Tog' landsaftlarining xususiyatlari - Geografiya - Diplom ishlar

Tog' landsaftlarining xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

05.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4436 KB

Ko'chirib olish

Tog` landsaftlarining xususiyatlari 1

M U N D A R I J A K I R I S H T U S H U N T I R I S H Q I S M I 3 - 5 I BOB. TOG` LAR TABIATINING UMUMIY XUSUSIYATLARI…………………………………….. 6 - 25 1-1. “Tog`” termini va u bilan bog`liq tushunchalar………… 6 - 15 1-2. Tog`larning tasnifi………………………………………. 15 - 25 II BOB. Tog`larning tar qalishi va ularda landshaft tabaqa- lashuvining xususiyatlari …………………………….. 26 - 73 2-1. Tog`larning quruqlikda tarqalishi………………………. 26 - 56 2-2. Tog`larda landshaft tabaqalashuvining xususiyatlari… 57 - 74 X U L O S A. ............................................................................... .... 75 - 77 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .................................. .......... 78 - 79 K I R I S H 2

Mavzuning dolzarbligi. Tog`lar – Yer yuzasi ning atrofdagi tekisliklar ustidan baland ko`tarilib turadigan qismlari bo`lib, Yerning ichki va tashqi qismlari o`rtasidagi o`zaro munosabatlar narijasida ularning morfologik xususiyatlari o`zgarib turadi. BMT qarori asosida 2002- yil – “Tog` yili” deb qabul qilindi va nishonlandi. Tog`li hududlarda vujudga kelgan ekologik vaziyat, ijtimoiy-iqtisodiy, harbiy- siyosiy va boshqa omillar sabab bo`ldi. Tog` muammolari 1992-yilda Rio-De- Janeyro hamda 2002-yilda Yohannesberg shahrida (JAR) bo`lib o`tgan BMTning Umumjahon sammitida ko`rib chiqildi va tog`li regionlarning barqaror rivojlanishi g`oyasi qabul qilingan edi. Mabjud ma’lumotlarga ko`ra, sayyoramizning quruqlik qismida tog`lar Yer yuzasining 500 m dan yuqori bo`lan hududlar) 67 mln. km 2 maydonni (quruqlik maydonining 46 %dan ziyodrog`ini) band etadi. Togli hududlarda jahon aholisining qariyb 25 %i (d.s.dan 500-1000 m balanlikda 11-12%i, 1000- 1500m balandlikda v4-5 %i, 1500-2000 m oralig`ida 2% va 2000m dan yuqorida 1% dank o`prog`i istiqomat qiladi. Tog`lar insoniyat tamadduni (sivilisatsiyasi) markazlari bo`lgan (Markaziy va Janubiy Amerkadagi qadimgi mayya, ink, asteka madaniyati va b). Qishloq xo`jalik ekinlarining dastlabki o`choqlari ham aynan tropik va subtropik mintaqalarining tog` hududlari bo`lgan (Peru, Meksika, Efiopiya va v.) Tog hududlari ancha katta landshaft salohiyatiga, xususan hidroenergetika- ning katta manbalariga, rekreatsion imkoniyatlarga, dorivor o`simliklarga va boshqa resurslarga ega. Shu sababli tog`lar tabiatidan oqilona foydalanish va atrof muhitni muhofaza qilish juda katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Muammoning o`rgani lga nlik darajasi. Ozbekistonda tog` geografiyasi muommalari bilan ToshDIU professori T.Jumayev (sotsial va iqtisodiy geografik jihatlari), L.Alibekov (tog`-tekislik diaparasi jihatlari), O`zMU prof. Mamatqulov, M.Abdujabborov, A.Mamatov (karst hodisalari), Y.Sultonov, X.Jo`rayev (landshaft aspekti) va boshqa olimlar shug`ullanishgan. Alp tog tizimi jahonda birmuncha mukammalroq o`rganilgan tizma hisoblanadi. Umumam olganda 3

tog`lar geografiyasi juda kam o`rganilgan va tog`lar tabiatiga doir yirikroq geografik asarlar juda kam. Shu sababli tog`lar tabiatini o`rganish yaqin o`n- yilliklarda eng dolzarb muammolardan biri bo`lib qolaveradi. Biti ruv malakaviy ishning asosiy maqsadi va vazifalari. Tog`lar tabiatining umumiy va ularda landshaft tabaqalashuvining xususiyatlarini tahlil qilish ishning asosiy maqsadi bo`lib, buning uchun quyidagi vazifalarni hal etishga harakat qilindi: - “ tog`” termini va u bilan bog`liq tushunchalarning tahlili; - tog`larni turli xususiyatlariga ko`ra tasniflash; - tog`larning quruqlikda tarqalishi bayon qilish va - tog`larda landshaft tabaqalashuvining xususiyatlarini yoritish. Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot ob’yektini landshaft – geografik ma’nodagi tog`lar, predmetini esa ularda namoyon bo`ladigan landshaft tabaqalashuvining umumiy va regional xususiyatlarini yritish tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati. Ishda mavzuga doir turli manbalardagi ma’lumotlar tahlil qilindi va shu asosda tog`lar tabiayatining asosiy xususiyatlarini yoritishga harakat qildik. Ishdagi ko`pgina ma’lumotlar “Umumiy Yer bilimi” va “Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi” kurslarini o`rganishda, shu kurslar bo`yicha referat va kurs ishlarini tayyorlashda foydalanilishi mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish “Kirish”, “Tushuntirish qism” va “Xulosa”dan iborat bo`lib, tushuntirish qism ikki bob va to`rt banddan iborat. Bitiruv malakaviy ish kompyuter yozuvida ….bet (kilobayt) dan iborat bo`lib, ishning tushuntitish qismi taqriban… so`zda bayon qilingan. Bitiruv malakaviy ishga uning mazmumini ixchamroq bayon qilishga imkon beradigan ….jadval, …rasm va kartosxema ilova qilindi. Bitiruv malakaviy ishini bajarishda tog`li hududlar tabiatining muayyan jihatlari yoritilgan o`zbek va horijiy tillardagi adabiyotlar va kartografik manbalardagi ilmiy-nazariy va amaliy sajiyadagi masalalar o`rganildi va tahlil qilindi. Bitiruv malakaviy ishni bajarishda ish mavzusiga bevosita bog`liq bo`lgan o`zbek va horijiy tillardagi ….nomdagi adabiyotdan, internet materiallaridan foydalanildi. 4

I. TOG` LAR TABIATINING UMUMIY XUSUSIYATLARI I.1. “Tog`” termini va u bilan bog`liq tushunchalar “Tog`”, “tog` hududi” ba tog` termini bilan bog`liq bo`lgan boshqa tushunchalarning mazmuni va mohiyatiniilmiy jihatdan belgilash tog` landshaftlarining umumiy va hududiy xususiyatlarga hamda tog` hududlari tabiatidan foydalanishni va muhofaza qilishni ilmiy asosda tashkil etishda muhim ahamiyatga ega. Tog` tushunchasi juda murakkab bo`lib, ular bir qator ierarxik tuzilma bilan ifodalanadigan ko`p darajali hosilani bildiradi. Bunday iyerarxiyada T. Jumayevning (2002) fikricha, 4 ta darajani ajratish mumkin: 1) umumilmiy, ya’ni lo`g’atlarda, ensiklopediyalarda va boshqa adabiyotlarda belgilangan umumqabul qilingan tushuncha; 2) tabiiy geografik tushuncha; 3) iqtisodiy geografik tushuncha va 4) huquqiy (yuridik) tushuncha. Lo`gatlarning aksariyat qismida “tog`(lar)” tushunchasi Yer yuzasining bir necha ming metr balandlikka ega bo`lgan va balandliklarning keskin o`zgarishi bilan ifodalanadigan katta qismlari sifatida ta’riflanadi. Ammo “tog`” tushunchasi tog`ning geografik jihatdan qayerda joylashganligi va mahalliy aholi tomonidan qanday talqin qilinishiga bog`liq. Masalan, deyarli past tekislik relyefiga ega 5

bo`lgan Daniyada 240 m balandlikdagi tepalikni “ Yutlandiya Olimpi ” deb atashadi. O`rta Yevropada 240 m balandlikka “Duzax tog`i” deb nom berishgan. O`zimizda ham Hisor va Zarafsonni ham, Kosontov, Maymanoqtovni ham tog`lar deyishadi. Tog`li hududlarning daryo vodiylaridagi kishilarimiz esa “toqqa chiqish” yoki “ tog`dan qaytish” jumlalarini qo`llashganda tog`larning yuqori qismini nazarda tutadilar. Har bir materik va okean lojasi ikkinchi darajali sathlarga (yuzalarga) bo`linadi. Bu sathlarning shakllanishiYer po`stining rivojlanish jarayonida sodir bo`lgan. O`rtacha balandlogi 970 m bo`lgan quruqlikda balandligi 1000 m gacha bo`lgan tekisliklar va past tog`lar ustuvorlik qiladi; Balanligi 4000 m dan yuqori bo`lgan toglar esa ancha kichi maydonni ishg`ol etadi. (1-jadval). Materiklarda okeanlardan biroz uzoqroqda quruqlikning dengiz sathidan pastda joylashgan uncha katta bo`lmagan joylar bo`lib, ular depressiyalar deyiladi. Ulardan maydoniga ko`ra eng kattasi Kaspiybo`yi past tekisligining janubiy qismi dir (d.s.dan – 28 m). Markaziy Osiyoning ichkarisida quruqkidagi eng chuqur cho`kma (d.s.da. -154 m) – quruq Turfon cho`kmasi bor. Yerdagi eng chuqur depressiya O`lik dengizining botig`i bo`lib, uning qirg`oqlari okean sathidan 392 m pastda joylashgan. Suv yuzasining sathi okean sathidan baland joylashgan suvli depressiyalar kriptodepressiyalar deyiladi. Baykal, Ladoga va boshqa ko`llar kriptodepressiyalardir. Kaspiy va O`lik dengizlari kriptodepressiyalarga mansub emas, chunki ularning suv sathi okean sathidan past. 1-jadval. Materiklar hipsometrik sathining maydonlai (L.P.Shubayev, 1977; F.N.Milkov, 1990) Quruqlik balandligi, m M a y d o n l a r Balandlik pog`onalarining homlahishi mln. km 2 Quruqlik maydoniga nisbatan % hisobida Yer yuzasining maydoniga nisbatan % hisobida O dan past 0 – 200 200 – 500 500 – 1000 0,8 48,2 33,0 27,0 0,54 32,35 22,15 18,12 0,1 9,5 6,4 5,3 Depressiya Pasttekislik Qirlar Past tog`lar 6

1000 – 2000 2000 - 3000 3000 dan yuqori 24,0 10,0 6,0 16,10 6,71 4,03 4,7 2,0 1,2 O`rtacha baland to`lar - “ – Baland tog`lar Depressiyalar (kriptodepressiyalarsiz) atigi 800 ming km 2 maydonni band qiladi (Shubayev, 1977). Quruqlikning dengiz sathidan 0 dan 200 m gacha bo`lgan balandliklardagi joylari pasttekisliklar deyiladi. Bunday joylar materiklarda keng tarqalgan bo`lib, 48,2 mln. km 2 maydonni band etadi. Dengiz sathidan 201 m dan 500 m gacha bo1lgan joylar qirlar va platolar deyiladi. Ular bir-biridan relyef shakllari bilan farq qiladi. Qirlarda relyef biroz parchalangan, platolarda esa nisbatan yassi; qir pasttekisliklar ustida asta-sekin ko`tariladi, plato esa kambar yonbagi` hosil qiladi. Qirlar va platolar bir-biridan geologik tuzilishi bilan farq qiladi. Qirlar va plarolarning maydoni 33 mln km 2 ni tashkil etadi. 500 m dan yuqorida tog`lar joylashadi. Ular past (500-1000 m, maydoni 27 mln. km 2 ), o`rtacha balan (1000 m dan 2000 m gacha, maydoni 24 mln. km 2 ) va baland (2000 m dan yuqori, maydoni 16 ming km 2 ) tog`larga ajratiladi. Tog`lar asosan magmatik va met a morfik tog` jinslaridan tusilgan. Bu tub jinsalr tog`larning asosiy xusussiyatlarini namoyon qiladi. Tog`lar parchalangan yonbag`irlari, suvayirgichlari va etak qismlarining aniq ifodalanganligi bilan tepalik va qirlardan farq qiladi. Bu tog`lilikning eng asosiy belgisi. Adirlarda va tekisliklardagi magmatik va metamorfik jinslardan tuzilgan, yonbag`irlari parchalangan, etaklari aniq ifodalangan, atrofdagi joylardan farqliroq ko`tarilib turgan blndliklar ham toglar deyiladi. Shunday qilib, tog` - tub jinslardan tuzilgan tuzilgan, yonbag`ri va etak qismi bilan aniq ifodalangan, tekis yuzalardan keskin ko`tarilib turgan relyef shakllaridir” (Soatov va b.) Geografik adabiyotlarda odatda Yer yuzasining ozmi-ko`pmi tekis sathi orasida ko`tarilb turgan, aniq ifodalangan yonbag`irlarga va etak chiziqlariga ega bo`lgan balandroq joylar tog`lar deyiladi.Agar bunday joylar to`p-to`p bo`lib joylashgan bo`lsa, ular “ orol” tog`lar deyiladi. “Orol” tog`lar odatda eroziya – denudatsiya jarayonlari tufayli 7

vujudga keladi. Har qanday sharoitda ham tog`lar tevarak-atrofidagi joylarga nisbatan baland ijobiy relyefga va qarama-qarshi tomonlarda qiyalashgan yonbag`irlarga ega bo`ladi. Tog` landshaftlari to`g`risida so`z borganda “tog`li hudud” tushunchasini ham oydinlashtirish lozim. Geograflar oldida tog` hududini faqat relyef sajiyasiga ko`ra belgilash kerakmi yoki boshqa tabiiy komponentlarning xususiyatlarini ham e’tiborga olish kerakmi, tog`li o`lkalarni belgilashda aynan qanday tabiiy – geografik omillarni e’tiborga olish lozim, degan savollar turadi. Umuman, hududning tog’likligini belgilashda o`rganilayotgan hududning qaysi geografik mintaqada jopylashganligi va uning dengiz sathidan balandligi muhim belgilardir. Ma’lumki, bu omillaning ta’siri ostida iqlim, tuproq va o`simlik qoplami o`zgaradi va ular relyef bilan bir qatorda muayyan hududninmg qiyifasini belgilaydi. Shu sababli sayyoramizning har qanday qismi uchun umumiy tushunchani berish juda mushkul. Agar dengiz sathidan 200 m dan yuqorida joylashgan hududlar tog`li hududlar deb hisoblansa, u holda quruqlikning barcha maydoni tog`lardan iborat bo`lar edi (1-jadval). Bundan tashqari, barcha materiklar uchun tog`li materik tushunchasi to`gri kelar edi (2-jadval). Tog` hududini belgilashda faqat hipsometik sath e’tiborga olinsa, u holda baland tekisliklar tushunchasidan voz kechishga to`g`ri kelar edi. Masalan, Appalachi tog`lari Kordilyera tog` tizimining sharqiy yonbag`riga tutashgan Buyuk tekisliklarga nisbatan pastroq. Tog`larga geologik – geomorfologik ta’rif berilganda odatda tog`larning asosan magmatik va metamorfik jinslardan tuzilganligiga e’tibor qaratiladi. Bu tub jinslar tog`larning asosiy xususiyatlarini namoyon qiladi. Parchalangan yonbag`irlari, suvayirg`ichlari va etaklarining aniq ifodalanganligi bilan tuzilgan tog`lar relyefi cho`kindi jinslardan tashkil topgan baland tekisliklar, tepalik va qirlardan ajralib turadi. Shu sababli tub (magmatik va metamorfik) jinslardan tuzilgan, yonbag`irlairi va etak qismlari bilan aniq ifodalangan, tekis yuzalardan aniq va keskin ajralib turadigan, landshaftlarning balandlik zonalligi namoyon bo`ladigan joylarga tog`lar deb ta’rif berish ma’qulroq bo`ladi. Bunday ta’rifga 8

adirlardagi yoki tekisliklar orasidagi magmatik va metamorfik jinslardan tuzilgan, to`p-to`p bo`lib joylashgan, bir-biridan uncha katta masofada bo`lmagan nholda joylashgan, yonbag`irlari parchalangan balandliklar – “orol” tog`lar ham to`g`ri keladi. Orol toglar odatda uzoq davom etgan eroziya - denudatsiya jarayonlaritufayli vujudga keladi. Tog`li hududning konfiguratsiyasi (qiyifasi) uning chergaralari bilan belgilanadi.Tog`larning chegarasi – bu orografik sarhad va tabiatan (yoki shartli tasavvur qilinadigan) chiziq bo`lib, u tog`lar band etgan maydonlarning chegarasini hosil qiladi. Tog`lar va tekisliklarning chegaralari tog` yonbag`irlarining tekislik bilan tutashgan oraliq polosadan iborat bo`ladi. Tog`li hududlarni ajratishda hipsometrik balandliklarni hisobga olish ba’zan to`g` relyefi bevosita dengiz sohilidan boshlanishi tufayli chigallashadi. Masalan, vulkan orollaridagi tog`lar ana shunday xususiyatlarga ega. Shu sababli tog`li hududlarni ajratishda tog` landshaftlarining tarkib topishida muhim rol () o`ynaydigan kompleks tabiiy-geografik omillarni hisobga olishni taqoza etadi. O`rta Osiyo geomorfologiyasini o`rgangan rossiyalik olima Z.A.Svarchevskaya (1965) quruqlikning gipsografik egri chizig`ini tahlil qilgan holda tog`larning quyi chegarasini 900 metrlik gipsografik chiziq bo`ylab o`tkazishni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi (3-jadval). Bunda Z.A.Svarchevskaya quruqlikning o`rtacha balandligi +875 m ekanligiga e’tibor qaratish lozim ekanligini ta’kidlaydi. Shunday qilib, tog` va tekislik hududlarini bir-biridan ajratib turadigan chegara va uning absolyut balandligi borasiga hozircha umume’tirof etilgan fikr yo`q. Shuning uchun, ta’kidlab o`tilganidek, tog`li hudud to`g`risida so`z borganda bu hududning qaysi geografik kengliklarda joylashganligiga e’tibor bergan holda joyning kompleks xususuyatlarini asosiy omil sifatida qarash maqsadga muvofiq bo`ladi. Tog`li hududlar chegarasini belgilashda tadqiqotchilar ko`pgina hollarda turli indikatorlardan foydalanishadi. XYII asrning taniqli gruzin geografi Baxushti Bagritioni Gruziya uchun tog` va tekislik zonalari chegarasini uzum 9

o`sadigan joylarning yuqori chegarasi bo`yicha o`tkazishni taklif qilgan.Gruziyalik geograf V.Sh. Jaoshvili (1984) fikricha, bunday oraliq chegara Gruziyada dengiz sathidan 800 metrlik hipsografik chiziqqa to`g`ri keladi.Ammo bu indikator turli kenliklarda tog`larning geografik mintaqaning qaysi sektorida joylashganligi bilan bog`liq. Masalan, Tojikistonning ulkan Yevrosiyo materigidagi subtropik mintaqaning materik ichkarisi sektorida joylashgan tog`larida uzumzorlar tog`larning 1800 metrgacha bo`lgan yonbag`irlarida o`sadi. O ` rta Osiyda , xususan Ozbekistonda ham tog ` lar va tekisiliklar orasidagi chegarani o ` tkazish munozarali masaladir . E.M.Murzayev tog`lar va tekisliklar orasidagi chegarani lyossli tog` oldi tekisliklarining tog` oldi balandliklari bilan tutashgan (kontakti) polosa bo`yicha o`tkazishni taklif qilgan. O`zbekistonlik tuproqshunoslar esa tog`larning quyi chegarasi deb och tusli bo`z tuproqlar polosasining cho`l tuproqlaridan ajratib turadigan izohipsni hisoblaydilar (Gorbunov va b., 1962). Tuproqshunos olim M.Rasulov (1964) o`zining ko`p yillik tadqiqotlariga asoslangan holda Qashqadaryo havzasida tog`lar va tekislaiklar orasidagi chegarani 440-450 metrlik izohips orqali o`tkazgan edi. 2-jadval. Materiklarning o`rtacha balandligi va litosferaning qalinligi (L.P.Shubayevdan, 1977) Materiklarning nomi O`rtacha balandligi,m Litosferaning o`rtacha qalinligi, km Osiyo Afrika Shimoliy Amerika Janubiy Amerika Antarktida Yevropa Avstraliya 950 750 700 580 ? 300 350 46 42 42 40 ? 37 37 N.A. Kogay (1974) tabiiy-geografik rayonlashtirish tarhlarida tog`larga ularga bevosita tutashgan tog` oldi prolyuvial va allyuvial-prolyuvial tekisliklarni ham kiritadi. 10

O.Y.Poslavskaya (1989) yuqorisida tog`lar boshlanadigan va quyisida tekisliklar yastanadigan chegara O`zbekiston uchun dengiz sathidan 300 m balandlikda o`tadi, deb fikr bildirgan edi. Uning fikricha, 300-500 m balandlik oralig`ida qiya tog` etakyoni (osti) va tog` oralig`i botiq tekisliklari joylashgan. Binobarin, 500 metrli izohips tog` etaklarini etakyonidan ajratib turadi. O.Y.Poslavskaya O`zbekiston huduidagi tog`larni balandligiga ko`ra quyidagicha tasniflaydi: 1) past tog`lar – 350-400 m dan 1000-1200 m gacha; 2) o`rtacha tog`lar 1000 m dan 2500-3000 m gacha; 3) baland tog`lar - 3000 m dan yuqori. Boshqa bir adabiyotda ( Узбекская …., 1981 б с .58-59) O`zbekiston tog`lari uchun balandlik zonalari quyidagi ko`rsatkichlar bo`yicha farqlanadi: past tog`lar – 200 – 800 m; 0`rtacha tog`lar – 800-900 m dan 2500-3000 m gacha;baland tog`lar – 2700-2800 m dan yuqopri Janubiy yarim shar mu’tadil mintaqasining janubiy qismi va subtropik mintaqa tog`lari yaruslarga ajratishda quyidagi balandlik chegaralari foydalaniladi: past tog`lar – 1100 m gacha, o`rtacha tog`lar - 2000 m gacha (1500-2000 m - “baland o`rta tog`”), baland tog` - 2000 m dan yuqori ( Виноградов …, 1980. с .10). Bundan tashqari yana quyidagi balandlik chegaralari ham taklif qilingan: tog` oldi – 500-800 m (500-1000 m ), past tog` - - 800-1200 m (1000-2000 m), o`rta tog` - 1200-2000 m ( 2000-3000 m), baland tog` - 2000 m dan ziyod (3000 m dan ziyod). T.Jumayevning fikricha, iqtisodiy – gegrafik tadqiqotlar uchun tabiiy- iqtisodiy balandlik zonalari birikmasining quyidagi gradatsiyalarini qabul qilish maqsadga muvofiq: tekislik –tog` oldi – 300 – 500 m, tog` oldi – 500-800 m, past tog`lar – 800-120 v, o`rta yog` - 1200 – 2 000 m va baland tog` - 2000 m dan ziyod. Yuqorida tog`larni balandligiga ko`ra ajratishga doir fikrlar shuni ko`rsaradiki, turli kenliklarda joylashgan tog`lar uchun balandlik zonalarini agratish bir xil bo`la olmaydi va har bir tog` hududiga o`ziga xos yondashmoq 11

zarur. T. Jumayev ta’kidlaganidek, “…har bir tog` regionida tog`larni, balandlik zonalarini, aholi joylashuvi va xo`jalikning ‘tog`liligi”ni ajratishning tabiiy (geomorfologik, iqlim,hidrologik, tuproq, geobotanik va b.) va sotsiar-iqtisodiy belgilar va ko`rsatkichlar kompleksiga tayangan holda …ajratishning xususiy mezonlari ishlab chiqilishi kerak” (200, str.90). Geografik-geologik adabiyotlarda “tog`li hudud “ tushunchasi bilan “yassi tog`lik”, “tog`lik”, “tog`li o`lka”, “tog` tizimi”, “tog` tizmasi”, “tog` zanjiri” kabi tushunchalar bevosita bog`liq holda qaraladi. Tog` tizmasi – bir qancha tog`larning qo`silishidan hosil bo`lgan va katta masofaga cho`zilgan tog`lar qatoridir. “tog` tizmasi” termini tor va keng mazmunda qo`llaniladi. Muayyan bir yo`nalishda cho`zilgan tog`larni ham, butun bir tog`li o`lkani ham tog` tizmasi deb ataydilar. Masalan, O`ral togli olkasini O`ral tog` tizmasi, Katta kavkazni esa Kavkaz tog` tizmasi deb ataydilar, Aslida esa O`ral ham, Kavkaz ham bir qancha tizmalardan iborat. Bir qancha tog` tizmalaridan tashkil topgan tog`lar guruhi tog` tizimi ni hosil qiladi (masalan, Alp, Himolay, And va b. tog` tizimlari). Tog` tizmasining balandligi, katta-kichik masofaga chuzilganligi va shakli relyefining rivojlanishi va tog` jinslari litologik tarkibining xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Ikki yoki bir qancha tog` tizmalari yoki zanjirlari tutashadigan joylar tog` tugunlari deyiladi. Tog` tugunlari odatda juda katta balandlikka ega bo`ladi va ularga chiqish qiyin bo`ladi. Tog` tizmasiningturli burchak lar hosil qilgan holda undan ajralib turadigan yon tarmoqlari tog` tarmoqlari deyiladi. Yassi tog`lik deb tog`li o`lkalarning ozmi-ko`pmi tekis yuzaga ega bo`lgan, ammo baland ko`tarilgan maydonlariga aytiladi (masalan, Norland,Anatoliya(!), Chanbayshan,Yukon, Altiplano va b.). Yassi tog`liklar doirasida reyefning geologic tuzilish bilan bo`lgan nisbati har xil bo`ladi. Ayrim hollarda yassi tog`liklar cho`kindi jinslarning gorizontal qatlamidan iborat bo`lgan holda boshqa sharoitlarda yassi tog`liklar dislokatsiyalashgan qatlamlardan hosil bo`lgan peneplenlardir. 12

“ Tog`lik” va “tog`li o`lka ” tushunchalari sinonimlar bo`lib, Yer yuzasining atrofdagi joylarga nisbatan keskin ko`tarilib turadigan va dengiz sathidan ancha katta balandlikka ega bo`lgan ulkan maydonli joylarga aytiladi (masalan, Tibet, Yunnan – Guychou, Meksika, Efiopiya (Habash), Braziliya va b. tog`liklar). Tog`liklar (tog`li o`lkalar) tog` tizimlarini, tog` oralig`i botiqlarini, uncha katta maydonga ega bo`lmagan yassi tog`liklarni o`z ichiga oladi. Binobarin, tog`liklar ham morfostrukturaviy, ham morfoskulpturaviy hosilalardir. Har qanday tog`li o`lkaning o`ziga xos xususiyati uning doirasida baland va pastqam joylar orasidagi ancha katta balandlik tafovvutlarining mavjudligidir. Tog`li o`lkalarda 20-30 0 li yonbag`irlar ustunlik qilsada, turli kattalikdagi qiyaliklar, shuningdek tik yonbag`irlar ham uchraydi. Yonbagirlarning qiyaligi tog` jinslarining sajiyasiga va relyef hosil qiluvchi omillarning xususiyatlariga bog`liq. Tog`liklar quruqlikda yassi tog`liklarga nisbatan ancha katta maydonni ishg`ol etadi. Tog`li o`lkaning ozmi-ko`pmi alohida ajralgan holda joylashgan, kengligi va uzunligiga ko`ra deyarli bir xil masofaga cho`zillgan qismi tog` massivi (lot. massa bir bo`lak) deyiladi (masalan, Alp tog` tizimidagi Monblan, Tyansan tog` tizimidagi Mo`g`iltov va b. tog` massivlari). Tog` massivlari nisbatan kam parchalanganligi bilan farq qiladi. Ammo, tog`li o`lkaning qolgan qismlaridan keng va chuqur vodiylar bilan ajralib turadi. Tog`larning yonbag`irlarini birlashtirib turuvchi eng yuqori qismlarii tog` tepasi yoki tog` cho`qqisi deb ataladi. Tog` tepalarining shakllari xilma-xil. Biroq, ularning ko`rinishiga ko`ra uchta asosiy guruhga ajratish mumkin: 1) gumbazsimon; 2) tik cho`qqili hamda 3) yassi yuzali va tik yonbag`irli. Tog`li hududlar to`g`risida so`z ketganda o`ziga xos relyef tiplarini hosil qiladigan “qirlar”, “tepatog`lar”, “platolar” va “tog` tekisliklari” terminlarining xususiyatlarini bayon qilish lozim. Qirlar va platolar hipsometrik egri chiziqda 201 m dan 500 m gacha bo`lgan oraliqdagi ikkinchi pog`onada joylashgan va quruqlikda ularning maydoni 33 mln km 2 ni tashkil etadi (Shubayev, 1977). Qirlar – Yer yuzasining tevarak atrofdagi joylarga nisbatan biroz ko`tarilib turadigan qismlaridir (masalan, Valday, Janubiy Shotlandiya, Normandiya va 13

boshqa qirlar). Ko`pgina hollarda qirlar deb absolyut balandligi 200 m dan yuqori bo`lgan joylar belgilanadi. Platolar (frans. plateau ) deb tekis yoki to`lqinsimon, kam parchalangan yuzaga ega bo`lgan baland tekisliklarga aytiladi. Platolar qatlamlar gorizontal joylashgan strukturaviy , relyefining pastqam joylari lava bilan to`lgan vulkanik , denudatsion va boshqa turlarga ajratiladi.Ular bir-biridan relyefning shakllariga ko`ra farq qiladi: qirlarda relief parchalangan, platolarning relyefi esa nisbatan yassilangan bo`ladi. Qirlar tekislik yuzasidan asta-sekin ko`tarilib boradi, platolar esa tik yonbag`irlari orqali tekislikdan ajralib turadi. Shunungdek, qirlar va platolar bir-birlaridan geologik tuzilishiga ko`ra ham farq qiladi. Qashqadaryo viloyatining aholisi tog` oldi adirlarni ham qirlar deb atashadi. Ba’zi geomorfologik adabiyotlarda dengiz sathidan 600-1000 m gacha bo`lgan balandliklarda past, o`rtacha baland va baland tepatog`lar ham ajratiladi (3 – jadval). Ozbekistonda bunday joylar tog` oldi adirlari deyiladi. Adabiyotlarda, shuningdek, supasimon toglar toglarning o`ziga xoc bir turi sifatida ajratiladi. Supasimon tog`lar alohida (ajralib turadigan) qirlar bo`lib, tik yonbag`irlar, yassi tepalar, mustahkam gorizontal joylashgan cho`kindi jinslar yoki otqindi vulkanik jinslar (lavalar, trapplar) bilan ifodalanadi. Bunday tog`lar yoki supasimon o`lkaning (ko`tarilgan qatlamli tekislikning) parchalanishida (denudatsion supasimon tog`lar), yoki supasimon o`lkaning tektonik bo`laklanishi va ayrim bloklarning yoriqlar bo`ylab tabaqalashgan siljishida (tektonik supasimon tog`lar) hosil bo`ladi. Shunday qilib, Tog`lar – yer yuzasida atrofdagi tekisliklar ustidan baland ko`tarilib turadigan qismlari bo`lib, Yerning ichki va tashqi qismlari o`rtasidagi o`zaro munosabatlar narijasida ularning morfologik xususiyatlari o`zgarib turadi. Mavjud ma’lumotlarga ko`ra, agar Antarktida materigi va jahonning eng yirk Grenlandiya oroli ham tog`li hududlarga kiritilsa, sayyoramiz quruqlik qismining 43 % i tog`lar bilan band. Tog`lar Yevropaning 30 %, Osiyoning 57 %, Shimoliy Amarikaning (Grenlandiya bilan birgalikda) 44 %, Avstraliyaning 26 %, Janubiy Amerikaning 23 % va Afrikaning16 % maydoni tog`lar bilan band 14

(Ryabchikov, 1972). Materiklar orasida “eng toq`lisi” Yevrosiyo bo`lib, uning qariyb 48 % maydoni (26,8 mln. km 2 ) tog`li hududlarga to`g`ri keladi. Evrosiyo, shuningdek, eng baland tog`lar maskani bo`lib, bu materikdagi Himolay va Qoraqurum tog` tizmalarida jahonning barcha “sakkizminglik” tog` cho`qqilari joylashgan. I.2. Tog`larning tasnifi A.Tog`larning balandligiga ko`ra tasnifi. Tog`larni balandligi va relyef tiplariga ko`ra ajratishda Z.A.Svarchevskaya (1965) quyidagi qoidalarga asoslanadi: 1) tog`lar morfostruktura elementlaridan iborat va ularning paydo bo`lishida asosiy omil deb teltonika hisoblanishi kerak; 2) ekzogen jarayonlar morfostrukturani ancha o`zgartiradiva unga tashqi o`ziga xos xususiyatlarni beradigan morfoskulptura elementlarini kiritadi; 3) tog`li o`lkalarningbir qator xususiyatlari shu hududning ilgargi tarixi bilan bog`liq. 3-jadval. Tog`larning balandligi va relyef tipiga ko`ra tasnifi (Z.A.Svarchevskaydan, 1965 б 1976 ) Tog`larning balandligiga ko`ra tiplari Tog`lar- ning relyefi - ga ko`ra tiplari Parchalanish chuqurligi, m Erosion-denudatsion parchalanish Dengiz sathidan baland- liligi, m Gradiyent- lar, m/km (S.S.Shults bo`yicha) Boshqa ekzogen jarayonlar Eng baland tog`lar Eng baland relyef Chuqur parchalanish 4000-3000 O`rtacha parchalanish 3000- 1000 Kam parchalanish 1000-200 > 5000 200 Muzlik, nivatsion, arid Baland tog`lar Baland tog` relyefi Chuqur parchalanish 3000-2000 O`rtacha parchalanish 2000- 1000 Kam parchalanish 1000-200 5000- 3000 100 - “ - 15

O`rtacha baland tog`lar O`rta - cha baland tog` relyefi Chuqur parchalanish 2000-1000 O`rtacha parchalanish 1000-500 Kam parchalanish 500-200 3000- 2000 50 - “ - Past tog`lar Past tog` relyefi Chuqur parchalanish 1500-500 O`rtacha parchalanish 400-300 Kam parchalanish 300-100 2000- 1000 25 - “ - Baland tepatog`lik (xolmogorey) va mayda tepatog`lik Mayda tog` relyefi Chuqur parchalanish (bir necha o`n va yuz m) O`rtacha parchalanish Kam parchalanish 1000- 600 - - “ - O`rtacha baland tepatog`lik 600-300 - Past tepatog`lik 300-0 - Z.A.Svarchevskayaning fikricha, “baland tog`, o`rtacha baland tog` va past tog` relyefi tushunchalariga odatda ekzogen jarayonlarga bog`liq bo`lgan relyefning umumiy qiyofasi to`g`risidagi umumiy tasavvur turadi. Shu sababli aniq ifodalaydigan qoidaning yo`qligi tufayli bu tushuncha juda sub’yektivligini namoyon qiladi” (79-bet). Z.A.Svarchevskaya tog` relyefini tog`larning balandligi bilan bog`liq holda tasniflashda tog`larning dengiz sathidan balandligi va gradiyentlarini asos qilib oladi va ularni 7 tipga birlashtiradi (3-jadval). Kartografik amaliyotda tog`larni balandligiga ko`ra 3 ta asosiy tipga ajratish qabul qilingan: B.Tog`larning parchalanishiga ko`ra tasnifi. Tog`li o`lkalar gorizontal va vertikal parchalanishiga ko`ta ham tasniflanadi. Tog`li o`lkalarning parchalanishi deganda orografik elementlar (tog` tizmalari va bodiylari) chizmada hosil qiladigan 16

suratlarning har xil tiplari tushuniladi. Tog`li o`lkalarda gorizontal parchalanishning 5 ta asosiy tipi ajratiladi: 1. Radial ()parchalanish da tog` tizmalari eng katta balandlikka va yulduzsimon ko`rinishga ega bo`lgan markaziy tog` tugunida tutashadi ( 1-rasm). II. Patsimon yoki ko`ndalang parchalanish bosh suvayirg`ich tizmadan har ikkala tomonga kalta yon tarmoqlar ajralib chiqadi va bu tarmoqlar asosiy tizmaga nisbatan har xil burchaklarni hosil qilishi mumkin. III. Panjarasimon parchalanish murakkab tuzilishga ega bo`lgan tog`liklarda rivojlanadi. Ularda bir qancha ozmi-ko`pmi parallel joylashgan tog` tizmalari bir-biridan bo`ylama vodiylar orqali ajratilgan va ko`ndalang vodiylar orqali bo`laklangan bo`ladi. Bo`ylama vodiylar tektonik jarayonlar, ko`ndalang vodiylar esa eroziya jarayonlari tufayli vujudga keladi. IY. Kulissimon parchalanish bosh suvayirg`ich tizmadan o`tkir burchak hosil qilgan holda bir tomonga qarab ajralib chiqqan tizmalar tizimi bilan ifodalanadi. Kulissimon parchalanishning boshqa bir xilida tog`li o`lkani hosil qiluvchi parallel tizmalar bir-biriga nisbatan bir xil yo`nalishda joylashgan bo`ladi. 17

Y. Virgatsiya parchalanishi tog` zanjirining bir yo`nalishdagi tarmoqlanishida kuzatiladi. Bunday holda tog` zanjirining oxiri yelpig`ich shakldagi tizmalar tizimidan ibotat bo`ladi. Bu tizmalar asosiy suv ayirg`ich tizmadan o`tkir burchak hosil qilgan holda ajralib chiqadi va tarmoqlanadi. Bosh suvayirg`ich tizmadan ajralib chiqish odatda turli joylarda bo`ladi. C. Kaledon, gersin, Tinch okean Alp burmalanishlari namoyon bo`lgan oblastlarda qadimiy va yosh tog`lar bor. Relyefning Uncha baland bo`lmagan va amplitudalari katta bo`lmagan, silliqlangan va boshqa morfologik belgilarga ega bo`lgan tog`lar qadimiy tog`lar deyiladi (Ural, O`rta Yevropa tog`lari, Oltoy, Sayan va b. tog`lar). Yosh toglar deb, baland, kuchli parchalangan, kekinlik belgilari xos bo`lgan tog`larga aytiladi (Alp, Himalay, Kavkaz, And, Kordilyera va b. tog`lar). Tog`larning paydo bo`lishiga ko`ra tasnifi. Yer sharida tog`larning paydo bo`lishining asosiy sababi tektonik va vulkanik endogen jarayyonlardir. Yer 18

-rasm. Tog`larning parchalnish turlari. yuzasida tog`larning mavjudligi geologik o`tmishda endogen kuchlarning intensiv harakati va, shuningdek, endogen kuchlar bilan bir paytda tog` relyefini yemirishga 19

hamda tekislashga yo`naltirilgan ekzogen kuchlarning faolligi to`g`risida dalolat beradi. Tog`larda nurashning intensivligi ularning absolyut balandligining oshishi bilan kuchaya boradi. Tog`lar paydo bo`lishiga ko`ra uchta katta guruhga - tektonik tog`lar, vulkanik tog`lar va erosion tog`larga ajratiladi. T e k t o n i k t o g`l a r - Yer po`stining murakkab tektonik harakatlari natijasida vujudga kelgan tog`lardir.Tektonik tog`lar orasida b u r m a l i t o g`l a r eng sodda tuzilishga ega. Burmali tog`lar geosinklinallarda orogenik jarayonlar tarqalgan butun oblastning yoppasiga epeyrogenik ko`tarilishi natijasida va Yer po`stidagi ustki cho`kindi qatlamlarning burmalar hosil qilish natijasida paydo bo`ladi. Yer po`sti ayrim qismlarining plastikligiga hamda tektonik kuchlanish miqdoriga qarab burmali dislokatsiyalar intensivligi har xil bo`ladi. Shunga muvofiq tog`lar ham yura tipitagi bir nechta oddiy tog` burmalaridan tashkil topgan bo`lishi yoki alp tipidagi kabi murakkab burmalangan bo`lishi mumkin. Burmali tog`larning dissemetrik tuzilganligini va ularning etagida tog` oldi botiqlarining mavjudligini hamma joyda kuzatish mumkin. Faqat bitta burmadan tuzilgan tog` tizmalari nisbatan juda kam uchraydi. Bunday tog` tizmalarida ko`pgina hollarda gumbaz qismining yemirilishi natijasida burmalar buzilgan va shu sababli burmali tuzilish hozirgi relyefda yaqqol ifodalanmaydi. Ammo ayrim hollarda relyef va qatlamlarning burmali strukturalarining xususiyatlari orasida bog`liqlikning mavjud ekanligi kuzatiladi. Burmali tog`larning o`ziga xos bir turini q o p l a m a – b u r m a l i t o g` l a r hosil qiladi. Bu tog`lar litosfera yuqori qatlamining ichki yoyilma (tangensial) bosimi va vertical harakatlari natijasida vujudga kelgan burmalar va siljiqlar (nadviglar) birikmasidan iborat. Ammo, ko`pgina olimlarning fikricha, bu to`larning shakllanishida yonlama bosim tufayli tog` jinslari massalarining gorizontal siljishi asosiy ahamiyatga ega. Ayrim gorizontal siljishlarning kattaligi bu yerda 15-20 km ga yetishi mumkin. 20

Tektonik yoriqlar bilan chegaralangan balandliklar (ko`tarilmalar) p a l a x s a t o g` l a r deyiladi. Bu tog`lar odatda massiv ko`rinishga ega bo`lib, tik yonbag`irli va nisbatan kam parchalangan. B u r m a l i – p a l a x s a t o g` l a r deb datlabki burmali tog`larning uzoq vaqt davomida yemirilgan va peneplen holatigacha pasaygan tog`larga aytiladi. Bu og`lar keyinchalik ikkilamchi tektonik jarayonar ta’sirida tekislangan yuza yoriqlar bilan parchalanadi va ayni paytdagi sodir bo`lgan radial (vertikal) siljishlar oqibatida ayrim palaxsalarning siljishi oqibatida g o r s t l a r va g r a b e n l a r ning hosil bo`lishiga olib keladi. Tektonik harakatlarning sajiyasiga bog`liq holda bir-birini kecib o`tishi yoki bir-biriga parallel holda joylashib y o r i q l a r o b l a s t i ni hosil qiladi. Bu oblastlarda tog`larning tepalari (gorstlar) odatda yassi yuzali bo`ladi, yonbag`irlar esa katta qiyalik bilan ajralib turadi. Vodiylar (grabenlar) ko`pincha katta chuqurlikka va yassi tubga ega bo`ladi.Burmali – palaxsa tog`lar rivojlangan tipik yoriqlar oblastiga Sarqiy Afrika misol bo`ladi. Bu yerda grabenlar ko`p, ularning tubini yirik ko`llar (Tanganika, Albert, Nyasa va b.) band qilgan. Burmali-palaxsa tog`larning parchalanishi chekkalaridan boshlanadi va sekin –asta ularning ichki qismlariga tarqaladi. Shu sababli bu yerda palaxsasimon ko`tarilishlarga qadar shakllangan qadimiy relyef uzoq vaqt saqlanishi mumkin. V u l k a n t o g` l a r i paydo bo`lishiga ko`ra akkumulyativ konussimon shakldagi qirlardan iborat bo`lib, otqindi jinslardan tuzilgan. Yer yuzasida vulkan tufayli vujudga kelgan, ammo ma’lum darajada eroziya o`zgartirgan relief shakllari keng tarqalgan. E r o z i o n t o g` l a r Yer yuzasining chuqur erosion parchalanishi natijasida bujudga kelgan tog`lardir. Eroziya tog`lari odatda tog` jinslarining gorizontal qatlamlaridan tuzilganva atrofdagi joylar uctida baland ko`tarilgan. Erozion tog`lar uchun tik yonbag`irlar, ko`plab V- simon vodiylar va daralar xos. Umuman tog`lar tashqi qiyofasi, balandligi va yonbag`irlar qiyaligiga ko`ra ham xilma-xil. Shu sababli tabiatidan foydalanishni tashkil etishda tog` hududlarini kartada tasvirlashda ularnijng bu xususiyatlariga albatta e’tibor qaratilishi lozim. 21

Mavjud kartogarfik amaliyotda tog`larni balandligiga ko`ra uchta asosuy tipga ajratish qabul qilingan. I. P a s t t o g` l a r 200 m dan 700-800 m gacha absolyut balandlikka ega. Bunday tog`lardagi ayrim cho`qqilarning balandligi 1000-1200 m gacha yetadi, yonbagirlarning qiyaligi 5 o dan 10 o gacha, ayrim hollardagina undan ziyod bo`ladi. Past tog`larda parchalanish chuqurligi 200-500 m. Bu tog`lar tepasining yuzasi yassilanmagan bo`lsada, ayrim hollarda tik qoyali shakllar ham uchraydi. Tog`larni tashkil etuvchi jinslarning qattiq yoki yumshoqligiga bog`liq holda, shuningdek yemirilish (denudatsiya) jarayonlarining intensivligiga ko`ra past tog`lar 2 guruhga ajratiladi. a) relyefning yassilangan shakllari va denudatsiya jarayonlari tufayli ancha yemirilgan past tog`lar; b) relyefning tikroq shakliga ega bo`lgan past tog`lar. Bu tog`lar uchun o`tkir cho`qqilar, tizmalar tepalarining tikligi, tik yonbag`irlarning ustuvorligi vs chuqur parchalanganligi xos. Past tog`lar odatda yirik tog` tizimlari va tizmalarining tog`oldini hosil qiladi. Past tog`larning relyefi ularning tuzilishi va iqlim sharoitlariga bog`liq holda turli xil bo`ladi. Yuqori kengliklardagi past tog`larning baland tepalari, ba’zan yonbag`irlari ham baland tog`-tundra o`simliklari bilan qoplangan, toshloqzorlar ko`p; mu’tadil kengliklarda joylashgan past tog`lar esa o`rmonlar bilan qoplangan va toshloqzorlar juda kam uchraydi. Turli chidamlikka ega bo`lgan jinslardan tuzilgan past tog`lar keskin kontinental iqlim sharoitlariga ega bo`lgan O`rta Osiyo sharoitlarida kuchli nurash tufayli tepasi qoyali, o`tkir cho`qqili va tik yonbag`irlarga ega bo`ladi. Past tog`lar nisbatan kuchsiz parchalangalklari sababli dehqonchilikda foydalanish va aholi manzilgohlari uchun yaroqli bo`lgan yelarning ancha katta maydonlariga ega. Quruqlikdagi past tog`larning maydoni 27 mln. km 2 (Shubayev, 1977). 22

II. O` r t a c h a b a l a n d t o g` l a r absolyut balandlik 700-800 m dan 2000 m gacha bo`lgan oraliqda joylashgan. Bu tipga mansub bo`lgan tog`larda parchalanish chuqurligi 350 m dan 1000 m gacha bo`ladi. Bu tog`larning yonbag`irlarining o`rtacha qiyaligi 10 – 25 0 . Yuqori kengliklardagi o`rtacha baland tog`larning eng yuqori qismlari qor chizig`idan yuqori bo`lishi mumkin va bunday holda nival mintaqa uchun xos bo`lgan relyef shakllanadi. Ammo, baland tog`lardagi nival mintaqagidan farq qilgan holda parchalanish chuqurligi kamroq, tog` tepalari uncha tik emas. O`rtacha baland tog`larning relyefiining xususiyatlari asosan erosion jarayonlar tufayli yuzaga keladi. G`ovvak jinslarning keng rivojlangan.Turli iqlim sharoitlarida o`rtacha baland tog`larning yoysimon tepalari yassi yonbag`irlarga o`tadi. Nisbatan sekin oqadigan daryolar nurash mahsulotlarini olib ketishga ulgurmaydi va nuroq mahsulotlar pastqam joylarda to`planadi va ularni o`simliklar qoplab ola boshlaydi. Tog`larning o`rmonsiz tepalari topshloqzorlardan iborat. Arid iqlim sharoitlarida intensiv nurash o`rtacha baland tog`larning o`ziga xos relyefini shakllantiradi: turli shakllardagi qoyalar, tik tog` tepalari, tik zinapoyasimon yoki jarsimon yonbag`irlar hosil bo`ladi. O`rtacha baland tog`lar tashqi ko`rinishiga ko`ra uch xilga ajratiladi: a) relyefning tekislangan shakllariga ega bo`lgan tog`lar; b) relyefning keskin burchaksimon shakllariga ega bo`lgan tog`lar; c) relyefning alp shakllariga ega bo`lgan tog`lar. O`rtacha baland tog`larning materiklardagi umumiy maydoni 24 mln.km 2 . III. B a l a n d t o g` l a r deb balandligi 2000 m dan ziyod bo`lgan tog`larga aytiladi. Balnd tog`larda gorizontal parchalanish chuqurligi 1000 m dan kam bo`lmaydi, yonbag`irlarning qiyaligi ko`pgina hollarda 25 0 dan ziyod bo`ladi. Baland to`g`larga quruqlikning 16 ming km 2 maydoni to`gri keladi. Baland tog`larning nival va glyatsial mintaqasida relyef shakllanishining faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Baland tog`larning tepalari qor chizig`idan yuqori bo`lsa, ular relyefning nival va glyatsial shaklllari (karrlar, karlinglartroglar va b.) hozirgi shakllanish mintaqasiga kiradi. Bu mintaqaning relyefi uchun o`tkir 23

qirrali cho`qqilar, baland va tik yonbag`irlar xos. Yonbag`irlarning tikligi sababli nurash mahsulotlari pastga tomon tushadi, o`pirilmalar, tosh ko`chkilari kabi jarayonlar sodir bo`ladi.Bu mintaqadan pastga tomon harakatlanadigan muzliklar mintaqani nuroq mahsulotlardan tozalaydi. Qor chizig`idan quyida morfoskulpturaning shakllanishida muvaqqat va doimiy suv oqimlarining ahamiyati juda katta. Bo`ylama kesmalari batamom tugallanmagan chuqur daryo vodiylari tog`larni parchalaydi.Hosil bo`lgan nuroq mahsulotlarni daryolar olib ketadi. Mu’tadil mintaqaning baland tog`larida mintaqaga subnival mintaqa tutashgan bo`ladi. Bu mintaqa morfockulpturasida o`mishda nival mintaqa sharoitlarida vujudga kelgan va hozirgi paytda oqar suvlar va fizikaviy nurash ta’siri ostida bo`lgan relief shakllari mavjud. Bu yerda karrlar nuroq materiallar bilan to`lib qolgan yoki ko`llar bilan band. Oxirgi morena marzalari yuvilgan, yonlama troglarning quyi qismi daralar, ko`pgina hollarda esa sharsharalar bilan parchalangan. Subnival mintaqadan pastda tog` yonbag`irlari yotiqroq bo`ladi, laryo vodiylari asta-sekin kengayadi. Baland tog`lar yonbag`irlarining quyi qismida yuqoridan keltirilgan g`ovvak jinslarning to`planishi sodir bo`ladi, delyuvial qatlamlar va yotqiziqlarning yoyilmalari (konussimon yotqiziqlar) vujudga keladi. Daryolar murakkab allyuvial terrasalari bo`lgan keng vodiylarda sekin oqadi. Relyefining kuchli parchalanganligi va aholi yashashi uchun yaroqli yerlarning kamligi baland tog`lar uchun xos. Haydaladigan yerlar deyarli yo`q, qishloq xo`jalik yerlari yaylov va pichanzorlardan iborat bo`lganligi uchun xo`jalikda chorvachilik asosiy ahamiyatga ega. Aholi juda siyrak joylashgan. Umuman tog`li o`lkalarda past, o`rtcha baland va baland tog`lar bir- birlariga bog`liq holda tarqalgan. Shu sababli tog`li o`lkalarning Yer usti tuzilishijuda murakkab bo`lib, ularda tog`lik, baland tog` tekisliklari, tog` oralig`I botiqlarining landshatlari birgalikda tarqalgan. Bu esa o`z navbatida o`simlik va 24

hayvonot dunyosi uchun xilma-xil ekologik muhitni hosil qiladi va tabiatning, shu jumladan organic olamning ham rangbarang bo`lishiga olib keladi. Tog`li o`lkalarda t o g` t e k i s l i k l a r i keng tarqalgan relyef shakllaridan bo`lib, balandligiga ko`ra past (absolyut balandligi 400-1000 m), o`rtacha balandlikda joylashgan (1000-3000 m) va katta balandliklarda joylashgan (3000 m dan yuqorida) tekisliklarga ajratiladi. 25

II BOB. Tog`larda landshaft tabaqalashuvining xususiyatlari 2-1. Tog`larning quruqlikda tarqalishi Mavjud ma’lumotlarga ko`ra, agar Antarktida materigi va jahonning eng yirik Grenlandiya oroli ham tog`li hududlarga kiritilsa, sayyoramiz quruqlik qismining 43 % i tog`lar bilan band. Tog`lar Yevropaning 30 %, Osiyoning 57 %, Shimoliy Amarikaning (Grenlandiya bilan birgalikda) 44 %, Avstraliyaning 26 %, Janubiy Amerikaning 23 % va Afrikaning16 % maydoni tog`lar bilan band (Ryabchikov, 1972). Materiklar orasida “eng tog`lisi” Yevrosiyo bo`lib, uning qariyb 48 % maydoni (26,8 mln. km 2 ) tog`li hududlarga to`g`ri keladi. Evrosiyo, shuningdek, eng baland tog`lar maskani bo`lib, bu materikdagi Himolay va Qoraqurum tog` tizmalarida jahonning barcha “sakkizminglik” tog` cho`qqilari joylashgan. Tog`larning absolyut balandligi tektonik ko`tarilayotgan harakatlar va denudatsiya jarayonlari orasidagi nisbatga bog`liq. Har bir tog`li o`lkada tog` tepalarining muayyan bir sathi bo`ladi. Himalay tog` tizimida bu sath 8400 m , Tyanshanda 7200 m, Kavkazda 5200 m, Alpda 4200 m, Skandinaviya tog`ligida 2300 m balandlikda yotadi. Yerning quruqlik qismisagi eng balnd tog`lar tropiklar yaqinida joylashgan. Balndligi 7000 m dn ziyod bo`lgan barcha tog` cho`qqilari tropik o`lkalarda, 8000 m dan yuqori bo`lgan tog` cho`qqilari esa faqat Osiyoda to`plangan. Buning sababi yoriqning O`rta dengiz mintaqasida Yer po`stining juda kuchli ko`tarilishiga va quruq tropik iqlim sharoitlarida nurash intensivligining sustligiga bog`liq. Yomg`irli ekvatorial o`lkalarda nurash va denudatsiya tezroq kechadi, va tog`lar tropik kengliklardagiga nisbatan ancha past. Mu’tadil mintaqalarda tog`lar yanada pastroq va qutbiy kenliklarga yaqinlashgan sari ularnng o`rtacha va 26

absolyut sathi sezilarli darajada pasayadi. Bunday holat o`rtacha kengliklarda kamroq orogen kuchlanishga, yog`inlar miqdorining ortishiga bo`g`liq holda nurashning yanada kuchliroq jarayonlariga va haroratlatning katta amplitudasiga to`g`ri keladi. Hududining katta qismi tog`lar bilan band bo`lgan Yevrosiyoda asosiy geostrukturaviy elementlarga geosinklinal mintaqalar mansub. Atlantika geosinklinal mintaqasiga bir necha oblast kirgan bo`lib, kaledon (qo`yi paleozoy) burmalanish strukturalari saqlanib qolgan. Morfostrukturalarning palaxsali yassi tog`lar va yassi tog`lar tipi Yevrosiyoda Skandinaviya, Shotlandiya,Galissiya massivi, O`rta Sibir, Arabiston, Hindiston va boshqa yassi tog`liklardan iborat. Skandinaviya ancha katta balandliklar katta maydonni yassi tepali (800-200 m) fyeldlar band etgan Norland platosi da kuzatiladi. Skandinaviytog`larining g`arbiy makroyonbag`ri va Shotlandiya tog`liklari degizga yonbag`irlar orqali tik tushadi. O`rtacha baland burmali-blokli yoshargan tog`larning keng polosasini Markaziy Yevropa o`rta tog`i (Iberiya tog`lari, Reyn Slanetsli tog`lari va b.) va Markaziy Fransiya massivi hosil qiladi. Garts, Rudali tog`lari, Sudet tog`lari, Shumava, Tyuringiya o`rmon , Pireney yarim orolidagi Markaziy Kordilyera va Kastiliya tog`lari gorst massivlaridir. O`tmishda bir butun bo`lgan Svartsvald va Vogeza tog`lari ham shu massivlarga mansub. Kaledon harakatlari Yevrosiyoning geosinklinal mintaqasida (Markaziy Fransiya massivi, Janubiy Yevropaning qismlari, Kichik Osiyo va Eron tog`liklari va b.) qisman namoyon bo`lgan va keyinchalik gersin va alp yoshidagi yoshroq burmali oblastlarga qo`shilgan. Yevrosiyoning markaziy va sharqiy rayonlarida kaledonidlar Yangi Yer orollari, Kuznet Olatovi, Oltoy, Sayan, Tyanshanning uchastkalaridan, Tannu Olaning katta qismidan, shuningdek Janubi-Sharqiy Xitoyning burmali zanjiridan tashkil topgan. 27

Yevrosiyo materigining o`rtasida shimoldan janubga cho`zilgan Ural tog`lari tabiiy – geografik rayonlashtirish tarhlarida Yevropaga kiritiladi. Ural tog`lari qadimgi tog` inshoatlari – Uralidlarning bir qismi bo`lib, Ural tog`laridan tashqari Yangi yer orollari va Mug`ojarni o`z ichiga oladi. Ural tog`lari umuman meridional yo`nalishda bo`lib, Yugoriskiy Shar bug`ozidan Qozog`iston dashlarigacha qariyb 2000 km masofaga cho`zilgan va Yevropa bilan Osiyo o`rtasida tabiiy chegara hisoblanadi. Ural tog`lik o`lka sifatida, Rossiya platformasining sharqiy chekkasida yuqori proterazoyda vujudga kelgan geosinklinal bukilma o`rnida paydo bo`lgan. Uralning kembriydan oldingi quyi strukturali kristall kompleksi qandaydir burmali sistemaning qismlari bo`lgan. Bu sistema Uraldan boshqa yo`nalishda cho`zilgan va har ehtimolga ko`ra, Rossiya platformasi hamda Qozog`istonning kristall fundamenti bilan bir butunni tashkil etgan. Quyi proterazoydagi tinim davridan keyin Ural geosinklinali yana bukila boshladi: dastlab Janubiy Uralning g`arbiiy yonbag`ri bukilgan, bir oz keyinroq bukilma sharqqa va shimolga tomon kengaya brogan. Kembiriydan boshlangan kaledon sikli silurda suv ayirg`ich zonada balandliklar va burmali harakatlar bilan tugaydi. Ayni vaqtda ayniqsa janubiy yonbag`irda lava oqib chiqqan va bu yerda suv osti va suv usti qator vulqonlari vujudga kelgan. Biroq, kaledon burmalari uzoq turmadi, ular yemirilib deyarli butun Ural hududini egallab yotgan silur dengizi sathi barobar cho`kkan. Yuqori karbonda suvayirg`ich mintaqada tektonik harakatlar ro`y bergan. Quyi perm davrida tektonik harakatlar hozirgi g`arbiy yonbag`ir hududiga ko`chgan, yuqori perm davrida Ural oldiga o`tgan. Burmalanishning turli vaqtda va turli darajada ro`y berishi natijasida Ural sistemasi meridional polosalar hosil qilgan. Shunday qilib, Ural geosinklinal o`lkasining hozirgi Ural tog`lariga nisbatan maydoni va balandligi katta bo`lgan baland burmali tog` o`lkasining hosil bo`lishi gersin siklining asosiy oqibatidir. 28

Osiyoning ichki qismlari O`rta Sibir o`lkasi bilan band. Uning chegaralari g`arbda Yenisiy daryosidan, janubda Sharqiy Sayan, Baykalbo`yi va Zabakale tog`lari etaklaridan, sharqda esa Lena bilan Aldan daryolari orqali o`tadi. Shimolda Shimoliy Yer orollari ham shu o`lka tarkibiga kiradi. O`rta Sibir relyefi asosan yassi tog`li relyefdir. Uning tekislangan, picha bir xil sirti dengiz sathidan o`rta hisob bilan 400-600 m ko`tarilgan. Ayrim rayonlarda relyef yanada ko`tarilib, toqqa o`xshab qoladi. Yangi ma`lumotlarga qaraganda, yassi tog`likning va butun O`rta Sibirning mutloq balandligi 1701 m ga yetadi ( Putorana tog`lari ). O`rta Sibir geologik tuzilishi jihatdan katta-kichik ikki qismga: eng qadimgi Sibir platformasiga va paleozoy burmalanishining Taymir-Xatanga o`lkasiga bo`linadi. Sibir platformasi Taymir yarim orolidan janubga tomon butun o`lkani egallab, O`rta Sibir yassi tog`ligi, Markaziy Yakutiya tekisligi va Lena-Aldan platosining geostruktura negizi bo`lib xizmat qiladi. Tog`li relyef neogen to`rtlamchi davrda hududni ko`proq ko`tarilgan rayonlarida kichik maydonni egallaydi, ammo O`rta Sibirning shunday rayonlarida ham hudud o`rtacha ko`tarilgan, shuning uchun tog`lar aytarli baland emas. Hududning ko`tarilishi asosan past tog`lardan iborat, bularning orasida qadimgi kristall massivlar va kryajlar ( Anabar massivi, Yenisey kryaji ), paleozoy burmali palaxsa strukturalaridan tuzilgan tog`lar ( Birranga tog`lari, Shimoliy yer ), vulqonli tog`lar ( Putorana tog`lari, O`rta Angara kryaji ) ajratiladi. Putorana tog`laridan boshqa tog`larning balandligi 1000-1200 m dan oshmaydi. Bu tog`larning hammasi uzoq vaqt denudatsiya jarayoniga uchrab, hozir ko`p daryo vodiylari bilan bo`linib ketgan qadimgi tekis ko`tarma yuzalardan iborat. O`lkaning shimoliy qismidagi tog`lar pastak bo`lishiga qaramay, nival va muzliklar ta’sirida saqlangan formalar ko`p uchraydi. Sayan-Oltoy tog`li o`lkasi ga g`arbda Oltoy tog`lari , o`rta qismida Salair-Kuznesk oblasti va Sayan tog`lari , bu tog`lardan shimolda joylashgan Minusinsk va Chulim-Yenisey botiqlari, janubda joylashgan Tuva tog`ligi , bularga tutashib turgan Tannu-Ola tog` tizmasi kiradi. Bu o`lka asosan paleozoy erasida paydo 29

bo`lgan burmali o`lka. Alp burmalanishi o`lka tog` sistemalarining yosharishiga, relyefdagi baland-pastliklarning kuchayishiga olib keldi. Baykal o`lkasi Sibirning janubi bo`ylab cho`zilgan tog`lar mintaqasining sharqiy qismidir. O`lka Sayan tog`laridan Tunkin grabeni orqali ajralgan; g`arbiy va shimoliy chegarasi O`rta Sibir yassi tog`ligiga tik tushgan baland jarlikdan o`tadi; sharqda o`lka tarkibiga Aldan tog`ligi va Stanovoy tizmasi kiradi, so`ngra chegara Olekma va Zey daryolari suv ayirg`ichidan o`tadi; Relyefda o`rtacha balandlikdagi tog` tizimalari va tog`liklar ko`pchilikni tashkil etadi, bular Baykalni o`rab olgan. O`lka hududi uzoq tarkib toppish tarixiga ega. Arxey erasidayoq hozir Aldan tog`ligi egallab turgan joy dastlabki yirik quruqlik massivi vujudga kelgan. Hududning katta qismida burmali strukturalar, asosan, Baykal tektogenizi vaqtida tarkib topgan. Uzoq davom etgan tektonik nisbiy tinchlik davridan o`rta mezazoyda mezazoy orogenizi bilan bog`liq bo`lgan qudratli tog` paydo bo`lish harakatlari ro`y bergan. O`lkada tektonik harakatlar hozirgi vaqtda ham ancha faol ro`y bermoqda, Baykalbo`yi bilan Zabaykale shimoli-g`arbiy qismlarining yuqori darajada seysmik zonada ekanligi shundan dalolat beradi. Tez-tez zilzilalar bo`lib turadi. 2500 m dan yuqori bo`lgan eng baland tog` tizmalarida al`p tipidagi baland tog` relyefli kichik-kichik rayonlar bor. Bunday rayonlar boshqa joylardan chuqur ( 1500 m va undan ham ortiq ) o`yilib ketganligi hamda relyefga o`rqir manzara baxsh etuvchi tog` muzliklari relyefi shakllari bilan ajralib turadi. Baykalbo`yi va Zabaykale relyefining muhim orografik elementlari tog`lar oralig`idagi akkumlativ tekisliklar: ko`l, ko`l-allyuvial va allyuvial tekisliklar bilan band bo`lgan tog` oralig`I kotlovinalari va qiyaroq bo`ylama pastliklardir. Shimoli-Sharqiy Sibirning relyefi xilma-xil bo`lib, unda shimolda joylashgan pasttekisliklarni g`arb, janub va sharq tomonlardan o`rab olgan tog`lar ko`pchilikni tashkil etadi. Shimoli-Sharqiy Sibir geologik jihatdan Sibirdagi ikkita mezazoy burmalanish o`lkasining biri hisoblanadi. Bu hudud relyefining tiplari xilma-xil. Bu yerda akkumlativ tekisliklar, plato va yassi tog`liklar, o`rtacha balandlikdagi, 30

past hamda baland tog`lar bor. Eng intensiv neotektonik ko`tarilishlar bo`lgan rayonlardagi va balandligi 2000 m dan ortadigan baland tog` goles-al`p relyefi juda parchalanib ketganligi hamda aniq ifodalangan muzlik relyefi shakllari bilan boshqa relyef tiplaridan farq qiladi.Bunday tipli relyef Suntar Hayot tizmasiga, Cherskiy va Verxoyana tog` tizmalarining baland o`q qismlariga xosdir. Shimoli- Sharqda tektonik harakatlar hozirgi vaqtda nisbatan faol ro`y bermoqda. O`lkaning g`arbiy va janubiy qismlari olti va yetti balli zilzilalar bo`lib turadigan seysmik zonaga kiradi. Janubiy Yevrosiyo geosinklinal mintaqasi Atlantika sohillaridan to Hindixitoygacha butun materik bo`ylab cho`ziladi. Uning yuqori paleozoyda kechgan gersin (varissiy) burmalanishi juda katta maydonni qamrab oladi. Gersin burmali strukturalar Britaniya orollarining janubida, Pireney yarim orolida, Fransiyada, Markaziy Yevropaning o`rta tog`larida, O`ral – Tyanshan mintaqasida tarqalgan.Alp-Himolay geosinklinali rivojlanishining ikkinchi bosqichi bilan tektonik strukturalarning ayniqsa xilma xilligi bilan ajralib turadigan Alp burmalanishi oblastlari bog`liq. Alp burmalanishi zonasidagi Pireney tog`lari O`rta dengiz bo`yi bilan O`rta Yevropa o`rtasida muhim tabiiy geografik chegara bo`lib xizmat qiladi. Bu tog` sistemasining eng baland cho`qqilari Alp tog`larining baland qismlaridan ancha past bo`lsa ham, lekin o`rtacha balandligiga ko`ra Alp tog`laridan keyin ikkinchi o`rinda turadi. Alp tog`laridan past bo`lsa ham, Pireney tog`lari ko`p parchalanmagan va o`tish uchun qiyin. Tog`larning kristall jinslardan tuzilgan o`rta qismi eng balanddir. Maladeta massividagi Pik-De-Aneto ning balandligi 3404 m ga yetadi.Tog`lar g`arbga va sharqqa tomon asta-sekin pasayib boradi. Pireney tog`larining shimoliy yonbag`irlari janubiy yonbag`irlariga qaraganda tikroq. Tog ` larni janub tomondan sertepa tog ` oldi polosasi o`rab olgan, tog` oldi asta-sekin tekislikka t utashib ketadi. Pireney tog`lari g`arbda Kantabriya tog`lari bilan tutashgan, ularning sharqiy qismi - Biskay tog`lari orografik, tektonik va geologik jihatdan Pireney torlarining davomi hisoblanadi. Kantabriya tog`larining g`arbiy qismi bo`lgan Asturiya 31

tog`lari (balandligi 2500 m gacha) qadimiyroq jinslardan tuzilgan va Biskay tog`laridan keyinroq burmalangan. A`lp tog`lari sistemasi ga o`zidan tashqari tog` oldi platolari, A`lp tog`laridan shimolda joylashgan va A`lp tog`lari sistemasining old tog` tizmasi bo`lgan Yura tog`lari, A`lp tog`larining janubiy etagiga yondosh joylashgan Padan tekisligi kiradi. A`lp tog`larinig o`zi O`rta dengiz bo`yida Apennen tog`lariga chegaradosh bo`lgan Dengizbo`yi A`lp tog`lari tizimidan boshlanadi. So`ngra bu tog`lar Fransiya bilan Italiya chegarasi bo`ylab meridian yo`nalishida cho`zilib, Kot va Gray A`lp tog`lari deb ataladi. Ular kristall jinslardan tuzilgan, juda baland ko`tarilgan. Ayniqsa Pelvu (4103 m), Gran-Paradizo (4061 m) massivlari va Fransiya, Italiya, Shvetsariya chegarasida joylashgan eng baland (4810 m) besh boshli Monblan alohida ajralib turadi. A`lp tog`larining bu qismi Padan pasttekisligiga tik tushgan, tog` oldi qirlari hosil qilmaydi va shuning uchun, sharq tomondan ayniqsa baland ko`rinib turadi. G`arbda esa kristal jinslardan tuzilgan baland massivlarni ohaktoshlardan iborat bo`lgan o`rtacha balandlikdagi tizmalar o`rab olgan. Bunday tizmalar odatda Alp oldi tizmalari deyiladi. Sharqiy A`lp tog`lari G`arbiy A`lp tog`lariga qaraganda kengroq va pastroq, geologik tuzilishi ham biroz boshqacharoqdir. Chekka sharqda A`lp tizma tog`lari yilpig`ichsimon taralib ketib, shimolda dunay daryosigan yaqinlashadi, janubda esa Bolqon yarim orolining shimoli-g`arbiy qismiga kirib boradi. Sharqiy A`lp tizma tog`larining kristall jinslardan tuzilgan o`q zonasi eng baland. Lekin A`lp tog`lari sharqda hech bir joyda g`arbdagichalik baland ko`tarilmaydi. Faqat Italiyadagi Benin tog`i gina 4000 m dan biroz baland, boshqa qismlari esa ancha past. Apinen yarim oralining asosini Apinnen tog` tizimi tashkil etadi . Bu tog` tizimi yarim orolni boshdan oyoq kesib o`tib, so`ng Sitsiliya orolida davom etadi. Shimolda Apinnen tog`lari Dengizbo`yi Alp tog`lari bilan tutashgan. Bu ikkala tog` tizimini bir - biridan ajratib turadigan aniq ifodalangan chegara yo`q va shimoliy Apinnen tog`lari tektonik jihatdan Alp tog`larining bevosita davomi hisoblanadi . Alp va Apinnen tog`lari o`rtasidagi shartli chegara Turin va Savona shaharlarini titashtiruvchi chiziq orqali o`tkaziladi . 32

Apinnen tog`lari shimolda Genuya qo`ltig`i qirg`og`i bo`ylab cho`ziladi va Padan tekiligini janubdan o`rab turadi. Dengiz bilan tog` oralig`idagi kambar yer Italiya Riverirasi deyiladi, u Fransiya Revirasining davomidir. Apinnen tog`lari yarim orolga o`tgandan keyin janubi-sharq tomonga yo`naladi va Terrin dengizidan ancha uzoqlashadi. Arno daryosining yuqori oqimigacha bo`lgan qismi Shimoliy Apennin tog`lari deyiladi. Janubroqda Arno daryosi bilan Volturno daryosi yuqori qismlari oralig`ida Apennin tog`larining eng yuqori qismida Markaziy Apennin tog`lari joylashgan. Bolqon yarim orolining yer yuzasi tog`lidir. Bu yarim orolning nomi ham turkcha “Bolqon”, ya`ni “tog`” so`zidan kelib chiqqan. Yarim orolning shimoli- sharqidan janubga qavariq Bolqon tog`lari yoki Bolgariya Stara Planina deb ataladigan tog`lar cho`zilgan. Bolqon yarim orolining g`arbiy sohili bo`ylab shimoldan janubga tomon Dinar tog`ligi va Pind tog`lari sistemasi tarkib topgan. Karpat tog`lari sistemasi Yuqori Dunay oldida unga Morava irmog`i quyiladigan joy yaqinida janubi-g`arbiy, shimoli-sharqqa cho`zilgan pastroq kichik Karpat kristall massivlaridan boshlanadi. Shundan so`ng Karpat tog`lari kenglik bo`ylab yo`naladi, kengayadi va balandlashadi. Chexoslavakiya bilan Polsha oralig`idagi chegarada Baland Tatra va butun tog` sistemasining eng baland cho`qqisi Gerlaxovski - shtit ning balandligi 2655 m ga yetadi. Baland Tatralardan shimol tomonga Beskid tog`lari cho`zilgan. Ular parallel tizmalar zanjiridan iborat bo`lib, Flishdan tuzilgan. Ular yassi yoy shaklida bo`lib, g`arbiy va sharqiy Beskid tog`lari ni hosil qiladi. Sharqiy Beskid tog`lari yana o`rmonli Karpat deb ham ataladi, uning katta qismi Rossiyada joylashgan. Ruminiyada tog` tizmalari va massivlari uchburchak hosil qiladi, uning ichki qismida keng soylik joylashgan. Sharqda flish jinslaridan tuzilgan va alohida- alohida kristall massivlari bilan Sharqiy Karpat tog`lari ko`tarilib turadi. Sharqiy Karpat tog`lari bo`ylab ichki tomondan vulqonli tizma deb ataluvchi so`ngan vulqonlar zanjiri tuzilgan; tashqi tomonida esa balandligi 400-500 m bo`lgan Moldova tog` oldi platosi joylashgan. 33

Karpat tog`larining 46 O shimoliy kenglikdan janubdagi keng qismi ( Janubiy Karpat yoki Transelvaniya A`lpi tog`lari) kristall jinslardan tuzilgan bo`lib, Baland Tatra tog`laridan salgina pastroqdir ( Negoy cho`qqisi , 2535 m ). Karpat tog`lari hosil qilgan uchburchakning g`arbiy chekkasida kristall va vulkan massivlari joylashgan, ular chuqur tektonik va erozion. botiqlar bilan parchalanib ketgan bo`lib, yaxlit tog`larni hosil qilmaydi. Ular orasida balandligi 1500 m dan ortiq bo`lgan Bihor va Metalich tog`lari alohida ajralib turadi. Uchburchakning ichki qismidan yer yuzasi sertepa lyoss bilan qoplangan va daryolar kesib o`tgan Transilvaniya platosi joylashgan, u atrofdagi tog` tizmalaridan anchagina past. O`rta Dunay havzasining shimoliy chekkasi bo`ylab balandligi 700-1000 m bo`lgan vulkan tog`larining butun bir zanjiri ko`tarilib turadi. Osiyoda Alp-Himolay geosinklinal mintaqasiga Kichik Osiyo yarim orolidan Hidixitoy yarim oroligacha cho`zilgan tog` tizmalari va ularning tizimlari kiradi. Old Osiyo tog`liklari deb atalgan o`lka O`rta dengiz bo`yi o`lkasining materik ichkarisidagi davomidir. Bu o`lka ichki qismlariga nisbatan past va yassi bo`lib, atrofini asosan o`rtacha va baland tog` tizmalari o`rab olgan murakkab tuzilishga ega bo`lgan tog`liklardir. Oralig`ida yassi tog`lik bo`lgan joylarda tog` tizmalari bir-biridan uzoqlashadi, yassi tog`lik yo`q yerlarda yaqinlashib tog`lar tugunini hosil qiladi. Tuzilishiga ko`ra chekkadagi tizmalari Alp antiklinoriylariga, ichki plato, yassi tog`lik va palaxsali massivlar, o`rtalikdagi massivlar hamda tog` oralig`i botiqlariga to`g`ri keladi. Kichik Osiyo tog`ligi O`rta, Qora va Marmar dengizlari o`rab turgan Kichik Osiyo yarim orolida joylashgan. Kichik Osiyo tog`ligi sharqda Armaniston tog`ligi bilan qo`shilib ketgan. Tog`likning shimoliy chekkasidagi tog` tizmalari tizimi umumiy nom bilan Pontiya tog`lari deyiladi. Bu tog`lar Qora dengiz tomonga tik tushib kelgan, faqat ayrim joylardagina qirg`oq bo`yida kichik-kichik pasttekislik yerlar bor. Pontiya tog`lari tizmalari ikkita parallel gryadalar shaklida cho`zilgan bo`lib, bularni bir- biridan bo`ylama vodiylar ajratib turadi. 34

Kichik Osiyo tog`ligining janubiy chekka tog`lari tizimi umumiy nom bilan Tavr tog`lari deb ataladi. Tavr tog`lari ham shimoliy tizmalar singari dengiz tomondan yer po`stining yosh yoriqlari bilan chegaralangan va kam o`yilgan bo`ylama tektonik qirg`oq hosil qilgan. Kichik Osiyo tog`ligidan shimolda, Kaspiy va Qora dengizlari oralig`ida Kavkaz tog` tizimi joylashgan. Uning shimoliy chegarasini Kuma-Manich botig`i orqali o`tdi. Bo`yinning katta qismini al`p bosqichida paydo bo`lgan yosh baland tog`lar egallagan; tekisliklar maydoni ancha kichik va ular paydo bo`lishiga ko`ra tog`lar bilan chambarchas bog`liqdir. Paleozoy va mezazoy eralarida asosan cho`kish harakatlari ro`y berib, cho`kindi materiallarning juda qalin qatlamlari vujudga kelgan. Bu qatlamlarning umumiy qalinligi Kavkazning ba`zi bir rayonlarida 19 km gacha yetadi. Kaledon va gersin harakatlari Kavkaz geosinklinalining yalpi ko`tarilishiga olib kelgan. Bu harakatlar bilan birga burmalar hosil bo`lgan va qatlamlar orasiga asosiy hamda nordon magmalar kirib kelgan. Kavkaz geosinklinali tagining yura davri boshlarida boshlangan bukilishi o`rta va yuqori yurada ko`tarilish bilan almashindi. Al`p bosqichiga qadar ro`y bergan geologi hodisalar Kavkaz geosinklinalining birinchi bosqichdan ( pasayish va cho`kindilar to`planish ) ikkinchi bosqichga, ya`ni ko`tarilish va tog` hosil qilish bosqichiga o`tishga imkon berdi. Kavkaz bo`ynida al`p burmalanishi vujudga keltirgan tog`lar neogenning oxiriga kelib ancha o`zgarib ketgan hamda relyefning yetuk shakllari hosil bo`lgan; bular qadimiy denudatsion yuzalar ko`rinishida hozirgi kunlargacha saqlanib kelgan. Neogen davridagi harakarlar organik dunyoning o`zgarishiga ham kattagina ta`sir ko`rsatgan. Baland tog` relyefining bunyodga kelishi balandlik mintaqalari landshaftlarining vujudga kelishiga sabab bo`ldi, Katta Kavkazning Surami tizmasi orqali Kichik Kavkaz hamda Zakavkazye bilan bog`lanishiga yordam berdi, Kavkazga Old Osiyodan flora va faunaning hech bir to`siqsiz kelib o`rnashishiga imkon tug`dirdi, shuningdek, Rossiya tekisligi bilan ham aloqa o`rnatilishiga yordam ko`rsatdi. 35

Armaniston tog`ligi Kichik Osiyodan tuzilishi va relyefi, iqliminig juda kontinentalligi, O`rta dengiz ta’sirining ancha kuchsizlanib qolishi bilan farq qiladi. Tog`likning hozirgi relyefi uchun balandligi 1500-3000 m bo`lgan keng lava platolari va yassi tog`liklarning mavjudligi xosdir. Tog`lik ustidan balandroq tog` tizmalari, vulkan konuslari zanjiri va so`ngan yakka vulkan tog`lari ko`tarilib turadi. Tog`li Qirm Kerch yarim oroli bilan birga al`p burmali mintaqasi tashqi zonasining antiklinoriylaridan biridir. Uning tuzilishida trias, yura, quyi bo`r va uchlamchi davrlar yotqiziqlari ishtirok etadi. Birin-ketin almashinib keladigan gil jinslar va qumtoshlar qatlamlaridan iborat bo`lib, tavr seriyasi deb ataladigan eng qadimgi ( yuqori trias-quyi yura ) qatlam Bosh Qrim gryadasini tashkil etadi. Tog`li Qrim ancha murakkab tuzilishga ega. Tog`li Qrim megaantiklinoriyning bir qismi bo`lib, uning janubiy qanoti bilan yadrosining bir bo`lagi hozirgi vaqtda Qora dengiz tagiga cho`kib ketgan. Qrim relyefining eng yangi davrdagi shakllanishi Tog`li Qrimning asta-sekin ko`tarilishi va atrofdagi botiqlarning cho`kishi sharoitida ro`y bergan. Gryadalar sistemasining paydo bo`lishi, aftidan, yuqori pliotsin bilan to`rtlamchi davr chegarasida, ya`ni eroziya sikli eng kuchaygan vaqtda tugagan. Bu vaqtda bo`ylama va ko`ndalang yo`nalgan daryolar shakllangan, hozirgi zamon relief qiyofasini belgilagan yetuk erozion relief vujudga kelgan. Eron tog`ligi Old Osiyo tog`liklari orasida maydoni jihatidan eng kattasidir. Tog`likning katta qismi Eronda joylashgan, sharqda Afg`oniston va Pokiston hududiga kiradi, shimoliy chekkasi Turkmaniston, janubiy chekkasi Iroq chegarasiga to`g`ri keladi. Eron tog`ligining shimoliy chekkasidagi tog` zanjirlarining Afg`onistondagi davomi Paropamiz tog`lari dir. Paropamiz tog`larini Turkman-Xurosan tog`lari ni janubi- sharqiy chekkasidan ko`ndalang joylashgan Zulfator darasi ajratib turadi. Eron tog`ligining janubiy chekkasidagi tog`lar shimoli-g`arbda Zagros tog`lari dan iborat. Zagros tog`lari Kurdiston tizmasi dan Ormuz bo`g`ozigacha 36

davom etadi. Eron tog`ligining Afg`oniston va Pokiston hududidagi sharqiy chekkasi Sulaymon tog`lari dir. Janubiy chekkadagi tog`larning butun sistemasi taxminan bir xilda tuzilgan va bir xil relyefga egadir. Tog`lar deyarli hamma joyda o`rtacha balandlikka ( 1500- 2500 m ) ega va faqat Zagros tog`larining markaziy qismida ( Baxtiyor tog`lari ) 4000 m dan baland. Bu tog`larning eng baland massivi Zardko`h, 4547 m gacha yetadi. Eron tog`ligidan shimoli-sharqda umumiy nom bilan O`rta Osiyo tog`lari deb ataladigan tog`lar mavjud. Bu tog`larga O`rta Osiyoning shimoli –sharqidagi Sovur va Torbog`otoy, Jung`oriya Olatovi, Tyanshan – Oloy - Hisor, Pomir va Turkman - Xuroson tog` tizmalari kiradi. Eron tog`ligining shimoli- sharqiy chekkasini O`rta Osiyoning janubida joylashgan uzunligi 600 km dan ziyod bo`lgan, bir-biriga parallel tizmalardan iborat Turkman-Xuroson tog`lari cho`zilgan. Atrek va Kashafrud daryolarining vodiylari Turkman – Xuroson tog`larini ikki qoismga: Kopetdog` va Nishopur tog`lariga ajratib turadi. Kopetdog` tizmasi shimoli – g`arbdan janubi – sharqqa 500 km ga cho`zilgan, uchta yirik tizmadan iborat, eng baland nuqtasi Rizo tog`i dir (2942 m). Kopetdog`dan shimoli-g`arbda Katta Bolxon (Arlan, 1880 m) va Kichik Bolxon, 777 m) tog`lari joylashgan. Turkman – Xuroson tog`larining janubiy tarmog`i bo`lgan Nishopur tog` tizmasi shimoli-g`arbdan janubi – sharqqa 350 km ga cho`zilgan.Uning eng baland nuqtasi Kengzoshk cho`qqisi (3314 m) Turkman – Xuroson tog`larining ham eng baland tog`idir. Turkman – Xuroson tog`larining sharqida Banda Turkiston (uzunligi 350 km, eng baland Havzi Kaud choqqisi, 3497 m), Safedko`h (uzunligi 350 km, eng baland nuqtasi 3642 m) tizmalari joylashgan. Zaysan botig`ining janubida Sovur (eng baland qismi Muztog`, 3816 m) va Torbog`otoy tizmalari joylashgan. Sovur tizmasining g`arbida uning davomi hisoblanadigan Manrak past tog`ligi joylashgan. Chilikti daryo vodiysidan janubda Torbog`otoy tizmasi bilan qo`shiladigan Salmas –Jiltau past tog`lari cho`zilgan. 37

Ulkan Olako`l botig`idan janubda Jung`oriya Olatovi joylashgan bo`lb, uning eng baland nuqtasini Tishkan tog`i (4575 m) hosil qiladi. Ko`galin botig`I Jung`oriya Olatovining janubiy markaziy qismini Oltin- Emel tizmasi dan (H max = 3200 m) ajratib turadi. O`rta Osiyo tog`li qismining katta qismini Tyanshan tog` tizimi egallagan. Tyanshan bir qancha tog` tizmalaridan tashkil topgan. Tyanshan tog` tizimi Shimoly Tyanshan, Markaziy Tyanshan, G`arbiy Tyanshan va Sarqiy Tyanshanga ajratiladi. Tyanshanning eng baland tog`larini G`alaba (7439 m) va Xontangri (6995 m) cho`qqilari hosil qiladi. Garbiy Tyanshan tizmalaridan sharqda Farg`ona botig`I joylashgan bo`lin, uni janubdan Oloy va Turkiston , shimoldan Chotqol , Qurama va Mug`ultog`, sharqdan esa Farg`ona tizmalari o`rab olgan. Farg`ona botig`ining janubida geologik adabiyotlarda ba’zan Janubiy Tyanshan deb ataladigan Oloy-Hisor tog` tizimlari joylashga. Oloy tizmasi kenglik bo`ylab 400km ga cho`zilgan, o`rtacha balandligi 4000-5000 m, eng baland nuqtasi 5881 m. Oloy botig`i bu tog`larni Oloyorti tizmasi dan (g`arbdan sharqqa 120 km cho`zilgan, eni 8-12 km). So`x daryosining boshlanish qismida Matchoh dovonida (3906 m) Oloy tizmasidan Turkiston tizmasi (eng baland nuqtasi 5621 m) ajralib chiqadi. Turkiston tizmasi Zomin daryosining yuqori oqimida Chumkartog` (H max = 3401 m) va Morg`uzor tog`lari ga ajraladi. Morg`uzor tizmasining shimoli-g`arbiy davomini Nurota tizmasi hosil qiladi va ular ikki qismdan iborat. Ulardan shimoliysi Shmoliy Nurota tog`lari deb ataladi va 180 km masofaga cho`zilgan. Eng baland nuqtasi Hayotbishi cho`qqisi (2165 m). Janubiy tizma G`obduntog` (1672 m), Qaroqchitog` (1101 m), Oqtog` (2006 m), Qoratog` (2003 m), Oqtosh (1500 m), Qizilqo`rg`on (1734 m) tog`laridan iborat. Turkiston tog` tizmasining janubida Matchoh tog` tugunidan (588-6400 m) Zarafshon tog` tizmasi sharqdan farbga 370 km ga cho`zilgan. Zarafshon tizmasining Fandaryo va Qishtutdaryo oralig`idag qismi Fan tog`lari (Chimtarga tog`i, 5494 m) deb ataladi. Zarafshon tizmasining balandligi Mag`iyon daryodan g`arb tomon pasayib boradi va g`arbiy qismi Chaqilkalon (H max.= 2388 m) va 38

Qoratepa (H max.= 2209 m) tog`lari deb ataladi.Qoratepa tog`laridan g`arbda Zarafshon tizmasinig yakuniy dabomi bo`lgan Ziyovuddin – Zirabuloq tog`lari joylashgan. Ularning balandligi 1116 m dan oshmaydi. Zarafshon tizmasining janubida Hisor tizmasi ko`tarilgan. Tizmaning uzunligi 200 km ga yaqin. Uning balandligi sharqiy qismida 5000 km ga yaqinroq, g`arbiy qismida esa 4419 m dan oshmaydi. Hisor tizmasi Hazrati Sulton (4688 m) tog` massividan g`arb va janubi – garb tomon Sumsar-Shertog` (2692 m), Osmontalash (3953 m), Bobosurxon (2476 m), Beshnov (3448 m), Boysuntog` (4429 m), Xontaxta (2936 m), Yakkabog` (2938 m), Kuhitang (3137 m) va boshqa tog`larga bo`linib ketadi.Hisor tizmasining janubi sharqidan janubi – g`arb tomon Qorategin tizmasi (uzunligi 80 km ga yaqin, (H max.= 4275 m) ko`tariladi. Janubiy Tojikiston botig`ining atrofida Bobotog` (Zarkasa, 2290m), Oqtog` (1632 m), Vaxsh (Hazratishir, 3141 m), Hazratishoh (2581 m), Aruntov (1632 m), Xojimo`min (1334 m) va boshqa past va o`rtacha balnad tog`lar joylashgan. Tojikiston, XXR va Afg`oniston hududida Yer sharidagi baland va yirik tog`liklardan biri – Pomir joylashgan. Pomir tog`ligida Qashqar (Qung`r t., 7719 m), Muztog`ota (7596 m), Oqsoyboshi (6148 m), Toshqo`rg`on, Oloyorti, Sariko`l (6361 m), Pyetr I (6785 m), Fanlar Akademiyasi ( (7495 m), Darvoz (6083 m) va boshqa tizmalar joylashgan. Pyetr I va Darvoz tizmalaridan janubda Pomir ikki katta qismga – G`arbiy Pomir va Sharqiy Pomirga bo`linadi. G`arbiy Pomir Vanch (6083 m), Yazg`ulom (6974 m), Shug`non (5704 m), Shohdara (6726 m) va boshqa tizmalardan tashkil topgan. Sharqiy Pomirda bir-biridan botiqlar va daryo vodiylari orqali ajralib turadigan, nisbiy balandligi 1200-1800 m bo`lgan Muzko`l (6233 m), Shimoliy Alichur (5589 m), Janubiy Alichur (5558 m) tog` timalari deyarli kenglik bo`ylab cho`zilgan. Osiyoning Oltoy tog`lari bilan Himolay tog`lari oralig`ida joylashgan qismi Markaziy Osiyo tog`lari deyiladi. Markaziy Osiyoning chegarasi haqidagi masalada hozirga qadar ham yagona bir fikr yo`q (A.Gumboldt, N. M. Prjevalskiy, V. A. Obruchev, E. M.Murzayev, V. M. Sinitsin va b.). A.M. Ryabchikov 39

tahrirdagi “Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi” bo`yicha (rus tilida) darsligida (1988) Tibet tog`ligi va uning atrofini o`ragan chekkadagi tizmalar Markaziy Osiyoga kiritilmaydi. Markaziy Osiyo hududini mezozoy o`rtalaridan buyon dengiz bosmagan va u Yer yuzidagi quruqlikning eng qadimgi qismlaridan biri hisoblanadi. Markaziy Osiyoning yer yuzasi: palaxsali, to`rsimonkatalak tuzilishga ega; bir necha marta qayta tiklangan tektonik harakatlar ana shunday tuzilishni-hosil qilgan. Bu hudud relyefining umumiy xususiyatlari yangi tektonikaning juda katta rol o`ynaganiga, denudaniya protsesslarining kuchsiz rivojlanganiga, struktura shakllarining keskin ifodalanganligiga va tekislangan yuzala,rining ko`p tarqalganligiga bog`liqdir.. Markaziy Osiyoning turli joylari tabiiy sharoit o`xshashligining Osiyoning boshqa qismlaridagiga qaraganda ancha aniq ifodalanganligiga qaramay, uni tabiiy geografik o`lkalarga ajratishga asos bo`ladigan-anchagina tafovvutlar ham mavjud. Bu oblastlardan birinchisi bir-biri bilan chegaradosh bo`lgan Shimoliy Mongoliyaning tabiiy xususiyatlari Markaziy Osiyoga qanchalik yaqin bo`lsa, Shimoliy Osiyoga ham shunchalik o`xshashdir. Bu o`lka oraliq xarakteriga ega. Janubiy Mongoliya va Shimoliy Xitoyning cho`ldan iborat yassi tog`liklariga, shuningdek, Shimoli-g`arbiy Xitoyning tog`lari hamda soyliklariga ham Markaziy Osiyoning tipik tabiiy xususiyatlari xosdir. Markaziy Osiyoning cho`ldan iborat yassi tog`liklaridan janubda, ular bilan Gang va Hind pasttekisligi oralig`ida Yer sharidagi juda baland tog` va tog`liklar sistemasi joylashgan, ularning o`rtacha balandligi 5000 m dan oshadi. Bu tog`lar sistemasiga g`arbda Pomir, Hindikush va Qoraqurum tog` tugunidan sharqda Tibet tog`ligining sharqiy chekkasigacha bo`lgan yerlar kiradi. Butun Tibet tog`ligi, Kunlun va Nanshan shu o`lkaga kiradi. Hindikush va Qoraqurum baland tog` o`lkasi Pomir bilan birgalikda Eron tog`ligini Tibet tog`ligi ga bog`lovchi qudratli tog` tugunini hosil qiladi. Bu tog` tuguni Afg`oniston, Pokiston , Hindiston, Xitoy va Rossiya hududi tutashgan yerda joylashgan. 40

Hindikush (Tirichmir cho`qqisi, 7690 m) va Qoraqurum tizimi ( Chogori balandligi, 8611 m) )Yer sharidagi eng baland ko`tarilmalar qatoriga kiradi. Hindikush ko`pincha Eron tog`ligining shimoliy chekka tizmasi bilan birga o`rganiladi. Lekin ularni bunday birlashtirish faqat orografik va tektonik jihatdan qaragandagina to`g`ri bo`ladi. Hindikush landshaftlari xarakteriga ko`ra Eron tog`ligining chekkadagi tog`laridan, xususan unga qo`shni bo`lgan Paropamizdan kattagina farq qiladi. Paropamizni O`rta Afg`oniston tog`lari bilan bog`lab turuvchi Ko`hi Bobo tizmasi Hindikush tizimiga kiradi. Bu tizma bilan Hindikush tog`lari Hind okeani bilan O`rta Osiyoning ichki oqimli o`lkalari orasida suvayirg`ichdir. Hindikush umuman g`arb, janubi-g`arbdan, sharq, shimoli-sharqqa tomon cho`zilgan. Tog` tizmalarining asosiy yo`nalishiga perpendikulyar holda undan bir qancha tarmoqlar tarqaladi. Ular shimolda Afg`oniston Badaqshoni tog`li o`lkasini, janubda Kofiristonni hosil qiladi. Tog` dovonlari g`arbdan-sharqqa tomon balandlashib, ularga chiqish qiyinlashib boradi. Ko`hi Bobo tog`lari 5143 m ga yetadi va ularda dovonlar 3000 m ga yaqin balandlikda joylashgan. Ko`hi Bobo tizmasi bilan G`arbiy Hindikush oralig`ida Shibor dovoni joylashgan ( 2987 m). Panj vodiysidan shimolda Pomir tog`ligi ko`tarilgan. Sharqiy Hindikushdan Karambar daryosi vodiysi orqali ajralgan yanada qudratliroq tog` tizmasi - Qoraqurum janubi-sharqqa tomon cho`zilgan. U balandligiga ko`ra dunyoda Himolaydan keyin ikkinchi o`rinda turadi. Uning o`rtacha balandligi deyarli 6000 m gat eng, ko`p cho`qqilari 6000 m dan baland, uchta cho`qqisi 8000 m dan baland ko`tarilgan. Ulardan eng balandi Chogori balandligi ( 8611 m ) jihatidan dunyoda ikkinchi o`rinda turadi. Kunlun-Oltintog`-Nanshan baland tog` tizimini ba`zilar Tibet tog`ligining shimoliy chekka qismi deb hisoblaydilar. Kunlun tizimi keng ma`noda olganda ikki qator tizmalardan iborat bo`lib, bu tizmalar g`arbda bir-biri bilan tutashgan, 84-85 o sharqiy uzoqlikda bir-biridan uzoqlashib, Saydam soyligini shimol va janub tomonlardan o`rab turadi. Shimoliy tarmog`ining Cherchin daryosi vodiysidan sharqdagi tarmog`i Nanshan nomi bilan yuritiladi. 41

Kunlun tog`larining o`zi Tarim soyligini janubi-g`arb tomondan o`rab, kenglikka yaqin yo`nalishda Tibet tog`ligi ning shimoliy chekkasi bo`ylab cho`zilgan. Saydam soyligining shimoliy chegarasini balandligi 5000 m dan ortiq bo`lgan Oltintog` tizmasi tashkil etadi. Soylikning janubiy chekkasi bo`ylab muzliklar bilan qoplangan baland Prjevalskiy tizmasi ko`tarilgan, Kunlunning eng baland cho`qqisi ( 7723 m ) shu tizmada joylashgan. Prjevalskiy tizmasining sharqdagi davomi hisoblangan tizmalarning balandligi 5000-6000 m. O`rta Kunlun Qoraqurum bilan birga Osiyoning bosh suvayirg`ichining bir qismini tashkil etadi. Tibet tog`ligi tabiiy sharoiti juda ham o`ziga xos bo`lgan tabiiy geografik hududdir. Tabiatning bir butunligi dastavval, orografik yaxlitligiga bog`liq.. Tibet dunyodagi eng katta va eng baland tog`lik bo`lib, uni baland tizma tog`lar o`rab va Osiyoning boshqa qismlaridan ajratib turadi . Tibet tog`ligining shimoliy chegarasi Kunlun tizimiga kiruvchi tog` tizmalarining etagi hisoblanadi . Janubda va janubi–g`arbda tog`likning chegarasi Himolay tog`larining shimoliy etagi bo`ylab o`tadi . Shimoli – g`arbda Tibetni Pomir – Qoraqurim tog` tuguni o`rab olgan . Tog`likning sharqiy chegarasi deb Sina – Tibit tog`lari ning sharqiy etagi qa`bul qilingan . Bu juda katta hududning hamma qismi uchun katta absoliyut balantlik va tog` cho`l hamda tog` chala cho`l lanshaftlarining eng keng tarqalganligi xosdir. Tibet tog`ligi avvalo tuzilishi va relefiga ko`ra kattagina ichki tafovutlarga ega. Markaziy va g`arbiy Tibet o`rta hisobda 4500 – 5000 m dagi bir xil balandlikda ko`tarilgan bo`lib, tepalari silliqlanib qolgan tog` tizmalari va g`ovak jinlar bilan to`lgan yoki oqmas ko`llar egallagan tektonik botiqlardan iborat bir xil manzarali joydan iborat . sharqiy Tibet uchun esa erosion parchalanib ketganligi xosdir . Paralel joylashgan bahaybat tog` tizmalarini juda katta darasimon vodiylar bir –biridan ajratib turadi.. Tibetning janubiy chekkasi bo`ylab ba`zan umumiy nom bilan Transhimolay deb ataladigan tizma tog`lar sistemasi ko`tarilib turadi. Bu tog`lar Himolay tog`laridan Braxmaputra, Satlij va Hind daryolarining keng bo`ylama 42

vodiylari orqali ajralgan. Hozirgi vaqtda bu tog`lar tektonik jihatdan Orta dengiz mintaqasi bilan Hindiston platformasi oralig`idagi burmalangan bukilmaning oraliq zonasi deb qaraladi. Transhimolay tizimidagi eng baland tizmalar cho`qqilarining balandligi 7000 m dan oshadi. Himolay – qorlar makoni degan ma`noni bildiradi. Himolay – dunyonig eng baland tog` tizimi bo`lib, Baland Osiyo bilan Janubiy Osiyo chegarasida ko`tarilgan va Tibit tog`ligini Hind Gang pasttekisligidan ajratib turadi . Himolay tog`lari muhim geomorfologik chegaradir . Tog` tizimining tabiiy geografik va goemorfologik chegalari aniq ifodalangan. Himolay tog`lari shimolda Hind va Braxmaputra daryolarining bo`ylama vodiylari, janubda Hind Gang pasttekisligining chekkasi, shimoli g`arbda Hind daryosining va janubi sharqdan Braxmaputra daryosining ko`ndalang vodiylari bilan chegaraladi . Shimoli - g`arbda Himolay tog`lari Hindikush tog`lari bilan, janubi sharqda Sina –Tibit tog`lari bilan chegaradoshdir . Tog` sestimasining umumiy uzunligi 2400 km, kengligi 200-300 km. Himolayning o`nlab tog` tepalari 7000 m ga yetadi, 11 ta cho`qqisi 8000 m dan oshadi, dovonlarning balanligi o`rta hisobda 5000 m bu esa Alp tog`laridagi eng baland cho`qqidan ham balanddir . Himolay tog`larining va butun dunyoning eng baland cho`qqisi – Jamolungma (Everest)ga birinchi marta 1953-yilda chiqilgan. Himolay tog`lari uzoq masofaga cho`zilgan tizmalar hosil qilmaydi, balki bir–biridan daryolarning chuqur ko`ndalang vodiylari orqali ajralgan ayrim massivlarga bo`linib ketgan. Himolay tog`lari Xitoy, Hindiston, Nepal va Pokiston yerlarida joylashgan. So`nggi vaqtgacha hukm surib kelgan fikrlarga ko`ra Himolay tog`lari sistemasi Tetis geosinklinal havzasida Janubiy Yevropa va G`arbiy Osiyo tog`lari bilan bir vaqtda vujudga kelgan. U orogenezning uchta asosiy bosqichida tarkib.topgan: oligotsenda, bunda qadimgi kristall yadrosi va cho`kindi jinslardan iborat markaziy o`q zona vujudga kelgan, miotsenda va antropogenda. Oxirgi bosqichda Himolay tog`larining tog` oldi burmalanishi ro`y bergan va ilgariroq yemirilib tekislangan tog`lar umumiy ravishda ko`tarilgan. Himolay tog`laridagi ko`tarilish hozirgacha 43

ham tugagani yo`q, tez-tez bo`lib turadigan zilzilalar va ilk to`rtlamchi davr yotqiziqlarining dengiz sathidan ancha baland joylashganligi ana shundan dalolat beradi. Himolay tog`larining geologik tuzilish xususiyatlari shundan iboratki, bu yerda Hindiston platformasi kompleksiga o`xshash kembriydan oldingi jinslar ko`pchilikni tashkil qiladi, geosinklinal tipidagi dengiz cho`kindi qatlamlari juda kam tarqalgan va gondvana yotqiziqlariga o`xshash kontinental jinslar yotqiziqlari mavjud. Bularning hammasi Himolay tog`larini O`rta dengiz burmalanishi mintaqasida vujudga kelgan tog`lar sistemasiga kiritishga emas, balk-i Hindiston platformasining chekkasi o`rnida neogen-antropogen davrida faollashgan tektonik harakatlar natijasida vujudga kelgan deb qarashga asos bo`ladi (1-chizma. Himolay tog`larining qiyosiy profili). Himolayning tog` oldilari yosh, shu jumladan ilk to`rtlamchi davr yotqiziqlaridan tuzilgan, bu yotqiziqlar antropogenning o`rtalarida burmalangan. Bular umumiy nom bilan Sivalik t o g`lari deb ataladi; ularning nepal territoriyasidagi balandligi 1000 m ga yaqin. Sivalik tog`lari ba’zi joylarda shimoliy tizmalarga juda taqalib joylashgan, boshqa yerlarda esa keningi tog`lar zonasi bilan ular oralig`ida keng tektonik vodiylar-dunlar cho`zilib ketgan. Sivalik tog`lari shimolda va janubda tik tushgan. Himolay tog`larining balandligiga ko`ra ikkinchi bosqichi Kichik Himolay tog`lari dir. Tog`larning bu mintaqasi uchun jadal burmalanish, yer po`stining yornlnshlari va vulkan harakatlari xosdir. Tizmalarning o`rtacha balandligi 3500- 4500 m, ayrim cho`qqilar 6000 m gacha ko`tarilgan. Shimoli-g`arbda balandligi 5000 m gacha bo`lgan Par-Panjal tizmasi cho`zilgan, undan janubi-sharqda Jaoladxar tizmasi (balandligi 25003000 m) va asl Kichik Himolay tog`lari joylashgan. Kichik Himolay tog`lari yirik D h aulagiri (balandligi 8221 m) tog` massivi orqali Katta Himolay tog`lari (Bosh Himolay tizmasi) bilan tutashgan. Undan sharqqa tomon butun Himolay tog`lari tizimi torayib boradi, Kichik Himolay zonasi Bosh tizmaga yaqinlashib, o`rtacha balandlikdagi Maxobxarat 44

tog`larini, yana sharqroqda baland va juda parchalanib ketgan Duara tog`lari ni hosil qiladi. Xindixitoy yarim orolining shimoliy qismi orasida katta peneplenlashgan tog`liklar joylashgan meridional va submeridional yo`nalishdagi o`rtacha balandlikdagi tizmalar bilan band. Birmaning shimolida XXR bilan chegarada eng baland Kxakaborazi massivi (5881 m) joylashgan. Yarim orolning g`arbida Rakxayn (Arakan) tog`lari ( Viktoriya, 3053 m ), Leta va Patkay tizmasi ko`tariladi. Iravadi tekisligining janubida baland bo`lmagan Pegu tizmasi bor. Bu tizma seysmiklik yuqori bo`lgan eng yangi burmalanish timsolidir. Uning eng baland nuqtasini Poupa tog`i (1518 m) – so`ngan vulkan hosil qiladi. Iravadi va Sitaun tekisliklaridan sharqda g`arbiy qismi paleogen penepleni (plato) va sharqiy qismi burmali-palaxsali tog`likdan iborat bo`lgan Shan tog`ligi ko`tariladi. U shimoli-sharqda aste-sekinlik bilan Yunnan tog`ligi ga ( eng baland nuqtasi Vyetnamdagi Fanshipan (3143 m) tog`i) o`tadi. Shan tog`ligiga janubdan Tanintay tizmasi ning yondosh zanjirlari tutashadi.Hindixitoy yarim orolining sharqiy chekkasini katta assimetrik Chiongshon (Annam) tog`lari band etadi. Mekong va Menam past tekisliklarini o`rtacha baland Kravan (Kardomon) tog`lari ajratib turadi. Tinch okeani geosinklinal zonalari doirasidagi (10 mingga yaqin orollardan tashkil topgan, umumiy maydoni 2 mln. km 2 bo`lgan) Malaya arxipelagining kaynazoy burmalanishining so`ngi bosqichlarida vujudga kelgan burmali yoylari mezozoy va paleogen ning ohaktosh, qumtosh vulkanlarning otqindi mahsulotlaridan tuzilgan. Vulkan konuslari burmali asosda joylashgan.Faqt Yava orolida 130 dan ziyod vulkan bo`lib, ulardan 30 ga yaqini harakatda. Yava va Sumatra orollari orasidagi bug`ozda mashhur Krakatau vulkan oroli joylashgan. Umuman, Malaya arxipelagi uchun o`rtacha baland (3500-4000 m gacha) kuchli parchalangan tog`lar xos. Osiyonig sharqida Kamchatkadan Filippin orollarigacha vulkan orollari yoyi cho`zilgan. Osiyonining materikdagi sharqiy qismi va orollar (Amur-Saxalin o`lkasi va Uzoq Sharqning shimoli, Kamchatka, Kuril orollari, Yaponiya orollari, 45

Filippin orollari) Tinch okean geosinklinal mintaqasiga kiradi. Bu hududlar murakkab tektonik strukturaga egabo`lib, tog` relyefi ustuvorlik qiladi. Uzoq Sharning shimoliy hududlari asosan yosh burmali inshootlardan iborat. Shu sababli tog` tizmalarining ko`pchiligi antiklinal ko`tarilmalardan yoki palaxsali gorst massivlardan iborat. Osiyoning Uzoq Sharqi Tinch okean mintaqasining mezozoy va kaynazoy burmali oblastlariga mansub bo`lgan asosan tog`li hududdan iborat. Uning va unga qo`shni dengizlarning ayrim joylari hozirgi geosinklinal doirasida joylashgan.Uzoq Sharq hududi uchun ancha harakatchanlik xos. Relyefning asosiy xususiyatlarining shakllanishida neotektonik harakatlar muhim ahamiyatga ega. Stanovoy tizmasi ning tog`lari (2000 m dan ziyd) baykal burmalanishi oblastiga, Amur-Zeya platosi (350-500 m) , Xingan – Bureya massivi gersin burmalanishi oblastiga, Amurbo`yi va Primoryening katta qismi ( Yankan, Tukuringr, Jagda timalari ) mezozoy burmalanishi oblastiga, Primoryening sohil bo`yi polosasi ( Sixote-Alin tog` tizmalarining tizimi ) va Saxalin ( G`arbiy tizma, Janubiy Kamish tizmasi, Sharqiy tizma, Susunay tizmasi ) Tinch okeani mintaqasining kaynazoy burmalanishiga mansub. Uzoq Sharqning shimoliy oblastlari murakkab tektonik strukturaga ega va tog` relyefi ustivorlik qiladi.Tog` tizmalarining ko`pchiligi antiklinal ko`tarilmalardan yoki palaxsali gorst massivlaridan iborat va kaynazoy burmalanishi oblastining Tinch okean mintaqasiga kiradi. Faqat Chukotka tog`ligi ning dengizbo`yi tizmalari mezozoy burmalanishining Chaun-Amguem zonasiga mansub. Chukotka tog`ligining janubiy tizmalari, Anadir yassitog`ligi , Oxota dengizi shmoliy sohilining tog` tizmalari Oxota - Chukotka vulkanogen mintaqasi doirasida shakllangan. Koryak tog`ligi , Kamchatka va Kuril orollarining tog`lari esa hozirgi geosinklinal zonada joylashgan. Aynan shu yerda Uzoq Sharq shimolining eng baland (2000-3000 m, eng yuqori nuqtasi – Klyucheskaya sopkasi, 4750 m) tog`lar qad ko`taradi. Bu yerda chuqur yoriqlar bilan bog`liq bo`lgan harakatdagi va so`ngan bulkanlar bor. Chukotka va Koryak va, ayniqsa 46

Kamchatka tog`liklarining eng baland tizmalari uchun baland tog`, ba’zan alp relyefi xos. Chukotka tog`ligi o`rtacha baland ( Shelag, Ekiatap, Pegtimel va b.) tizmalarning tizimidan iborat. Chukotka tog`ligi janubda Anadir yassi tog`ligi tomon pasayadi. O`rtacha balandligi 800-1000 m (eng katta balandligi 1584 m) bo`lgan yassi tg`likda massiv supasimon tog`lar to`rtlamchi davr vulkanlarinng qoldiqlari uchrab turadi. Kamchatkadan shimoldagi Anadir pasttekisligiga qadar cho`zilgan, uzunlugi 900 m, eni ayrim joylarda 250 km dan oshadigan yosh burmalli inshootlardan biri bo`lgan Koryak tog`ligi kaynazoy burmali zona tarkibiga kiradi. Koryak tog`ligida to`rtlamchi davr vulkanlari yo`q. Burmali strukturalar yosh yoriqlar va uzilmalar murakkablashganligi sababli tog` massivlari keng depressiyalar bilan tutashib- almashininb ketadi.Tog`likning orografik yadrosini Markaziy Koryak massivi tashkil etadi. Bu massivdan o`rtacha balandligi 1000-1500 m bo`lgan Janubiy Mayn, Pikas, Olyutor, Paxachi va boshqa ko`plab tog` tizmalari chiqadi. Ayrim tolarning tepalari 1800 m dan ziyod balandlikka ko`tariladi, Ledyanaya tog`ining balandligi 2562 m. Tog`likning markaziy tizmalari deyarli hamma joyda to`rtlamchi davr muzliklarining izlari mavjuq, hozirgi muzliklar tarqalgan. Muzliklarmning soni 650 dan ziyod bo`lib, ularning umumiy maydoni 216 km 2 . Oxota dengizining sohillari deyarli barcha joyda o`rtaca balandligi 1500 m gacha, kam hollarda 2000 m dan ziyod bo`lgan tog` tizmalari va massivlari bilan band. Shimolda Suntar – Xayat tizmasi ning janubiy tarmoqlari va Magadan tog`ligi ning kuchli parchalangan massivlari joylashganBalandligi 1500 m gacha yetadigan bu tog`lar va ulardan janubga cho`ziladigan Jugjur tizmasi chekka Oxota-Chukotka vulkanogen mintaqasi tarkibiga kiradi. Hozirgi Sharqiy Osiyo geosinklinali zonasida joylashgan Kamchatka yarim oroli tog`li oblast bo`lib, bu yerda to`rtlamchi va hozirgi davr vulkanizmi aniq namoyon bo`ladi. Kamchatka hozirgi Sharqiy Osiyo geosinklinali zonasida joylashgan va uning tog`larinisbatan yaqinda shakllangan. Tog` relyefiga ko`ra O`rta tizma, Sharqiy tizma va Sharqiy vulkanik rayon ajralib turadi. 47

O`rta tizma tog` zanjirlari va lava platolari tizimidan iborat. Tog`larning o`rtacha balandligi 1200-1400 m bo`lib, eng baland nuqta – Ichinskaya sopka (3621 m) bo`lib, u baland va yagona solfatar holatdagi vulkan (Neapol yaqinidagi oltingugurt gazi va serovodorodni suv bug`i va boshqa gazlar bilan aralashmasini ajratuvchi Solfatar vulkani; italyancha “solfa” so`zi o`zbek tilida “oltingugurt” ma’nosini anglatadi. O`rta tizmada so`ngan vulkanlar ko`p. O`rta tima kabi assimetrik tuzilishga ega Sharqiy tizma Sharqiy Kamchatka antiklinoriyiga to`g`ri keladi. Bu tizmaning tizimi janubda Ganal tizmasi bilan boshlanadi. Uning o`rtacha balandligi 1300-14000 m, eng katta balandligi 2000 m dan biroz ziyod. Ganal tizmasidan shimolroqda unga o`xshash Valaga tizmasi cho`zilgan. Tizmalardan eng shimoliysi Kumrach tizmasi (Shish tog`i, 2346 m). Sharqiy vulkanik rayon o`rtacha balandligi 700-900 m atrofida bo`lgan platolardan iborat. Plato yuzasida ko`plab vulkan konuslari qad ko`tarib turadi. Bu – Kamchatkaning vulkaninik rayoni. Umuman, Kamchatka yarim orolida 150 dan ziyod vulkan ma’lum bo`lib, ulardan 29 tasi harakatdagi vulkanlardir. Harakatdagi vulkanlarning katta qismi stratovulkanlar tipiga mansub va to`g`ti konus shakliga ega. Klyuchevskaya sopka (4750 m) Kamchatkaning eng baland vulkan tog`idir. Tektonik yoshligi va intensiv vulkan faoliyatiga bog`liq holda Kamchatka seysmik harakatlarning yuqoriligi bilan (8-9 balgacha) ajralib turadi. Vulkanlarga qaynoq buloqlar bog`liq. Geyzerlar ko`p. Kamchatka va Xokkaydo oroli oralig`ida 30 ta nisbatan yirik, 20 dan ziyod mayday va ko`plab odam yashamaydigan qoyalardan tashkil topgan Kuril orollari yoyi joylashgan. Kuril orollar yoyining uzunligi 1200 km ga yaqin.Orollarning asosiy qismi vulkan orollaridir. Tektyonik jihatdan Kuril orollari TYinch okeani mintaqasining kaynazoy burmalanishi oblastiga mansub. Yer po`stining harakatlari hozir ham davom etmoqda, tsunamilarga sabab bo`ladigan yer va dengiz zilzilalari tez-tez bo`lib turadi. Vulkanlar ko`p, ulardan 39 tasi harakatdagi vulkanlar. Yaponiya orollarida tog`larning joylanishida bo`ylama cho`zilish xos. Xokkaydo orolida shimoli-sharqdan janubi g`arbga tomon Kuril vulkan yoyining davomi bo`lgan vulkan zanjiri cho`zilgan. O`rtcha baland tog` zanjiri shimoli- 48

g`arbdan janubi-sharqqa cho`zilgan. Bu zanjir bo`lab vulkanlar qad ko`taradi. Orolning markaziy qismida tog` zanjirlari tutashadi va baland Markaziy massivni ( Asaxi tog`i , 2290 m) hosil qiladi. Xonsyu orolida o`rtacha baland tog`lar vodiylar va botiqlar orqali bir-biridan ajralib turadigan uchta bo`ylama zanjir ( Ou, Deva, Kitakami va Abukuma tog` zangirlari ) ko`rinishida davom etadi. Ou va Deva tog` zanjirlarining eng baland nuqtalarini vulkanlar hosil qiladi. Orolning o`rta qismida yuqorida nomlari zikr qilingan tog` zanjirlariga burchak hosil qiladigan tog`lar tizmasi joylashgan. Yaponiyaning eng baland tog`li oblastni hosil qiladigan bu tog` tizmalari uchun hozirgi intensive vulkanizm va seysmizm xos.. Bu rayonda orollarning shimoliy va janubiy tog` zanjirlari tutashadi, chuqur yoriqlar chizig`I o`tadi. Bu yoriqlar bo`ylab Yaponiyaning eng baland tog`lari qad ko`taradi.Tinch okean sohilidan Yapon dengizigacha bo`lgan rayon Yaponiyaning Buyuk grabenini hosil qiladiganyoriqlar polosasi bilan qirqilgan. Grabenning chekkalari bo`ylab va o`rta qismida baland harakatdagi vulkanlarning konuslari, shu jumladan butun Yaponiyaning eng baland cho`qqisi bo`lgan Fudziyama ko`tarilib turadi. Buyuk grabendan janubi-g`arbda Yapon Alp tog`lari deb ataladigan Akaisi, Kiso va Xida tog` tizmalari ko`tariladi. Bu tog` tizmalari alp relyefiga va 3000 m dan ziyod balandlikka ega. Yaponiy orollarining janubi-g`arbiy qismida tog` zanjirlar subkenlik yo`nalishiga ega bo`lib, tog`lar baland emas, ammo kuchli tektonik va erozion parchalanishga ega. 7000 dan ko`proq orollarni o`z ichiga oladigan Filippin orollari (umumiy maydoni 299,7 ming km 2 ) Tinch okeani g`arbiy qismining orollar yoyi zonasiga mansub.Orollar yuzasining katta qismini submeridional yo`nalishdagi tog` tizmalari band etadi. Ular kaynazoy yoshidagi burmali tog` inshootlaridir.Luson orolidagi Markaziy Kordilyera tog`lari eng katta balandlikka (Pulog – 2934 m) ega.Yoriqlar bo`ylab vulkanlar (Mayon, 2462 m; Apo, 2954 m va b.) ko`tarilib turadi. Shimoliy va Janubiy Amerikaning g`arbiy chekkasi bo`ylab, shimolda Arktikaning Alyaska qirg`og`idan janubda Olovli Yer arxipelagining janubigacha cho`zilgan tog`lar umumiy nom bilan deyiladi.Yer sharining bu eng uzun tog` 49

tizimining uzunligi 18 ming km dan ziyod. Kordlyera tog` tizimi Shmoliy Amerika Kordilyera tog`lari va Janubiy Amerika Kopdilyerasi yoki And tog`laridan iborat. Kordilyera strukturalari Tinch okeani harakatdagi mintaqasining elementlaridir. Shimoliy Amerika tog`lari. Shimoliy Amerika platformasi janubda, sharqda va janubda paleozoy yoshidagi kaledon va gersin geosinklinal strukturalari bilan o`raglan. Ular hozirgi relyefda asosan palaxsali baland va o`rtacha baland tog`lardan iborat. Grenlandiya va Elsmir, Melvill orollarining shimolida balandligi 3000 m gacha ko`tariladigan Innuit tizimining tog`lari ko`tariladi.Paleoziy strukturalarining yana bir bug`inini balandligi qariyb 3000 m gacha bo`lgan Sharqiy Grenlandiya burmali tizimi hosil qiladi. Bu tizim tog`lari Nyufaudlend, Appalachi va ularning janubi-g`arbdagi davomi bo`lgan Uachita-Maraton tog`lari ni (balandligi 900 m gacha) hosil qiladi. Epiplatformadagi o`rtacha baland Appalachi tog`lari sistemasi (eng baland nuqtasi Vashington tog`i, 1916 m) Kanada va AQSH hududida shimoli-sharqdan janubi-g`arbga tomon 2300 km ga cho`zilgan. Kristalli hamda metamorfik jinslardan tarkib topgan Shimoliy Appalachi va Adirondak tog`lari peneplenlashgan tog`larning ayrim qismlaridan iborat, Janubiy Appalachi tog`lari esa kaledon va gersin strukturalaridan iborat. Materikning Alyaskadan to Meksikagacha bo`lgan g`arbiy chekka qismlarini ulkan tog` tizimi - Kordilyera tog`lari egallagan .(2-chizma). Kordilyera tog`larining orografik sxemasi. ). Bu tog` tizimining uzunligi 9000 km, eni 800 km dan (Kanadada) 1600 km gacha (AQShda). Shmoliy Amerika Kordilyera tog` 50

tizimi 3 ta bo`ylama orografik mintaqaga bo`linadi: 1)Sharqiy yoki Qoyali tog`lar mintaqasi Bruks, Makenzi, Sharqiy Syerra-Madre va Qoyali tog`lar ning baland tizmalaridan iborat bo`lib, Meksika, Tinch okean, Meksika qo`ltig`i havzasi va Shimoliy Muz okeani havzalari orasidagi suvayirg`ichdir. Eng baland joyi Qoyali tog`lardagi Elbert cho`qqisi bo`lib, uning balandligi 4399 m; 2) G`arbiy yoki Tinch okean mintaqasi okeanbo`yi tizmalari va tog` oralg`i depressiyalaridan iborat. Unga Alyaska tizmasi (materikning eng baland Mak-Kinli tog`i, 6193 m), Aleut, Qirg`oqbo`yi, Kaskad tog`lari, Syerra-Nevada, G`arbiy Syerra-Madre, Ko`ndalang Vulkanli Syerra, Janubiy Syerra - Madre tog`lari kiradi. Bu mintaqaning tizmalari kuchli parchalangan va asosan, o`rtacha balandlikdagi tog`lardan iborat; 3) Ichki mintaqa Tinch okean tizmalaridan sharqda joylashgan Yukon, Freyzer, Kolumbiya, Katta Havza, Kolorado platosi va yassitog`laridan, Meksika tog`ligi dan iborat bo`lib, ular chuqur depressiyalar bilan ajralgan. Kordilyera tog`larining arktika va subarktika qismidagi eng shimoliy oblasti Alyaskani hamda Kanadaning shimoli-g`arbini o`z ichiga oladi. Keyingi oblast Kordilyera tog`larining Kanadaning janubi-g`arbida o`rtacha kengliklarda va AQSH ning shimoli-g`arbida joylashgan qismlarini egallaydi. Biroz janubroqdagi oblast subtropik kengliklarida, AQSH da joylashgan. Janubda-tropik mintaqada Shimoliy Meksika Kordilyera tog`lari joylashgan. Bu tabiiy-geografik bo`linish (rayonlashtirish), yuqorida aytib o`tilganidek, Kordilyera tog`larini tektonik- orografik jihatdan segmentlarga bo`linishiga taxminan to`g`ri keladi. Janubiy Amerika tog`lari. Tog` relyefi bu materikda ham ancha katta maydonda tarqalgan. Gviana, Sarqiy- va ayniqsa G`arbiy Braziliya qalqonlarininning yon bag`irlariga gumbaz tekisliklar va yassi tog`lar to`g`ri keladi. Sharqiy Braziliya va Gviana Qalqonlarining faollashgan rayonlari palaxsali gumbaz tizmalar (syerralar) va maccivlarga aylangan. Braziliya tog`ligi tabiatining asosiy xususiyati yassi tog`liklar va s upas imon platolarning ko`pligiga kaynozoyda ro`y bergan yorilishlar va ko`tarilishlar natijasida vujudga kelgan vulkan platolar hamda palaxsali tizma tog`lar ham bor. 52

Kordilyera yonining sharqiy chekkadagi Pampa Syerralari deb ataladigan Syerra-de-Kordova va Syerra-Sanluis tizmalarining balandligi 2880 m ga yetadi. Ulardan shimolroqda, Gran-Chako chegarasida 5000 m dan ham baland Syerra- del-Akonkixa ko`tarilgan. O`lkaning g`arbidagi Kordilyera Defamatina 6250 m ga yetadi. Juda katta masofaga cho`zilgan, tektonik tuzilishi va orografiyasi murakkab bo`lgan And tog`lari tizimi Janubiy Amerikaning sharqiy qismidan keskin farq qiladi. And tog`lari sayyoramizning quruqlik qismidagi ehg uzun (qariyb 9000 km) va eng baland (Akongagua tog`I, 6960 m) tog` tarmoqlaridan biri.Eni 800 km gacha bo`lgan And tog`tizimi Janubiy Amerikani butun uzunligi bo`ylab farb tomonidan orab turadi. And tog`lari bir-biriga parallel bo`lgan va meridian bo`ylab cho`zilgan tizmalardan iborat. Shimolda Karib dengizi sohillari bo`ylab ikki qator (balandligi 2765 m gacha), shimoli – g`arbida to`prt qator (balandligi 5800 m gacha) tizma joylashgan. Tizmalarni chuqur tektonik botiqlar va ichki yassi tog`liklar bir- biridan ajratib turadi. Karib dengizi sohilida Kolumbiya bilan Venesuela territoriyasida yelpig`ich shaklida joylashgan tog` tizmalari tog`oldi botiqlari hamda keng tog` oralig`i vodiylari bilan birinketin joylashgan, tog`larning kengligi 450 km ga yetadi. Janubda, ekvatorda butun tog` sistemasi 100 km gacha torayadi. Shimoliy And tog`lari asosiy qismining tuzilishida (taxminan 2 va 8° sh. kengliklar oralig`ida) And tog`lari sistemasining hamma asosiy orografik elementlari aniq ifodalangan. And tog`larining Trinidad orolidan Marakaybo pasttekisligigacha kenglik bo`ylab cho`zilgan shimoliy qismi orografik xususiyatlari va tuzilishiga, shuningdek, iqlimiy sharoiti hamda o`simliklariga ko`ra asl And tog`lari sistemasidan farq qiladi va alohida Karib And tabiiy geografik o`lkani hosil qiladi. Karib And tog`lari tektonik jihatdan Kordilyera burmalanishi mintaqasining Antilkarib oblastiga kiradi tuzilishi hamda rivojlanishi 53

xususiyatlariga ko`ra Shimoliy Amerikaning Kordilyera tog`laridan ham, And tog`larining o`zidan ham farq qiladi. And tog`larining Karib dengizi sohilidan janubda Ekvador bilan Peru chegarasigacha bo`lgan shimoliy qismi Shimoliy and tog`lari Shimoliy And tog`lari deyiladi. Bu yerda 4-5° j. k.dan Shimoliy And tog`larini Markaziy And tog`laridan ajratib turuvchi yoriq o`tadi. Ekvadorda ikki qator bulkan tog`lari tog`oralig`idagi botiqlarni o`rab turadi. Markaziy And tog`lari shimolda Ekvador va Peru oralig`idagi davlat chegarasidan janubda 27° j.k.kacha juda katta masofaga cho`zilgan. Markaziy And tog`lari butun tog` sistemasining eng kengayngan qismi bo`lib, kengligi Boliviyada 700- 800 km ga yetadi. Janubiy kenglikning 11° dan janubda And tog`larining o`rta qismini yassi tog`lik egallagan bo`lib, ikki tomondan Sharqiy va G`arbiy Kordilyera tog`lari o`ragan. G`arbiy Kordilyera tog`lari so`ngan va so`nmagan vulkanlardan tashkil topgan baland tog` zanjiridan iborat. Bular Oxos-del-Salado (6880 m), Koropuna (6425 m), Ualyagiri (6060 m), Mnsti (5821 m) va boshqa vulkanlardir. Boliviya G`arbiy Kordil-yera tog`lari And tog`larining bosh suvayirg`ichini hosil qiladi. Patagoniya (Janubiy) And tog`lari yonbag`irlarini namsevar subarktika o`rmonlari qoplagan. Bu o`rmonlar baland bo`yli daraxt va butalardan iborat bo`lib, ular orasida doimiy yashil turlar ko`pchilikni tashkil etadi: 42° janubiy kenglik yaqinida araukariya o`rmonlari bor. And tog`lari chekka janubda, mo`tadil mintaqada pasayadi va parchalanib ketadi. Qirg`oqbo`yi Kordilyerasi tog`lari 42° j.k.dan janubda Chili arxipelagiga kiruvchi minglab tog`li orollarga bo`linib ketgan. Afrika tog`lari. Afrika yuzasining taqriban 20%i tg` relyefiga ega. Afrikaning sharqiy chekkasi uchun asosan mezokaynazoy va neotektonik ko`tarilishlar natijasida yoriqlar va vulkanizm bilan bir paytda hosil bo`lgan, qayta ko`tarilgan tog`lar va tog`liklar xos. Sharqiy Afrikaning vulkanik tepalari ( Klimanjaro , 5895 m; Keniya va b.) – Afrikaning eng baland tog`laridir. Ammo, tog` relyefining ayrim uchastkalari ( Axaggar, Tibesti, Drakon va b. tog`lar) tekislik – platforma oblatlari orasida ham joylashgan. Bu tog`lar tektonik 54

jihatdan faollashgan massivlar bilan bog`liq. Drakon tog`larining eng baland joyini lavadan hosil bo`lgan Lesoto platosi hosil qiladi. Efopiya yassi tog`ligining 2/3 qismini lava platolari qoplaydi. Axaggar, Tibesti massivlari va Etbay tizmasi – paydo bo`lishi poydevorning ajralish chiziqlari bo`ylab palaxsalarning ko`tarilishi bilan bog`liq bo`lgangumbaz palaxsali tog`lardir. Denudasion tog`lar va tizmalarga Siyerra – Leon va Liberiyadagi tog`lar, Atakora – Togo tizmasi, Kongo quyi oqimining har ikkala tomonidagi tizmalar, Damara tog`lari va boshqa tog`lar mansub. Qayta ko`tarilgan tog`larning asosiy tipini a) poydevor yuzaga chiqqan oblastlardagi gumbaz palaxsali tog`lar, b) cho`kindi jinslar va vulkan qoplamlari tarqalgan oblastlardagi supasimon tog`lar va c) yoriqlar tizimiga bog`liq bo`lgan vulkan tog`lari va vulkan platolari. Burmali oblastlar va tog` relyefining ularga mos keladigan tiplari materikning janubidagi paleozoy kapidlarida va shimoli – g`arbida gersin-alp tog`laridan iborat bo`lib, ular – o`rtacha baland Kap va Atlas tog`lari dir. Kap tog`lari hozirgi relyefda yaqqol ifodalangan o`tmishdan meros qolgan burmali strukturali qayta ko`tarlgan tog`larning juda kam uchraydigan tipiga mansub. Atlas oblasti tarkibiga paleozoy strukturalari kiradi. Bu strukturalarni mezakaynazoy harakatlari shunchalik qayta ishlaganki, ularni O`rta dengiz tog`li mintaqasining bir qismi sifatida qarash mumkin. Bu qadimiyroq strukturalar Atlas oblastinng o`rta va janubiy qismlarini egallasa, uning shimoliy tog` zanjirlari asosan miotsening oxiri – pliotsenning boshida yaratilgan tog`lardan iborat. Uning doirasida burmali va bumali-palaxsali o`rtcha balanlikdagi va baland tog`larn, vulkan tog`larini , palaxsali tog`larni ajratish mumkin. Avstraliya tog`lari. Dengiz sathidan o`rtacha balandligi (215 m) jihatidan Abstraliya materiklar ichida eng past. Materik yuzasining 95%ining absolyut balandligi 600 m dan osmaydi. Materik hududining katta maydolari Garbiy Avstraliya yassi tog`ligi bilan band bo`lib, uning cho`llari va chala cho`llar barcha tomondan uncha baland 55

bo`lmagan timalarni o`rab turadi. Kuchli parchalangan bu tizmalar Markaziy Avstraliy tog`larini hosil qiladi. Materikning g`arbiy chekkasi bo`ylab va uning markaziy qismida, ya’ni eng yangi tektonik faol bo`lgan rayonlarda Xamarsli, Stirling va Darling, Makkdonell va Masgreyv palaxsa tog`lari ko`tarilib turadi.Ular orasida faqat Makkdonell va Masgreyv tog`larining balandligi 1500 m dan oshadi. Garbiy Avstraliya yassi tog`ligining shimoliy qismini balandligi 600- 900 m bo`lgan palaxsali Kimberli massivi band etadi. Yassi tog`likning subtropik qismida past Darling tizmasi cho`zilgan. Materik va Tasmaniyaning sharqiy va janubi-sharqiy chekkalari, Murrey tekisligidan g`arbdagi va shimoli-g`arbdagi rayon baykal, ilk paleozoy va yuqori paleozoy tekislangan strukturalarining neogen-antropogen ko`tarlishlari natijasida hosil bo`lgan o`rtacha balandlikdagi va past burmali – palaxsali tog`lar bilan band. Materik orografiyasida Sharqiy Avstraliya tog`lari paleozoy sistemasidan iborat bo`lib, tekislangan va neogen-antropogenda gumbazsimon ko`tarilgan. Tog`larning sharqiy yonbag`irlari tik, g`arbiy yonbag`irlari esa qiyaroq bo`lib, asta-sekin sertepa tog` oldiga qo`shilib ketadi. Tog`larning sharqiy yonbag`ri uzilmalar natijasida bo`linib ketgan va sohil juda parchalangan bo`lishiga qaramay, dengiz tomondan chiqish deyarli mumkin emas. Sharqiy Avstraliya tog`lari relyefining asosini Katta Suv Ayirg`ich tizmasi hosil qladi.Ohaktoshli Zangori tog`larda va Avstraliya Alp tog`larida eng baland (2000 m dan ziyod) cho`qqilar bor. G`arbiy Avstraliya yassi tog` g`arbiy qismi markaziy cho`l rayonlariga nisbatan bir oz ko`tarilgan. U yerda tokembriy kristall jinslar yer yuzasiga chiqib turadi. Bu rayoining shimoliy yarmida gorst tog` tizmalar alohida ajralib turadi. Tinch okeanining markaziy va g`arbiy ko`plab orollar mavjudbo`lib, ulat Okeaniya orollari umumiy nomi bilan birlashtiriladi (maydoni 1,26 mln km 2 ). Orollarning deyarli barchasipaydo bo`lishiga ko`ra marjon yoki vulkanik orollardir. Okeaniyaning markaziy qismida (Polineziya va Sharqiy Mikroneziyda) orollar suvosti vulkanlarining tepe qismlaridan iborat.Okeaniyaning g`arbiy 56

chekkasida to`plangan orollar geosinklinal strukturalar zonasida turadi. Ular ular juda ulkn suvosti tizmalarining suvdan chiqib turgab tepa qismlaridir. Okeaniyaning g`arbidagi orollar eng yirik va tog`li orollardir. Yangi Zelandiya va Yangi Gvineya orollari Okeaniya dagi quruqlikning 80%ini tashkil etadi. Yangi Gvineyadagi O`rta tima dagi (shartli nomi) Maoke tog`lari dagi Jaya cho`qqisi (5029 m) butun Okeaniyaning eng baland tog`idir. Shimoliy va Janubiy orollar va boshqa mayday orollardan iborat bo`lgan Yangi Zelandiya ham tig`li relyefga ega. Janubiy orolning g`arbiy yarmi bo`ylab Kuk tog`lari da maksimal balandligi 3764 m ga yetadigan Janubiy Alp tog`lari cho`zlgan. Bu tog`larga janubdan balandligi 1200-1800 m bo`lgan Otago platosi tutashadi. Shimoliy orolning relyefida o`rtacha baland platolar ustuvorlik qiladi. Sharqiy sohil bo`lab Ruaxinye tizmasi (1592 m) cho`zilgan. Orolning markaziy qismini vylkan platosi band etadi. Undagi harakatdai Ruapexu vulkani (2796 m) Yangi Zelandiyadagi eng baland tog`dir. Polineziya orollarida ham harakatdagi va so`ngan vulkanlar ko`p. Antarktida. Bu qutb atrofidagi yagona materik bo`lib, uning 99% hududi qalin muz qoplami tagida, ortacha balandligi 2000 m (eng baland materik); Antarktdaning tub jinslarining yuzasi +110 m balandlikka ega.Materik Sharqiy va G`rbiy Antarktidaga bo`linadi. Ular orasidagi chegara Transarktika timasi ning sharqiy yonbag`ri, Pensakol tolari ning shimoliy yonbag`ri Teron toglari ga va Ueddella dengizining sharqiy sohiliga o`tadi. Sharqiy Antarktidadagi tosh asosning muz yzasidan chiqib turadigan tog`larkatta balandlikka ega. Transantarktika tizmasining qisman muzlar bilan qoplangan ayrim tog`lari 4528 m gacha ko`tariladi ( Kerkpatrik tog`i ).Muzlk qoplamining chekka qismlarida 3630 m gacha ko`tariladigan baland Qirolicha Mod Yeri tog`lari, Prins-Charls tog`lari va boshqa tog`lar joylashgan. G`arbiy Antarktidada ko`pincha muzlik qoplamini yorib chiqib,Antarktika yarim oroli, Meri Berd Yerida .gi tog` zanjirlarini hosil qiladi. Antaktidaning eng baland nuqtasini Vinson massividagi Sentinel tog`i (5140 m) hosil qiladi. 57

2-2. Tog` landshaftlarining tabaqalashuvi Tog`li hududlar tekisliklardan tabiiy sharoit va landshaftlarning xilma-xiligi bilan farq qiladi. Tog`lar tabiatining xilma-xilligi neotektonik harakatlar va ekzogen jarayonlar bilan ham bog`liq. Tog` inshootlarining neotektonik bosqichdagi ko`tarilishi zamonda ham, makonda ham notekis sodir bo`lgan. Eng baland tog` tizmalari, tizimlari va massivlari eng katta amplitudaga ega bo`lgan neotektonik ko`tarilishlar sodir bo`lgan hududlarga tog`ri keladi. Tekislik va tog` landshaftlarining o`rtacha baland, keyinroq baland tog` landshaftlariga o`tishi bilan bog`liq bo`lgan izchillil tog`larning balandlashuvi bilan kamaya boradi. Ammo baland tog` landshaftlarining yoshligi nafaqat baland tog`lar shakllanish fazasi ko`tarilishlarining iqtidoiy bosqichi bo`lishi bilangina emas, balki baland tog`larning skulpturaviy “alp” relyefi geologik yoshiga ko`ra juda yosh bo`lishiga bog`liq. Intensiv nurash glyatsial-nival jarayonlar gumbazsimon ko`tarilishda deformatsiyaga uchragan ibtidoiy yuzaning “yoyilib” ketishiga olib kelgan (Gvozdetskiy, 1979). Tog`lar havo oqimlari yo`nalishini о ‘zgartirgan holda atmosfera serkulyatsiyasiga ham ta’sir k о ‘rsatadi. Tog`lar ishqalanish kuchining oshishi va tog`lar bilan t о ‘qnashganda havo oqimi harakati tezligining kamayishiga bog`liq holda knetik energiyani singdiradigan hududlardir. Yoz paytlarida tog`lar havoning ular ustida tekisliklar ustidagiga nisbatan k о ‘proq qizishi sababli issiqlik manbai b о ‘lib xizmat qiladi. Havoning namlanishi ham kо‘pgina hollarda yuqoriga kо‘tarilgan sari orta boradi. Agar sayyoraviy miqyosda olganda tog`larda (tog`li о‘lkalarda, hududlarda) qо‘shni tekisliklardagiga nisbatan 8-10 barobar kо‘proq yog`in tushadi ( Petrosyants, 1974). Tog`larda atmosfera yog`inlarining miqdori ma’lum balandliklargacha (mо‘tadil kengliklarda van am tropiklarda 2000-3000 m gacha, quruq tropiklarda 2000-3000 m gacha, quruq tuproqlarda 400 m va yuqori qutb yoni kengliklarida 58

1000 m balandliklargacha ) ortib boradi. Balandlashgan sari yuza oqimni ham 3-4 marta kо‘paytiradi. Buning natijasida eroziya ham kuchayadi va qattiq oqim 5-10 marta ortadi 4-jadvalda yonbag`irlarning qiyaligi va ekspozitsiyasiga bog`liq holda tuproqlar yuvilishi keltirilgan. Tog` landshaftlari biokomponentlari rivojlanishi tog`larning kо‘tarilib borishi bilan bir paytda sodir bо‘lgan tog` turlari va kichik turlari tekislik turlari hosil bо‘lgan. Ayni paytda tog` turlari aks ta’sir kо‘rsatgan. Umuman tog`larda flora va fauna tekisliklardagiga nisbatan 2-5 marta boyroq. Tog`larda endimiklarning 30-50% tashkil topgan, bunday omillar barchasi balandlik zonalligi tekisliklardagi zonallikdan farq qilishiga sabab bо‘ladi. Tog`larda tekislikda uchramaydigan zonallar ham mavjud ( masalan, baland tog` о‘tloqlari ). Tog‘li o‘lkalarda kenglik zonalligi balandlik zonalligi tufayli murakkablashadi, kenglik geografik zonalar balandlik zonalari bilan almashinadi, qirlarda esa landshaftlar ikki qo‘shni zonalar doirasida turlanadi (o‘zgaradi). Ammo har qanday sharotda balandlik zonasi shu tog` ulkasi joylashgan zonaga mos zonadan boshlanadi. 5-jadval. Tuproq yuvilishining tog` yonbag`ri qiyaligi va ekspozitsiyasiga bog`liqligi ( 1 km 2 yuzadan g ) Yonbag`r ekspozitsiyasi Yonbag`irlar qiyaligi Shimoliy Janubiy Sharqiy G`arbiy 1010 1412 1825 695 1958 2339 2906 1887 Tog` hududlarining geografiyasi tekislik gidrografiyasidan keskin farq qiladi. Tog`lar namni qor va muz kо‘rinishda tо‘playdigan va saqlaydigan hududlardir, ammo bu suvlarni barchasi tekisliklarga keladi. Tog` landshafti tog` daryolari va ularni suvlariga о‘zining ta’sirini bildiradi. Tog` suvlari past haroratli bо‘lgan holda, past haroratli bо‘lgan kimyoviy biologik tarkibiga kо‘ra farq qiladi. 59

Tog` daryolari yuqori oqimida ulkan erozion ish bajaradi, quyiroqda oqim sekinlashgan sari tog` daryolari butun yer sharida keng tarqalgan akkumulyativ tekisliklarni hosil qiladi. Tog`larning tuproq qoplami ham о‘ziga xos xususiyatga ega: tog` tuproqlari qalin emas sklitli, chirindiga boy ular tо‘g`ri radiatsiyaning kо‘pligi tufayli issiqlikning bir muncha zahirasini tо‘playdi. Tog`larda landshaftlarning о‘ziga xosligi ularning hayvonot dunyosi va о‘simliklarida ham namoyon bо‘ladi. Tog` tabiatining muhim xususiyatlaridan biri unung denamikligidir. Asosan tektonik jarayonlarga bog`liq holda balandlikning о‘zida о‘zgarishi tog`larda butun tabiiy vaziyatning qaytalanishi muhim omillardan biridir. Tog`larda tektonik jarayonlar va epeyrogenik harakatlar tekislikdagiga nisbatan ancha entinsiv va binobarin tog`larda landshaft komplekslari va ularni tashkil etuvchi komponentlarning о‘zgarishi ham tezroq kechadi. Tabiiy muhitning denamikligiga sabab bо‘ladigan tog` landshaftlarining energiya manbalari ham boyroq. Masalan, Kavkaz tog`laridagi igna bargli о‘rmonlar zonasi radiatsiya balansi har bir kv km yuzaga 35 kkal tashkil etgan holda tayga о‘rmonlarida bu kо‘rsatkich 22 kkal ni tashkil etadi ( Chikalin 1972). Balandlikka kо‘tarilgan sari nafaqat radiatsiya, balki tog` landshaftlarining energiya asosini tо‘ldiradigan gravitatsiya kuchlari ham ortadi. Landshaft energiya bilan ta’minlanish darajasini ortishi bilan tog`larda landshaft hosil qiluvchi barcha jarayonlar ham kuchaydi, modda aylanishi kuchaydi. Odatda tog` landshaftlari o`ta dimamikligi (o`zgaruvchanligi) bilan ajralib turadi. Tog` landshaftlari uchun o`zan, yonbag`ir eroziyasi – denudatsiya va gravtatsiya jarayonlarining intensivligi xos bo`lib, bunday intensivlikning ikkita sababi bor: Birinchisi – tog`larda tektonik ko`tarilishlar (ba’zan vulkan otilishlari) jarayonida tog` landshaftlarining denudatsiya va rivojlanish jarayonlariga sarflanadigan tortishish potensial energiyasining juda katta zahirasi to'plangan. Shunga bog`liq holda barcha gravitatsiya harakatlari sodir bo`ladi.Og`irlik kuchining ta’siri oqar suvlarning tog` jinslari bo`laklarini eltishda (tranpotirovka)gi 60

kuchi bilan birgalikda namoyon bo`ladi. Qisqaroq qilib aytganda, tortishishning potensial energiyasi – tog` landshaftlarining eng muhim energiya manbaidir. Tog` landshaftlari dinamikasining ikkinchi sabab – atmosferada suv aylanishining uzluksiz bo`lishidir. Aylanma harakat jarayonida okean va tekisliklardan bug`lanib ko`tarilgan suv suyuq va qattiq yog`in sifatida tushadi. Bunda tog`larda suv Yer yuzasiga katta absolyut balandliklarda tushishi sababli Quyosh energiyasi hisobidan toplangan potensial energiyaning muayyan bir qismi ma’lum muddatlarda baland tog`larning qor, firn va muzliklarida saqlanib turadi, qolgan qismi esa eroziya, sel va yomg`irlardan keyyingi denudatsiya jarayonlarida darhol sarflanadi. Tog`larda denudatsiya va gravtatsiya jarayonlari intensivligining bu sabablari tufayli landshaftlarning tabiiy dinamik rivojlaninshning ham intensiv bo`lishiga olib keladi. Tog`li hududlarda inson faoliyati ham o`z navbatida bu dinamiklikni tezlashtiradi. Yuqorida ta’kidlanganidek, tog`larda tabiiy sharoitlarning ranbarangligi birinchi navbatda balandlik zonalligi (vertikal mintaqalanishi)ga bog`liq. Balandlik zonalarining landshaft hosil qiluvchi omillari kenglik zonalarining landshaft hosil qiluvchi omillaridan farq qiladi. Yer yuzasida geografik landshaftlarning tafovvutlarida ifodalanadigan barcha xilma – xillik zonal va azonal omillar birikmasi va o`zaro ta’sirining natijasidir. Kenglik va balandlik zonalligining asosida umumiy qonuniyat – kenglik zonalligida quyi kengliklardan yuqori kenliklarga tomon, balandlik zonalligida joining absolyut balandligining ortib borishi bilan haroratning sekin-asta kamayishi turadi. Ammo zonallikning iqlim sharoitlari (issiqlik, issiqlik va namning nisbati va b.) kenlik va tog`larda balandlik bo`yicha turlicha o`zgaradi. Har ikkala holda haroratning pasayib borishi tufayli issiqlik va namning nisbati landshaft tabaqalashuvining eng muhim omilidir. S.V. Kalesnik (1970) balandlik zonalligini geografik zonalarning sektorligi bilan bir qatorda azonal hodisalar sirasiga mansub, deb hisoblagan edi. Balandlik zonalligi tabiatiga ko`ra azonal hodisa, chunki tog`larni vujudga keltiradigan tektonik harakatlar balandlik zonalligining shart-sharoiti bo`lib xizmat qiladi. Tog`larning geografik zonalari tekisliklardagi zonalardan hosil bo`lgan va 61

ylarninng mahsulasidir. Ammo ko`pchilik olimlar balandlik zonalligini zonal hodisalarga kiritadilar. A.G.Isachenkoning fikricha, zonal qonuniyatlarning uch turi – kenglik zonalligi, sektorlik (meridional zonallik) va balandlik zonalligi (mintaqalanishi) mavjud. Tog`li o`lkalarda kenglik zonalligi balandlik zonalligi tufayli murakkablashadi, kenglik geografik zonalar balandlik zonalari bilan almashinadi, qirlarda esa landshaftlar ikki qo`shni zonalar doirasida turlanadi (o`zgaradi). Ammo har qanday sharotda balandlik zonasi shu tog` ulkasi joylashgan zonaga mos zonadan boshlanadi. Tog` landshaftlarining o`ziga xos xususiyatlari baland tog`larda ayniqsa yaqqol namoyon bo`ladi. Balandlik ortgan sari turli matewriklarning va, hatto, yarim sharlarning landshaftlaridagi o`xshashlik belgilari ham ko`paya boradi. Past va o`rtacha balandlikdagi tog`larda landshaftlarning rangbaranligi ham ortadi. Bu yerda o`nlab o`simlik – tuproq zonalarining hamda hayvonot va nabotot olami vakillarining nomlarini qayd qilish mumkin. Balandlik ortgan sari landshaftlarning xilma – xilligi asta-sekin kamaya boradi va baland tog`larda nival mintaqadan quyida faqat alp (baland tog`) o`tloqlari joylashgan. Shunday qilib, balandlik zonalligi tog`larda (agar tog`larning balandligi bunga imkon bersa) tog`larning geografik joylanishi hamda balandligiga bog`liq holda nival mintaqasi bilan tugaydi. Bu zona landshaft xususiyatlariga ko`ra hamma joyda deyarli bir xil. Tog`larda balandlik mintaqalarining absolyut balandligi shu tog`li o`lka joylashgan zonaning tabiatiga bog`liq. Masalan, Skandinaviya yarim orolining shimolida (tundra zonasida) balnd tog`lik 500 m dan, Klimanjaroning yonbag`irlarida (ekvatorial o`rmon zonasida) 4800 m dan boshlanadi. Har bir geografik sektorda balandlik zonalligi oziga xos xuxusiyatlarga ega bo`lib, u iqlimning kontinentalligiga, namlanishning intensivligiga va rejimiga bog`liq. Masalan, alp (baland tog`) zonasi o`tloqlari ko`proq okeanbo`yi sektorlariga, tog`- dast zonasi esa kontinental (materik ichkarisi) sektori uchun xosdir. 62

Balandlik zonalligining tuzilmasi, shuningdek, orografiyaga ham bog‘liq. Uning katta tafovvutlari yonbag‘irlar ekspozitsiyasining Quyosh nurlariga va ustuvor shamollarga nisbatan holatiga ham bog‘liq bo‘ladi. Balandlik zonalligi tipining zonal-sektor qonuniyatlari ko`pgina hollarda orografiya tufayli murakkablashadi. Relyef tufayli vujudga keladigan balandlik zonalligining mavjudligi dastavval gradiyent samarasiga va atmosfera yog`inlari miqdorining balandlik bo`yicha o`zgarishiga bog`liq. Tekisliklarda va tog`larda geografik qobiqning zonal tuzilmasida ham o`xshashlik, ham muhim tafovvutlar mavjud. Ulardagi o`xshashlik tog`larda yuqoriga ko`tarilgan sari va tekisliklarda ekvatordan qutblarga tomon issiqlikning kamayishi, shuningdek, geografik qobiqda zonal evolyutsiyaning umumiyligi tufayli zonalarning toplamida va izchilligida namoyon bo`ladi. Kenglik zonalligining shakllanishida ham, balandlik zonalarining shakllanishida ham issiklik omili hal qiluvchi ahamiyatga ega, ammo har ikkala holda uning mohiyati har xil: kenglik zonalligi asosida Quyosh nurlari tushish burchagining kenglik bo`ylab o`zgarishiga, balandlik zonalligi esa joyning dengiz sathidan yuqoriga tomon balandlashishiga bog`liq. Tog`larda yuqoriga ko`tarilgan sari atmosfera qalinligi va zichligi kamayishi sababli unda suv bug`lari va chang zarralarining miqdori va, binobarin, radiatsiya sarfi ham kamayadi. Quyosh radiatsiyasining intensivligi tog`larda balandlik bo`yicha har 1000 m da taqriban 10 % ga ortb boradi. Ayni paytda samarali (effektiv) nurlanish, ayniqsa uzun to`lqinli nurlanishi balandlik bo`yicha tezroq ko`payadi va buning natijasida havo haroratining balandlik bo`yicha pasayishiga sabab bo`ladigan radiatsiya balansi kamayadi.Balandlik ortgan sari atmosfera bosimi ham (har 11-15 ma 1 mm) kamayib boradi, suv bug`larining toyinish sharoitlari ham o`zgaradi. Tog`larda o`rtacha har 100 m balandlikka ko`tarilganda harorat troposferaning quyi tort kilometrda 0,5 ga, tort kilometrdan yuqorida 0,6 0 ga, tropopauza yaqinida 0,7-0,8 0 ga pasayadi. Ammo harorat gradiyenti deb nomlangan bu ko`rsatkich yil va 63

kunlarning vaqtiga, havo massasining sajiyasiga, relyefga va boqshqa sabablarga bog`liq. Mu’tadil mintaqaning aksariyat tog` tizimlarida faol haroratlarning ( +10 0 dan yuqori) jami har 100 m balandlikka 170 0 ga, quruq tropik sharoitlarda esa 250 0 (And tog`larida 300 0 )ga kamayadi (Ryabchikov, 1972). Tog`larda balandlik zonalligining namoyon bo`lishi yoqoriga tomon havo haroratining pasayishi va yog`in miqdorining hamda atmosfera namlanishining ko`payishiga bog`liq. Ammo namlanish sharoitlarining o`zgarishi yonalishi va intensivligiga ko`ra kenlik zonalligiga mos kelmaydi.Umumiy ko`rinishda vertikal iqlim o`zgarishi zonal iqlim o`zgarishlariga juda yaqin, ammo aynan o`xshamaydi. Quyosh radiatsiyasining intensivligi tog`larda balandlashgan sari oshib boradi, ekvatordan qytblarga tomon esa kamayib boradi. Tog`larda atmosfera bosimi izchillik bilan va bir xilda kamaysa, ekvator va qutblar orasida barik zonalari bor. Gorizontal yo`nalishda humid va arid zonalar almashinadi. Tog`larda yog`inlarning tushishi relyefning to`siqlik (barer) samarasiga bog`liq. Tog` tosiqlari ta’sirida havo massalari yuqoriga tomon harakatlanadi, namning kondensatsiyasi kuchayadi va yog`inlar miqdori muayyan balandliklarga qadar ortib boradi. Ta’kidlash lozimki, nam zahiralari kamaygan sari yog`inlarning miqdori ham kamaya boshlaydi. Eng ko`p miqdordagi yog`inlar tushadigan sath o`zgaruvchan bo`lib, quruq oblastlarda nam oblastlardagiga nisbatan balandroqda bo`ladi. Masalan, Alp tog`larida eng ko`p yog`in tushadigan yuqori sath 2 000 m ga, Kavkazda 2 400-3 000 m ga, Tyanshanda 3 000-4 000 m ga yaqin. Qutbyoni kenliklarida esa yog`inlar miqdorining ko`payishi 1 000 m balanliklargacha bo`ladi.Tog`larda yog`ingarchilik havo massalarining tog` tizmalari yonbag`irlari oldida toplanishi va havo massalarining yuqoriga ko`tarilishi bilan bog`liq bo`lishi tufayli shamollarga ro`paru bo`lgan yonbag`irlarda yog`inlar miqdori shamollarga teskari yonbag`irlardagiga nisbatan bir necha baravar ko`p bo`lishi mumkin. Tog`larda yoginlarning taqsimlanishi orografik (tizmalarning bir-biriga nisbatan joylashuvi, yonbag`irlar ekspozitsitasi, yuzanining parchalanishi va b.) 64

xususiyatlarga bog`liq holda juda xilma-xildir.Absolyit balanlik esa yog`onlar miqdorining ko`payishida bilvosita ahamiyatga ega. Balandlik va kenglik zonalari orasida faqat tashqi o`xshashlik mavjud.Ayrim balandlik zonalarining (masalan, Tibet va Sharqiy Pomirning alp o`tloqlari, baland tog` sovuq cho`llarning) kenglik zonalligida analoglari yo`q. Ayni paytda passat mintaqasining tekisliklardagi zonal cho`llarning tog`larda analoglari yoq. Balandlik zonalari kenlik zonalaridan ko`pgina strukturaviy-funksional xususiyatlari bilan ham farq qiladi. Shuningdek, balandlik zonalari havoning siyrakligi, atmosfera sirkulyatsiyasining o`ziga xosligi, harorat va bosimning mavsumiy tebranishi, o`ziga xos geomorfologik jarayonlarning (o`pirilmalar, sel va qor ko`chkilari va b.) xususiyatlari, muzliklar, tuproqlar profiliga ko`ra ham kenglik zonalaridan farq qiladi. Tayga zonasidan janubdagi tog` o`lkalarida tog`- tayga o`rmonlari, ko`pgina tog`larda esa o`rmonlar zonasi yoq. Mu’tadil va subtropik kengliklarning tog`larida past haroratlar, yaxshi drenaj va ultrabinafsha nurlar miqdorining yuqori bo`lgan sharoitlarida alp o`tloqlari rivojlanadi. Ekvatorial kengliklarda esa ularning o`rnini daraxtsimon murakkab gullilardan tashkil topgan paramos tog` - o`tloq zonasi egallaydi. Atmosfera yog`inlarining oqimi tog`larda yuqoriga ko`tarilgan sari ko`payadi, ammo ekvatordan qutblarga tomon yo`nalishda bu holat kuzatilmaydi. Yuqoriga ko`tarilgan sari yuza oqimining 3-4 marta ortishi va drenajning yaxshilanishi sababli tog`larning yuqori qismlarida botqoqlar deyarli yo`q, tundra esa o`tloqlar bilan almashinadi.Tayga zonasida balandlik zonalligi spektri tayga, tundra va doimiy qorlar zonalaridan iborat. Ammo tog` tundrasi qutb kechasi va kunduzi sharotlarida rivojlanadigan kenglik tundra zonasidan boshqacha sharoitlarda rivojlanadi. Bundan tashqari, har qanday tog` o`lkasining, har bir tog` tizmasining va hatto uning ayrim yonbag`irlarining balandlik zonalari sifat jihatdan individual xususiyatlarga ega. Tog` landshaftlari biokomponentlarining rivojlanishi shu tog`larning ko`tarilishi bilan bir paytda sodir bo`lgan. Tog` florasi va faunasi turlarga tekisliklardagiga nisbatan 2-5 marta boy. Shuningdek, tog`larda, ayniqsa 65

subekvatorial mintaqaning mavsumiy nam sharotlarida, endemik turlarning soni 30 – 50 % ni tashkil etadi. Balandlik zonalligining tuzilmasi birinchi navbatda ularning muayyan geografik mintaqada, uning sektor va zonasida hamda balandligiga bog`liq. Tog`larning etaklaridan eng yqorisigacha balandlik zonalarining qonuniy almashinuvi balandlik zonalligining tuzilmasini (spektrini) hosil qiladi. A.M.Ryabchikov (1972) Y.N.Lukashova bilan hamkorlikda tog`larda zonallik tuzilmasining profilini ishlab chiqishgan edilar. Ulardan biri materiklarning nam okeanbo`yi sektorlaridagi balandlik zonalligini (-rasm) va ikkinchisi kontinental sektorlaridagi balandlik zonalligini ifoda etadi. Profillarni qiyoslash ularning bir- biridan asosan continental sektorlardagi tog`larda yuqori bosimli antisiklon mintaqalari ta’sirining natijasi sifatidacho`llar va chala cho`llar zonalarining koproq tarqalganligini ko`rsatadi. Bu hodisa, shuningdek, qor chizig`i chegarasini ham nam sektorlardagiga nisbatan 700-1000 m yuqorida bo`lishiga olib keladi. Yer sharida qor chegarasining eng yuqori chegarasi 6500 m balandlikda And tog` tizimidagi Lyulyaylyako vulkanining (6723 m) g`arbiy yonbag`rida kuzatiladi. Buning sababini A.M.Ryabchikov (1972) qariyb yettiming metrlik And tog devorining va, shuningdek, qudratli doimiy Janubiy Tinch okeani maksimumining yaqinligi tufayli, deb taxmin qiladi. Profillardan ko`rindiki, kontinental sektorda semiarid va semigumid landshaftlarning zonalari, nam sektorlarda esa semigumid va semiarid landshaftlarning zonalari ko`proq rivojlangan. Balandlik zonalligining tuzilmasi birinchi navbatda ularning muayyan geografik mintaqada, uning sektor va zonasida hamda balandligiga bog`liq. Tog`larning etaklaridan eng yqorisigacha balandlik zonalarining qonuniy almashinuvi balandlik zonalligining tuzilmasini (spektrini) hosil qiladi. Turli tog` tizimlarida, ularning ayrim qismlarida balandlik zonalligining turli tiplari va spekrtlari kuzatiladi. Balandlik zonalligi spektrida (lot. spectrum ko`rinadigan, ko`rinish) birinchi navbatda tabiiy sharoitlarning majmuasi xos bo`lgan balandlik mintaqalari (subalp o`tloqlari mintaqasi, alp o`tloqlari mintaqasi, subnival mintaqa va b.) ajratiladi. Bu mintaqalar o`z navbatida zonalarga guruhlanadi (Gvozdetskiy, 66

1979). Zonalar tog` landshaftining tipiga ko`ra (tog`-o`rmon, tog`-o`tloq, tog`- dasht va b.), mintaqalar esa tog` landshaftlarining kichik tipiga ko`ra ajtatiladi. Balandlik zonalligi spektridagi zonalarning soni (ko`p yoki oz bo`lishi) tog` ulkasining bir paytning o`zida uning geografik o`rniga va balandligiga bog`liq: tog` ulkasi qancha baland va ekvatorga yaqin joylashgan bo`lsa unda to`liqroq bo`ladi; qutblarga yaqin joylashgan va kamroq balandlikkaka ega bo`lsa balandlik zonalarining spektrida zonalar soni shunchalik kam bo`ladi. Balandlik zonasining spektri ekvatorga yaqinlashib borgan sari murakkablashib boradi, zonalarning soni ortadi, yuqori kengliklarning tog‘lari uchun xos bo‘lmagan zonalar namoyon bo‘ladi, o‘xshash zonalarning (masalan, tog` – o‘tloq, muzlik) chegaralari yuqoriga ko‘tariladi. Balandlik zonalligining tuzilmasi tog‘larning okeanga nisbatan yaqin yoki uzoqroqda, ya’nigeografik mintaqaning qaysi sektorida joylashganligiga ham bog‘liq. Mu’tadil mintaqaning okeanbo‘yida joylashgan tog‘larida tog‘ – o‘rmon va tog‘ – o‘tloqi zonalar ko‘poq tarkib topgan bo‘lsa, kontinental sektordagi tog‘lada tog‘ – dasht, tog‘ – tayga va tog‘ – tundra zonalari rivojlangan. Materiklarning kontinental sektorlarida tog`larda yuqori bosimli antisiklon mintaqasining ta’siri tufayli cho`llar va chala cho`llar rivojlangan ( -chizma). Bu tog`larda qor chizig`i nam sektorlardagiga nisbatan 700 – 1000 m balandroqda o`tadi. Baland tog` to`sig`iga va Janubiy Tinch okean maksimumiga yaqinligi sababli And tog`laridagi Lyulyaylyako vulkanining (6723 m) g`arbiy yonbag`rida qor chizig`i 6500 m balanlikda o`tadi. Chunki bu maksimumning sharqiy chekkasi bo`ylab And tog`lariga parallel esadigan janubiy sovuq shamollar iliqroq kenliklarga keladi va yog`in bermaydi. Tropiklar yaqinidagi ulkan tekislik cho`llarining hududlari semiarid landshaftlarning turli kenglikga ega bo`lgan balandlik zonalari bilan o`raglan. Gumid tog` landshaftlarining ekvatorial yadrosi materiklarning nam sektorlaridagiga nisbatan ancha toraygan bo`lsada ancha yaxshi ifodalangan. Gumid va cho`l zonalari o`rtasida oraliq zonalarining spektrlari joylashgan. Kontinental sektorda semiarid va semigumid landshaftlarning balandlik zonalari, 67

nam sektorlarda esa arid landshaftlarning balanlik zonalari yo`q, ularning o`rnini semigumid va gumid landshaftlarning balandlik zonalari egallaydi. Kontinental sektorda 1000-2000 m balandliklarda ekvatorial yadro kengayadi. Bu balandliklar doirasida tog`larning yonbag`urlari bo`ylab yuqoridagiga yoki quyidagiga nisbatan ko`proq yog`adi. 3000 m balandlikda eng sertuman zona – “tumanli o`rmonlar” (nebelvaldes) joylashadi. Ulardan yuqorida tog` o`rmonlarining yuqori chegarasi sifatida qarash mumkin bo`lgan qiyshiqo`rmon zonasi (sexa de lya montanya) turadi. Ekvatorial kengliklarda qiyshiqo`rmon zonasi va qoya-chag`irtoshli cho`llar orasida butali va daraxtsimon murakkab gullilar (balandligi 4-8 m bo`lgan daraxtsimon sariqbosh (krestovnik), sharsimon espeletsiya va b.) bo`lgan baland tog` o`tloqlari (paramos), janubiy va kengliklarda esa butali baland tog` boshoqli dashtlar (xalka) joylashgan. Janubiy yarim sharning tog` cho`llari va chala cho`llari ustida doimiy yashil butazorli, daraxtsimon boshoqli baland tog` tropik chala cho`llar (punas) va siyrak tikonli butazorli va yostiqsimon opunsiyalar o`sadigan cho`llar (tolas) joylashadi. Turli tog` tizimlarida, ularning ayrim qismlarida balandlik zonalligining turli tiplari va spekrtlari kuzatiladi. Balandlik zonalligi spektrida birinchi navbatda tabiiy sharoitlarning majmuasi xos bo`lgan balandlik mintaqalari (subalp o`tloqlari mintaqasi, alp o`tloqlari mintaqasi, subnival mintaqa va b.) ajratiladi. Bu mintaqalar o`z navbatida zonalarga guruhlanadi (Gvozdetskiy, 1979). Zonalar tog` landshaftining tipiga ko`ra (tog`-o`rmon, tog`-o`tloq, tog`-dasht va b.), mintaqalar esa tog` landshaftlarining kichik tipiga ko`ra ajtatiladi. Balandlik zonalligining spektrlari tog` inshootlarining qaysi kenlik zonasi va sektori doirasida joylashganligiga hamda tog` tizimining orografik xususiyatlariga boq`liq holda xilma-xil bo`ladi. Har bir kenglik zonasi uchun zonalarning soni, yoylashuvi, balandlik chegaralari bilan ifodalanadigan balandlik zonalligining alohida spektiri xos.Turli kenglik zonalarining tutashuvida joylashgan orografik jihatdan juda murakkab tog` tizimlarida balandlik zonalligi ayniqsa murakkab sajiyaga ega bo`ladi. Ammo bunday hollarda ham balandlik 68

zonalligining bir necha spektrlarini belgilash mumkin. Masalan Kavkaz tog` tizimida 6-7 ta asosiy zonal qatorni belgilash mumkin. -rasm balandlik zonalligi strukturasining tiplari (A.M.Ryabchikov, 1972) A – materiklarning nam sektorlari – 1- bargli – doimiy yashil (subekvatorial) o`rmonlar; 2 – subtropik musson o`monari; B – materiklarning kontinental sektorlari - 1 – barg tashlaydigan – doimiy yashil (subekvatorial) o`rmonlar; 2- musson o`rmonlari; 3- savannalar; 4 – tikonli va sukkulent siyrak o`rmonlar; 5 – buk ormonlari; 6 – torf o`tloqlari; 7 – vereshatnikli igna bargli o`rmonlar; 8 – bambuk paporotnikli o`rmonlar. 69

Balandlik zonalligi spektridagi zonalarning soni (ko`p yoki oz bo`lishi) tog` ulkasining bir paytning o`zida uning geografik o`rniga va balandligiga bog`liq: tog` ulkasi qancha baland va ekvatorga yaqin joylashgan bo`lsa unda toliqroq bo`ladi; qutblarga yaqin joylashgan va kamroq balandlikkaka ega bo`lsa balandlik zonalarining spektrida zonalar soni shunchalik kam bo`ladi. Balandlik zonasining spektri ekvatorga yaqinlashib borgan sari murakkablashib boradi, zonalarning soni ortadi, yuqori kengliklarning tog`lari uchun xos bo`lmagan zonalar namoyon bo`ladi, o`xshash zonalarning (masalan, tog` – o`tloq, muzlik) chegaralari yuqoriga ko`tariladi. Balandlik zonalligining tuzilmasi tog`larning okeanga nisbatan yaqin yoki uzoqroqda, ya’nigeografik mintaqaning qaysi sektorida joylashganligiga ham bog`liq. Mu’tadil mintaqaning okeanbo`yida joylashgan tog`larida tog` – o`rmon va tog` – o`tloqi zonalar ko`poq tarkib topgan bo`lsa, kontinental sektordagi tog`lada tog` – dasht, tog` – tayga va tog` – tundra zonalari rivojlangan. Materiklarning kontinental sektorlarida tog`larda yuqori bosimli antisiklon mintaqasining ta’siri tufayli cho`llar va chala cho`llar rivojlangan (2-chizma). Bu tog`larda qor chizig`i nam sektorlardagiga nisbatan 700 – 1000 m balandroqda o`tadi. Baland tog` tosig`iga va Janubiy Tinch okean maksimumiga yaqinligi sababli And tog`laridagi Lyulyaylyako vulkanining (6723 m) g`arbiy yonbag`rida qor chizig`i 6500 m balanlikda o`tadi. Chunki bu maksimumning sharqiy chekkasi bo`ylab And tog`lariga parallel esadigan janubiy sovuq shamollar iliqroq kenliklarga keladi va yog`in bermaydi. Tropiklar yaqinidagi ulkan tekislik cho`llarining hududlari semiarid landshaftlarning turli kenglikga ega bo`lgan balandlik zonalari bilan o`raglan. Gumid tog` landshaftlarining ekvatorial yadrosi materiklarning nam sektorlaridagiga nisbatan ancha toraygan bo`lsada ancha yaxshi ifodalangan. Gumid va cho`l zonalari o`rtasida oraliq zonalarining spektrlari joylashgan. Kontinental sektorda semiarid va semigumid landshaftlarning balandlik zonalari, nam sektorlarda esa arid landshaftlarning balanlik zonalari yoq, ularning o`rnini semigumid va gumid landshaftlarning balandlik zonalari egallaydi. 70

1000 – 2500 m balandliklarda tog` yonbag`irlarida yuqori va quyi qismlardagiga nisbatan ko`proq yog`in tushadi va shu sababli ekvatorial yadro qonuniy ravishda kengayadi (-chizmalar). 3000 m balandlikda “tunanli o`rmonlar” (nebelvaldes) joylashadi. Ulardan yuqorida o`rmonlarning yuqori chegarasini hosil qiladigan qing`ir daraxtli o`rmonlar (sexa de lya montanya) joylashgan.Ekvatorial kengliklarda qing`ir daraxtli o`rmonlar va qoyali- chag`ir toshli cho`llar orasida butali va murakkab gulli daraxtchil o`simliklar bilan baland tog` o`tlog`lari (paramos), janubiy subekvatorial kengliklarda esa butali (xalka) baland tog` boshoqli dasht zonasi joylashgan. Janubiy yarim sharning toq tropik cho`llari va chala cho`llaridan yuqorida doimiy yashil butalar, daraxtsimon boshoqlilar o`sadigan baland tog` tropik chala cho`llar (punas) va siyrak tikanli butalr va va yosriqsimon opunsiyalar o`sadigan cho`llar (tolas) sonalari joylashgan. Balandlik zonalligining tuzilmasi, shuningdek, orografiyaga ham bog`liq. Uning katta tafovvutlari yonbag`irlar ekspozitsiyasining Quyosh nurlariga va ustuvor shamollarga nisbatan holatiga ham bog`liq bo`ladi. Balandlik zonalligining spektrlari tog` inshootlarining qaysi kenlik zonasi va sektori doirasida joylashganligiga hamda tog` tizimining orografik xususiyatlariga boq`liq holda xilma-xil bo`ladi. Har bir kenglik zonasi uchun zonalarning soni, yoylashuvi, balandlik chegaralari bilan ifodalanadigan balandlik zonalligining alohida spektiri xos.Turli kenglik zonalarining tutashuvida joylashgan orografik jihatdan juda murakkab tog` tizimlarida balandlik zonalligi ayniqsa murakkab sajiyaga ega bo`ladi. Ammo bunday hollarda ham balandlik zonalligining bir necha spektrlarini belgilash mumkin. Masalan, Kavkaz tog` tizimida 6-7 ta asosiy zonal qatorni belgilash mumkin. Har bir sektorda iqlimning kontinentallik darajasiga, namlanish intensivligi va rejimiga bog`liq holda balandlik zonalligining o`ziga xos xususiyatlari namoyon bo`ladi. Absolyut balandlik bilan bir qatorda tog` landshaftlarining tabaqalashuvida tog` inshootlarining umumiy cho`zilishi va yonalishi bilan bog`liq bo`lgan yonbag`irlar ekspozitsiyasi muhim omildir. Yonbag`ir ekspozitsiyasining 71

Quyoshga va ustuvor shamollarga nisbatan holati balandlik zonalari chegaralarining holatini 300 - 800 m va undan ko`proq bo`lishiga olib keladi. Tog` yonbag`irlari ekpozitsiyalarining ikki xilini ajratish mumkin: 1) Quyosh yoritadigan tomomga qaraydigan solyar yoki insolyatsion ekspozitsiyalar va 2) havo oqimlariga ro`paru joylashgan shamolli yoki sirkulytsion ekspozitsiyalar. Solyar ekspozitsiyaga tog` yonbag`irlarining issiqlik va, shuningdek, suv rejimi bog`liq. Janubiy yonbag`irlar shimoliy yonbag`irlarga nisbatan ko`proq isiydi, bug`lanish ko`proq bo`ladi. Shu sababli janubiy yonbag`irlar boshqa omillar bir xil bo`lsada quruqroq bo`ladi.Ularda balandlik zonalarining chegaralari odatda shimoliy yonbag`irdagiga nisbatan biroz yuqoriroqda o`tadi. Qarama-qarshi solyar ekspozitsiyalar kenglik geografik zonalarning tutashuvida ayniqsa yaqqolroq namoyon bo`ladi.Mu’tadil kengliklardasolyar ekspozitsiyaning ta’siri qutbiy va tropic kengliklardagiga nisbatan kuchliroq bo`ladi. Yuqori kengliklarda qutbiy yorug` kunlarda barcha yonbag`irlarning barcha ekspozitsiyalari deyarli bir xil yoritiladi, quyi kengliklarda Quyosh ufq ustida baland turishi sababli turli ekspozitsiyadagi yonbag`iralr insolyatsiyasidagi farqlar silliqlanadi. Shamolli ekspozitsiyalar ikki xil ahamiyatga ega. Bu xildagi ekspozitsiyalar solyar ekcpozitsiya samarasini kuchaytirgan holda qarama-qarshi yonbag`irlarning termik rejimidagi ancha katta tafovvutlarni yuzaga keltirishi mumkin. Bu holat g`arbdan sharqqa cho`zilgan tog` tizmalari (Pireney, Alp, Qrim, Katta Kavkaz, Himalay, O`rta Osiyo tog`lari) uchun xos. Bu tizmalarning shimoliy yonbag`irlari sovuq havo massalari ta’sirida bo`lib, janubiy yonbag`irlari ko`p yoki oz miqdorda sovuq havo massalaridan tosilgan. Bu tog` tizmalarining ko`pciligi muhim suv ayirg`ichlar, ba’zan esa ularning qirralari geografik mintaqalar, sektorlar va zonalarning chegaralarini hosil qiladi (Ural, Himalay, Kordilyera, And va b.). Shamolli ekspozitsiyalarning yonbag`irlarning iqlimi va landshaftlarga ta’siri yonbag`irlarning nam manbalariga, ya’ni nam havo massalarining yomalishlariga va siklonlarning trayektoriyalariga nisbatan joylashihida namoyon bo`ladi.Farbdan sharqqa harakatlanadigan havo massalarining mintaqasida tog` tizmalarining g`arbiy yonbag`irlarida, mussonli sektorda esa mussonlarga ro`paru 72

bo`lgan yonbag`irlarda yog`inlarning asosiy qismi tushadi.Masalan O`rta Osiyodagi Tyanshan – Oloy tog` tizimidagi tog`larda old tizmalarning (asosan Hisor tizmasi) janubiy va janubi-g`arbiy yonbag`irlarida bahorda shimoldan janubga siljiydigan Eron qutbiy frontining siklonlari hisobiga yog`inlarning katta qismi tushadi. Ko`pincha fyonlar ta’sirida bo`lgan tog`larning shamolga teskari yonbag`irlari shamolga ro`paru yonbag`irlarga nisbatan ancha quruq bo`ladi.Quruq iqlim sharoitlarida ekspozitsiya samarasi ancha katta bo`ladi. Ayniqsa faqat bir (shamolga ro`paru) yonbag`irda yaqqol naoyon bo`ladigan eng ko`p yog`inlar mintaqasiga mos keladigan balandliklarda tafovvutlar katta bo`ladi. Shimoliy Tyanshanda yog`inlar eng ko`p yog`inlar mintaqasi dengiz sathidan 1500 - 3000 m oralig`ida joylashgan va uning doirasidagi shimoliy va farbiy yonbag`irlarda qoramtir igna bargli o`rmonlar tarqaladi; qarama-qarshi ekspozitsialarlarda esa bunday o`rmonlar yoq. Balandlik zonalarining spektrlarining har xil joylashganligi va ularning sektor variantlari quruqlikning orografik tuzilishining umumiy tarhiga mos keladi. Turli zonalar va sektotlar tutashuvida joylasgan yirik tog` inshootlarida (Kavkaz, Oltoy – Sayan va boshqa tog` o`lkalari) turli balandlik zonalligi spektrlarining bir-biriga murakkab holda tutashib ketishi kuzatiladi. Bir qator yondosh tizmalardan tashkil topgan murakkab tog` tizimlarida tashqi tizmalar ichki tizmalarga nisbatan qulay namlanish sharoitlariga ega. Berk tog` oralig`i soyliklari tog` yonbag`irlariga nisbatan quruqroq va kontinental iqlim va balandlik zonalligi spektrining ariroq sajiyasi bilan ifodalanadi. Berk tog` oralig`i soyliklari balandlik zonalligining tuzilmasida inversiyaga sabab bo`lishi mumkin (masalan, soylik tubida tundra, yonbag`irda tayga mintaqasi joylashishi mumkin). Sharqiy Sibirning ayrim soyliklarida ularning tubi va unga tutashgan yonbag`irlar tundra yoki o`rmon – tundra tipining komplekslari bilan band, ulardan yuqorida esa tog` taygasi zonasi joylashgan. Balandlik zonalligi tog`lar tabiiy muhitining nafaqat iqlim, tuproqlar, o`simliklar va hayvonot dunyosida, balki oqimda, relyef shakllarida, 73

geomorfologik jarayonlarda ham namoyon bo`ladi. Shu sababli tog`larda tabiiy sharoitlarning butun kompleksining, yani balandlik landshaft zonalligi namoyon bo`ladi. Balandlik zonalligining sajiyasi, balandlik zonallarining spektri tog` tizimlarining muayyan kenlik zonasi va uzo`lik sektorida joylashganligiga hamda ularning qancha masofaga cho`ilganligiga bo`liq. Meridional va submeridional cho`zilgan tog` tizimlarida landshaftlarning balandlik zonallik spektrlarida kenl;ik zonalligi ayniqsa yaqqol namoyon bo`ladi. Bunday holda uzoqlik landshaft tabaqalashuvi namoyon bo`lsada, ikkilamchi ahamiyat kasb etadi. Kenglik va subkenglik yo'nalishiga ega bo`lgan tog` tizimlarida uzoqlik landshaft tabaqalashuvi va sektorligining ta’siri yaqqol namoyn bo`ladi. Bunday holda ham insolyatsiya, ham sirkulyatsiya (shamol) ekspozitsiyasi katta rol o`ynaydi. Shunday qilib, tog`larda balandlik zonalligining tuzilmasi birinchi navbatda ularning qanday geografik mintaqada va sektor doirasida joylashganligiga va shu tog`larning balandligiga bog`liq . 74

X U L O S A Tog`lar yer yuzasining tevarak atrofdagi tekisliklar ustidan baland ko`tarilib turadigan qismlari bo`lib, endogen va ekzogen kuchlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar natijasida ularning morfologik xususiyatlari o`zgarib turadi. Bu kuchlarning qaysi biri ustun kelishiga bog`liq holda tog`lar ko`tarilish yoki pasayish tendensiyasiga ega bo`ladi. Tog`larning rivojlanishi ularning tabiatidagi o`zgarishlar bilan bir paytda sodir bo`ladi. Bunday o`zgarishlar endogen va ekzogen kuchlar ta`sirida vujudga keladi. Tog`lar tabiati o`ziga xos va xilma-xil bo`lib, ularning landshaftlarida umumiylik va hududiylik (regionallik ) yaqqol namoyon bo`ladi. Mavjud ma’lumotlarga ko`ra, agar Antarktida materigi va jahonning eng yirik Grenlandiya oroli ham tog`li hududlarga kiritilsa, sayyoramiz quruqlik qismining 43 % i tog`lar bilan band. Tog`lar Yevropaning 30 %, Osiyoning 57 %, Shimoliy Amarikaning (Grenlandiya bilan birgalikda) 44 %, Avstraliyaning 26 %, Janubiy Amerikaning 23 % va Afrikaning16 % maydoni tog`lar bilan band (Ryabchikov, 1972). Materiklar orasida “eng tog`lisi” Yevrosiyo bo`lib, uning qariyb 48 % maydoni (26,8 mln. km 2 ) tog`li hududlarga to`g`ri keladi. Evrosiyo, shuningdek, eng baland tog`lar maskani bo`lib, bu materikdagi Himolay va Qoraqurum tog` tizmalarida jahonning barcha “sakkizminglik” tog` cho`qqilari joylashgan. Tog`lar ko`tarilish davrigacha turli xil orografik bosqichlarni bosib o`tgan. Bugungi kunda tog`lar uchta asosiy tipga ajratiladi. Bular past, o`rtacha baland va baland tog`lar tiplaridir. Har bir tip o`ziga xos relyef shakllari va landshaft tiplariga ega. Tog`lar tabiatining xilma-xilligi neotektonik harakatlar va ekzogen jarayonlar bilan ham bog`liq. Tog` inshootlarining neotektonik bosqichdagi ko`tarilishi zamonda ham, makonda ham notekis sodir bo`lgan. Eng baland tog` 75

tizmalari, tizimlari va massivlari eng katta amplitudaga ega bo`lgan neotektonik ko`tarilishlar sodir bo`lgan hududlarga tog`ri keladi. Tekislik va tog` landshaftlarining o`rtacha baland, keyinroq baland tog` landshaftlariga o`tishi bilan bog`liq bo`lgan izchillil tog`larning balandlashuvi bilan kamaya boradi. Ammo baland tog` landshaftlarining yoshligi nafaqat baland tog`lar shakllanish fazasi ko`tarilishlarining iqtidoiy bosqichi bo`lishi bilangina emas, balki baland tog`larning skulpturaviy “alp” relyefi geologik yoshiga ko`ra juda yosh bo`lishiga bog`liq. Intensiv nurash glyatsial-nival jarayonlar gumbazsimon ko`tarilishda deformatsiyaga uchragan ibtidoiy yuzaning “yoyilib” ketishiga olib kelgan. Tog` hududlaridagi hozirgi landshaftlar balandlik qonuniyatiga bo`y sungan holda pastdan yuqoriga tomon zonalar bo`ylab tarqalgan landshaftlarning balandlik zonalarning tuzilmasi tog`larning balandligiga, tog` yonbag`irlarining quyoshga va nam shamollarga nisbatan ekspozitsiyasining holatiga va boshqa omillarga bog`liq va shu sababli balandlik zonalarining joylanishida tafovutlar mavjud. Tog`lar havo oqimlari yo`nalishini o`zgartirgan holda atmosfera serkulyatsiyasiga ham ta`sir ko`rsatadi. Atmosfera yog`inlarining oqimi tog`larda yuqoriga ko`tarilgan sari ko`payadi, ammo ekvatordan qutblarga tomon yo`nalishida bu holat kuzatilmaydi. Bugungi kunda tog` landshaftlarining o`ziga xos xususiyatlari baland tog`larda ayniqsa yaqqol namoyon bo`ladi, chunki baland tog`lar inson tomonidan to`liq o`zlashtirilmagan. Balandlik ortgan sari turli materiklarning va hatto yarim sharlarning landshaftlarida o`xshashlik belgilari ham ko`paya boradi. Tog`larda balandlik mintaqalanishining mutloq balandligi shu tog`li o`lka joylashgan zonaning tabiatiga bog`liq bo`ladi. Masalan, Skandinaviya yarim orolining shimolida baland tog`lik 500 m dan, Klimanjaroning yonbag`irlarida 4800 m dan boshlanadi. Tog` landshaftlari biokomponentlarining rivojlanishi shu tog`larning ko`tarilishi bilan bir paytda sodir bo`lgan. Tog` florasi va faunasi turlarga tekisliklardagiga nisbatan 2-5 marta boy. Shuningdek, tog`larda ayniqsa, 76

subekvatorial mintaqaning mavsumiy nam sharoitlarida, endimik turlarning soni 30-50% ni tashkil etadi. Balandlik zonalligi tog`lar tabiiy muhitining nafaqat iqlim, tuproqlar, o`simliklar va hayvonot dunyosida, balki oqimda, relyef shakllarida, geomorfologik jarayonlarda ham namoyon bo`ladi. Tog`larning tuproq qoplami ham о ‘ziga xos xususiyatga ega: tog` tuproqlari qalin emas sklitli, chirindiga boy ular t о ‘g`ri radiatsiyaning k о ‘pligi tufayli issiqlikning bir muncha zahirasini t о ‘playdi. Tog`larda tektonik jarayonlar va eperiogenik harakatlar tekislikdagiga nisbatan ancha entivsiv va binobarin tog`larda landshaft komplekslari va ularni tashkil etuvchi komponentlarning о‘zgarishi ham tezroq kechadi. Tabiiy muhitning denamikligiga sabab bо‘ladigan tog` landshaftlarining energiya manbalari ham boyroq. Masalan, Kavkaz tog`laridagi igna bargli о‘rmonlar zonasi radiatsiya balansi har bir kv km yuzaga 35 kkal tashkil etgan holda tayga о‘rmonlarida bu kо‘rsatkich 22 kkal ni tashkil etadi ( Chikalin 1972). Yuqorida ta’kidlanganidek, tog`larda tabiiy sharoitlarning ranbarangligi birinchi navbatda balandlik zonalligi (vertikal mintaqalanishi)ga bog`liq. Balandlik zonalarining landshaft hosil qiluvchi omillari kenglik zonalarining landshaft hosil qiluvchi omillaridan farq qiladi. Yer yuzasida geografik landshaftlarning tafovvutlarida ifodalanadigan barcha xilma – xillik zonal va azonal omillar birikmasi va o`zaro ta’sirining natijasidir. Shunday qilib, tog`larda balandlik zonalligining tuzilmasi birinchi navbatda ularning qanday geografik mintaqada va sektor doirasida joylashganligiga va shu tog`larning balandligiga bog`liq . Tog`lar tabiatidan foydalanish tog`larni geografik kompleksining yetakchi komponenti sifatida shakllanishi fan-texnika rivojlangan zamonakizda yetarli ahamiyatga ega ekanligi aniq. 77

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 Abdullayev S. I. Murtazayev B.Ch. Qashqadaryo havzasi baland tog ` l andshaftlarining xususiyatlari 2 Alibekov L.A. Tog` va tekisliklar orasida moddalarning aylanib yurishi qonuniyat haqida ||O`zbekiston geografiya jamiyati YII s’yezdi materiallari T., 2006. 3 Alibekov L.A. Tog`- tekislik geokomplekslari tizimlarini o`zaro bog`liqlikda o`rganish predmeti va usullari || O`zbekiston geografiya jamiyati YII s’yezdi materiallari T., 2006. 4 Vlasova T.V. Materiklar tabiiy geografiyasi. 1-2-qism. T., 197 5 Jumayev Е . O`zbekistonning tog`li joylarida qishloq xo`jaligi. T., 1982. 6 Jumayev Е . Milliy tog` siyosati to`g`risida. – O`zbekiston geografiya jamiyati axboroti. 20-jild. T., 1999. Dunyo qit’alari tabiiy geografiyasi. Prof. A.M.Ryabchikov umumiy tahriri ostida. T., 1964. Omonboyeva Z.A. Tog` va tog`oldi tabiatidan foydalanishning tabiiy geografik tamoyillari || O`zbekiston geografiya jamiyati axboroti. 21-jild. T., 2002. Rafiqov V.A. T og` va tog` oldi hududlarining ekologik-iqtisodiy barqaror rivojlanishi: muammolar, yechimlar va takliflar || O`zbekiston geografiya jamiyati YII s’yezdi materiallari. T., 2006. Soliyev A. Tog` mintaqalarining ijtimoiy va iqtisodiy geografiyasi. –Tog` va tog`oldi hududlaridan foydalanishning geografik asoslari. T., 2002. Sultonov Y. Xoliqov R. Otaqulov P. Tog` landshaftlarida yuz beradigan favqulodda xavfli tabiiy jarayonlarning o`rganish va uni bashorat qilish || Geografiya va qadriyatlar. T.,2001. Алибеков Л . А . Проблемы устойчивого развития горных территорий Узбекистана . - Tabiiy geografiyaning regional muammolari. Samarqand, 2002. Акбаров Х.А. Проблемы гор .- O`zbekiston geografiya jamiyati axboroti. 20-jild. T., 1999. Баденков Ю.П. Котляков В.М. Борунов А.К. Комплексные исследования горных регионов: подходы, координация, перспективы. – Проблемы горного природопользования. Ч.1. Барнаул, 1989. Бравар И. Лилиенберг В.А. Альпы и Кавказ (сравнитеьно-геоморфологический анализ). - XXIII МГК. Международная география. Геоморфология и палеогеография.1.М.,1976. Гвоздецкий Н.А. Голубчиков Ю.Н. Природа мира. Горы. М., 1987. Джумаев Т. Горы Узбекистана. Т., 1989. Ж аошвили В.Ш. Освоение горных территорий. М.,1984. Геренчук К.И. О принципах разграничения горных ландшафтов – 78

Вест. МГУ. Сер. геогр., 1963, № 2. Думитрашко Н.В. Морфоструктура горных стран и их классификация. - ХХ III МГК. Международная география. Геоморфо- логия и палеогеография.1.М.,1976. Исаченко А.Г. Шляпников А.А. Природа мира. Ландшафты. М., 1989. Исаченко А.Г. Основы ландшафтоведения и физико- географическое раёнирование. М., 1990. Калесник С.В. Общие географические закономерности Земли. М., 1970. Калмыкова В.Г. Общие особенности горной природы. – Вопросы физической географии Верхневолжья. Калинин, 1976. Комплексное географическое изучение и освоение горны территорий. Л., 1980. Мириманян Х.П. Охрана природы горных территорий. М., 1980. M и xайлов Н.Н. Природа C ибири (географические проблемы). М., 1976. Молдагулов Н. Задачи географических исследований для прогнозирования динамики горных ландшафтов. - Вопросы региональной географии Казахстана. Алма-Ата. 1978. Мурзаев Э.М. Среняя Азия. Очерки природы. М.,1961. Никол ь ская В.В. Физическая география Дальнего Востока. М., 1961. Полян Н.М. Проблемы изучения и развития горных территорий. – География и природные ресурсы. 1984, № 4. Рельеф Земли (морфоструктура и морфоскульртура). М., 1976. Рябчиков А.М. Структура высотной зональности ландшафтов суши. «Вест. МГУ», сер. Геог. 1968, № 6. Рябчиков А.М. Структура и динамика геосферы. М.,1972. Сварчевская З.А. Геоморфология Средней Азии и Казахстана.Л. 1965. Сваричевская З.А. Горы и основы их классификации. ХХ III МГК. Международная география. Геоморфология и палелгеография.1.М.,1976. Физико-географический атлас мира. ГУГК. М., 1964. Физическая география материков и океанов. Под общей редакцией А.М.Рябчикова. М., 1988. Шубаев Л.П. Общее землеведение. М., 1977. Щукин И.С. Геоморфология Средней Азии. М., 1983. Chamussy Henri A propos de la spycificity des espaces de montagne (Tog`li joylarning o‘ziga xosligi to‘g`risidagi masalaga doir).- Rev. geogr. Alp.-1989-77-№ 1-3. 79

O'xshashlar

Qashqadaryo viloyati tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish masalalari

Janubiy-G`arbiy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish xususiyatlari

”Qashqadaryo viloyatida oziq-ovqat va paxtani qayta ishlash sanoati rivojlanishining geografik xususiyatlari”

Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlarining tabiiy geografik ta`rifi

Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasida geografik mintaqalarni o`rganish