab

turadigan Hisor tizmasining tarmoqlarini Qashqadaryo havzasi doirasidagi tog`larini o`z ichiga oladi. Shahrisabz – Kitob agroiqlim rayonining katta qismi qishloq xo`jaligi uchun eng qulay iqlim sharoitiga ega. Bu yerda faol haroratlarning jami botiqning ichki qismida 4600 – 5000 0 (issiq zona) bo`lib, o`rtacha balandlikdagi tog`larda 2500 0 gacha pasayadi. Baland tog`larda bu ko`rsatkich 1000 0 dan past. Qish yumshoq, yanvarning o`rtacha oylik harorati -1,2…-1,3 0 , absolyut minimum -27 ... -29 0 , yillik yog`inlarning miqdori 350 – 680 mm, sovuq bo`lmaydigan kunlar rayonning ichki qismida 219 – 226 kun. Iyulning o`rtacha oylik harorati 14 – 18 0 , yanvar oyining o`rtacha harorati 0,8 – 6,8 0 . Absolyut maksimum – +43 – 46 0 . Bu agroiqlim rayoni doirasida tog`larning balandligi 3500 – 4000 m gacha yetadi va shu sababli Qashqadaryo viloyati doirasida eng sernam rayondir. Tog`larning balandligi va tog` yonbag`irlarining g`arbiy nam ekspozitsiyasi yog`in miqdorining katta bo`lishiga olib keladi. Tog`larda ancha qalin qoplami hosil bo`ladi va 4 – 4,5 oy saqlanadi. Shaxrisabz – Kitob agroiqlik rayonining issiq va qurg`oqchil zonasida (550 – 570 m) obikor dehqonchilik yerlari joylashgan. G`o`zanig o`rta va kech pishar navlari iqlim sharoitlariga mos keladi. 750 m an 1100 m gacha balandlikdagi issiq va nam zonada ham bog`dorchilik va uzumchilik asosiy ahamiyatga ega. 1100 – 1900 m balandliklar oralig`ida iliq va nam zonaning iqlim salohiti lalmikor dehqonchilik uchun ancha qulay. 1900 m balandlikda salqin va nam zona. 2900 m balandlikdan boshlab esa sovuq va nam zona boshlanadi. Keyingi zonada dehqonchlik uchun iqlim sharoitlari deyarli noqulay. Shahrisabz – Kitob agroiqlik rayonining tog` oldi va past tog`lar bilan band bo`lgan hududlarida pillachilik muhim ahamiyatga ega. O`rtacha balandlikka ega bo`lgan tog`larning iqlim salohiyati asarlarichilik va bog`dorchilik (ayniqsa yong`oqzorlar)ni rivojlantirish uchun qulay iqlim imkoniyatlari mavjud. G`uzor – Dehqonobod agroiqlim rayoni Qashqadaryo okrugining janub – sharqiy chekkasini band etadi. Agroiqlik rayoni hududida absolyut balandlik 500 m dan 2938 m gacha yetadi. Issiqlik (termik) va namlanish sharoitlari balandlik

zonalari bo`yicha o`zgaradi. Bu rayonda balandlik zonalligining tuzilmasi quyidagicha: 500 – 660 m - jazirama issiq va qurg`oqchil 660 – 980 m - issiq va qurg`oqchil 980 – 1240 m - issiq va nam 1240 – 2070 m - iliq va nam 2070 – 2900 m - salqin va nam 2900 m dan yuqorida - sovuq va nam. G`uzor – Dehqonobod agroiqlim rayonining adirlar va past tog`lar mintaqasida qish iliq. Yanvar oyining o`rtacha harorati -20. O`rtacha minimal harorat yanvar oyida manfiy. Absolyut minimum – 230 ... -300. Yillik yog`inlarning o`rtacha miqdori 300 – 450 mm, qor qoplami adirlarda 20 kungacha, pas tog`larda 50 – 70 kungacha saqlanadi. Yoz issiq va quruq. Haroratlarning absolyut maksimum adirlarda 47 – 480 gacha yetadi (G`uzor tumanining adirlari viloyatda eng issiq joyi). Faol haroratlarning jami 4600 – 52000. 1800 – 2000 m balandliklarda o`rtacha kunlik (sutkalik) harorat 31 – 320 gacha pasayadi. Qor qoplami turg`un va 70 – 135 kun saqlanadi. Qor qoplamining qalinligi 60 – 80 sm. Eng issiq oyning o`rtacha harorati 19 – 200, yillik yog`inlarning miqdori 550 – 600 mm, ga yetadi. 2900 m dan yuqorida iqlim sharoitlari qishloq xo`jalik ekinlarini yetishtirishga imkon bermaydi, ammo yozgi yaylovlar sifatida foydalanilishi mumkin. G`uzor – Dehqonobod agroiqlim rayonida (G`uzor tumanida) dengiz sathidan 1200 m balandliklarga qadar g`o`zaning o`rta pishar navlarini ekish va hosil olish imkoniyati mavjud. Shu sababli O`zbekistonda paxtachilik zonasining eng yuqori chegarasi ana shu hududga to`g`ri keladi. G`uzor – Dehqonobod agroiqlik rayonining iqlim salohiyati paxtachilik, lalmikor dehqonchilik va bog`dorchilik uchun ancha qulay.

X ulosa Hozirgi vaqtda insonning salomatligi va tabiat taraqqiyoti rivojlanishiga kuchli tasir etadigan omillar issiqlik, namlik, yorug`lik kabilar bo`lib, bular o`z navbatida yer yuzasini iqlimning shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun hozirgi yer yuzasi tabiatini o`rganish borasida joy iqlimni har tomonlama o`rganish, iqlim o`zgarishining sabablarini aniqlash, ularning yer yuzasiga tuproq, o`simlik va boshqa jarayonlarga tasirini aniqlashdan iborat. S h unday qilib, Qarshi cho`lining iqlimini o`rganish va uni tahlil qilish katta ahamiyat kasb etadi. Qarshi cho`lining iqlimini o`rganishda olingan meteorologik malumotlar uni kontinental tropik iqlim tipiga mansubligini ko`rsatadi. Shunga muvofiq cho`lning joylanishi atroflarning tekislikdan iborat, ochiqligi, tog`lardan , dengiz va okeanlardan uzoqligi bilan harakterlanadi. Cho`l iqlimini tavsiflaydigan omillardan biri nisbatan salqin bahor va issiq yozning bo`lishi, mahalliy shamollarning hosil bo`lishi va rivojlanishiga imkon yaratadi. Qarshi cho`l uchun o`zgaruvchan sovuq qish, quruq issiq yoz davrini aniq farq qilish mumkin. Eng yuqori issiqlik miqdori Qarshi cho`lida iyun-iyul oylariga to`g`ri keladi. Eng kam dekabr-yanvar oylarida kuzatiladi. Yozi issiq o`zgaruvchan va quruqdir. Asosiy yog`in miqdori bahor fasliga to`g`ri keladi, oz miqdordagi yog`inlar qish fasliga to`g`ri keladi.

Yozda deyarli yog`ingarchilik bo`lmaydi. Yozning issiq bo`lishi, namlikning kamligi tufayli bug`lanish katta. Yog`inlarning qish va bahorda yog`ishi qishloq ho`jaligi uchun ancha qulaylik tug`diradi. Chunki bu paytlarda suv kam bug`lanib, tuproqda nam to`planadi, yaylovlarda o`simliklar va bahorgi ekinlarning o`sishi uchun sharoit yuzaga keladi. Yoz oylarida esa yog`inlarning deyarli yog`masligi qishloq ho`jaligi ekinlarini suniy sug`orishni taqozo etadi. Iyul oyining ohirlaridan boshlab havo haroratsi pasayadi. Eng past harorat dekabr, yanvar, fevral oylarida kuzatiladi. Qarshi cho`lida kunduzi shamol kuchayib, kechasi kuchsizlanadi yani tinch holatga o`tadi. Kunduzgi shamollar chang to`zonli bo`ladi. Bu shamollar garmsel shamoli yoki afg`on shamolli deyiladi. Garmsel asosan iyun, iyul oylarida kuchayadi. Qishloq ho`jaligi turli hil o`simliklar va inson hayoti uchun qiyinchiliklar tug`diradi. Umuman, Qarshi cho`lining iqlim salohiyati uning katta qismida sug`orma dehqonchilik sharoitlarida qishloq xo`jalik tarmoqlarini rivojlantirish uchun ancha katta imkoniyatlarga ega. Bu yerda issiqsevar madaniy ekinlardan ingichka tolali g`o`za navlarini, subtropik ekinlarning ayrimlarini (anjir, xurmo), uzumning ko`pgina navlarini yetishtirish mumkin. Shuningdek, Qarshi cho`lining iqlim sharoiti yilning katta qismida yaylovlardan foydalanish uchun qulay. Ammo, Qarshi cho`lining iqlim sharoitlari va unga bog`liq bo`lgan agroiqlim resurslari hududiy tafovvutlarga ega ekanligini etiborga olib, hududni iqlim sharoitlariga ko`ra rayonlashtirish muhim amaliy ahamiyatga ega. Qashqadaryo viloyatining tekislik qismi , xususan Qarshi cho’li ning iqlimi uchun subtropik cho`llar iqlimi xos. Bu iqlim tipi uchun nisbatan salqin qishli (o`rtacha oylik haroratlar 0 0 , +5 0 dan yuqori) juda quruq iqlim xos. Qarshi rayonining agroiqlim sharoitlari sug`oriladigan dehqonchilik qilinadigan yerlarda qishloq xo`jalik ekinlaridan bir yilda 2 – 3 martagacha hosil olish imkonini beradi; erta pishar ekinlarni, g`o`zaning o`rta pishar (shu jumladan ingichka tolali) navlarini yetishtirish mumkin. Qorako`lchilikni rivojlantirish, sug`oriladigan yerlarda chorvachilikning oziqa bazasini vujudga keltirish

imkoniyatlari katta. Qarshi cho`lida yetishtiriladigan mevalar (anjir, uzum, hurmo va b.) sershiraligi bilan ajralib turadi. - Qarshi cho`lidagi va tog` oldi rayonlaridagi yaylov massivlarining mahsuldorligi past bo`lganligi tufayli ularning mahsuldorligini oshirishga doir tadbirlar tizimini ishlab chiqish lozim. - Tabiiy sharoitlariga ko`ra Qarshi cho`lida mahalliy sharoitlarga moslashgan ozuqa ekinlarini ekish, yaylovlar hosildorligini 3 – 4 marta oshirish mumkin ekanligini ko`rsatdi. - Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida yer resurslaridan foydalanishni ilmiy asosda oqilona tashkil etish va yer resurslarini muhofaza qilish uchun ham ekologik jihatdan, ham iqtisodiy nuqtai – nazardan samarador bo`lgan tadbirlar majmuasini belgilashni taqoza etadi S h unday qilib, Qarshi cho`lining iqlimi x ilma- x illigi va quruq kontinentalligi bilan harakterlanadi.

Adabiyotlar ro’yxati 1. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida. 6-jild. –T.: “O`zbekiston”, 1998, - 430 bet. 2. Abbosov S.B O`rta Osiyo cho`llarini tasniflash masalalari “CHо‘l zonasi landshaftlari resurslaridan samarali foydalanishning geografik asoslari” Respublika ilmiy- nazariy, amaliy konferensiya materiallari Buxoro, 2010 y.b. 63 3. Abdulqosimov A.A., Abbosov S.B. ChO`llarning vujudga kelishi, shakllanishi va geografik tarqalishi // O`zbekiston Geografiya jamiyati axboroti. – T., 2007. 28- jild, – B. 6-10. 4. Akramov Z.M. Problem xozyaystvennogo osvoeniya pustnnx i gorno- predgornx territoriy. – T.: Uzbekistan, 1974. –176 s. 5. Alibekov L.A. Ekologo-geograficheskie problem Tsentralnoy Azii. Izd.SamGU, Samarkand, 2010 6. Babaev A.G., Freykin Z.G. Pustni SSSR vchera, segodnya, zavtra. – M.: Msl, 1977. – 350 s. 7. Babaev A.G. Problem osvoeniya pustn. Ashxabad,1995 8. Volskiy V.V., Kuzina I.M., Ivanova I.S. i dr. Sotsialno – ekonomicheskaya geografiya zarubejnogo mira. M.: Drofa, 2001.– 560 s. 9. Vlasova Ye.V. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Moskva , Izd . tsentr « Akademiya », 2008, 640 str . 7. Gerasimov I.P. Aridne i semiaridne oblasti i ix geograficheskie analogi. “Vopros geografii” M-L., 1956. 10. Zokirov Sh.S., Hasanov I.A. O`rta Osiyo chO`l landshaftlarining ekologik sharoiti. O`zGJ axboroti 29-jild, T., 2007.

11. Leyzerovich Ye.Ye. Ekonomiko-geograficheskie problem osvoeniya pustn. – M.: Msl, 1968. – 158 s. 12. Maxmudov E.J. i dr. Opt i problem ispolzovaniya vodnx resursov Uzbekistana. «Byulleten». Gor Tsentralnoy Azii. № 2, 2002. 13. Nazarov I . Q ., Allayorov I . SH ., Toshev X . R ., Mavlonov A . Madaniy landshaftlar yaratishning tamoyillari xususida // ToG ` va toG ` oldi hududlaridan foydalanishning geografik asoslari . – T .: 2002. – B .22-23. 14. Raximbekov R.U. Iz istorii izucheniya prirod Sredney Azii. – T.: Ukituvchi, 1970. – 266 s. 15. Saushkin Yu.G. Geograficheskaya nauka v proshlom, nastoyashem, budushem. – M.: Prosveshenie, 1980. – 269 s. 16. Sochava V.B. Vvedenie v uchenie o geosistemax. – Novosibirsk: Nauka, 1978. – 320 s. 17. Nazarov I.K. Abiogenne potoki v aridnx geosistemax: optimizatsiya prirodopolzovaniya. (Na materialax nijney chasti r. Zarafshan). Tashkent, «Fan», 1992, 101 str. 18. Nazarov I.K, Toshev X.R. Ch o `l zonasining mahalliy yer usti suv resurslaridan samarali foydalanishning geografik jihatlari (Buxoro viloyati misolida). Innovatsiya – 2003. Toshkent, 2003. 335 – 336 b. 1 6 . Petrov M.P. Pustni zemnogo shara. – L., 1973. 19. Raximbekov R.U. Iz istorii izucheniya prirod Sredney Azii. – T.: O`qituvchi, 1970. – 266 s. 20. Raximbekov R.U. Dontsova Z.N. O`rta Osiyo tabiatini geografik O`rganish tarixi - T. O`qituvchi 1982 - 200 b 21. Soliev A., Mahamadaliev R. Iqtisodiy geografiya asoslari.-T.: “O`zbekiston”, 1996. 22. Soliev A. Cho`lshunoslik ilmi va geograf olim I.Q.Nazarov “CHо‘l zonasi landshaftlari resurslaridan samarali foydalanishning geografik asoslari” Respublika ilmiy- nazariy, amaliy konferensiya materiallari Buxoro, 2010 y. b.22 23. Xasanov I.A. Aridne prirodne kompleks i ix картографирование / Xlopkovodstvo i yego kartografirovanie – T., “Fan”, 1983.

24. Xasanov I.A. O`zbekiston cho`l zonasining aridlik koeffitsiyenti “CHо‘l zonasi landshaftlari resurslaridan samarali foydalanishning geografik asoslari” Respublika ilmiy- nazariy, amaliy konferensiya materiallari. Buxoro, 2010 y..b. 91 25. Qodirov A.A. О‘zbekiston chо‘l hududlarining iqtisodiy geografik о‘rganilish tarixidan “CHо‘l zonasi landshaftlari resurslaridan samarali foydalanishning geografik asoslari” Respublika ilmiy- nazariy, amaliy konferensiya materiallari Buxoro, 2010 y. b. 63. www.ziyo.net O‘zbekiston yoshlari uchun internetdan maxsus tarimoq www.ilm.o’z . Mamlakat ta’lim tizimidagi ilmiy yangilik, ilmiy ishlar, tadqiqot ishlari ifodalangan www.bilimdon.o`z . Turli mavzular yo‘nalishlar sohalar ma’lumotlari keltirilgan veb sayd www.gow.o`z . Respublika oliy o‘quv yurtlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar keltirilgan www.stst.o`z O‘zbekiston davlat statistika bosh boshqarmasining veb sayti. www.nature.ru Dunyo tabiat boyliklari haqida ma’lumotlar ba’zasi - jadval. Namlanish va landshaftlarning zonal tiplari orasidagi bog`liqlik - Namlanish tipi Namlanish koeffisiyenti Yillik yog`inlar miqdori, mm Landshaftlarning zonal tipi Quruq (arid) 0,30-0, 40 130-0,40 Cho`l landshaftlari Qurg`oqchil 0,40-0,50 200-300 Chala cho`l landshaftlari

(arid) - jadval. Qashqadaryo viloyati hududida iqlim va o`simlik – tuproq qoplami zonalligi orasidagi bog`liqlik O`rtach a yillik harorat, 0 C O`rtacha yillik yog`in miqdori. mm Tuproq tipi Asosiy o`simlik formatsiyalari 16-18 150-250 taqirli, cho`l-qumli va sur-qo`ngir Shuvoq, chiqmovuqlar, kandim, danashur, saksovul 15-16 200-300 och tusli bo`z qo`ng`irbosh, rang, yovshan, qo`ziquloq, oqquray 12-15 300-400 tipik (asl) bo`z ko`ziquloq, karrak, oqquray, bug`doyiq 10-12 400-500 to`q tusli bo`z bug`doyiq, butazorlar 8-10 500-600 jigarrang tog` - o`rmon archa va boshqa siyrak o`rmonlar 4-8 500-600 och tus qo`ng`ir tog` kserofitlari, o`qloqlar - – jadval. Qashqadaryo agroiqlim okrugining asosiy iqlim ko`rsatkichlari Dengiz sat h idan balandligi, m ......................................... 280-660 Yav z aning o`rtacha harorati, 0 С ............................... ........ -0,2 dan +2 gacha

Vegetatsiya li qishlar, % ......................................... ................. 60-80 Qishning davom etishi, kun ......................................... 20 Haroratlar absolyut minimumining o`rtachasi 0 С ................................... ... -15 dan -22 gacha Haroratlarning absolyut minimumi, 0 С ........................................ ..................... . -29 Manfiy harorat lar jami, 0 С ................................... ... -40 dan -60 gacha Iyulning o`rtacha harorati, 0 С .................................. +28 dan +29,5 gacha Yozda garsmelli kunlarning o`rtacha soni ................................... ...... 13 dan 47 gacha Haroratlarning o`rtacha absolyut maksimumi, 0 С .................................. .. +43 dan +47 gacha Absolyut maksimum, 0 С ........................................... ................ +50 Ijobiy haroratlarning jami (+10 0 dan yuqori) ................................ . 4750 dan 5300 gacha O`rtacha yillik yog`inlar, mm ..................................... 190 dan 545 gacha YI – YIII oylar, % ............ ........................................... 3 XII – II oylar, % ............... ………………………… 36 – 39 Quruq davrning boshlanishi ............................................. 29, IY-28,Y Iqlim va agroiqlim bo`yicha mavjud adabiyotlarni tahlil qilish asosida Qashqadaryo agroiqlim okrugining tekislik qismida 2 ta, tog` oldi – tog`li qismida 2 ta agroiqlim rayonini ajratish mumkin. - jadval . Qarshi cho`li iqlimining ayrim ko`rsatgichlari 1 Dengiz satxidan (absolyut) balandligi, m 230-400 2 Yanvarning o`rtacha xarorati, 0 С 0.1-1.1 3 Vegetatsiyali qishlar, % 70 4 Xaqiqiy qish kunlari, kun 20-66 5 Xaroratning o`rtacha absolyut minimumi, 0 С 2500-270 6 Xaroratning absolyut minimumi, 0 С 25-27 7 Manfiy xaroratlar jami 0 С 40-50 8 Iyulning o`rtacha xarorati 0 С 30-31.5 9 O`rtacha absalyut maksimum 0 С 43-49 10 Absalyut maksimum 0 С +50 11 Faol xaroratlar jami 12 +5 0 dan yuqori 5550-5580 13 +10 0 dan yuqori 5000-5200 14 O`rtacha yillik yog`inlar miqdori mm 140-250 15 5 mm dan ko`p yog`in tushadigan kunlar soni 10-16

16 Quruq davr, oy 6-7 17 Gidrotermik (namlash)koeffitsenti: 18 Selyaninov bo`yicha 0.10-0.17 19 Ivanov bo`yicha 0.30-0.39

O'xshashlar

O`lkashunoslikda toponimlardan foydalanish masalalari

Qashqadaryo viloyati tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish masalalari

Qashqadaryo havzasida tabiiy geografik jarayonlarni o`rganishning ahamiyati

Cho`llarda tabiatdan foydalanishning geoekologik jihatlari

Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlarining tabiiy geografik ta`rifi