- Bosh sahifa
- Diplom ishlar
- Geografiya
- Geografiyani o`qitishda o`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo`llari
Geografiyani o`qitishda o`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo`llari
Yuklangan vaqt:
26.09.2019
![KIRISH. “ Ta’limning yangi modeli jamiyatda mustaqil fikrolovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi. О‘zining qadr-qimmatini anglaydigan, irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bо‘lgan insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bо‘lamiz”. Islom Karimov Kurs Ishining Dolzarbligi O`zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturida insonni intellektual va ma`naviy-axloqiy tarbiyalash bilan uzviy bog’langan uzluksiz ta`lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirish nazarda tutilgan. Ta’lim sohasini rivojlantirishga yо‘naltirilgan istiqbolli dasturlarning yaratilishi va amalda tatbiq etilishi natijasida ta’lim jarayoni kо‘proq о‘quvchi shaxsiga yо‘naltirilmoqda[1]. Bu esa, mustaqil fikrlovchi, ijodkor, milliy g‘oyalarga sodiq va yuksak kasb mahoratiga ega bо‘lgan fuqaroni shakllantirish sohasidagi pedagogik intilishlarning asosini tashkil etadi. Buning uchun о‘quv-tarbiya jarayoni sifatini takomillashtirish va kafolatlangan natijaga erishishni ta’minlash lozim. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sog’lom bola yili” davlat dasturi tо‘g‘risidagi Qarorida mamlakatimizda sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarning о‘z ijodiy va intelektual saloxiyatini rо‘yobga chiqarish bо‘yicha qo’yilgan vazifalarda “....ta’lim jarayoniga yangi axborot kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar, multimediya vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz maktablarida, kasb-hunar kollejlari, litseylari va oliy о‘quv yurtlarida о‘qitish sifatini tubdan yaxshilash, ...samarali tizimini yanada rivojlantirish” kо‘zda tutilganligi dolzarb vazifalardan biridir. Prezidentimiz mazkur muammoning dolzarbligiga alohida urg‘u berib, “ Eski ta’lim tizimining eng yomon qusuri boshlang‘ich ta’limga ikkinchi darajali ish deb qarayotganimizdadir. Ochiq aytishimiz kerak: bilimi sayoz muallimlar ham umumta’lim maktablarida dars beraveradi...[3] Vaholanki, bolaning dunyoqarashi, didi, salohiyati shakllanadigan maktabdagi davri eng yetuk, eng tajribali murabbiylar biriktirib qо‘yilishini oddiy mantiqning о‘zi talab etadi”, “…](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-2.png)
![kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bо‘lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim-tarbiya olishiga bog‘liq”, deya ta’kidlaydilar[4]. Zamonaviy pedagogik texnologiya va ularning ta’limda qо‘llanishga oid bilimlar, tajriba о‘quvchilarni yuksak bilimli va intellektual salohiyatga, yetuk malakaga ega bо‘lishlarini ta’minlaydi. Shu fikrga yondashgan xolda bitiruv malakaviy ish dolzarbligi ni geografiya fanini o’qitishda rivojlanib borayotgan yo’nalishlardan biri-zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayonida qo’llash orqali o’quvchilarni faollashtirishga, mustaqil fikrlashga, o’quv jarayonining yuqori sifat va samaradorligiga erishishdan iborat deb belgiladik. Kurs ishining Maqsadi : o’quvchilarda O’zbekiston sanoati mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni dars jarayonida qo’llash orqali bilim, ko’nikma va malakalarini o’zlashtirish hamda rivojlantirishdir. Maqsadidan kelib chiqib Kurs ishining vazifalari :- O’zbekiston iqtisodiy-ijtimoiy geografiya ta’limi tizimida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishning ahamiyatini; - Pedagogik texnologiyalarining o’ziga xos xususiyatlari va asosiy jarayonini; -“O’zbekiston sanoati” mavzusini o’qitishda foydalaniladigan lokal darajadagi texnologiyalarni; -“O’zbekiston sanoati” mavzusini o’qitishda foydalaniladigan xususiy metodik darajadagi texnologiyalar samaradorligini; - Dars jarayonida lokal va xususiy metodik darajadagi texnologiyalarni uyg’unlashtirish yo’llari hamda shu usulda o’tkazilgan tajriba-sinov ishlarini tahlil qilishdan iborat.](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-3.png)
![geografik ob'ekt, jarayon va hodisalar haqidagi bilim va tushunchalar bilan qurollantiradi, umuminsoniy madaniyatni tarkibiy qismi bo‘lgan geografik madaniyatni tarbiyalaydi. Demak, kelajak bugungi maktab partasiga о‘tirgan voqealikni serqirra sirlarini bilishga intilayotgan yoshlar qо‘lida ekan, avvalo, ular i’stedodini aniqlash, qobilyat iqtidorini rivojlantirish, intellektual zakovati, ma’naviy aqliy salohiyatini yuksaltirish dolzarb masala bо‘lib xisoblanadi. Bu vazifani xal qilish uchun yoshlarni hayotga, mehnatga tayyorlashning yangi texnologiyasi, metod, usul, vositalardan foydalanish lozim bо‘ladi. Qolaversa yangilangan ta’lim tizimi, mazmuni uchun eski qolipdagi metod, usullarini qо‘llash, mantiqsiz hisoblash, xuddi odamning barcha kiyimlarini yangilashu, oyog‘idagi poyafzalini yirtiq holda qoldirganday bо‘ladi. Bugungi kunda ta’lim sifatini oshirish о‘quvchilarning mustaqil ijodiy tafakkurini о‘stirish, pedagogik jarayonda innovatsion texnologiyalardan keng va samarali foydalanishnigina emas, balki, mazkur jarayonni rejalashtiruvchisi, amalga oshiruvchisi va boshqaruvchisi bо‘lgan о‘qituvchining kasbiy saviyasi, kasbiy tayyorgarligini shakllantirish masalasiga chuqurroq yondashuvni talab etadi. Shu sababli mustaqillik sharoitida ta’lim-tarbiya, malakali mutaxassilar tayyorlash, shuningdek, pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga qо‘yilayotgan talablarning soni har qachongidan ortib bormoqda. Bugungi pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga zamonaviy yondoshuvni shakllantirish, bо‘lajak mutaxassis shaxsidagi ijodkorlik, tadqiqotchilik, mustaqillik va bilish faolligi kо‘nikmalarini rivojlantirish oliy ta’lim muassasalarida о‘qitiladigan umumkasbiy fanlarning muhim vazifalaridan sanaladi. Bugungi kunda ta’lim tarbiya jarayonini pedagogik texnologiyalar asosida qurish, ta’lim islohotlarining maktab oldiga qо‘ygan muhim vazifalaridan biridir. Ta’lim tarbiya jarayoniga pedagogik texnologiyani tadbiq etish uchun, avvalo о‘qituvchi pedagogik texnologiya tushunchasining mohiyatini bilishi va uning shakllarini mukammal о‘zlashtirgan bо‘lishi lozim. [7] Masalan: о‘qituchi mahoratiga qо‘yiladigan talablar kasbiy layoqat,](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-5.png)
![psixologik-pedagogik tayyorgarlik, о‘quvchilarni mustaqil fikrlashga о‘rgatish mahorati, о‘quv adabiyotlari turlarini bilish, yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini egallaganlik, internetning global tarmog‘i bilan ishlash bо‘yicha amaliy kо‘nikmalar, predmetlararo aloqalardan foydalanish mahorati va hakoza. Mamlakatimiz talim sohasida rо‘y berayotgan tub burilishlar har bir talim muassasida didaktik soxasini jonlantirishni talab etadi, yangilikni joriy etish yо‘li esa har doim murakkab va uzoq[8]. Komil ishonch bilan aytish mumkinki, pedogogik texnologiyalar yaqin yillar ichida didaktik yangilikka kirishishning asosiy manbai bо‘lib qoladi . Ta`lim-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarni muvaffaqiyatli qo`llash uchun geografiya o`qituvchilari maxsus metodik bilim va ko`nikmalarni egallashlari, pedagogik amaliyotda zarur bo`ladigan metodik tayyorgarlikka ega bo`lishlari lozim[12] Pedagogik texnologiya atamaiga shu muammo bo`yicha izlangan har bir olim o`z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda ta`rif bergan. Hali bu tushunchaga to`liq va yagona ta`rif qabul qilinmagan. Ushbu ta`riflarning ichida eng maqsadga muvofig’i YUNESKO tomonidan berilgan ta`rif sanaladi. O`qitish jarayonini demokratlashtirishning tub mohiyati o`quvchi lar ning o`quv-bilish faoliyatini tashkil etishda ularga tanlash imkoniyati berilishidir[21]. Geografiya o`qituvchisi o`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etishda o`quvchilarning xoxishiga ko`ra individual tarzda, juftlikda yoki kichik guruhlarda tashkil etishi lozim. Shuningdek, uy vazifalari ham hamma uchun yagona va majburiy bo`lmasdan bir necha variantda tayyorlanishi va o`quvchilar o`z xoxishiga ko`ra tanlashlari mumkin[12]. Hozir ta’lim-tarbiya sohasida rivojlanib borayotgan yo’nalishlardan biri–zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayonida qo’llash bo’lib, uni amalga oshirish dolzarb vazifalardandir[13]. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayoni katta avlod tamonidan o’z bilim va tajribalarini o’sib kelayotgan avlodga o’rgatishdan iborat bo’lib, bu jarayonda asosan, inson hayoti uchun zarur axborotlarni avloddan-avlodga uzatish amalga oshiriladi. Pedagogik texnologiya ta’lim-tarbiya jarayoni sifatida ishtirokchilarning](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-6.png)
![3. О‘quvchini faol muloqotga olib kirish. Bunda asosan, rag‘batlantirish usullaridan foydalaniladi; 4. О‘qituvchi о‘zini bilmaydigan odamdek, о‘quvchidek, tutib, savollar berib boradi; 5. О‘quvchining tо‘g‘ri fikrlarini rag‘batlantirish orqali uni yanada erkin va chuqurroq fikrlashga, sо‘zlashga jalb qilish; 6. О‘quvchining xato fikrlarini aniqlab borish; 7. О‘quvchining xato fikrlariga nisbatan tо‘g‘ri fikrni о‘qituvchi tomonidan yaqqol mantiqiy asoslangan shaklda bayon qilish yoki tushuntirish orqali о‘quvchi uchun muammoli vaziyat yaratiladi va о‘quvchini о‘z xatolarini о‘zi tuzatishiga yo’naltiriladi. Bundan kо‘rinib turibdiki, ushbu usul yuqori natija berishi shubxasiz bо‘lib, ammo buning jiddiy shartlari ham mavjud. Bular о‘qituvchining keng bilimga va ijodiy fikrlash qobiliyatiga, yuqori muloqot madaniyatiga, pedagogik mahoratga ega bo’lishi kabilardan iborat[20] . Ta’lim jarayonida bilim oluvchining faolligi tamoyili pedagogikada eng muhim tamoyillaridan bо‘lib kelgan. Uning mohiyati о‘rganilayotgan predmetni talabalar tomonidan maqsadli va faol qabul qilinishi, anglanishi, qayta ishlanishi va qо‘llanilishidir. Ta’lim olishning faolligi o’quvchilardagi yuqori motivatsiya, ular tomonidan yangi bilim va kо‘nikmalarni о‘zlashtirish ehtiyoj sifatida qabul qilinishi, ta’lim jarayoni natijalari samarali bо‘lishi bilan sifatlanadi. Faollik o’quvchilarning barcha faoliyat shakllarida mavjud–о‘zgartirish faoliyati, bilish faoliyati, muloqot va boshqalar. О‘z faoliyati natijasida atrofdagi olamda va insonning о‘zida ma’lum о‘zgarishlar sodir bо‘ladi[19]. Ma’lumki, o’quvchilar geograiya fani doirasida о‘rganilayotgan mavzuga bir hilda yondashmaydilar. Bunga ularning munosabatini qaysi kо‘rsatkichlar orqali aniqlash mumkin? Oquvchilarning darsga bо‘lgan munosabati aynan bilim olishdagi faollik, bilan sifatlanadi. Bu faollik o’quvchini о‘rganish predmetiga “kirib borishining” intensivligi va mustahkamligini belgilab beradi.](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-9.png)
![hamda bilim va kо‘nikmalar xayotiyligi isbotlanadi va hokazo. Ta`lim jarayonini tarbiya bilan, bilim, ko`nikma va malakalarni bir-biri bilan ajratilgan holda shakllantirishga mo`ljallangan o`quv faoliyatini tashkil etish mumkin emas[21]. Pedagogik texnologiyalarning o`ziga xos xususiyatlari, mohiyati va mazmuniga ko`ra ikki guruhga ajratiladi: 1. Pedagogik jarayonning xarakteri, borishi va mazmunini o`zgartirishda qo`llaniladigan pedagogik texnologiyalar. 2. Geografiya darslarida foydalaniladigan texnologiyalar. Yuqori samara beradigan va o’quvchilarning darsga bo’lgan qiziqishlarini rivojlantiruvchi pedagogik texnologiyalar to’g’risida ushbu bitiruv malakaviy ishimning ikkinchi bobida batafsil to’xtalib, ma’lumotlar keltiriladi. Pedagogik jarayonning xarakteri, borishi va mazmunini o`zgartirishda qo`llaniladigan pedagogik texnologiyalar guruhiga: Ta`lim jarayonini insonparvarlashtirish va demokratlashtirish texnologiyasi; S h axsga yo`naltirilgan texnologiyalar; Rivojlantiruvchi ta`lim texnologiyalari; Ta`limni differentsiallashtirish va individuallashtirish; Geografiya darslarida foydalaniladigan texnologiyalar guruhiga: Didaktik o`yin texnologiyasi, muammoli ta`lim texnologiyasi, modulli ta`lim texnologiyasi, hamkorlikda o`qitish texnologiyasi, loyihalash texnologiyasi va an`anaviy ta`lim texnologiyalari kiradi. O`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etganda, ta`lim-tarbiya jarayo nini yaxlit, bir tizim holatida, bilim, ko`nikma va malakalarni bir-biri bilan uzviy ravishda shakllantirish lozimligini qayd etish zarur. Yuqorida qayd etilgan vazifalarni hal etish va an`anaviy ta`lim tizimidagi kamchiliklarga barham berish, ta`lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish uchun o`quvchilarning bilish faoliyatini yalpi o`qitish bilan bir qatorda, individual va kichik guruhlarda o`qitishni tashkil etish maqsadga muvofiq. O`quvchilarning bilish faoliyati individual tarzda tashkil etilganda o`quvchilar o`quv materialini mustaqil o`zlashtiradilar, ularning](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-12.png)
![aqliy rivojlanishi, qiziqishi, ehtiyoji, iqtidori, bilimlarni o`zlashtirish darajasi hisobga olingan holda tuzilgan o`quv topshiriqlarini mustaqil bajaradi va o`z bilish faoliyatining sub`ektiga aylanadi. Quyida jadval ko’rinishida pedagogik munosabatlar tipining o`ziga xos xususiyatlarini ko’rib chiqamiz. Pedagogik munosabatlar O`qituvchi faoliyati O`quvchi faoliyati Sub`ekt – ob`ekt munosabatlarda Yangi mavzu materiali eng oson o`zlashtiri ladigan usul da, tayyor axborot shaklida bayon etiladi. Tegishli hol larda savol- javob o`tka zadi, bilimlarni mus - tah kamlab, baholashni amalga oshiradi. Passiv, faqat axborot larni qabul qilishga, shu holatda eslab qo lish, savol lar ga javob berish, ko`rsatma ga bino an ish ko`rish. Sub`ekt-sub`ekt munosabatlarda Dars foydalanilayotgan texno lo giyalari talabla ri asosida tashkil eti ladi. Yangi mavzu ma te ri ali o`quvchilar to mo - nidan mustaqil o`rga nishlari uchun o`quv top shiriqlari tavsiya etadi. Tegishli hol larda yor dam uyushtiradi, savol- javob o`tkazadi, bilim larni mustahkam lash, o`z -o`zini, o`zaro nazorat va o`qituvchi nazorati orqa li baho lashni amal ga oshiradi. Tavsiya etilgan o`quv topshiriqlari asosida o`z o`quv faoliyatini tashkil etadi, muammoli vaziyatlardan chiqishning eng muqobil variantini ishlab chiqadi, avval o`zlashtirgan bilim va ko`nikmalaridan foyda lanib, yangi bi lim - larni o`zlashtiradi, o`z fao liya tini o`rtoqla ri ning faoliyati bilan taqqos lab, o`zini rivoj lanti rish rejasini tuzadi. Ta`lim-tarbiya jarayonida sub`ekt-sub`ekt munosabatlarni vujudga keltirishda o`quvchilarning bilish faoliyatini individual va kichik guruhlarda tashkil etish maqsadga muvofiqdir[21]. O`quvchilarning geografiya fanini egallashga bo`lgan qiziqishini orttirish va bilim olishga bo`lgan ehtiyojlarini qondirish, ta`lim–tarbiya jarayonida milliy va umuminsoniy qadriyatlar ustuvorli gini ta`minlash, inson, jamiyat va atrof-](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-13.png)
![muhitning o`zaro munosabat larini uyg’unlashtirish, ta`lim oluvchilarda ongli intizom, insoniy qadr-qimmat tuyg’usi, yuksak ma`naviyat, ijtimoiy meyyorlarga asos langan xulq-atvor, estetik boy dunyoqarash, mantiqiy va ijodiy fikr lashni tarkib toptirish maqsadida O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasini o`qitishga yangicha yondashish maqsadga muvofiq deb hisobladik[12]. Yangicha yondashuvning asosiy mohiyati, an`anaviy ta`limda ko`zda tutilgan natijalarni bermayotgan majburan o`qitishdan voz kechish va uning o`rniga: zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanish orqali geografiya darslari jarayonini samarali tashkil etish; mustaqil ish va mustaqil faoliyatni amalga oshirish; tegishli talablarni jamoa orqali qo`llashni amalga oshirish muhim sanaladi. Yangi munosabatlarning vujudga kelishi o’quvchi shaxsiga tafovutlab yondashishni, ya`ni ta`lim jarayonini differentsiallashtirish va individuallashtirish printsipini talab etadi. Mazkur printsiplar asosida ta`lim jarayonini tashkil etishda: - o`rta saviyali o`quvchiga nisbatan mo`ljal olishdan voz kechish; - dars jarayonida har bir o’quvchning eng yaxshi sifatlarini aniqlash va uni rivojlantirish, qiziqishi, ehtiyoji, qobiliyati, yo`nalishi, sifatlari, aqliy jarayonining xususiyatlarini aniqlash; - dars jarayonini har bir o`quvchining ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va imkoniyatiga yarasha o`quv topshiriqlarini tayyorlash hamda o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olish lozim bo`ladi. Pedagogik texnologiyaning o’ziga xos xususiyatlarida: - Barcha o’quvchilar о‘z qobiliyatlari darajasida albatta о‘zlashtirishlari kafolatlanadi. -O’quvchilarning dars davomida befarq bo’lmaslikka, mustaqil fikrlashi, ijod etishi va izlanishiga majbur etishi; -O’quvchilarni o’quv jarayonida bilimga bo’lgan qiziqishlarini doimiy ravishda bo’lishini ta’minlashi;](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-14.png)
![-O’quvchilarning bilimga bo’lgan qiziqishini mustaqil ravishda har-bir masalaga ijodiy yondashgan holda kuchaytirishi; -O’qituvchi va o’quvchining hamisha hamkorlikdagi faoliyatini tashkilllanishi. Bizning fikrimizcha, pedogik texnologiyaning eng asosiy negizi bu o’qituvchi va o’quvchining belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga hamkorlikda erishshlari uchun tanlangan texnologiyalarga bog’liq deb xisoblaymiz, ya’ni o’qitish jarayonida maqsad boyicha kafolatlabga natijaga erishishda qo’llaniladigan har bir ta’lm texnologiyasi o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida hamkorlik faoliyatni tashkil eta olsa, har ikkalasi ijobiy natijaga erisha olsa, o’quv jarayonida o’quvchilar mustaqil fikrlay olsalar, ijobiy ishlay olsalar, izlansalar, tahlil eta olsalar, o’zlari xulosa qila olsalar, o’zlariga, guruhga , guruh esa ularga baho bera olsa, o’qituvchi esa ularning bunday faoliyatlari uchun imkoniyat va sharoit yarata olsa, bizning fikrimizcha ana shu o’qitish jarayonining asosi hisoblanadi. Har bir dars, mavzu, o’quv predmetining o’ziga xos texnologiyasi bor, ya’ni o’quv jarayonidagi pedogogik texnologiya bu yakka tartibdagi jarayon bo’lib, u o'quvchining ehtiyojidan kelib chiqqa xolda bir maqsadga yo’naltirilgan, oldindan loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogk jarayondir [ 20 ] . O`quvchilarning o`zlashtirgan bilimlarini amaliyotga qo`llashda ko`nikma va malakalar muhim rol’ o`ynaydi. Ko`nikma va malakalarni til bilan tushuntirib bo`lmaydi, ularni amaliy faoliyatda ko`rsatish kerak bo`ladi. Shu sababli inson hayotining asosini faoliyat usullari (ko`nikma va malakalar) tashkil etib, u o’quvchining muhim sifati sanaladi. O`quvchilarning dunyo haqidagi bilimlarida, bu b о rada tushunchalarni tarkib t о ptirishda х ilma- х il ta’lim uslublari, v о sitalaridan unumli f о ydalanishga to`g`ri k е ladi. G ео grafik bilimlar nafaqat g ео grafiya, balki, o`quvchilarning k е lgusida qanday kasblarni egallashlaridan qat’iy nazar, ularning dunyo qarashlari tak о millashuvi uchun nih о yatda zarur. Agar har bir ins о n uchun o`qish, yozish, his о blay о lish qanchalik zarur bo`lsa, ularning madaniyatli kishilar bo`lib y е tishishlarida g ео grafik bilimlar ham shunchalik zarur. Umuman har bir o`quvchining k е lajakdagi sha х sini b е lgilashda g ео grafik bilimlarning r о li](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-15.png)
![o’zgartirishi o’zining mustaqil nuqtai nazariga ega bo’lishi talab etiladi. Bu o’zlashtirish darajalari uchun muammoli yondashuv ahamiyatli hisoblanadi [ 12 ] . О‘quvchilarning ma’naviy hayoti, dunyoqarashi, aqliy kamoloti, bilimlarining mustahkamligi, о‘z kuchiga ishonchi ularning quvnoqligi, tetikligiga bog‘liq. Shu sababli geografiya о‘qituvchisi dars mashg’ulotlari davomida о‘quvchilarning kayfiyatini kо‘taruchi, diqqatini jalb qiluvchi ta’lim usullariga e’tibor qaratishi lozim deb oylayman. 4. O‘quvchilarni bilish faoliyatini tashkil etish shakllari. Pedagogik texnologiyaning asosiy jarayoni o’quv-tarbiya mashg’ulotlari, ya’ni o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi pedagogik muloqot ko’rinishida amalga oshiriladi. Bu muloqot davomida ularning har biri ma’lum faoliyat turlarini amalga oshiradilar. Ularning ushbu faoliyatlati bevosita pedagogik texnologiyaning asosiy jarayonini hosil qiladi. Buni sxema ko’rinishida quyidagicha tasvirlaymiz. Pedagogik texnologiya asosiy jarayoni ishtirokchilarining faoliyat turlari. 1 PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA JARAYONI O’QITUVCHIO’QITUVCHI OQUVCHIOQUVCHI Mustaqil ishlash, O’qish, o’zlashtirish, fikrlash, fikrini himoya qilish Diqqatni jamlash , tinglash, , tinglash, yozish, chizish, topshiriq yozish, chizish, topshiriq bajarish, kuzatishbajarish, kuzatishTushuntirish , rahbarlik qilish , mustaqil ishlash, fikrlashni o’rganish, reglamentni belgilash. So’zlash ,ko’rsatish, topshiriq ,ko’rsatish, topshiriq berish, reglament, nazoratberish, reglament, nazorat](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-17.png)
![2 3 Pedagogik texnologiyaning asosiy jarayoni o’qituvchi uchun so’zlash, ko’rsatish, topshiriqlar berish, nazorat qilish orqali mustaqil bilim olish va fikrlashga o’rgatishdan, o’quvchi uchun esa diqqatni jamlagan holda tinglash, kuzatish, topshiriqlar bajarish orqali mustaqil bilim olish va fikrlashga o’rganishdan iboratdir. Ushbu berilgan sxemadan ko’rinib turibdiki, o’qituvchi rahbarligida o’quvchi o’zi bilim oladi, o’rganadi, o’zlashtiradi, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini egallaydi. Bundan tashqari shuni alohida ta’kidlashimiz zarur-ki pedagogik jarayonni samarali bо‘lishida o’quvchilar diqqati juda muhim ahamiyat kasb etadi. Buyuk rus pedagogi K.D Ushinskiy diqqatni “о‘rganilayotgan materialni odam ongiga kirishi uchun yagona eshik” deb ta’riflagan[21]. Agar о‘qituvchi o’quvchi diqqatini jamlashga erishgan bо‘lsa, bu muvafaqqiyatning yarmiga erishganlikdir. Diqqat idrok, tushunish, tasavvur, о‘zlashtirish, eslab qolish, qayta tiklash va ijodiy faraz uchun zarurdir. Diqqatimizni jamlanishi faqat о‘z hoxishimizga emas, balki ta’surotlarning kuchi, yangiligi, kutilmaganligiga ham bog‘liqdir. Dars o’quvchilarni ajablantiradigan, qiziqtiradigan, о‘ylantirib qо‘yadigan savol yoki vazifadan boshlansa, oquvchilar diqqati tezroq jamlanadi[12]. Yuqorida berilgan ma’lumotlarga asoslanib, shularni aytishimiz mumkin-ki, pedagogik texnologiyaning predmeti о‘quv jarayon va professional tayyorgarlik tizimini loyihalashdan iborat. Geografiya ta’limida tizimli yondashish о‘qitish tizimining barcha asosiy tomonlarini–maqsadni aniqlashdan tortib, to yangi о‘qitish tizimining samaradorligini tekshirish, uni sinovdan о‘tkazish va ommalashtirishgacha bо‘lgan jarayonini о‘z ichiga oladi. U о‘z harakat](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-18.png)
![tartiblarining takrorlanuvchanligi va ularni tо‘la о‘quv jarayoniga tadbiq etish g‘oyasi , oqibat natijada, bu jarayonning «jonli о‘qituvchiga» bog‘liq bо‘lmay qolishiga olib keladi. Geografiya о‘quv jarayonida о‘qituvchining vazifasi oldindan tuzilgan(о‘zi tuzgan bо‘lishi shart emas) material bilan о‘qishni tashkil etishda tashkilotchi va maslahatchi rolini ijro etishdan iborat[13]. Pedagogik jarayon ishtirokchilari, avvalo o`qituvchi va o`quvchilar o`rtasida janjalli masalalar chiqmasligi uchun quyidagi qoidalarga amal qilishlari zarur: -Doskada javob bergan o`quvchi uning javobidagi xato va kamchiliklarni boshqa o`quvchilar tomonidan to`ldirish va to`g’irlash jarayonida jim turib eshitishi shart. Bu qoida o`quvchilarda eshitish odobining vujudga kelishiga zamin tayyorlaydi; -Doskada javob berishi kerak bo`lgan o`quvchi javobini tez boshlamasa, sinf chidam va sabr bilan kutib, tinchlik saqlashi kerak. Bu qoida sinfda ongli intizomning shakllanishiga olib keladi; -Kech qolgan o`quvchi intizomi muhokama qilinmaydi, tanbeh berilmaydi. Darsda o`quvchilarning har bir faoliyati nazorat qilinib, baholanib borilganligi sababli o`quvchilar iloji boricha darsga o`z vaqtida kelishga harakat qiladi. Mutaxassislarning fikricha, innovasion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda о‘qituvchi va о‘quvchi faoliyatiga yangilik, о‘zgartirishlar kiritish bо‘lib, uni amalga oshirishda asosan interfaol uslublardan foydalanildi. Bunday uslublarning о‘ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va о‘quvchilarning birgalikda faoliyat kо‘rsatishi orqali amalga oshiriladi[14]. Bunday о‘qituvchi bilan о‘quvchining hamkorlik jarayoni о‘ziga xos xususiyatlarga ega bо‘lib, ularga: - о‘quvchilarning dars davomida befarq bо‘lmaslikka, mustaqil fikrlash, ijod qilish va izlanishga majbur etilishi; - о‘quvchilarning о‘quv jarayonida fanga bо‘lgan qiziqishlarini doimiyligini ta’minlanish;](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-19.png)
![2 3 3. va h.k Dars jarayonida insertdan foydalanishning afzallik tomoni shundaki, avval kichik guruh a’zolari o’rtasida, so’ng kichik guruhlar bilan o’zaro o’quv bahsi o’tkazilishi, bahsda o’quvchilar tomonidan yo’l qo’yilgan kamchiliklarni to’ldirish, bilimidagi bo’shliqlarni to’ldirish yuzasidan o’qituvchi tomonidan berilgan axborot ta’lim samaradorligiga xizmat qiladi. Geografiya darslarida o’quvchilarning o’zlashtirgan bilimlarini tizimlashtirish, mustahkamligini ta’minlash maqsadida klasterdan foydalanish muhim o’rin tutadi. Klaster - cluster - ingliz tilida shajara degan ma ’ noni anglatadi . ( Klaster-tutam, bog‘lam )- axborot xaritasini tuzish yо‘li-barcha tuzilmaning mohiyatini markazlashtirish va aniqlash uchun qandaydir biror asosiy omil atrofida g‘oyalarni yig‘ish. Bilimlarni faollashtirishni tezlashtiradi, fikrlash jarayoniga mavzu bо‘yicha yangi о‘zaro bog‘lanishli tasavvurlarni erkin va ochiq jalb qilishga yordam beradi [ 20 ] . Ushbu lokal texnologiya o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan va o’zlashtiradigan g’oya, qonuniyat va tushunchalar o’rtasidagi bog’lanishni anglash, bir-biriga uzviyligini tushunishga imkon yaratib, tahliliy-tanqidiy fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirishga zamin tayyorlaydi. Klaster quyidagi tartibda tuziladi: o’rganilayotgan fan kursi mazmunidagi muayyan g’oya doska yoki qog’oz o’rtasiga yoziladi, so’ngra ushbu g’oya bilan bog’liq tushunchalar bir- biriga bog’liq xolati ko’rsatkich bilan belgilanib, tarmoq hosil qiladi. Klaster bitta bob yoki mavzu bo’yicha yaxlit tuzish o’quvchilarning tizimli fikr yuritishiga zamin yaratadi. Klasterning asosida asosiy g’oya yoki tushuncha o’rin oladi, masalan O’zbekiston sanoat tarmoqlari quyidagicha tuziladi: O’zbekisto n sanoat Yengil sanoatOg’ir sanoat konchilik To’qimachilikPaxta tozalash ttoza ozala sh poyabzal metallurgiy ametallurgiy amashinasozli kmashinasozli kYoqilg’iYoqilg’i Undiruvchi sanoat26 0A0B0F 47 0F 26 0F 17030A14 19 2E 0E 0E 14 100A 28030906 46 0F](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-22.png)
![qо‘llaniladi. Bu usul o’quvchilarda tizimli fikrlash, solishtirish, taqqoslash, tahlil qilish kо‘nikmalarini rivojlantiradi. Geografiya ta’limi jarayonida o’quvchilarning bilish faoliyatining bu tarzda tashkil etilishi ularda ijodiy faoliyatni tarkib toptirishga xizmat qiladi. Dars jarayonida o’quvchilar tomonidan tushuncha va atamalarni mustahkam o’zlashtirishga zamin tayyorlash muhim o’rin tutadi, shu sababli har bir bob va mavzular mazmunidagi tushuncha va atamalarni “Atamalar zanjiri” tizimiga keltirishi kerak [12] . “Atamalar zanjiri” bu atamalar va ularning ta’riflari bo’lib, ulardan o’qituvchi o’tgan mavzuni yakunlash, yangi o’rganilgan mavzu yuzasidan o’quvchilar bilimlarini mustahkamlash maqsadida darsning bir qismida foydalanganligi sababli, lokal texnologiyalari guruhiga kiritish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Mazkur texnologiyadan ta’lim tarbiya jarayonida foydalanishga bir necha usulda yondashish mumkin: o’quvchilar kichik guruhga ajratilib, guruh a’zolaridan kichik konsul’tant tayyorlanadi. Kichik konsul’tant unga berilgan topshiriqdagi atamalar asosida guruhning a’zolarini kartochka vositasida baholaydi. Bunda o’quvchilar aytilgan atamalarning izohini aytishni yo’ki izohga qarab atamani aniqlashi mumkin. Har bir to’g’ri javob uchun kartochka berilganligi sababli, kartochkalar soni ularning to’plagan balini belgilaydi Keyingisi, o’quvchilar bob va mavzular mazmunidagi, tushuncha va atamalar ro’yhati beriladi. Ularning mazmuni va mohiyatiga ko’ra, o’zaro mantiqiy bog’langan zanjir klaster holiga keltirish talab etiladi. Masalan O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiiy geografiyasi kursining aholi mavzusini oladigan bo’lsak, aholi, tabiiy ko’payish, tug’ilish, o’lim darajalari, mexanik ko’payish, migratsiya, emmigratsiya, immigratsiya, jinsiy tarkib, milliy tarkib, yosh tarkibi, diniy tarkib, urbanizatsiya, mehnat resurslari, mehnat yoshi va x.k . ushbu yondashuv ko’p vaqtni talab etsada, samaradorligi yuqori bo’lib, o’quvchilarni mantiqiy fikr yuritish ko’nikmalarini, rivojlantirish imkonini beradi. “Atamalar zanjiri”dan o’tgan mavzuni yakunlash qismida foydalanilganda o’quvchilarning kichik guruh](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-24.png)
![a’zolaridan og’zaki holda mazmuni va mohiyatiga ko’ra o’zaro bog’liq holda yangi atama qo’shishi talab etiladi. Guruhning birinchi ishtirokchisi bitta atama bilan boshlagan o’yin yakunida guruh a’zolari soniga teng atamalar zanjiri vujudga keladi. Ikkinchi bosqichda mazkur atamalarga ta’rif berish va ularni izohlash talab etiladi. XULOSA O`zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturida insonni intellektual va ma`naviy-axloqiy tarbiyalash bilan uzviy bog’langan uzluksiz ta`lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirish nazarda tutilgan. Ta’lim sohasini rivojlantirishga yо‘naltirilgan istiqbolli dasturlarning yaratilishi va amalda tatbiq etilishi natijasida ta’lim jarayoni kо‘proq о‘quvchi shaxsiga yо‘naltirilmoqda[1]. Bu esa, mustaqil fikrlovchi, ijodkor, milliy g‘oyalarga sodiq](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-25.png)
![va yuksak kasb mahoratiga ega bо‘lgan fuqaroni shakllantirish sohasidagi pedagogik intilishlarning asosini tashkil etadi. Buning uchun о‘quv-tarbiya jarayoni sifatini takomillashtirish va kafolatlangan natijaga erishishni ta’minlash lozim. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sog’lom bola yili” davlat dasturi tо‘g‘risidagi Qarorida mamlakatimizda sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarning о‘z ijodiy va intelektual saloxiyatini rо‘yobga chiqarish bо‘yicha qo’yilgan vazifalarda “....ta’lim jarayoniga yangi axborot kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar, multimediya vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz maktablarida, kasb-hunar kollejlari, litseylari va oliy о‘quv yurtlarida о‘qitish sifatini tubdan yaxshilash, ...samarali tizimini yanada rivojlantirish” kо‘zda tutilganligi dolzarb vazifalardan biridir. Prezidentimiz mazkur muammoning dolzarbligiga alohida urg‘u berib, “ Eski ta’lim tizimining eng yomon qusuri boshlang‘ich ta’limga ikkinchi darajali ish deb qarayotganimizdadir. Ochiq aytishimiz kerak: bilimi sayoz muallimlar ham umumta’lim maktablarida dars beraveradi...[3] Vaholanki, bolaning dunyoqarashi, didi, salohiyati shakllanadigan maktabdagi davri eng yetuk, eng tajribali murabbiylar biriktirib qо‘yilishini oddiy mantiqning о‘zi talab etadi”, “… kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bо‘lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim-tarbiya olishiga bog‘liq”, deya ta’kidlaydilar[4]. Zamonaviy pedagogik texnologiya va ularning ta’limda qо‘llanishga oid bilimlar, tajriba о‘quvchilarni yuksak bilimli va intellektual salohiyatga, yetuk malakaga ega bо‘lishlarini ta’minlaydi. Shu fikrga yondashgan xolda bitiruv malakaviy ish dolzarbligi ni geografiya fanini o’qitishda rivojlanib borayotgan yo’nalishlardan biri-zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayonida qo’llash orqali o’quvchilarni faollashtirishga, mustaqil fikrlashga, o’quv jarayonining yuqori sifat va samaradorligiga erishishdan iborat deb belgiladik.](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-26.png)
![O ’ zbekiston iqtisodiy - ijtimoiy geografiyasini o ’ qitishda modulli ta ’ lim texnologiyasidan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi . Modulli ta ` lim texnologiyasi modullarga asoslanadi . Modul lotincha so ` zdan olingan bo ` lib , qism ( blok ) degan ma ` noni bildiradi . Dars jarayonida modulli ta ` lim texnologiyalaridan foydalanishda o ’ tilyotgan mavzu mantiqiy tugallangan fikrli qismlar , ya ` ni modullarga ajratiladi va har bir qismni o ` quvchilar mustaqil o ` zlashtirishlari uchun o ` quv topshiriqlari tuziladi . Shu o`quv topshiriqlari asosida, har bir modul yakunida savol-javob o`tkaziladi va xulosa chiqariladi. Modulli ta`limning asosiy mohiyati, o`quvchilar modul dasturlari yordamida mustaqil ishlashiga asoslangan o`quv-bilish faoliyati orqali belgilangan maqsadga erishadilar. O’rganilayotgan mavzuning ta`limiy, tarbiyaviy va rivoj lan tiruv chi maqsadidan kelib chiqadigan modul dasturining didaktik maqsadi, o`quvchi lar ning dars davomida bajaradigan o`quv topshiriqlari, topshiriq lar ni bajarish bo`yicha berilgan ko`rsatmalar, modul dasturini yakunlash qismini o`zida mujassam lash ti ra - di. O`quvchilar modul dasturi yordamida o`quv materialini mustaqil va ijodiy o`rganish jarayoni mavzuni o`zlashtirish uchun belgilangan vaqt doirasida amalga oshirilishiga erishishi lozim. Modul dasturini muvaffaqiyatli qo`llashning muhim sharti, unda o`quvchilarning o`quv-bilish faoliyatining o`quv elementlarini to`g’ri tanlashdir. Chunki o`quvchilar modul dasturi bilan ishlaganda, aynan shu o`quv elementlarini bajaradilar. Modul dasturlari o`qituvchilar tomonidan tuzilib, unda o`qitish maqsadlari, mavzuni o`rganish bosqichlari, o`quvchilar tomonidan bajariladigan o`quv topshiriqlari, o`quv faoliyati elementlari, o`quvchilar bilimini nazorat qilish yo`llari ketma-ket yoziladi. O`qituvchi modul dasturlaridan avval individual tarzdagi modul dasturlaridan qo`llab, o`quvchilarning o`quv materialarini mustaqil va ijodiy o`zlashtirish ko`nikmalari shakllanganligiga ishonch hosil qilgandan so`ng, ikkita o`quvchi hamkorlikda ishlashiga mo`ljallangan modul dasturlari, tegishli pedagogik shart sharoitlar vujudga kelgandan so`ng, kichik guruhlarda ishlashga mo`ljallangan modul dasturlaridan foydalanishi lozim [ 20 ] . Kichik guruhlar uchun tuzilgan modul dasturlaridan foydalanishda ikki xil yondashuv mavjud:](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-37.png)
![1. Musobaqa usuli. O`qituvchi o`quvchilarni teng sonli kichik guruhlarga ajratib, modul dasturi vositasida mustaqil ishlarni tashkil etadi. Har bir modul yakunida savol-javob, o`quv bahsi musobaqa tarzida o`tkaziladi. Guruhlar o`rtasida g’oliblar aniqlanadi. Guruh a`zolari o`z faoliyatini hamkorlarining fikrini hisobga olgan holda baholaydi. 2. Kichik konsul’tantlar usuli. O`qituvchi o`quvchilarni teng sonli kichik guruhlarga ajratib, modul dasturi vositasida mustaqil ishlarni tashkil etadi. Har bir guruhga kichik konsul’tantlar tayinlanadi. Kichik konsul’tantlar guruh ishini boshqaradi, o`quvchilarning faoliyatini nazorat qiladi, tegishli hollarda yordam uyushtiradi. Har bir modul yakunida savol-javob, o`quv bahsi o`tkaziladi. O`zaro nazorat orqali o`quvchilar baholanadi. Hamkorlikda o`qitish g’oyasi turli mamlakatlardagi jumladan Amerikadagi J.Xopkins universiteti professori R.Slavin, Minnesot universiteti professorlari R.Jonson, D.Jonson, Kaliforniya universiteti professori J.Aronson, Izroildagi Tel’- Aviv universiteti professori Sh.Sharan tomonidan ishlab chiqilgan. Amerika olimlari tomonidan ishlab chiqilgan hamkorlikda o`qitish asosan o`quvchilarda DTS va fan dasturida qayd etilgan bilim, ko`nikma va malakalarni shakllantirish,Izroil va Evropa olimlari tomonidan tavsiya etilgan hamkorlikda o`qitish yuqorida qayd etilganlar bilan bir qatorda, ko`proq o`quvchilar tomonidan o`quv materialini qayta ishlash, loyihalash faoliyatini rivojlantirish, o`quv bahsi va munozaralar o`tkazishni nazarda tutadi. Mazkur g’oyalar bir-birini to`ldiradi, didaktik jihatdan boyitadi va bir-birini taqozo etadi [ 21 ] . Hamkorlikda o`qitish texnologiyasi Buyuk Britaniya, Kanada, G’arbiy Germaniya, Avstraliya, Niderlandiya, Yaponiya, Izroil mamlakatlari ta`lim muassasalarida keng qo`llanila boshlagan. Hamkorlikda o`qitishning asosiy g’oyasi o`quv topshiriqlarni nafaqat birgalikda bajarish, balki hamkorlikda o`qishni o`rganishdir. Hamkorlikda o`qitish har bir o`quvchini kundalik qizg’in aqliy mehnatga, ijodiy va mustaqil fikr yuritishga o`rgatish, shaxs sifatida ongli mustaqillikni tarbiyalash, har bir o`quvchida shaxsiy qadr-qimmat tuyg’usini vujudga keltirish, o`z kuchi va qobiliyatiga bo`lgan ishonchni mustahkamlash,](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-38.png)
![- Ha, haqiqatan ham O‘zbekiston o‘z mo‘jizakor Yer osti boyliklari bilan haqli suratda faxirlanadi. Uni qancha o`rgansak, shuncha ko`p Yer osti sirlari borligining guvohi bo`lamiz. Qulay iqlim sharoiti, ulkan mineral–xom ashyo zaxiralari, strategik materiallar va qishloq xo‘jalik xom ashyosinig katta zaxiralari haqli suratda O‘zbekistonni dunyoning eng boy mamlakatlari qatoriga olib chiqadi [ 13 ] . Masalan: oltin zaxiralari bo‘yicha dunyoda 4-o‘rinda, uni qazib olish bo‘yicha 7- o‘rinda, MDH davlatlari ichida esa ikkinchi o‘rinda, mis zahiralari bo‘yicha 11-o‘rinda turadi ю Hozirga qadar respublikamizda 3 minga yaqin turli foydali qazilma konlari va ma’dan namoyon bo‘lgan istiqbolli joylar aniqlangan. Ular 100 ga yaqin mineral – xom ashyo turlarini o‘z ichiga oladi. Sundan 60 dan ortig‘i ishlab chiqarishga jalb etilgan. 900 dan ortiq kon qidirib topilgan bo‘lib, ularning zaxiralari 970 milliard AQSH dollarini tashkil etadi. O‘zbekiston rangli metallardan-mis, qo‘rg‘oshin, rux, bolfram va shu guruhga kiruvchi boshqa metallarning aniqlangan zahiralariga ega [ 14 ] . Rangli metallar rudalarining zahiralari asosan Olmaliq ruda maydonida joylashgan. Qalmoqqir koni noyob konlardan bo‘lib, mis-molibden rudalarini qazib chiqarish bo‘yicha chet eldagilardan ustun turadi. Bu konning rudasini Olmaliq kon-metallurgiya kombinati qayta ishlaydi. Kombinat O‘zbekistondagi eng yirik korxonalardan biridir. Qo‘rg‘shin–rux asosan Jizzax viloyatining Uchquloch va Surxondaryo viloyatining Xondiza konlarida to‘plangan. Rangli metallar xususiyatlariga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi. 1. Yengil metallar ( aluminiy, magniy, titan) 2. Ogi‘r metallar ( mis, qo‘rg‘oshin, nikel, rux ) 3. Qimmat baho metallar ( oltin, kumush, platina ) 4. Qiyin eruvchi metallar ( volfram, molibden) 5. Nodir metallar (uran, germaniy) Rangli matallurgiya: a) rangli metallarni qazib chiqarish ; b) boyitish d) eritish; e)qotishmalar ishlab chiqarishni o‘zida birlashtiradi. Rangli matallurgiya mamlakatni elektirlahtirish, uning mudofa qudratini mustahkamlash, atom](/data/documents/bef88f91-e796-4c50-ad5e-54100b5ea1d4/page-52.png)
