Деҳқонобод тумани табиий флорасининг геофитлари

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

185.7841796875 KB

Ko'chirib olish

Деҳқонобод тумани табиий флорасининг геофитлари

КИРИШ Кейинги йигирма йил давомида кўлами тобора ортиб бораётган чора- тадбирларга қарамасдан дунёда биологик хилма-хилликнинг глобал инқирози давом этмоқда. Биологик ресурсларни барқарор бошқариш ва улардан оқилона фойдаланиш алоҳида турлар ва экотизимларни сақлаб қолишга қаратилган мақсадли тезкор ва қатъий чораларни талаб этмоқда. Бунинг учун миллий ва халқаро миқёсда биологик хилма-хилликни ўрганиш ва уни тизимли равишда кузатишга қаратилган салоҳиятни янада мустаҳкамлаш, табиий экотизимларнинг функционал фаолиятини яхшилаш борасидаги самарали маҳаллий чора-тадбирлар мажмуасини ишлаб чиқиш зарур (1) . Ўзбекистонда ўсимлик ва ҳайвонот дунёси объекларини муҳофаза этиш ва ундан барқарор фойдаланиш давлат экологик сиёсатининг муҳим устувор йўналишларидан бири ҳисобланади. Биохилма-хиллик компонентларини сақлаб қолиш уларни ўрганилганлик даражаси билан чамбарчас боғлиқдир. Айни пайтда Ўзбекистоннинг айрим ҳудудларини флористик жиҳатдан ўрганилганлик ҳолати талаб даражасида эмас. “Ўзбекистон флораси”нинг охирги нашридан сўнг янги маълумотларни қайд этиш борасидаги тизимли тадқиқотлар йўлга қўйилмаган (2 К). Деҳқонобод тумани т абиий ландшафтларни сақлаб қолиш муаммосининг долзарблиги билан алоҳида ажралиб туради . Ҳанузгача ҳудуд флорасининг рўйхати мавжуд эмас. Турларнинг тарқалиши ва популяция ларнинг ҳозирги ҳолати ҳақида маълумот лар янги тадқиқотларни талаб этади . Сўнгги бир неча ўн йилликлар давомида ҳудуд флора си нинг алоҳида компонентларига ёки ҳаёт ий шакллар нинг етакчи гуруҳларига бағишланган изланишлар олиб борилмаган. Полиморф оилалар , туркумлар спектрида етакчилик қилувчи ҳамда эндемизмнинг юқори фоизи билан ажралиб турадиган геофитлар ни тадқиқ этиш 2

маҳаллий биохилма-хилликни ўрганишнинг долзарб муаммолардан бири ҳисобланади. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. МДҲ мамлакатларида геофитларнинг систематикаси, морфологияси ва номенклатурасига оид адабиётларни И.Г. Левичев, Е. Болтенков (3); ёввойи пиёз турларининг табиий популяциялари ва биологияси га бағишланган тадқиқотлар В.А. Черемушкина(4) асарларида акс эттирилган ва геофитларнинг табиий флоралардаги тур таркиби Г.А. Лазьков(5) илмий асарларида келтирилган . Мамлакатимизда олиб борилган тадқиқотлар давомида Деҳқонбод ҳудуди флораси таркиби ва географияси бўйича айрим маълумотлар келтирилган ( Б. Хўжамқулов ) . Бироқ, сўнгги йиллар давомида Деҳқонобод ҳудудида ўсувчи камёб турларнинг замонавий таркиби ва уларнинг ҳолатини тадқиқ этишга бағишланган махсус тадқиқотлар олиб борилмаган . Ўзбекистон Қизил китобининг барча нашрларида эълон қилинган маълумотлар танқидий ёндашув ва тўлдиришларни талаб этади. Ишнинг мақсади Деҳқонобод ҳудудида ўсадиган геофитларнинг таксономик таркибини аниқлаш , ботаник тавсиф беришдан иборат . Иш нинг вазифалар и : - Деҳқонобод туманининг физик-географик шароитларини ўрганиш; - геофитларининг таксономик таркибини аниқлаш; - геофитлар ҳаётий шаклларининг турли гуруҳчалари ўртасидаги нисбатини аниқлаш; - айрим ўсимликларнинг ботаник тавсифи ва аҳамиятига доир маълумотларни шакллантириш ; - хулоса ва тавсиялар бериш. Иш нинг объекти бўлиб гулли ўсимликларни замонавий APG III таксономик тизими бўйича Деҳқонобод флорасидаги геофит турлар ҳисобланади. 3

Ишнинг предмети бўлиб геофитларнинг таксономик ва ботаник- географик таҳлиллари ҳисобланади . Ишни нг янгилиги : Деҳқонобод флорасидаги геофит ҳаётий шаклининг турли гуруҳчалари ўртасидаги нисбатлари асосида “пиёзбош” ҳаётий шаклининг устунлик қилиши аниқланди. Ишнинг амалий натижа с и. Самарали муҳофаза чоралари ва барқарор фойдаланиш чора тадбирларини ишлаб чиқиш учун геофитларнинг рўйхати ва маълумотлар базаси тузилди. Натижаларнинг амалий аҳамияти . Олинган натижалар ўсимлик лар дунёсидан оқилона фойдаланиш ва уни са қ лаш тизими ни ишлаб чи қ иш учун хизмат қилади. Шу билан бир қаторда, у кам ёб ва й ўқ олиб бораётган турларнинг давлат кадастрини тузиш учун ў тказиладиган изланишлар учун асос ҳисобланади. Ишга доир материалларн инг эълон қилиниши . Иш нинг тузилиши ва ҳажми. Ишнинг таркиби кириш, тўрт боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар р ў йхати ва иловалардан иборат. Иш нинг ҳажми ... бет ни ташкил этган . 4

I BOB. DEHQONOBOD TUMANINING FIZIK- GEOGRAFIK TASNIFI Dehqonobod tumanining geografik o‘rni. Dehqonobod — Qashqadaryo viloyatining janubi-sharqida joylashgan bo‘lib, tog‘li rayonlardan biri hisoblanadi. Qadim zamonlardan buyon bu yerlarda odamlar yashab kelganlar va bunga Machay g‘oridan topilgan qadimiy manzilgoh guvohlik beradi. Tumanga 1926 yil 29 sentyabrda Dehqonobod deb nom berilgan va alohida tuman sifatida tashkil etilgan. Bunga qadar bu joylar “Tangiharam”, ya’ni “haromdan xoli joy” nomi bilan yuritilgan. Dehqonobod sharqda Boysun tizma tog‘lari orqali Surxondaryo viloyati bilan, janubda Torqopchiq‘ay va Toychisoy tog‘lari orqali Turkmaniston Rтpublikasi bilan, g‘arbda Odamtosh tog‘lari orqali G‘uzor tumani va shimolda Hisor tizma tog‘lari orqali Qamashi tumani bilan chegaradosh. Sobiq Ittifoq davrida Dehqonobod bir n ha bor G‘uzor tumani tarkibiga qo‘shilib yana qayta tashkil etilgan. So‘nggi marta 1971 yil 31 avgustda O‘zbekiston Rтpublikasi Oliy Sovetining qarori bilan tashkil etilgan. Tumanning ma’muriy va madaniy markazi Qorashina aholi punkti bo‘lib, uning nomi “qora” va “shinak” so‘zlaridan kelib chiqqan hamda “Qora pistirma” ma’nosini anglatadi. Qorashina viloyat markazi — Qarshi shahri bilan avtomobil yo‘li orqali bog‘langan. Bugungi kunda Dehqonobod tumanidan G‘ uzor – Boysun – Qumqo‘rgon temir yo‘li o‘tgan. Dehqonobod tumanining aholisi 103 ming 192 qishi (2003 yil 6 yanvar holatiga ko‘ra) bo‘lib, o‘ndan ortiq millat va elat vakillari yashaydi. Dehqonobod tumanining relyefi. Dehqonobod tumanining umumiy yer maydoni 4104 kv. km. va chegarasining umumiy uzunligi 197 km., har 1 kv. km ga o‘rta hisobda 25,1 kishi to‘g‘ri keladi. 5

Dehqonobod tumani hududi tekislik – cho‘l, adir va tog‘ mintaqalariga bo‘linadi. Tekislik – cho‘l mintaqalariga Xo‘japulast, Qizilcha, Oqirtma, Otqamar, Chuchukquduq, Faribota kabi hududlar kiradi. Bu joylarda buloqlar va doimiy oqar suvlar yo‘qligi uchun cho‘l zonasi deb ham ataladi, aholisi тa ichimlik suvi sifatida va chorvalarini sug‘orishda quduq suvlaridan foydalanadi. Adir va tog‘ mintaqalari Dehqonobod tumani hududining asosiy qismini tashkil qiladi. Shimoli-sharqda joylashgan va janubi-g‘arbga yo‘nalgan Chaqchar tizma tog‘i Hisor tizmasining janubi-g‘arbiy tarmog‘i bo‘lib, o‘tkir qirrali cho‘qqilar va juda chuqur, tor qopchig‘aylar — daralarga boydir. Uning eng baland cho‘qqisi — Xuroson dengiz sathidan 3744 m balandlikda joylashgan. Chaqchar tizmasi mezozoy ohaktoshlaridan tashkil topgan hamda uning etaklarida toshqotgan marjon poliplari va dengiz kirpilarining qoldiqlari ko‘plab uchraydigan ohaktosh qatlamlari mavjud. Chaqchar tizmasining janubi-g‘arbidagi davomi Boysuntog‘, Ketmonchopdi va Suvsiztog‘ massivlari deyarli meridianal yo‘nalishga egadir. Ulardan g‘arbdagi Bobosurxak, Qorasirt va Kafantog‘ massivlari o‘rtacha balandlikdagi tog‘lardir. Ularning eng balandi Bobosurxak bo‘lib, ayrim cho‘qqilari dengiz sathidan 2888 m gacha balandlikka yetadi. Bu tog‘lar yura, bo‘r va paleogen davrlarida shakllanganligini ularning tarkibidagi cho‘kindi jinslar isbotlab beradi. Dehqonobodning g‘arbini Odamtosh massivi chegaralab turadi. Odamtosh massivi sharqda Ko‘xitang tizmasidan boshlanib, g‘arbda Qarshi dashti tomon asta-sekin pasayib boradi. U balandligi 1279 m gacha bo‘lgan tizmachalardan tashkil topgan bo‘lib, tizmachalar orasidagi sinklinar botiqlar davriy oqimli soylarning vodiylarini ajratib turadi. Modun, Qorasirt, Usmon, Sayfi, Kтik, Oqbosh va boshqa kichik, past tog‘ tizmalari bu tuman relyefining xarakterli belgilaridir. Torqopchiq‘ay va Toychisoylarning suvayirg‘ichi bo‘lgan Oqbosh tog‘i sanab o‘tilgan tizma tog‘lar orasida doimiy oqar jilg‘alar hosil qilishi bilan 6

ajralib turadi. Shimoli-sharqdan janubi-g‘arbga yo‘nalgan bu tizmalarda kuтta tipli relef keng tarqalgan. Ya’ni bir yonbag‘ri atrofidagi o‘t qirlarga asta-sekin qo‘shilgani holda, qarama-qarshi yonbag‘ri tik devor sifatida namoyon bo‘ladi. Bu kuтtalar tub negizi paleogen davri ohaktosh qatlamlarining burmalanishi natijasida tik holga kelgan. Qatlamlar orasiga kirgan sovuq suvlar yoriqlarni kengaytirib, karst bo‘shliqlarini hosil qilgan. Tog‘lararo yassi botiqlarda sel yotqiziqlari, ba’zan, jarlar uchraydi. Tuproqlari. Tog‘ oldi, chalacho‘l zonasi uchun, asosan, bo‘z tuproq tiplari xos bo‘lib, ular dengiz sathidan 250 – 300 m dan 1200 – 1400 m gacha balandliklarda, ya’ni tog‘ oldi qiya tekisliklarda, adirlarda va past tog‘larning yonbag‘irlarida tarqalgan. Bo‘z tuproqlar, asosan, lyoss va lyossimon yotqiziqlar ustida, ba’zi joylarda тa allyuvial, prolyuvial va delyuvial yotqiziqlar ustida shakllangan. Asl (tipik) bo‘z tuproqlar arealida (dengiz sathidan 350 – 400 m dan 800 – 900 m gacha) o‘simlik qoplami ancha zich, chirindi miqdori nisbatan ko‘proqdir (3 % gacha yetadi). Bunday yerlardagi tuproqlar azotga ancha boy bo‘lib, uning miqdori chimli qatlamda 0,194 % ni, bu qatlamdan pastda тa 0,116 % ni tashkil qiladi. Shuningdek, kaliy (2,3 – 2,8 %) va fosfor (2,32 – 2,47 %) ham ancha ko‘p va tuproq ayrim hollardagina sho‘rlangan. To‘q tusli bo‘z tuproqlar tog‘ oldi, adir, past va o‘rtacha balandlikdagi tog‘larning yonbag‘irlarida 800 – 900 m dan 1200 – 1400 m gacha balandlikdagi kengliklarda joylashgan. To‘q bo‘z tuproqlar, asosan, lyossimon jinslar ustida rivojlanadi. Bunday tuproqning chimli qatlamida chirindining miqdori 2,5 – 3,5 % bo‘lib, ayrim joylarda 4,5 % gacha yetadi. Lekin pastki qatlamlarga tomon kтkin kamayadi va 50 sm chuqurlikda 0,55 – 0,85 % dan oshmaydi. To‘q bo‘z tuproqlarda azotning miqdori katta emas. To‘q bo‘z tuproqlar tarqalgan yerlarning gidrotermik sharoitlari va relyefi obikor dehqonchilik uchun noqulay bo‘lganligi sababli bu yerlardagi aholi lalmikor ekinlar (bug‘doy, arpa, no‘xat va b.) ekadi va bog‘dorchilik bilan shug‘ullanadi. 7

Foydali qazilmalari. Bugungi kunda Dehqonobod tumanida Gumbuloq, Qizilbayroq kabi neft konlarini o‘zlashtirish jadal olib borilmoqda. Bundan tashqari, osh tuzi va kaliy tuzlarining yirik zaxiralari mavjudligi aniqlangan. Dehqonobod shaxarchasidan 30 km shimoli-sharqda joylashgan Tepaqo‘ton konidagi kaliy tuzlarining bashoratlashtirilgan zaxirasi 500 mln. tonnani tashkil etadi. Hisor tizmasining janubi-g‘arbiy tarmoqlari doirasida Dehqonobod tumanida O‘zMU geologlari tomonidan bashoratlashtirilgan zaxirasi 213 mln. tonnani tashkil etadigan fosforit konlarining mavjudligi aniqlangan. Dehqonobod shaxarchasi, Xo‘jaarna, Qizilcha, Dardara va boshqa joylarda yonuvchi slanтlar topilgan. Dehqonobod konida betonitli gillarning 180 mln. tonna miqdoridagi bashoratlashtirilgan zaxirasi aniqlangan. Qatlamlarning qalinligi 150 m gacha bo‘lgan bu gillar keramzit ishlab chiqarishda foydalanilishi mumkin. Dehqonobod konida dolomitli ohaktoshning zaxirasi 6,4 mln. m 3 ni tashkil etadi. Bu konning dolomitli ohaktoshlari devorbop toshlar va o‘tga chidamli xom ashyo uchun foydalanilmoqda. Shuningdek, Dehqonobod dolomiti Toshkent va Samarqand chinni zavodlariga ham jo‘natiladi. Hozirgi paytda foydali qazilmalar qazib olinayotgan joylarda karerlar, ag‘darilgan qatlamlar, tepaliklar hosil bo‘lgan. Kuchli shamollar тgan paytda bunday joylardan mayda zarrachalar aholi yashaydigan joylarga uchiriladi, yog‘inlar paytida yuvilgan zarrachalar тa suv havzalarini, daryolarning irmoqlarini va qishloq xo‘jalik yerlarining ifloslanishiga olib kelyapti. Geologiya-qidiruv joylarda, mineral rтurslardan foydalanilayotgan konlarda atrof muhitni muhofaza qilishga deyarli e’tibor berilmayapti, geologik-qidiruv transport vositalari nafis ekosistemalarning qashshoqlanishiga yoki nobud bo‘lishiga olib kelmoqda. Shu sababli, tog‘-kon sanoati korxonalari tabiiy rтurslar zaxiralaridan va yerdan samarali foydalanish maqsadida rekultivasiya ishlarini yo‘lga qo‘yishi lozim. 8

Ichki suvlari. Dehqonoboddan G‘uzordaryoning irmoqlari Katta O‘ra va Kichik O‘ra daryolar, Torqopchig‘ay daryosi, Yakkabog‘daryoning irmoqlari boshlanadi va oqib o‘tadi. Katta O‘ra daryoning uzunligi 113 km va havzasining maydoni 1400 kv. km dir. U Chaqchar va Yakkabog‘ tog‘lari tutashadigan Xarkush dovoni yaqinida dengiz sathidan 4348 m balandlikda boshlanadi va yuqori oqimida Egrisuv nomi bilan oqadi. Kichik O‘ra daryoning uzunligi 117 km va havzasining maydoni 1660 kv. km ga tengdir. Kichik O‘radaryo Hisor tog‘ tizmasining janubi-g‘arbiy tarmoqlari Boysun va Oqbosh tog‘larida dengiz sathidan 2000 – 2500 m balandlikda boshlanadi. Katta O‘ra va Kichik O‘ra daryolari Gumbuloq va Sho‘rguzar qishloqlaridan oqib o‘tgach, tutashadi. Shu joyda 1968 yilda foydalanishga topshirilgan Pachkamar suvombori joylashgan. Uning foydali suv hajmi 243 mln. m 3 ga tengdir. Bundan tashqari, Kichik O‘ra daryosining Qorashina shaxarchasi yonidagi qismida 1982 yil foydalanishga topshirilgan Dehqonobod suvombori ham bor. Bu suvomborning foydali hajmi 18,4 mln. m 3 . Dehqonobodning tog‘li hududlarida bir qancha mayda ko‘llar uchraydi. Xususan, Katta O‘ra daryosining yuqori oqimidagi 1,5 kv. km maydonni egallab yotgan Turobbobo va Kichik O‘radaryo boshlanishidagi Xo‘jabulg‘ur ko‘llari karst jarayoni natijasida hosil bo‘lganligi tufayli ancha chuqur (16 m) ko‘llardir. Buloqlar tog‘oldi va tog‘ hududlarida juda ko‘p, ular daryolarning to‘yinishida salmoqli o‘rin tutadi. Buloqlarning aksariyat qismi chuchuk suvli buloqlar bo‘lib, aholi uchun ichimlik suvi sifatida foydalaniladi. Ko‘kbuloq, nafaqat, Dehqonobodning, balki butun viloyatning eng mashhur chashmalaridan hisoblanadi. U Katta O‘ra daryoning o‘rta oqimida, vodiyning o‘ng biqinida dengiz sathidan 1208 m balandlikda qozonsimon chuqurlikdan qaynab chiqadi. Shu nomli qishloq chekkasida joylashgan Ko‘kbuloqning suv sarfi 160 – 170 l/sek. Yoz oylarida suvi ancha ko‘payadi, 9

chunki buloqning to‘yinish maydoni bo‘lgan Mingchuqur tog‘laridan karst chuqurliklarida yozda qor jadal eriydi. Suvi sal achchiq-sho‘r ta’mli, tarkibida kalsiy sulfat tuzlari erigan, har litrida 77 grammgacha tuz bor. Kichik O‘ra daryosining irmogi bo‘lgan Konsoydaryo boshlanishida Konsoy qishlog‘i yonida joylashgan shu nomli buloq dengiz sathidan 1178 m balandlikda joylashgan. Uning suv sarfi 80 – 100 l/sek. Suvi achchiq-sho‘r ta’mli, tarkibida kaliy, kalsiy va natriy xlorid tuzlari bor. Konsoy va Xo‘jaipok buloqlarining suvi ko‘plab teri-tanosil kasalliklari uchun shifobaxsh suv hisoblanadi. Iqlimi. Dehqonobod tumani va, umuman, viloyat iqlim xususiyatlarini ta’riflashda Dehqonobod tumani meteorologik stansiyasidan olingan ma’lumotlar muhim ahamiyatga egadir. Dehqonobod tumanining iqlimi uning geografik o‘rni, ya’ni ulkan Yevroosiyo materigining ichki qismida, okean va boshqa yirik suv havzalaridan uzoqda joylashganligi sababli kтkin kontinental iqlim turiga kiradi. Quyosh nur sochib turadigan davr ancha uzoq davom etadi va o‘rtacha 2600 – 3000 soatgacha yetadi. Tekislik qismida yoz fasli 155 – 160 kunga, tog‘li joylarda тa 80 – 90 kunga to‘g‘ri keladi. Quyosh radiasiyasining yillik yalpi miqdori 6700 – 7000 MJ/m 2 dan kam bo‘lmaydi. Dehqonobod tumani iqlimining tarkib topishida atmosfera sirkulyasiyasi (havo massalarining almashinib turishi) muhim o‘rin tutadi. Ular yil davomida almashinib turganligi sababli ob-havosi ham yil davomida o‘zgarib turadi. Qishda Osiyoning aksariyat qismini kamrab olgan Osiyo maksimumining vujudga kelishi tufayli tumanga shimoli-sharq tomondan sovuq va quruq kontinental havo massalari bemalol kirib kela oladi. Qishda arktika fronti qor yog‘ishiga sabab bo‘ladi va front o‘tib ketgandan so‘ng sovuq antisiklon havosi kuzatiladi. Qish oylarida siklonlar tropik havo masalarini olib kelishi tufayli havo isiydi va atmosfera yog‘inlarining bo‘lishiga olib keladi. 10

Bahor oylari uchun beqaror ob-havo xos bo‘lib, siklon jarayonlari faollashadi. Siklonlar bilan janubi-g‘arbdan iliq havo massalari kirib kelishi sababli bahorda yog‘inlarning katta qismi tushadi. Yozda havo ochiq bo‘ladi va yog‘inlar yog‘maydi. Faqat ayrim hollardagina tog‘li hududlarda yog‘inlar yog‘ishi kuzatiladi. Kuzning birinchi yarmida ham issiq ob-havo kuzatiladi, ikkinchi yarmida тa ob-havo o‘zgarib turadi. Qishdagi eng sovuq yanvar oyida o‘rtacha harorat +0,6 °C bo‘lsa, yozda eng issiq oy iyulda +28,4 °C ni tashkil etadi. Yillik o‘rtacha harorat +15,8 °C ga tengdir. Ayrim qishlar iliq kelganligi uchun o‘simliklar vegetasiyasi bu faslda ham davom etadi va bunday qishlar «vegetasiyali qishlar» deb ataladi. Iliq qishlar barcha qishlarga nisbatan 65 – 70 % ni tashkil etadi. Iliq qishlar bilan bir qatorda ayrim yillarda kтkin sovuq qishlar ham kuzatiladi. Sovuq qishlar nisbatan kam bo‘lsada (20 – 30 yilda 1 marta), haroratning absolyut minimumi –22 °C dan – 29 °C gacha pasayishi mevali daraxtlar va toklar uchun xavflidir. Yoz oylarining issiqligi jihatidan Dehqonobod tumanining tekislik qismlarini dunyodagi eng issiq joylar (Sahroi Kabir, Eron cho‘llari) bilan taqqoslash mumkin. Tog‘li hududlarda yoz birmuncha salqin k hadi. Yozning absolyut maksimumi +43 ° C ga teng. Jazirama kunlari, odatda, 3 – 4 kun davom etadi, keyin salqinroq havoning kirib kelishi bilan havo harorati biroz pasayadi. Mevalar, uzum, qovun- tarvuzlarning shirin bo‘lishi, qand moddasining ko‘pligi ham yoz ob-havosining serquyosh va haroratning yuqori bo‘lishiga bog‘liqdir. Haroratning o‘rtacha yillik amplitudasi (eng sovuq oy bilan eng issiq oy haroratlar farqi) tekisliklarda 25 – 30 ° C , tog‘larda 20 – 25 ° C bo‘ladi. Bu ko‘rsatkich bo‘yicha Dehqonobod tumani tipik kontinental iqlimga ega. Sovuq bo‘lmaydigan davr o‘rta hisobda 226 – 228 kunga teng. 11

II BOB. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ Hayotiy shakllar yoki biomorflarning klassifikasiyasini o’simliklarni turli belgilariga asoslanib maqsadga muvofiq tuzish mumkin. Hayotiy shakllarning keng tarqalgan, universal (ko’p qirrali) klassifikasiyasini, 1905 yili daniyalik botanik K.Raunkier ishlab chiqqan. K.Raunkier o’simliklar kurtaklarining novdada joylashishi va noqulay sharoitda himoyalanishiga qarab o’simliklarni 5 yirik kategoriyaga bo’lgan: 1) Fanerofitlar – faneros - ochiq 2) Xamefitlar – xame – past 3) Gemikriptofitlar – gemi – yarim 4) Kriptofitlar – kriptos – yashirin 5) Terofitlar – teros – yoz Fanerofitlarning kurtaklari ochiq holatda qishlaydi va qurg’oqchilikka chidagan holda ochiq yerdan ancha balandlikda joylashadi (daraxtlar, butalar, yog’ochlashgan lianlar, epifitlar yoki omelaga o’xshagan yarim parazitlar). SHuning uchun ularning kurtaklari tangacha barglar bilan qoplangan bo’ladi. Nam ko’p bo’lgan tropik o’rmonlarda yashovchi daraxtlarda ochiq kurtaklar ham uchraydi. Bu guruh o’simliklarning balandliklariga qarab Raunkier mega-, 12

mezo-, mikro- va nanofanerofitlarga bo’lgan (mega – yirik, katta, mezos - o’rta, mikros – kichik, nanos – pakana). Xamefitlarning kurtaklari y erdan ozgina balandlikda joylashgan – (20-30 sm oralig’ida). Bu guruhga butachalar, yarimbutalar, yarimbutachalar, yostiq tipidagi o’simliklar, ko’pchilik yerda yoyilib o’suvchilar kirib, sovuq vaqtlarda kurtaklari qo’shimcha himoyalanib qor tagida qishlaydi. Gemikriptofitlar ko’p yillik o’t o’simliklardir. Bularning kurtaklari yer yuzasida yoki ozgina tuproqqa ko’milib yoki o’simliklarning qurigan shox shabbalarining tagida qishlaydi. Bu guruhni Raunkier yana bir n ha guruhchalarga bo’ladi: 1) Protogemikriptofitlar – poyasi uzun, har yili yer ustki qismi kurtaklari joylashgan joylargacha quriydigan o’simliklar. 2) To’pbargli (rozetka) gemikriptofitlar – qisqa rgan poyali, kurtaklari bilan yer yuzida tuproqda qishlaydi . Qishlashdan oldin to’pbargli poya kurtaklarigacha tuproqqa kirib boradi. Kriptofitlar yoki – geofitlar ( geo – yer). Kurtaklari tuproqning ichida yer yuzasidan ancha chuqurlikda (ildiz poyali, tuganakli, piyozboshli o’simliklar kiradi) yoki gidrofitlar – kurtaklari suv tagida qishlaydigan o’simliklar kiradi. Terofitlar. Bir yillik - qishda yoki kuzda butun vegetativ organlari quriydi, kurtaklari qolmaydi. Keyingi yili yerga avvalgi yili to’kilgan urug’lari yordamida ko’payadi. Криптофитлар (грекча «kryptos» — яширин) яширин куртакларга эга бўлган кўп йиллик ўсимликлардир. Улар асосан даштларда, чўлларда ва сувда яшайди. К. Раункиер криптофитларни 3 та кичик гуруҳга бўлишни тавсия этган: геофитлар — қуруқликда ўсувчи ерости куртаклар ҳосил қилувчилар; гелофитлар — поялари сув остида жойлашган ботқоқлик ўсимликлари; гидрофитлар — барча органлари сув остида жойлашган сув ўсимликлари. Геофитларнинг ер устки органларининг барча қисми, ер остки органларининг бир қисми қишда нобуд бўлади. Қишловчи 13

куртаклари ер остида сақланади. Қишловчи органларининг тузилишига кўра улар пиёзбошли (лола — Tulipa, пиёз — Allium), туганакли (картошка — Solanum tuberosum, чистяк — Ficaria), илдизпояли (ландыш — Convallaria, ўрмаловчи буғдойиқ — Elytrigia repens), илдизбачкили (дала пахтатикани — Cirsium arvense) гуруҳларга бўлинади. Тупроқ ўсимлик меристемасини совуqдан ва қурғоқчиликдан яхши ҳимоя қилади. Шу сабабли геофитлар турли иқлим шароитларида ўсади. Геофитларга ўрмонларда ўсувчи ўт ўсимликлар, чўл, дашт ва баргли ўрмонларнинг баҳорги эфемероидлари киради. Эфемероидларнинг еростки органларида озиқ моддалар заҳираси тўпланади ва бу уларнинг тез ўсиши ва эртачи гуллашига имкон беради. Шунингдек, чўл эфемероидларига қисқа муддатли намгарчилик даврида ҳаёт циклини ўташи учун ҳам ғамланган озиқа зарур. Илдизпояли геофитлар турлича узунликдаги асосан горизонтал ҳолатда ўсувчи ер ости илдизпоясига эга. Тугунакли геофитларнинг заҳира озиқ моддалар тўпланадиган тугунаклари бўлиб, бу тугунаклар ноқулай шароитдан ўсимликни олиб чиқишга ҳизмат қилади. Тугунаклар новда метофорфозидан ҳосил бўлган бўлиши мумкин (масалан, цикламен – Cyclameп, хохлатка – Corydalis cava, йирик очиток – Sedum maximum, картошка – Solаnиm tuberosum, ернок – Helianthus tuberosus и др.). Айрим ҳолларда тугунаклар илдиз метоморфозидан ҳосил бўлган бўлиши мумкин (масалан, олтибаргли таволга – Filiреndulа hexapetala, нафисбаргли саллагул – Paeonia tenuifolia, айиқтовоннингг айрим турлари – Ranunculus). Айрим ҳолларда тугунаклар ҳам илдизнинг бир қисмидан, ҳам новданинг бир қисмидан ҳосил бўлган бўлади (масалан, орхиддошлар оиласининг кўпчилик вакиллари, баҳорг чистяк – Ficaria verna ва бошқ.). Тугунакпиёзли геофитларнинг ер остки органи тугунакларнинг ўзгаришидан келиб чиққан бўлиб, юқори қисмда ассимиляцияловчи 14

барглар ҳосил қилади (масалан, шафран (Сгоcus), шпажник (Gladiolus). Раункиер уларни гуруҳларга бўлмаган. Пиёзбошли геофитлар заҳира озиқ моддаларни ер ости пиёзбошининг қипиқсимон баргларида тўплайдиган ўсимликлардир. Пиёзбошда куртаклар ҳам бўлади (масалан, пиёз (Аllium), глоксиния (Gloxinia), лола (Тuliра), нарцисс (Narcissus) ва бошқ.). Илдизли геофитлар. Ноқулай иқлим шароитини илдизидаги куртаклари ёрдамида ўтказади. Бу куртаклар илдизнинг сақланиб қолган қисмларида жойлашган бўлади. Илдизнинг қолган қисми эса ноқулай шароитда нобуд бўлади (масалан, қўйпечак (Coпvolvulus arveпsis), дағал латтатикан ва дала пахтатикани (Cirsium setosum, С. arveпse) ва бошқ. Юқорида санаб ўтилган асосий ҳаётий шакллардан фанерофитлар Ерда ҳали иқлим минтақалари аниқ ажралмаган даврларда ҳукмронлик қилган. Ўша даврда Ер шарининг иқлими ҳозирги тропик минтақа иқлимидан деярли фарқ қилмаган эди. Шу сабабли фанерофитларни энг қадимги ва оэнг примитив ҳаётий шакл деб ҳисоблаш мумкин. Секин аста Ер шаридаги иқлимнинг ўзгариши, намгарчилик ва қурғоқчилик даврларининг алмашиши, тумпература режимининг ўзгариши билан ўсимликларнинг бошқа ҳаётий шакллари ҳам шакллана бошлаган. Турли географик шароитларда фанерофитларда турлича мосланишлар пайдо бўла бошлаган. Уларнинг кўпчилигида куртаклар қипиқлар билан ўрала бошлаган. Шароит ўта ноқулай бўлган жойларда улар доимяшиллик ҳолатини йўқота бошлаган. Ўта қуруқ ёки ўта совуқ шароитда баргларини тўкиш хусусиятини шакллантирган. Шу тарзда фанерофитлар гуруҳи доирасида нанофанерофитлар, кейинчалик хамефитлар ва охир оқибат гемикриптофитлар пайдо бўлган. Геофитлар ва терофитлар гуруҳининг пайдо бўлишига қуруқ ва иссиқ мамлакатларнинг иқлими сабаб бўлган. Бундай шароитда ўсимликларда қисқа вақт давом этадиган қулай шароитли даврда насл қолдиришга интилиш шаклланган. 15

Ҳаётий шаклларни Ер юзида тарқалганлик даражаси ҳам турлича бўлиб, буни фоизлардаги кўрсаткичини биоморфологик спектрларда кўриш мумкин. Биоморфологик спектрлар ҳудудлар иқлим шароитини аниқлашда индикатор ролини ҳам ўтайди (1-жадвал). 1-жадвал. Биологик спектр Ҳудуд Турл ар сони P h C h H k C r T h Сейшел ороли (нам тропик лар ) 258 6 1 6 1 2 5 1 6 Аргенти на ( қуруқ субтропик) 866 1 2 6 2 9 1 1 4 2 Дания ( совуқ ўрта минтақа ) 1084 7 3 5 0 2 2 1 8 Баффин ов Ери (арктик минтақа ) 129 1 3 0 5 1 1 6 2 Жами - 4 7 9 2 7 4 1 2 Жадвалдан кўриниб турибдики, тропик минтақада ўсадиган ўсимликларнинг асосий қисми фанерофитларга тегишли бўлса, қуруқ субтропикларда эса асосан терофитлар тарқалган. Совуқ иқлимли минтақада гемикриптофитлар, Арктикада хамефитлар кенг тарқалган. 16

К. Раункиер фикри бўйича ҳаётий шакллар ташқи муҳитнинг шароитларига мосланиш натижаси сифатида тарихан тараққий топади. Hayotiy shakllarning ekolo-morfologiyasiga asoslangan klassifikasiyasi . Raunkierning hayotiy shakllar haqidagi klassifikasiyasi o’simliklarning ekologo- morfologiyasini ya’ni tashqi tuzilishini ham o’z ichiga olgan. O’simliklarning vegetativ organlarining tashqi qiyofasi yashash muddati, kurtaklarning joylashishi bilan bog’liq bo’ladi. Ekologo- morfologik klassifikasiya: I. Yog’ochl ashgan o’simliklar – daraxt, buta, butachalar. II. O’tsimon o’simliklar - ko’p va bir yillik o’tlar. III. Oraliq guruhlar - yarimyog’ochla sh gan – yarim butalar, yarim butachalar. Poyalarning o’sish yo’nalishiga qarab: 1. tik ka o’suvchi 2. yotib o’suvchi daraxt, buta, o’tlar 3. o’rmalab o’suvchi yog’ochla sh gan va o’tsimon lianlar. O zi qlanishiga binoan: 1. aftotrof 2. simbiotrof o’tsimon o’simliklar 3. yarim parazit 4. parazit 5. xasharotxo’r Y er ostki organlariga qarab: 1. ildizpoyali 2. tugunakli ko’p yillik o’tlar 3. piyozboshli va butachalar 4. kaudeks hosil qiluvchi 17

O’tsimon o’simliklarning klassifikasiyasi . Bu tizimga ko’p yillik o’t o’simliklar gemikriptofit va geofitlar kiradi: 1) O’q ildizli (kaudeksli) o’simliklar. Yaxshi rivojlangan, jamg’aruvchi, tuproq qatlamlariga chuqur kirib boruvchi ildizlarga ega bo’lgan o’simliklar. Kaudeksning shoxlanishiga qarab bir boshli, ko’p boshli bo’lishi mumkin (qashqar beda, miya). 2) Popuk ildizli o’simliklar. Asosiy ildizi bo’lmaydi. Qo’shimcha ildizlari yo’g’on jamg’aruvchi, buralib zich joylashgan ildizlar hosil qiluvchi o’simliklar. Poyasi kalta bo’g’im oraliqlari qisqa (zubturum, ayiqtovon va boshqalar). 3) Qisqa yer osti – ildizpoyali o’simliklar. Bularga ko’p yillik o’simliklar kirib qo’shimcha ildizlari hisobiga yashaydi. Lekin yer ostki ildiz poyasi yaxshi rivojlangan bo’lib ko’p yillar yashaydi, bo’g’im oraliqlari qisqa (ildiz poyasi – epigeogen – yer ustida paydo bo’ladi) (gulsapsar va boshqalar). 4) Uzun yerostipoyali o’simliklar – gipogeogen ildizpoyali o’simliklar ya’ni ildiz poyasi yerostida hosil bo’ladi. G’umay, miya va boshqalar. Ildizlari qo’shimcha ildiz tipida. 5) Zich tup hosil qiluvchi o’simliklar – ildizpoyalari qisqa, zich ko’p sonli qo’shimcha ildizlar hosil qiluvchi ko’p yillik bir pallali o’simliklar. 6) Tuganak hosil qiluvchi o’simliklar: a) Bitta ko’pyillik poya tipidagi tuganak hosil qiluvchi o’simliklar va yana har yili tuganaklarini almashtiruvchi; b) Ildiz tipidagi o’simliklar (yatrishnik va boshqalar); c) Stolon tugunakli o’simliklar (kartoshka). 7) Piyozboshli o’simliklar - ko’p yillik qismi turli tipdagi piyozboshlar, almashib turadigan qo’shimcha ildizlarni hosil qiluvchilar. Bu o’simliklar ko’p yillik va bir yillik bo’lishlari mumkin. 8) Yer yuzida o’rmalovchi, yer ustki – stalonli o’simliklar. Ko’p yil (2-4) yashovchi o’tsimon o’simliklar, plagiotrop o’rmalovchi poyaga ega bo’lgan 18

(piyozboshli choy va boshqalar) yoki stolonli tez qurib qoluvchi - o’simliklar (qulupnay). Bir yillik o’simliklarga qisqa oz yashovchi efemerlar ham kiradi. Monokarpik va polikarpik o’simliklar. Bir yil yashab, gullab quriydigan o’simliklar – monokarpik o’simliklar deyiladi. Ko’p yil yashab ko’p yillar davomida mevalar hosil qiluvchi o’simliklar polikarpiklar deyiladi. Ko’p yillik o’tlar ichida ko’p yil yashab bir marotaba meva hosil qilib quriydigan o’simliklar ham bor (50-60 yil yashaydi). Masalan palmalarning ayrim turlari, agava, sabzi, karam. Katta hayotiy shakllar (T.A.Rabotnov bo’yicha) 1. Latent davr - urug’. 2. Generativdan oldingi – virginil davr, urug’ unib chiqqandan gullagangacha bo’lgan davr. 3. Generativ davr – birinchidan oxirigacha gullagan davr. 4. Sinil davr – qarilik – gullash xususiyatini yo’qotgan va qurigungacha bo’lgan davr. O’simliklar mavsumi o’zgarganda barglarini to’kadi – daraxt, butalar, ko’p yillik o’tlar. Kserofit bargsiz o’simliklar shoxlarini to’kadi – saksovul. Gullashiga qarab, erta bahorda gullovchilar, barglari bilan bir vaqtda hosil bo’lgan gulli o’simliklar, k h gullovchi o’simliklarga bo’linadi. Gullash davri turli o’simliklarda turlicha bo’ladi. 19

3-БОБ. ДЕҲҚОНОБОД ТУМАНИ ТАБИИЙ ФЛОРАСИНИНГ ГЕОФИТЛАРИ 3.1. Деҳқонобод флораси таркиби. O‘zbekiston o‘simliklar dunyosining xilma-xilligi, turlarga g‘oyat boyligining xalq xo‘jaligidagi muhim salmog‘i bilan O‘rta Osiyoda o‘ziga xos o‘ringa ega. So‘nggi yillarda O‘zFA Ўсимлик ва ҳайвонот олами генофонди институda olib borilgan tadqiqotlar natijasiga ko‘ra, o‘lkada 146 oilaga mansub 4500 ga yaqin yuksak o‘simlik turlari borligi ma’lum bo‘ldi. Yuqoridagi turlarga mansub bo‘lgan o‘simliklar Qashqadaryo viloyatida ham keng tarqalgan bo‘lib, 137 oilaga, 1025 turkum va 1200 dan ortiq turga mansubdir () . Rтpublikada mavjud o‘simliklarning 301 turi O‘zbekiston “Qizil kitobi”ga kiritilgan (1998 y.). Viloyatda ushbu turlarning 70 dan ortig‘i tarqalgan. Jumladan, Qashqadaryo vohasining tog‘li Dehqonobod tumanida 40 oila, 113 turkum va 135 turga mansub o‘simliklar uchraydi (). Ushbu o‘simliklar tumanning barcha mintaqalarida keng tarqalgan. Dehqonobod tumanining hududi cho‘l, adir va tog‘ mintaqalarini o‘z ichiga olib, unda o‘simliklarning noyob va nodir turlari mavjuddir. Butun Rтpublikada bo‘lganligi kabi, Dehqonobod tumanining hududi ham 1960 yillardan keyingi davrlarda kuchli pay h onlandi. Qashqadaryo viloyatining o‘ziga xos tabiatini (o‘simliklar va hayvonot dunyosini) o‘rganish maqsadida “Hisor davlat geologik qo‘riqxonasi” tashkil etilgan. Qo‘riqxonaning asosiy maydoni Kitob, Shaxrisabz va Yakkabog‘ tumanlarida joylashgan. Umumiy maydoni 83 ming ga bo‘lib, Hisor tog‘ tizmasining janubi-g‘arbida tog‘ mintaqasida tashkil etilgan. Qo‘riqxonaning eng baland joyi dengiz sathidan 3650 m balandlikda joylashgan. Uning relyefi biroz toshli bo‘lib, bir-biridan kтkin farq qiladigan tizmalardan, qiya tekisliklardan iboratdir. 20

Dehqonobod tumanida tarqalgan o‘simliklarni adabiyotlardan foydalangan holda ҳаётий шакллари, sistematik jihatdan tahlil qilish натижалари умумлаштирилди ва қуйида келтирилди: 2-жадвал № Дарахтлар Буталар Чала буталар Кўп йиллик ўтлар Икки йиллик ўтлар Бир йиллик ўтлар 1. Acer semenovii Rgl — zarang Amygdalus bucharica — achchiq bodom Artemisi a persica Boiss — ermon Acantophyllum gysophiloides Rgl — yetmak ( ўқ илдизли ) Carum carvi L. — qora zira Alyssum campeste L. — dala momaqaymo g‘i 2. Crataegus korolkovii L. Henry — sariq do‘lana Amygdalus spinosissima Bge — bodomcha Artemisi a tenuisec ta — shuvoq Achillea filipendulina lam — dastarbosh Daucus Carota — sabzi Anethum graveolens L. — shvid (bodiyon) 3. Elaeagnus angustifolia L. — jiyda Berberis integerrima Rgl — qizil zirk Salvia deserta Schang — zig‘irak Achillea millefolium L. — bo‘ymodaron Dipsacus laciniata L. — to‘ng‘iztar oq Atriplex tatarica L. — eshaksho‘ra 4. Juglans regia L. — yong‘oq Berberis oblonga (Rgl) Schneid — qora zirk Salvia sclarea L. — marmar ak Achillea biebersteinii C. A. fan — kichik bo‘ymodaron Melilotus officinalis (L) Pall — qashqarbed a Bromus oxyodon Schrenk — o‘tkir tishli yaltirbosh 5. Juniperus zeravschani ca — qizil archa Cerasus erythrocarpa Nevski — toshchiya Acroptilon repens (L) DC — o‘rmalovchi kakra Onopordo n acanthium L. — oqkarrak Capasella bursa- pastoris (L) Medic — jag‘-jag‘ 6. Juniperus semiglobos a — savr archa Ephedra fedtschenkoa Pauls — qizilcha Adonis chrysocyathus Hook. F. et Thom. — gulizardak Verbascum songaricu m Schrenk — sigirquyru q Carduus albidus M. B. — qushqo‘nmas 7. Malus siversii — Lonicera nummulariifo Agropyron repens (L) P. Chenopodiu m foliosum 21

yovvoyi olma lia — uchqat Beause — o‘rmalovchi bug‘doyiq (Moench) Aschers — serbarg sho‘ra 8. Pistacia vera L. — pista Rubus idaeus L. — maymunjon Agropyron trichophorum (Link) R. — tukli bug‘doyiq Chenopodiu m album L. — oqsho‘ra 9. Rosa beggiriana Schrenk — na’matak Albertia Rgl. et Schmalh. — albertiya Coriandrum sativum L. — kashnich 10. Rosa canina L. — itburun Alcea rhyticarpa (Trautv.) Iljin — baxmalgul Cuscuta approximata Babing — zarpechak 11. Tamarix arceuthoides Bge — yulg‘un Althaea officinalis L. — dorivor gulxayri Cuscuta campestris Juncker — dala chirmovug‘i 12. Angelica ternata Rgl. et Schmalh — arxar o‘ti Erophila verna (L) DC ex Bess — bahorgi momosirka 13. Avena trichophulla C. Koch — yovvoyi suli Fumaria vaillantii Loisl — shotara 14. Bunium persicum (Boiss) Fedtch — zira Halocharis hispida — quyonjun 15. Bupleurum linearifolium — bupleurum Hordeum bulbosum Torn — tak- tak 22

16. Biebersteinii multifilda DC — qontepar Impatiens parviflora DC — yovvoyi xina 17. Bromus paulsenii Hack — yaltirbosh Lathyrus asiaticus — burchoq 18. Bunium persicum — zira Malva neglecta Wall — tugmachagul 19. Carex divisa Hutd — bo‘lingan qorabosh Medicago orbicularis (L) Bart — chig‘anoq beda 20. Carex pachystylis J. Gay — yo‘g‘ontumshu q qorabosh Melilotus dentatus — tuya yo‘ng‘ichqa 21. Centaurea squarrosa Willd — toshkakra Nigella integrifolia Rgl — yovvoyi sedana 22. Cichorum intybus L. — sachratqi Papaver pavoninum Schrenk — lolaqizg‘aldo q 23. Codonopsis climatidea Schrenk — dug‘bo‘y Petroselinum crispum (Mill) Nym. — petrushka 24. Crambe kotchyana Boiss — qatron Pimpinella anisum Gaertn. — arpabodiyon 23

25. Cunodan dactylon (L) Pers — ajriq Polygonum aviculare L. — qiziltasma 26. Dianthus tetralepis Nevski — chinnigul Pontentilla supina L. — pakana g‘ozpanja 27. Dodartia orientalis L. — takasoqol Salsola dendroides Pall — sho‘rak 28. Dryopteris filix-mas (L) Schott — qirqquloq Secale cereale L. — javdar 29. Elaeosticta allioides — qarg‘aoyoq Sedum tetramerum Trautv. — semizak 30. Eremurus regelii Vved — shirach Spinacia turkestanica Iljin — ismaloq 31. Eryngium Biebersteinian um Nevski — ko‘ktikan Stellaria media L. Cyr — yulduzo‘t 32. Ferula assa- foetida L. — sassiq kovrak Taeniatheru m crinitum Nevski — qiltiq 33. Ferula bucharica (Lipsky) K.- Pol. — buxoro kovragi Trigonella grandiflora Bge — shambala 34. Ferula sumbul K. Pop. — sumbul Turgenia latifolia (L.) Hoffm. — 24

chakamig‘ 35. Festuca valeciaka — betaga Vaccaria segetalis — qoramig‘ 36. Gagea stipitata — qo‘zigul Xanthium strumarium L. — qo‘ytikan 37. Gagea turkestanica Pasher — boychechak 38. Gentiana olivieri Griseb — erbahosi 39. Glycirrhiza glabra L. — shirinmiya 40. Heracleum Lehmannianu m — gulpar 41. Hypericum perforatum L. — dalachoy 42. Hypericum scabrum L. — qizilpoycha 43. Inula macrofylla L. — qora andiz 44. Iris sogdiana Bge — gulisafsar 45. Ixiolirion tataricum (Pall) Herb — chuchmoma 46. Lipskya insignis (Koso- Pol.) Nevski — upor (jupor, ifor) 47. Mediasia macrophyllum 25

(Rgl et Schmalh) — alqor 48. Mentha asiatica Boriss — yalpiz 49. Onosma dichroanthum Boiss — mehrigiyoh 50. Origanum tytthanthum Gontsch — tog‘rayhon 51. Orthurus kokanicus (Rgl et Schmalh) — yerchoy 52. Plantago lanceolata L. — zubturum 53. Plantago major L. — baqayaproq 54. Piptatherum vicarium (Grig) Roshev — tog‘tariq 55. Poa bulbosa L. — qo‘ng‘irbosh 56. Polygonum coriarium Greg — toron 57. Potentilla soongarica Bge — g‘ozpanja 58. Pragnos pabularia — shashir 59. Ranunculus oxyspermus M. B. — o‘tkirtumshuq ayiqtovon 60. Ranunculus repens L. — ayiqtovon 26

61. Rheum cordatum Losinsk — rovoch 62. Rubia tinctorum L. — ro‘yan 63. Rumex aquaticus — otquloq 64. Schrenkia golickeana Rgl. et Schmalh — arxarshair 65. Stipa capillata L. — tukli chalov 66. Tanacetum pseudachillea C. Winkl — dastarbosh 67. Taraxacum officinalle Web — dorivor qoqi 68. Trichdenesma incanum (Bge) DC — kampirchopon 69. Trifolium pratense L. — sebarga 70. Tulipa gregii Rgl — Грейги lolaси 71. Tulipa turkestanica Rgl — oq lola 72. Urtica dioica L. — gazandao‘t 73. Ziziphora pedicellata Pazij — kiyiko‘t 27

Dehqonobod tumanida tarqalgan o‘simliklarning sistematik tarkibi (oilalar bo‘yicha joylashuvi) 1. Ayiqtovondoshlar — Ranunculaceae. Adonis chrysocyathus Hook. F. et Thom — gulizardak Nigella integrifolia Rgl — yovvoyi sedana Ranunculus repens L. — ayiqtovon 2. Archadoshlar — Cupressaceae Juniperus zeravschanica — qizil archa Juniperus semiglobosa — savr archa 3. Boshoqdoshlar — Poaceae Agropyron repens (L) P. B. — o‘rmalovchi bug‘doyiq Agropyron trichophorum (Link) R. — tukli bug‘doyiq Avena trichophylla C. Koch — yovvoyi suli Bromus paulsenü Hack — yaltirbosh Bromus oxyodon Schrenk — o‘tkir tishli yaltirbosh Cynodan dactylon (L) Pers — ajriq Fтtuca val iaka — betaga Hordeum bulbosum Torn — tak-tak Piptatherum vicaricum (Grig) Roshev — tog‘tariq Poa bulbosa L. — qo‘ng‘irbosh S ale cereale L. — javdar Stipa capillata L. — tukli chalov Taeniatherum crinitum Nevski— qiltiq 4. Gazako‘tdoshlar — Gentianaceae Gentiana olivieri Griseb — erbahosi 5. Gazandao‘tdoshlar — Urticaceae Urtica dioica L. — gazandao‘t 6. Gulxayridoshlar — Malvaceae 28

Althaea officinalis L. — dorivor gulxayri Althaea rhyticarpa (Trautv) Iljin — baxmalgul Malva negl ta Wall — tugmachagul 7. Dalachoydoshlar — Guttiferae Hypericum perforatum L. — dalachoy Hypericum scabrum L. — qizilpoycha 8. Dukkakdoshlar — Leguminosae Glycirrhiza glabra L. — shirinmiya Lathyrus asiaticus — burchoq Medicago orbicularis (L) Bart. — chig‘anoq beda Melilotus dentaetus — tuyayo‘ng‘ichqa Melilotus officinalis (L) Pall — qashqarbeda Trigonella grandiflora Bge — shambala Trifolium pratense L. — sebarga 9. Yong‘oqdoshlar — Juglandaceae Juglans regia L. — yong‘oq 10. Yoronguldoshlar — Geraniaceae Biebersteinia multifilda DC — qontepar 11. Jiydadoshlar — Elaeagnaceae Elaeagnus angustifolia L. — jiyda 12. Zarangdoshlar — Aceraceae Acer semenovii Rgl — zarang 13. Zirkdoshlar — Berberidaceae Berberis integerrima Rgl — qizil zirk Berberis oblonga (Rgl) Schneid — qora zirk 14. Zubturumdoshlar — Plantaginaceae Plantago lanceolata L. — zubturum Plantago major L. — baqayaproq 15. Kampirchopondoshlar — Boraginaceae Onosma dichroanthum Boiss — mehrigiyoh 29

$Trichodenтma incanum (Bunge) DC — kampirchopon 16. Krestguldoshlar — Cruciferae Alyssum campтte L. — dala momaqaymog‘i Capasella bursa-pastoris (L) Medic — jag‘-jag‘ Crambe kotschyana Boiss — qatron Erophila verna (L) DC ex Bтs — bahorgi momosirka 17. Ko‘knordoshlar — Papaveraceae Fumaria vaillantii Loisl — shotara Papaver pavoninum Schrenk — lolaqizg‘aldoq Roemeria refracra — qizg‘aldoq 18. Labguldoshlar — Labitae Mentha asiatica Boriss — yalpiz Origanum tytthanthum Gontsch — tog‘rayhon Salvia dтerta Schang — zig‘irak Salvia sclarea L. — marmarak Zizifora pedicellata Pazij — kiyiko‘t 19. Lolaguldoshlar — Liliaceae Eremurus regelii Vved — shirach Gagea stipitata — qo‘zigul Gagea turkтtanica Pascher — boych hak Tulipa gregii Rgl — lola Tulipa turkтtanica Rdl — oq lola 20. Murakkabguldoshlar — Compositae Achillea millefolium L. — оддий bo‘ymodaron Achillea filipendulina Lam — тобулғибарг бўйимодарон Achillea biebersteinii C. A. fan — kichik bo‘ymodaron Acroptilon repens (L) DC — o‘rmalovchi kakra геофит аммо бегона ўт Artemisia tenuis ta — shuvoq Artemisia persica Boiss — ermon Carduus albidus M. B. — qushqo‘nmas 30$