Bosh sahifa
Diplom ishlar
Geografiya
Janubiy-G`arbiy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish xususiyatlari
Janubiy-G`arbiy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish xususiyatlari
Yuklangan vaqt:
26.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
3053 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlarining tabiiy geografik ta`rifi
Dunyo xalqlarining tarkibiy tuzilmalari va ularning geografik manzarasi
Tog' landsaftlarining xususiyatlari
Qarshi cho`lining iqlimiy sharoiti va agroiqlimiy hususiyatlaridan foydalanish masalalari
Cho`llarda tabiatdan foydalanishning geoekologik jihatlari
![I – BOB. JANUBI-G’ARBIY OSIYO DAVLATLARI GEOGRAFIK O’RNI, TABIIY SHAROITI VA RESURSLARI. 1.1. Janubi-g’arbiy Osiyo davlatlari geografik o’rni tabiiy sharoiti, va resurslarining o’ziga xos xususiyatlari. Janubiy-G‘arbiy Osiyo Yaqin va O‘rta Sharqning katta qismini egallab, Kichik Osiyo yarim orolini, Armaniston va Eron tog‘ligini, Mesopotamiya pasttekisligini, Arabiston yarim orolini, Kipr orolini, shuningdek, Fors ko‘rfazi va Qizil dengizdagi qator kichik orollarni o‘z ichiga oladi. Janubi- G‘arbiy Osiyoni egallagan mamlakatlarning umumiy maydoni 6,8mln.km²ga teng bo’lib, butun Osiyoning 15% maydonini egallaydi. Janubi-G‘arbiy Osiyo mamlakatlarida 240mln. kishi yashaydi. Bu mintaqaning geografik o‘rni dunyoning uch qismi bir-biri bilan tutashgan joyda (Osiyo, Afrika, Yevropa), muhim havo yo‘llari va dengiz yo‘llari chorrahasida (Qora dengiz, Bosfor va Dardanell bo‘g‘zlari, Marmar dengizi, Egey dengizi, O‘rta dengiz, Suvaysh kanali, Qizil dengiz, Bobil- Mandab bo‘g‘ozi), shuningdek bu yerda boy neft konlarining mavjudligi uning katta iqtisodiy va strategik ahamiyatini belgilaydi. [3] Janubi-G‘arbiy Osiyo yer sharidagi siyosiy jihatdan faol mintaqalaridan biri hisoblanadi. Kishilik jamiyati rivojining hamma tarixiy pog‘onalarida murakkab iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlar, bu yerda buyuk imperiyalar va](/data/documents/4e66989e-2fda-4c87-a8f2-1c06cb604809/page-5.png)
![olgan hududlarni ozod qilinishi haqidagi qaroriga qaramasdan ahvol oldingidek qolmoqda. 1960-yil Kipr Respublikasi tashkil topdi. 1961-yil Quvayt, 1967-yil YaXDR (1990-yil YaAR bilan birlashdi), 1971-yil Baxrayn, Qatar, BAA mustaqillikka erishdi. Siyosiy mustaqillikka erishgan Janubi-G‘arbiy Osiyo davlatlari oldida yangi, lekin kam ahamiyatga ega bo‘lmagan muammo-iqtisodiy musta qillikka erishish butun bo‘yi bilan ko‘ndalang turardi. Milliy iqtisodiyotni tashkil qilish va rivojlantirishda, xorijliklarning aralashuvidan ozod bo‘ lish da, ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlardagi kurash qiyin sharoitda kechdi. Mintaqa mamlakatlari davlat tuzumiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Inten siv ijtimoiy o‘zgarishlar yo‘lini tanlagan respublikalar – Afg‘oniston, Yaman, Suriya, Iroq, Livan. Monarxiya tuzumi Saudiya Arabistoni, Iordaniya, Quvayt, Qatar, Baxrayn, Ummonda hali ham saqlanib qolgan. [13] Janubi-G‘arbiy Osiyo siyosiy xaritasida quyidagi davlatlarni ko‘rish mumkin: Afg‘oniston, Eron, Turkiya, Kipr, Isroil; arab davlatlari – Suriya, Livan, Iroq, Iordaniya, Saudiya Arabistoni, BAA, Qatar, Quvayt, Baxrayn, Yman, Ummon. SHu bilan birga Abxaziya, SHimoliy Kipr turk respublikasi, Janubiy Osetiya va Falastin davlati kabi qisman tan olingan va Tog’li Qorabog’ respublikasidek tan olinmagan mamlakat va hududlar ham mavjud. Mintaqa siyosiy barqarorlik darajasiga ko’ra nisbatan notinch hudud hisoblanadi. Mintaqa davlatlari orasida monarxiya davlat tuzumiga ega bo’lganlari bilan bir qatorda, respublikalar soni ham ko’p (1-jadval). Region davlatlari davlat tuzumiga ko`ra mutloq teokratik, konstitusion, federal monarxiya davlatlariga va respublika davlatlariga bo`linadi.](/data/documents/4e66989e-2fda-4c87-a8f2-1c06cb604809/page-8.png)
![1-jadval Janubi-g’arbiy Osiyo davlatlari haqida umumiy ma’lumot № Davlatlar Maydoni, ming km.kv. Davlat tuzumi Poytaxti 1. Afg’oniston 652,1 respublika Qobul 2. Baxreyn 0,7 monarxiya Manama 3. Isroil 14,1 respublika Tel’-Aviv 4. Iordaniya 98,3 monarxiya Amman 5. Iroq 435,1 respublika Bag’dod 6. Eron 1648,0 respublika Tehron 7. Yaman 528,0 respublika Sana 8. Qatar 11,4 monarxiya Doxa 9. Kipr 9,3 respublika Nikosiya 10. Quvayt 17,8 monarxiya El-Quvayt 11. Livan 10,4 respublika Bayrut 12. BAA 83,6 monarxiya Abu-Dabi 13. Ummon 212,5 monarxiya Maskat 14. Falastin Avtonomiyasi 6,3 - Quddus 15. Saudiya Arabistoni 2150,0 monarxiya Ar-Riyod 16. Suriya 185,2 respublika Damashq 17. Turkiya 780,6 respublika Anqara 18. Armaniston 29,7 respublika Erevan 19. Ozarbayjon 86,6 respublika Boku 20. Gruziya 69,7 respublika Tbilisi Mintaqa tabiiy geografik joylasuviga ko’ra dunyodagi eng yirik yarimorol Arabiston va Kichik Osiyo yarimorolini egallagan. Bu regiondagi Afg`oniston, Armaniston va Ozarbayjondan tashqari barcha davlatlar dengiz bo`yida joylashgan. Bu holat mintaqa geografik o’rnining nisbatan qulayligini ko’rsatib beradi. [12] Ko`pchilik davlatlarning dengiz bo`yida joylashganligi geografik o’rni qulayligining bir jihati hisoblansa, bundan tashqari, uning Yevropa, Shimoliy Afrika va Hindistonga yaqinligi, muhim dengiz va havo yo`llarida joylashganligi, neft va tabiiy gazga boyligi ham ijobiy holat sifatida baholash mumkin. Bu regionni iqtisodiy jihatdan eng kuchli davlatlari: Turkiya, Isroil, Kipr. Eng qoloqlari: Afg`oniston, Yaman.](/data/documents/4e66989e-2fda-4c87-a8f2-1c06cb604809/page-9.png)
![Osiyo mintaqalari orasida eng yuqori miqdorda quyosh radiatsiyasi kuzatiladi. Bu holat esa uning Yevrosiyodagi eng quruq mintaqaga aylanishiga sababchi bo’ladi. Iqlimiy jihatdan regionni shimolini subtropik, katta janubiy qismini esa tropik iqlim mintaqasi egallagan. Tog’larda balandlik iqlim mintaqasi vujudga kelgan bo’lib, bu yerad keskin kontinental iqlim shakllangan. O’rta yer, Qora va Kaspiy dengizbo’ylarida namlik darajasi yuqori bo’lsa, Arabiston yarim oroli eng quruq hudud sanaladi. [9] Janubi-g’arbiy Osiyo tuproqlari tarkibi ancha kambag’al bo’lib, bu holat dehqonchilik uchun noqulaylik tug’diradi. Qumli va toshloq cho’llar, tog’lar va o’ta quruq iqlim yer resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini cheklab qo’yadi. Bu yerda asosan bo’z, kashtan va qizil tuproqlar tarqalgan. Bu yerda suv resurslari nisbatan kambag’al bo’lib, asosiy suv manbaalari Eron yassi tog’ligi va Old Osiyo subregionlarida joylashgan. Dajla, Frot, Kura, Araks kabi daryolari, Savan, Van kabi ko’llari mintaqaning eng asosiy suv manbaalari hisoblanadi. Regionning asosiy foydali qazilmasi neft va tabiiy gaz. Jahon neft zaxirasining 2/3 qismi, qazib olishning ¼ qismi Fors korfazi bo`yi davlatlariga to`g`ri keladi. Neft zahirasi bo`yicha dunyoda Saudiya Arabistoni, Eron, Iroq, Quvayt, BAA etakchi o`rinda turadi. Dunyoda topilgan 30 ta ulkan neft konining 15 tasi Fors korfaziga to`g`ri keladi. Gavar (Saudiya Arabistoni), Al-Burxon ( Quvayt ) , Manifa ( Saudiya Arabistoni ) kabi konlardan sutkasiga 2 ming tonnagacha neft fontan bo`lib otilib chiqadi. Neft quduqlarining umumiy soni 5 ming ta (2-jadval).Tabiiy gazni qazib chiqarish bo`yicha Saudiya Arabistoni, Iroq, Eron va BAA davlatlari etakchi. Fosforitning yirik konlari Iordaniyada (dunyoda 5-o`rinda). Kaliy tuzining yirik konlari Isroilda (5-o`rinda). Oltingugurtning yirik konlari Iroqda (dunyoda 4- o`rinda). Mis va xromning yirik konlari Eron va Turkiyada. Gidroenergiya resurslariga Afg`oniston, Gruziya va Armaniston boy. Turkiya va Kiprning O`rta Er dengizi sohillari tabiiy-rekreasion resurslarga boy. Shuning uchun u erlarda turizm rivojlangan.](/data/documents/4e66989e-2fda-4c87-a8f2-1c06cb604809/page-13.png)
![YaMM miqdori mintaqada eng yuqori davlatlar : Quvaytda (21500$), Kiprda (21100$), eng past: Yaman (730$). Aholi asosan mintaqa davlatlaridagi tabiiy sharoiti qulay hududlarida istiqomat qiladilar. CHo’l, chalacho’l hududlarida aholi deyarli yashamasa, daryo vodiylari hamda dengizbo’yida aholi zichligi yuqori. Masalan, Isroilning 60% aholisi davlatning 10% tabiiy sharoiti qulay hududlarida istiqomat qiladilar. Aholisining o`rtacha zichligi 1 km 2 ga 37 kishi bo`lgani holda O`rta Yer, Qora va Kaspiy sohillarida 50-100 kishi, baland tog` va cho`llarda 1-10 kishiga to`g`ri keladi. [ 7 ] Umumiy aholining 60% qishloqlarda istiqomat qiladi. Lekin, iqtisodi rivojlangan neftni eksport qiluvchi va ko’chirma kapitalizm davlatlarida aholining katta qismi shaharlarda yashaydilar. Urbanizasiya darajasi Quvaytda 96 %, Isroilda 92 % , Katarda 80 %. Afg’oniston, Saudiya Arabistonida esa aholining urbanizatsiya darajasi ancha past. Regionda joylashgan shaharlarning aksariyatida 10 mingdan ortiq aholi yashaydi. Mintaqa tarkibiga kiruvchi 12 davlat hududdida 21 dan ortiq millioner shahar va shahar aglomerasiyalari mavjud. Ular ichida Istambul va Tehron eng yirigidir. (5-jadvalga qaralsin) Aholisining etnik tarkibiga ko`ra Arabiston yarimoroli davlatlari bir millatli, Turkiya, Iroq, Eron, Afg`oniston kabi davlatlar esa ko`p millatlidir.Aholisi asosan semit, eron va turk til guruhlariga tegishli bo’lib, semit guruhiga mintaqaning 12 davlatining asosiy aholisini tashkil etuvchi arablar kiradi. Eron guruhi tillarida forslar, pushtunlar, kurdlar so’zlashsalar turk guruhi tillari turklar, ozarbayjonliklar uchun xos. Umuman aholining 40% eron, 30%dan ortig’i semit, 25% turk guruhlari tarkibiga kiruvchi tillarda so’zlashadilar. Ular bilan birgalikda grek, arman, gruzin kabi tillarda so’zlashuvchilar ham istiqomat qiladilar. Irqiy tarkib jihatdan asosan janubiy yevropoid kichik irqi vakillari istiqomat qiladi. SHu bilan monogoloid va negroid irqi vakillari ham salmoqli miqdorga ega.](/data/documents/4e66989e-2fda-4c87-a8f2-1c06cb604809/page-17.png)
![Uning ta’sirida hozirgi kunda Turkiya, Isroil, neft eksport qiluvchi davlatlarda og’ir sanoatning bir qator tarmoqlari rivojlangan. Keyingi ta’sir etuvchi omil bu – tabiiy sharoit omilidir. Uning ta’siri natijasida mintaqada o’ziga xos qishloq xo’jaligi tarmoqlari rivojlangan. Asosan ichki bozor uchun mahsulot ishlab chiqaruvchi donchilik bilan bir qatorda bog’dorchilik, qo’y va echkichilik tarmoqlari davlatlar iqtisodiyoti uchun muhim ahamiyatga ega. SHu bilan bir qatorda mintaqada suv muammosining keskin ekanligi sug’orishning yangicha usullaridan foydalanish, intensiv dehqonchilikni rivojlantirish zaruratini tug’diradi. Hozirgi kunda Isroil, Saudiya Arabistoni davlatlari qishloq xo’jalik tajribasining ko’plab davlatlar tomonidan o’rganilib, ularning o’zlari uchun mos jihatlari o’zlashtirilmoqda. Ayniqsa, Isroilning tomchilab sug’orish texnologiyasi, Saudiya Arabistonining bug’doy yetishtirish, gulchilik sohalarida erishilgan yutuqlar jahon ommaviy axborot vositalari tomonidan ko’p bora yoritilgan. Uchinchidan, qulay transport geografik o’rin holati. Suvaysh kanali, Ormuz, Bosfor, Dardanell bo’g’ozlari hamda Berlin – Bag’dod temir yo’li yaqinida joylashgan davlatlar transport xizmatlari ko’rsatish orqali o’z iqtisodiyotini rivojlantira olganlar. To’rtinchidan, mintaqa aholisining milliy an’analari. Ularning hunarmandchilik, gilamdo’zlik tarmoqlari Suriya, Turkiya kabi davlatlar iqtisodiyotida o’z o’rniga ega. [9] Janubi-g’arbiy Osiyo davlatlarining YaMMi tarmoq tarkibi tahlil qilinganda, ularni yaratuvchi tarmoqlar salmog’iga qarab ularni turli guruhlarga ajratish mumkin (6-jadval). 6-jadval Janubi-g’arbiy Osiyo davlatlari YaMMning tarmoq tarkibi № Davlatlar YaMMning tarmoq tarkibi, % Qishloq xo’jaligi Sanoat Xizmat ko’rsatish 1. Afg’oniston 60 20 20](/data/documents/4e66989e-2fda-4c87-a8f2-1c06cb604809/page-20.png)
![boqish, Arabiston yarimoroli davlatlarida tuya boqish, Eron va Afg`onistonda qorako`lchilik rivojlangan. Transport tarmog’i yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, mintaqa davlatlari iqtisodiyoti uchun katta ahamiyatga ega. Bu davlatlarda transportning barcha tarmoqlari rivojlangan bo’lib, Eron, Turkiya, Kavkaz orti davlatlarida temir yo`l transporti, Turkiya, o`rta Er dengizi bo`ylari va Kavkaz ortida avtomobil transporti katta ahamiyatga ega. Temir yo`llarning uzunligi Trukiyada 10 ming km, Eronda 5,2 ming km, Saudiya Arabistonida 700 km. Quvur transporti Saudiya Arabistonida yaxshi rivojlangan. Shuningdek Eron, Iroq, Turkiya va Ozarbayjonda ham quvur transporti mavjud. Temir yo`llarning umumiy uzunligi: Afg`onistonda 11 km, Iordaniyada 600 km, Iroqda 3000 km, Isroilda 830 km, Livanda 408 km, Suriyada 1400 km. Afg’oniston, Baxrayn, Katar, BAA, Quvayt, Oman, Yaman, Kipr kabi davlatlarda temir yo`llar yo`q. Janubi-G`arbiy Osiyoda asosan dengiz transporti rivojlangan bo`lib, u tashqi savdoda muhim rol o`ynaydi. Istanbul, Izmir, Bayrut, Xayfa, Adan mintaqaning eng katta yuk aylanmasiga ega port shaharlari hisoblanadi. [13] Fors korfazida faqat neft eksport qiluvchi maxsus portlar mavjud: Ras-Tannura, Obodon, El-Jubdil, El-Jubail, Bender-Abbas, Maskad kabilardir. Universal portlardan eng yiriklari: Jidda va Yanbu (Saudiya Arabistoni). Tashqi savdo sheriklari AQSH, Yaponiya va Xorijiy Yevropa davlatlari hisoblanib, neft-gaz, neft- kimyo sanoati mahsulotlari, sun`iy matolar, kraskalar, jun-mato (angorka), xurmo, sitrus, qorako`l, fosforit, kaliy tuzi kabilarni eksport qiladi. Asosiy importi esa mashina va jihozlar, qorametallurgiya mahsulotlari, oziq- ovqat, sanoat mahsulotlaridan iborat. Pul birligi: Iordaniya, Baxrayn, Quvayt, Iroqda – dinar; Oman, Saudiya Arabistoni, Yaman, Katar, Eronda – riol; Livan, Kipr, Suriyada – funt ; BAA da – dirxam ; Isroilda – shekel; Turkiya – lira;](/data/documents/4e66989e-2fda-4c87-a8f2-1c06cb604809/page-24.png)
![munosabatlar shakllangan davlatlar davlatlar Urugvay 2.2. Kapitalis tik yo’nalishdagi yirik anklav davlat Venesuela, CHili, Eron, Iroq 2.3. Ichki iqtisodiyotga moslashgan davlatlar Kolumbiya, Peru, Tunis, Suriya, Misr va b. 2.4. “Kontsession” rivojlanishga ega davlatlar Yamayka, Trinidad va tobago, Surinam va b. 2.5. Plantatsion xo’jalik rivojlangan davlatlar Kosta-Rika, Nikaragua, Kuba, Gaiti va b. 2.6. Ijarachi davlatlar Bermud, Virgin orollari va b. 2.7. Neft eksport qiluvchi davlatlari Saudiya Arabistoni, BAA, Kuvayt va b. 2.8. Yirik past daromadli davlatlar Indoneziya, Pokiston, Bangladesh va b. III.3. Yangi ozod bo’lgan davlatlar 3.1. Sobiq sotsialistik davlatlar 3.2. Past rivojlangan qoloq davlatlar Bundan tashqari, BMT tomonidan davlatlarning aholi jon boshiga YaMM miqdoriga ko’ra ham guruhlashtirish amalga oshirilgan: 1500 $gacha – qashshoq 1500-3000 $ - juda kambag’al 3000-5000 $ - kambag’al 5000-10000 $ - qoniqarli darajada ta’minlangan 10000-15000 $ - o’rtacha darajada ta’minlangan 25000-20000 $ - yetarli darajada ta’minlangan 20000 $dan ortiq – boy. [3,8]](/data/documents/4e66989e-2fda-4c87-a8f2-1c06cb604809/page-26.png)
![iqtisodiyotining rivojlanishidagi bu holat ularning ko’p hollarda davlatlardagi siyosiy vaziyat, iqtisodiy geografik o’rin noqulayliklari asosida yuzaga keladi. Ayniqsa, Afg’oniston, Iroq, Falastin Muxtoriyati hududida so’nggi o’n yilliklarda yuz berayotgan harbiy harakatlar ularning iqtisodiyotiga salbiy ta’sir etgan. Ushbu guruhlashtirish mezonlaridan kelib chiqqan holda Janubi-g’arbiy Osiyo davlatlarini ijtimoiy iqtisodiy rivojlanish holatiga ko’ra quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: Iqtisodi rivojlangan davlat – Kipr; “Ko’chirma kapitalizm” davlati – Isroil; “Yangi sanoatlashgan davlat” – Turkiya; Kapitalistik yo’nalishdagi yirik anklav davlatlar – Eron, Iroq; Ichki iqtisodiyotga moslashgan davlatlar – Suriya, Livan, Iordaniya, Yaman; Neft eksport qiluvchi davlatlar – Saudiya Arabistoni, BAA, Baxrayn, Quvayt, Qatar, Ummon; Sobiq sotsialistik davlatlar – Armaniston, Gruziya, Ozarbajon; Qoloq davlat – Afg’oniston. [ 7 ] Umuman, Janubi-g’arbiy Osiyo mintaqasi davlatlari xo’jaligi o’rganib chiqilganda uning rivojlanishi quyidagi xususiyatlarga egaligini ko’rish mumkin: 1. Ishlab chiqarishning qoloqligi. 2. Qishloq xo’jaligining ekstensiv, kam tovar, past samaradorlikka ega monokul’tura ixtisoslashuviga egaligi. 3. Iqtisodiyoti asosan tashqi bozor bilan bog’liqligi. 4. Qayta ishlovchi tarmoqlarning yuqori bosqichi mavjud bo’lmagan, hunarmandchilik sohasining asosiy tarmoq ekanligi. 5. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi tarmoqlarning past unumdorlikka egaligi. Mintaqa davlatlari iqtisodiyotida yuzaga kelgan tafovvutlar bir qator omillar bilan bog’liq. Bular quyidagilar:](/data/documents/4e66989e-2fda-4c87-a8f2-1c06cb604809/page-28.png)
![Janubi-g’arbiy Osiyo davlatlari iqtisodiyoti rivojlanish holatiga ko’ra ular orasida iqtisodi rivojlangan Kipr Respublikasi alohida ajralib turadi. Uning iqtisodiyotida nomoddiy soha tarmog’i – turizmning ahamiyati kuchli bo’lib, bunda mazkur davlatning geografik o’rni va tabbiy sharoiti katta rol’ o’ynagan. Moddiy soha tarmoqlaridan oziq-ovqat, metallurgiya, kimyo sanoatlarigina nisbatan katta salmoqqa ega (2-chizmaga qaralsin). “Ko’chirma kapitalizm” davlati hisoblangan Isroil Ikkinchi Jahon urushidan so’ng AQSH yordamida jahon siyosiy kartasida va xo’jaligida o’z o’rniga ega bo’lgan. U tipik industrial xarakterdagi davlat bo’lib, iqtisodiyotida yuqori texnologik ishlab chiqarish jarayonlari rivojlantirilgan aniq mashinasozlik tarmoqlari – elektronika va elektrotexnika sanoatlari, tibbiy jihozlar ishlab chiqaruvchi asbobsozlik sohalari, kimyo, yengil, oziq-ovqat kabi sanoat tarmoqlari rivojlangan. Bundan tashqari, mazkur davlat dondan tashqari, deyarli barcha qishloq xo’jaligi mahsulotlari bilan o’z aholisini ta’minlay oladi. Turkiya Respublikasi o’z iqtisodiyoti rivojida mahalliy tabiiy resurs imkoniyatlaridan to’liq foydalana olgan davlat hisoblanadi. U hozirgi kunda tog’-kon, ko’mir, qora metallurgiya, kimyo, qurilish materiallari sanoati tarmoqlarida mahsulotlari ishlab chiqarish bo’yicha jahondagi yetakchi davlatlar guruhiga kiradi. So’nggi yillarda davlatda iqtisodiyotida mashinasozlik sanoati bilan bir qatorda, an’anaviy tarmoqlar hisoblangan yengil va oziq-ovqat sanoati tarmoqlarining ham salmog’i ortib bormoqda. Bunda jahonning yirik TMKlarining ta’siri katta bo’lib hisoblanadi. [9]](/data/documents/4e66989e-2fda-4c87-a8f2-1c06cb604809/page-30.png)
![“Aqliy xujum” – muayyan o’quv predmetining dasturidan kelib chiqqan har bir muammo yechimini o’quvchilar jamoasiga havola qilib, ular tomonidan bildirilgan fikrlarni to’plab shu asosda ma’lum bir yechimga kelinadigan usuldir. “Aqliy hujum” usuli pedagog tomonidan qo’yilgan quyidagi maqsadlarni amalga oshiriladi: 1. Ta’lim oluvchilarning boshlang’ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib qo’yilganda, bu usul o’quv jarayoniing kirish qismida amalga oshiriladi; 2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog’lash maqsad qilib qo’yilganda, yangi mavzuga o’tish qismida amalga oshiriladi. 3. O’tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo’yilganda, asosiy mavzuni o’tib bo’linganidan so’ng amalga oshiriladi. “Aqliy hujum” usulini qo’llashdagi asosiy qoidalar: O’quvchilar tomonidan bildirilgan fikrlar tanqid qilinmaydi va baholanmaydi; Bildirilgan har qanday fikr, u xattoki noto’g’ri bo’lsa ham inobatga olinadi; Fikr berishda har bir ta’lim oluvchi qatnashishi shart. Bu usulning bosqichlari quyidagilar; 1. Ta’lim oluvchilarga muammoli savol qo’yiladi va ularga shu savol bo’yicha o’z fikrlarini bildirishlari so’raladi; 2. Ta’lim oluvchilar savolga nisbatan o’z fikrlarini bildiradilar; 3. Ta’lim oluvchilarning fikrlari doskaga yozib boriladi; 4. Bildirilgan fikrlarning ma’lum belgilari bo’yicha guruhlanadi; 5. Yuqorida qo’yilgan savolga aniq va to’g’ri javob tanlab olinadi va qolgan javoblarga sharh beriladi. “Aqliy xujum” usulini qo’llashdan maqsad – o’quvchilarning Qashqadaryo viloyati tabiiy resurslari haqida ega bo’lgan bilimlarini sinab ko’rishdan iborat. SHuning uchun ushbu usul darsning yangi mavzuga o’tish qismida amalga oshiriladi. [5]](/data/documents/4e66989e-2fda-4c87-a8f2-1c06cb604809/page-35.png)
![4. Birgalikda qaror qabul qilish. 5. Mustaqil ravishda amalga oshirish. 6. O’z-o’zini tekshirish. 7. Birgalikda umumiy xulosa chiqarish. “Yo’naltiruvchi matn” usulining bosqichlari: 1. Pedagog topshiriqlarni, tarqatma materiallarni va yo’naltiruvchi savollarni ishlab chiqadi. 2.Ta’lim oluvchilar mustaqil ravishda darslik, sxemalar, tarqatma materiallar va yo’naltiruvchi savollar asosida topshiriqqa oid ma’lumotlar yig’adilar va “yo’naltiruvchi matn” tuzadilar. 3. Ta’lim oluvchilar mustaqil ravishda o’zi tuzgan “mustaqil matn” asosida ish rejasini ishlab chiqadilar. Ish rejasida ta’lim oluvchilar tomonidan ish bosqichlari, ularga ajratilgan vaqt va texnologik ketma-ketligi, material, asbob- uskunalar va yordamchi vositalar rejalashtirilishi lozim. 4. Ta’lim oluvchilar pedagog bilan birgalikda qabul qilingan qarorlar bo’yicha erishilgan natijalar muhokama qilinadi. Ta’lim oluvchilar bajariladigan ishlar ketma-ketligi bo’yicha qaror qabul qiladilar, pedagog esa faqat maslahatchi sifatida ishtirok etadi. 5. Ta’lim oluvchilar topshiriqni ish rejasi asosida mustaqil ravishda yakka tartibda yoki guruhlar ishtirokida amalga oshiradilar. Bu bosqichda ta’lim oluvchilarning amaliy ko’nikmalari shakllanadi. Pedagog topshiriq bajarilishini “Nazorat varaqasi”ga qayd etib boradi. 6. Ta’lim oluvchilar o’zlarining ish natijalarini o’zlari tekshiradilar va “Baholash varaqasi”ni to’ldiradilar. “Baholash varaqasi”da sifat mezonlari, ya’ni talab etilgan me’yorlar beriladi va ular erishgan natija bilan taqqoslanadi. 7. Pedagog va ta’lim oluvchilar birgalikda ish jarayonini va erishilgan natijalarni yakuniy suhbat davomida tahlil qiladilar. Ushbu suhbatda barcha ta’lim oluvchilarning ish natijalari baholanadi va kelajakda ish jarayonida nimalarga e’tibor berishi kerakligi ta’kidlanadi. [8]](/data/documents/4e66989e-2fda-4c87-a8f2-1c06cb604809/page-37.png)
![O’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun “Klaster” usulidan foydalanish mumkin. [6] Klaster (g’uncha, bog’lam) usuli – didaktik strategiyaning muayyan shakli bo’lib, u ta’lim oluvchilarga ixtiyotiy muammo yoki mavzu xususida erkin, ochiq o’ylash va shaxsiy fikrlarini bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beruvchi pedagogik usul. Mazkur usul turli xil g’oyalar o’rtasidagi aloqadorlik to’g’risida fikrlash imkonini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. “Klaster” usuli aniq ob’ektga yo’naltirilgan fikrlash shakli hisoblanadi. Ushbu usul muayyan mavzuning ta’lim oluvchilar tomonidan chuqur hamda bir maromda bo’lishini ta’minlashga xizmat qiladi. “Klaster” usuli puxta o’ylangan ta’lim strategiyasi bo’lib, unda ta’lim oluvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg’ulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Usul guruh asosida tashkil etilayotgan o’quv mashg’ulotlarida ta’lim oluvchilar tomonidan bildirilayotgan fikrlarning majmui tarzda namoyon bo’ladi. Bu esa ilgari surilgan g’oyalarni umumlashtirish va ular o’rtasidagi aloqalarni topish imkonini yaratadi. “Klaster” usulidan foydalanishda quyidagi sharoitlarga rioya qilish talab etiladi: 1. Nimani o’ylagan bo’lsangiz shuni qog’ozga yozing. Yozuvingizning orografiyasi yoki boshqa jihatlariga e’tibor bermang. Fikringizning sifati to’g’risida o’ylab o’tirmang, ularni shunchaki yozib boring. 2. Belgilangan vaqt nihoyasiga yetmaguncha yozishni to’xtatmang. Agar ma’lum muddat bir fikrni o’ylay olmasangiz, u holda qog’ozga biron narsaning rasmini chiza boshlang. Bu harakatni yangi fikr tug’ilguncha davom ettiring. 3. Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko’proq yangi fikrlarni ilgari surish hamda mazkur fikr o’rtasidagi o’zaro aloqadorlikni ko’rsatishga harakat qiling. Fikrlar yig’indisining sifati va ular o’rtasidagi aloqadorlikni ko’rsatishni cheklamang.](/data/documents/4e66989e-2fda-4c87-a8f2-1c06cb604809/page-38.png)
![6. Vazifasi bajarilgan tarqatma materiallar boshqa guruhlarga “charxpalak aylanmasi” yo’nalishida almashtiriladi. 7. Yangi guruh a’zolari tomonidan berilgan materiallar o’rganiladi va tegishli o’zgartirishlar kiritiladi. 8. Guruh a’zolari tomonidan o’rganilgan va o’zgartirishlar kiritilgan materiallar yana yuqorida eslatilgan yo’nalish bo’yicha guruhlararo almashtiriladi. 9. Materiallarni oxirgi almashishidan so’ng har bir guruh va har bir guruh a’zosi o’zlari ilk bor to’ldirilgan materiallarni, qo’ygan belgilari orqali tanlab oladilar. 10. Har bir guruh a’zosi o’zlari belgilagan javoblariga boshqa guruh a’zolarining tuzatishlarini taqqoslaydi va tahlil qiladi. 11. Pedagog tarqatma materialda berilgan vazifani o’qiydi va jamoa bilan birgalikda to’g’ri javobni belgilaydi. 12. Har bir ta’lim oluvchi to’g’ri javob bilan o’zi bergan javobning farqini aniqlaydi va o’zini baholaydi. 13. Ta’lim oluvchilar o’z baholarini aniqlab olishgach, pedagog vazifa bajarilgan qog’ozlarni yig’ib oladi va baholarni guruh jurnaliga ko’chiradi. [5,6] Fikrimizcha, fanni o’qitishda quyidagi pedagogik (didaktik) usullardan foydalanib darslarni tashkil etish mumkin: - Suhbat ta’lim metodi sifatida o’quv materialini egallashning savol- javob shaklidir. Bunda asosiy o’rinni o’qituvchi savoli va o’quvchi javobi egallaydi. Suhbat jarayonida o’quvchilar tushunmaganlarini o’qituvchidan so’rashlari mumkin. Suhbat darsi masalan, “Dunyoning tabiiy resurslari” mazusi bo’yicha o’tkazilishi mumkin. Bundan tashqari, “Insoniyatning global muammolari” mavzusi ham davra suhbati yoki press konferentsiya usulida tashkil etilishi mumkin.](/data/documents/4e66989e-2fda-4c87-a8f2-1c06cb604809/page-40.png)
![quyidagi savol - larga javob toping va top shi riqlarni bajaring2. Janubiy G’arbiy Osiyo davlatlar iqtisodiyoti rivojlanishida iste’molchi omili ta’siri xaqida ma’lumot bering. 3 . Janubiy G’arbiy Osiyo davlatlari xizmat ko’rsatish tarmoqlariga ta’rif bering. b) kichik guruhlar yordamida o`quv materialining yaxlit holda qayta ishlab chiqilishini amalga oshirish. V. O`quvchilar guruhi o`rtasida o`quv bahsi va munozarani tashkil etish; VI. O`quv bahsi va munozara yakuni. O`qituvchi dars davomida o`quv bahsi va munozara keltirib chiqargan muammolar echimidagi asosiy g’oya va tushunchalarni ta`kidlab, xulosalar yasaydi. VII. O`quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash. O`quv baxsi va munozaralarda faol ishtirok etgan o`quvchilar rag’batlantiriladi va reyting tizimiga muvofiq baholanadi. VIII. Uyga vazifa berish. IX. Darsni umumiy yakunlash. [12] Yuqorida ko’rsatilgan dars ishlanmasi pedagogik amaliyot davrida “ Janubi- g’arbiy Osiyo davlatlari, tabiati va mehnat resurslari ” mavzusini o’qitishda foydalanildi hamda ijobiy natijalarga erishildi. XULOSA “Janubi-g’arbiy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish xususiyatlari” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishini tayyorlash jarayonida quyidagi xulosalarga kelindi:](/data/documents/4e66989e-2fda-4c87-a8f2-1c06cb604809/page-47.png)
