О‘zbekistonning sug‘oriladigan hududlarida eroziya jarayonlarining yuzaga kelishi Qashqadaryo misolida - Geografiya - Diplom ishlar

О‘zbekistonning sug‘oriladigan hududlarida eroziya jarayonlarining yuzaga kelishi Qashqadaryo misolida

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1377.5 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH I BOB О‘ZBEKISTON NING SUG‘ORILADIGAN HUDUDLAR I DA EROZIYA JARAYONLARINING YUZAGA KELISHI 1.1. Tabiatdan foydalanishning geografik asoslari 1.2. Tuproqning paydo bо‘lishi haqida tushuncha 1.3. Tuproq eroziyasining yuzaga kelishi va uning salbiy jihatlari 1.4. Tuproq eroziyasining oldini olish va unga qarshi kurash choralari II BOB QASHQADARYONING SUG‘ORILADIGAN HUDUDLARIDA TUPROQ EROZIYASI VA UNI OLDINI OLISH TADBIRLARI 2.1. Sug‘oriladigan dehqonchilik zonalarida tuproq eroziyasi 2.2. Cho’llashish jarayoni 2.3. Sug‘oriladigan hududlarda eroziyaga qarshi kurash choralari 2.4. Sug‘oriladigan hududlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish XULOSA VA TAKLIFLAR FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ILOVALAR K I R I SH Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. Yer resurslaridan oqilona va samarali foydalanish, tuproq unumdorligini saqlash masalalari dolzarb muammolardan biriga aylanib bormoqda. Qishloq xo’jaligida sug’oriladigan, lalmi yerlar va

yaylovlardan to’g’ri foydalanish, meliorativ holatini yaxshilashni tashkil qilish muhim vazifalardan hisoblanadi. 1992 yil Rio – de – Janeyroda Birlashgan Millatlar Tashkilotining “ Atrof – tabiiy muhit va taraqqiyot muammosi ” ga bag’ishlangan maxsus Xalqaro Konferensiyasi bo’lib o’tdi. Bu konferensiyada dunyoning 200 ga yaqin davlatlari rahbarlari va mutaxassislari qatnashdi. Konferensiyaning eng muhim natijasi – “ Insoniyat bundan keyingi an’anaviy model bilan rivojlana olmaydi ”, shuning uchun “ Barqaror rivojlanish modeli” ga o’tish zarurligi bo’yicha qaror qabul qilindi. “ Barqaror rivojlanish” konsepsiyasi hozirgi davrdagi dunyoqarash va planetamizda yangicha hayot tarziga amaliy tavsiya va dastur deb qaraladi. Dunyoning 200 dan ortiq mamlakati “Barqaror rivojlanish” konsepsiyasini qabul qilib davlat dasturiga kiritganlar. Shu jumladan O’zbekiston respublikasi ham 1997 yil 12 – noyabrdagi Vazirlar Mahkamasining “Barqaror rivojlanish” konsepsiyasi bo’yicha qarorini qabul qildi va maxsus milliy komissiya tuzildi. Mamlakatimizda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning 2007 yil 29 –oktyabrdagi “ Yerning meliorativ holatini yaxshilash tizimini tubdan takomillashtirish chora – tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni asosida 2008 – 2012 yillarga mo’ljallangan sug’oriladiganyerlarning meliorativ holatini yaxshilashga qaratilgan Davlat dasturi va 2008 yil 20 – oktyabrdagi “ Oziq – ovqat ekinlari ekiladigan maydonlarni optimallashtirish a ularni yetishtirishni ko’paytirish chora – tadbirlari to’g’risida” gi maxsus farmonlarini amalga oshirish zarurligi bilan belgilanadi. Keyingi yillarda dynyo miqyosida unumdor yerlar miqdori kamayib borayotganligi kuzatilmoqda. Suv va shamol eroziyasi, sho’rlanish va cho’llashish jarayonlari, hamda antropogen ta’sir natijasida yer resurslarining ifloslanishi kuchaymoqda. Shunga bog’liq holda sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini baholab, eroziyaga qarshi chora-tadbirlarni o’rganish ishning dolzarbligini bildiradi. Bitiruv malakaviy ishning ob’ekti va predmeti. Qashqadaryo viloyatining sug’orma dehqonchilik qilinadigan hududlari tanlab olingan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifasi . Bitiruv malakaviy ishining maqsadi bo’lib, Qashqadaryo viloyati xo’jaliklarida sug’orma dehqonchilik qilinadigan hududlari belgilab berilgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalarni bo’yicha bajarish belgilangan: -tabiatdan foydalanishning geografik asoslari; -tuproqning paydo bо‘lishi haqida tushuncha;

-t uproq eroziyasining yuzaga kelishi va uning salbiy jihatlari ; -t uproq eroziyasining oldini olish va unga qarshi kurash choralari ; -s ug‘oriladigan dehqonchilik zonalarida tuproq eroziyasi ; - cho’llashish jarayoni; - s ug‘oriladigan hududlarda eroziyaga qarshi kurash choralari ; - s ug‘oriladigan hududlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilis hd a eroziya jarayonlarini oldini olishning chora –tadbirlarini ishlab chiqish dan iborat. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari nomli kitobida yerdan foydalanish haqida quyidagicha ta’kidlagan: “ 2008 yilda qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning samaradorligini yanada oshirish prinspial muhim ahamiyatga ekanini inobatga olib, fermer xo’jaliklariga ajratilayotgan yer maydonlarini optimallashtirish borasida zarur ishlar amalga oshirildi”. I.A.Karimov Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari Toshkent .” O’zbekiston ”- 2009. 21- bet. Buning davomi sifatida 2011 yil 18 –aprelda “ Fermer xo’jaliklarini qayta tashkil etish va ularning yer maydonlarini optimallashtirishda qonunchilikka rioya etish chora – tadbirlari to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning Farmoni qabul qilindi. “ Xalq so’zi 2011yil 19-aprel №76 ( 5243)” Bitiruv malakaviy ishining nazariy va metodologik asosini O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asaplari, geografiya, biologiya, tuproqshunoslik va iqtisodiyot fanlarining olimlari ilgari surgan ta’limotlari, g’oyalari, ilmiy – tadqiqot institutlari olimlarining ilmiy izlanish natijalari tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishini bajarishda ma’lumotlar bevosita viloyat va tuman statistika, iqtisodiyot bosh boshqarmasi, qishloq va suv xo’jaligi boshqarmasi hamda boshqa tashkilotlardan olindi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiliklari quyidagilardan iborat:

- qishloq xo’jaligida agroiqtisodiy islohotlarni hayotga tadbiq etish jarayoni ilmiy jihatdan tahlil qilingan; - -tuproq eroziyasining oldini olish davr talabi ekanligi ilmiy asoslab berilgan; - tabiatdan foydalanishning geografik asoslari ilmiy jihatdan asoslangan; - sug’oriladigan maydonlarning ilmiy tahlil qilish natijasida ishlab chiqarish salohiyatidan samarali foydalaish imkniyatlari ochib berilgan; - sug’oriladigan maydonlarning meliorativ holatini yaxshilashni moddiy texnika ta’minoti, iqtisodiy munosabatlarni takomillashtirishga oid ilmiy tavsiyalar ishlab chiqilgan; - suv sarfini tejab tomchilatib sug’orish, organik o’g’itlardan samarali foydalanish yo’llarini qo’llash bo’yicha tavsiya ishlab chiqishdan iborat. - sug’oriladigan maydonlarning ekomeliorativ holatining barqarorligini ta’minlash va yaxshilashning chora – tadbirlarini bayon qilingan. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati. Mavzuning amaliy ahamiyati shundan iboratki, tavsiyalar, xulosalar va takliflar sug’oriladigan maydonlarning qishloq xo’jaligining amaliy faoliyatida qo’llanilishi hamda yer – suv, moddiy – texnika vositalari va ishlab chiqarish jarayoning iqtisodiy samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari sug’oriladigan maydonlarning fermer xo’jaliklarida qishloq xo’jalik mahsulaotlari ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga, sanoatni paxtaga bo’lgan ehtiyojini qondirishga hamda aholini oziq – ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashga xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikkita bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va jadvallardan iborat.

I BOB. О‘ZBEKISTONNING SUG‘ORILADIGAN HUDUDLARIDA EROZIYA JARAYONLARINING YUZAGA KELISHI 1.1. Tabiatdan foydalanishning geografik asoslari Республикамиз ҳудудида дастлабки обикор деҳқончилик ўчоқлари эрамиздан аввалги II мингинчи йилларда мавжуд бўлган. У вақтда текислик дарёлари этакларидаги ва водийларидаги, тақир ерлардаги кичик-кичик воҳаларда аҳоли деҳқончилик билан шуғулланган. Деҳқончилик ва яйлов чорвачилиги билан шуғулланган энг қадимги аҳоли манзиллари Зарафшон ҳамда Амударё этакларида, Тошкент ва Самаrқанд,Qashqadaryo viloyat- ларининг тоғолди ва дашт ерларида, Фарғона водийсида топилган ва ўрганилган. Деҳқончилик обикор деҳқончиликдан иборат бўлиб, асосан буғдой, арпа, тариқ экилган. Чорвачилик ҳам катта аҳамият касб этган. Чорва моллари орасида сони жиҳатидан қўй биринчи ўринда турган, сўнгра қорамол ва йилқи турган. Республикамиздаги обикор деҳқончилик тарихи сувдан тежаб-тергаб фойдаланиш, тупроқни эрозиядан муҳофаза қилиш, сел оқимларининг йўлини тўсиш тарихидан иборат. Деҳқонлар ўз ерларини қум босишидан, тош ва лойқа босишидан муҳофаза қилиб, ерларнинг атрофини шох-шабба, тош қуралар билан ўраганлар. Кичикроқ каналлар, сув омборлари кўрганлар. Бунга мисол қилиб, XVI асрда Нурота тоғларидаги Бекларсойга қурилган Абдуллахон бандини кўрсатиш мумкин. Узунлиги 85 м, баландлиги 14,5 м бўлган бу туғон сойни тўсиб, сув омбори ҳосил қилган ҳозирги вақтда тоғ ёнбағирларида катта майдонларни қоплаб ётган мевали ўрмонлар ёнғоқзор, бодомзор ва ўрикзор ва олмазорлар ҳам кишиларнинг меҳнат фаолияти натижасидир. Табиатдан ва табиий ресурслардан фойдаланиш кўлами keyingi yillarda айниқса кенгайди. Асрлар давомида қақраб ётган чўлларга сув чиқарилиб, янгидан-янги гуллаган воҳалар бунёд этилди, ер бағридан хилма-хил фойдали қазилмалар топилиб, ишга солинди, кўплаб йирик хўжалик районлари, саноат марказлари вужудга келди, инсоннинг табиатга таъсири ниҳоятда кучайди. Экин майдонларининг, жумладан, обикор ер майдонларининг кенгайиши, қишлоқ хўжалигида турли хил химиявий ўғитлар ва бошқа препаратларнинг кенг кўлланиши, йирик корхоналарнинг қурилиши ландшафт компонентлари ўртасидаги мувозанатни маълум даражада ўзгартиради. Натижада, табиий жараёнларда ҳам ўзгаришлар рўй берди. Буларни ўрганиш, хўжалик юритишда уларни ҳисобга олиш, зарарли табиий географик жараёнларнинг олдини олувчи табдирларни амалга ошириш табиатдан тўғри фойдаланишга, унинг мусаффолигини сақлашга имкон беради. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши табиий шароитга ва табиий географик жараёнларга айниқса боғлиқ бўлганлиги сабабли биз қуйида қишлоқ хўжалигига таъсир кўрсатувчи табиий жараёнлар, уларнинг моҳияти, келтириб чиқарувчи омиллари, таъсири тўғрисида, олдини олиш учун

қўлланиладиган тадбирлар ҳақида тўхтаймiz. Умуман олганда бу вақтда кишиларнинг табиатга таъсири кам бўлиб, бу таъсир сойларни тўсиб сув чиқариб, кичик-кичик майдонларда маданий ўсимлик ўстиришдан иборат бўлган. Яйлов чорвачилиги ҳали катта майдонлардаги, табиий ўсимликлар таркибини (ўзгартиришга қодир эмас эди. Лекин аҳоли кўпайиб, унинг қишлоқ хўжалигидаги тажрибаси ортиб, фан ва маданияти ривожлана борган сари у табиатдан кўпроқ фойдаланадиган бўлди, табиатга таъсири ҳам кўпая борди. Бинобарин, республикамиз ҳудудида кишилар жуда қадимдан бери фаол меҳнат қилиб, қурғоқчил ерларга сув чиқариб, чўл, чала чўл, дашт табиатига таъсир кўрсатиб, уни ўзгартириб келганлар. Нурота тоғларининг шимоли-шарқий тармоқларида сақланиб қолган тўғон, Сурхондарё водийсидаги Исқандар Зулқарнайн кўприги деб аталувчи сел сувини йиғувчи иншоотнинг қолдиғи Самаrқанд воҳасндаги минг йиллик тарихга эга бўлган Нарпай, Дарғом каналлари, Тошкентдаги Бўзсув, Qashqadaryo ko’prigi va Eski Anhor kanali булардан далолат беради. Кишилар бунёд этган воҳалар майдони ва чегаралари тарихий давр давомида анча ўзгариб келди. Бундай ўзгаришларга, бир томондан, ижтимоийт-тарихий воқеъалар, иккинчи томондан хўжаликни нотўғри юритиш ва оғир табиий шароит сабаб бўлди. Бунга Qarshi cho’li яққол мисолдир. Обикор ерлар майдони кенгая борган сари ер ости сувларининг сатҳи кўтарила борган, воҳаларда ва воҳалар атрофида тупроқларнинг шўр босишини кучайтирган У вақтларда кишилар етарлича миқдорда зовурлар тизимини бунёд эта олмаганлар. Ҳозирги вақтда чўл зонасидаги воҳалар атрофида кўп учрайдиган шўрхоклар ва шўр босган тупроқларнинг вужудга келишига кишиларнинг хўжалик фаолияти сабаб бўлиши мумкин. Воҳаларда катта шаҳарларнинг пайдо бўлиши аҳоли сонининг кўпайиши билан кишилар хужалик фаолиятининг чўл табиатига таъсири кучайган. Шаҳарларнинг, улардаги ҳунармандчилик, корхоналарининг ёқилғига талаби ўсди, бу эса воҳалар атрофидаги ўсимликларнинг камайишига олиб келди. Ўтган асрларда Бухоро шаҳрининг ўзида ҳар йили 400 минг қанор саксовул кўмири, 100000 тоннагача шувоқ ёқилар эди. Бунинг оқибатида ҳар йили 10 минг гектардан ортиқ шувоқ нобуд қилинган. Воҳалар атрофидаги чўл ўсимлик қопламининг пайҳон қилиниши тўзима қумлларнинг вужудга келишига сабаб бўлган. Қумларни шамол учириб воҳаларни қум босган. Инсоннинг хўжалик фаолияти тоғли ва тоғолди районларида ҳам тарихий давр давомида табиатга анча таъсир кўрсатган тоғ ёнбағирларида ва тоғолди адир ҳамда қирларида ўтин, қурилиш материали (ёғоч) тайёрлаш ва кўплаб чорва молларининг боқилиши, қиялиги катта ерларнинг ҳайдаб экин экилиши натижасида ўсимлик қоплами сийраклашган, айрим жойларда тупроқ ювилиб кетиб, тоғ ёнбағирлари яланғочланиб қолган ҳозирги вақтда тоғларнинг ёнбағирларида тўп-тўп қилиб уйиб қўйилган тошларни кўп учратиш мумкин. Бу тошларни бир вақтлар деҳқонлар ёнбағирларда экин экиш учун ер очганда далалардан териб тўплаб қуйишган. Лекин очилган

янги ерлардаги тупроқни сув ювиб кетиб, улардан шоҳиди сифатида тош уюмларигина сақланиб қолган Дунёда дарёлардан олинадиган сувнинг 3/4 қисми ерларни суғоришга сарф бўлади. Дуне бўйича обикор ерлар майдони 2,2 млн. км 2 (220 млн. га), яъни Ер юзидаги қуруқликнинг 1,5% ини ташкил этади. Экинларни суғориш учун ўрта ҳисобда гектарига 10 - 14 минг м 3 сув сарфланади. Ўзбекистонда суғориладиган ерлар майдони 4,9 млн. гектарга яқин (республика ҳудудининг 11% и). Суғоришга сарф бўладиган сувнинг бир қисми ерга шимилиб, ер ости сувини туйинтиради, бир қисми буғланади ва ярмига яқини ўсимликлар орқали буғланади. Обикор ерлардан кўплаб сув буғланиши сувнинг айланма ҳаракатига таъсир қилиш билан бирга атроф-муҳитнинг иссиқлик балансига ҳам таъсир этади. Обикор ерларда қуёшдан келадиган нур энергиясининг анчагина қисми сувни буғлатишга сарф бўлганидан, кундуз кунлари ҳаво ҳарорати бироз пасаяди, тунда эса кўтарилади, ҳаво намлиги ошади. Суғориш таъсирида ўсимлик қоплами, тупроқ жараёнлари ўзгаради. Илгариги сийрак ўсимликли чўл ўрнида воҳалар ўсимлик қоплами бутунлай янги бўлган географик ландшафт вужудга келади. Лекин ерларни суғориш ер остидаги шўр сувлар сатҳини кўтариб, тупроқни иккиламчи шўр босишига сабаб бўлади. Айрим пастқам жойларда сизот сувлари ер бетига оқиб чиқиб, тупроқни ботқоқ босишига, қамишзорларнинг кенгайишига сабаб бўлиши мумкин. Мирзачўлдаги янги ўзлаштирилган ерларда каналларнинг икки ёни бўйлаб чўзилиб кетган қамишли тўқайларни учратиш мумкин. Бундай ўзгаришлар ҳайвонот дунёсига ҳам таъсир этади. Ҳозир собиқ чўлда балиқчи оққушлар, ўрдаклар тез-тез учраб туради. Оқар сувлар режимига ўсимлик қоплами катта таъсир кўрсатади. Ўсимлик қопламига таъсир кўрсатиш билан сув режими ўзгаради. Тоғли районларда ёнбағирларда ихота ўрмонлари бунёд этиш билан дарёлар оқими барқарорлашади, булоқ сувлари кўпаяди, сел оқимлари камаяди. Бундай ҳодисаларни тоғ ўрмон хўжалиги яхши йўлга қуйилган жойларда (Омонқўтон, Чотқол, Чирчиқ ўрмон хўжаликларида) кўриш мумкин. Ўрмонлар кесиб олинган ёки чорва моллари кўплаб боқиладиган ёнбағирларда бунинг акси рўй беради. Биологик мувозанатнинг ўзгариши ва биологик модда алмашинишининг бузилиши органик дунё инсоннинг хўжалик фаолияти таъсирига айниқса кучли бериладиган ва кўп ўзгарадиган табиий компонент ҳисобланади. Чўл ва дашт ерларда чорва молларининг нормадан ортиқ боқилиши натижасида ўт ва буталарнинг камайиши қурғоқчил шароитда тупроқ қопламининг бузилишига олиб келади, қумли тупроқлар тузийдиган бўлиб қолади. Пестицидларни кўп ишлатишнинг хавфли томони шуки , улар тирик организмлар тўқималарида тўплана боради , организмлар қанчалик юқори даражада тараққий этган бўлса , уларда пестицидлар шунча кўп миқдорда тўпланади . А.Г. Исаченко (1980, б. 128) маълумотига кўра, ДДТ миқдори тупроқда 1 га тенг бўлса, ёмғир чувалчангида 10-20 га, карқурда 200 га тенг.

Йиртқич қушларда бундан бир неча марта кўп бўлади, одам организмида эса мақимал даражага етади. кучли заҳарли химиявий моддалар ишлатилган ердан жуда узоқларга тақалиб, сайёрамиз миқёсидаги биологик модда алмашинишида иштирок этади. Тупроқда тушган химиявий моддалар ҳар-хил тезликда парчаланади. Уларнинг парчаланиб зарарсизланиш тезлиги химиявий моддаларнинг хусусиятларига, тупроқ типига, намлигига, ҳароратга боғлиқ. Одатда химиявий моддалар енгил структурали қуруқ тупроқларда ва ҳарорат юқори бўлганда нисбатан тез парчаланади. 1.2. Tuproqning pаydo bо‘lishi haqida tushuncha Tuproqning pаydo bо‘lishi, rivojlаnish xususiyatlаri vа unumdorligi hаqidа gаpirаr ekаnmiz, tuproqdа bо‘lаdigаn biologik, ximik vа fizik protsesslаr, tuproqlаrning geogrаfik tаrqаlishi bilаn, shuningdek tuproqdаn rаsionаl foydаlаnish vа ulаrning unumdorligini oshirish usullаri bilаn hаm tаnishmog‘imiz lozim. Tuproq-Yerning iqlim vа orgаnizmlаr tа’siridа tog‘ jinslаridаn hosil bо‘lgаn ustki g‘ovаk qаtlаmidir. О‘simliklаrning hosil berа olishi tuproqning eng muhim xususiyatidir. Tuproqning bu xususiyati uning pаydo bо‘lishi vа rivojlаnishi protsessidа hаmdа dehqonchilik mаdаniyati tа’siridа kelib chiqаdi. Tuproqshunoslik fаnining аsoschisi, ulug‘ rus olimi V.V.Dokuchаyev tuproqning tevаrаk-аtrofdаgi shаroitlаr tа’siridа pаydo bо‘lishini аniqlаdi vа bu shаroitlаrni tuproq pаydo qiluvchi fаktorlаr deb аtаdi. Olim tuproq pаydo bо‘lаdigаn onа jins- tog‘ jinsini, tuproqdаgi о‘simlik hаmdа hаyvonlаr dunyosini, iqlim shаroitlаrini, joyning relyefi vа tuproqning yoshini tuproqni hosil qiluvchi аsosiy fаktorlаr jumlаsigа kiritdi. Bu fаktorlаr joyigа hаmdа vаqtgа qаrаb turlichа hаmdа о‘zgаruvchаn bо‘lgаnligidаn tаbiаtdа uchrаydigаn tuproqlаr hаm xilmа-xildir. Bаrchа turdаgi tuproqlаr tuzilishi jihаtidаn bir-biridаn keskin fаrq qilаdi. Dehqonchilik mаdаniyatining qаdimgi о‘choqlаridаn biri О‘rtа Osiyo, jumlаdаn, О‘zbekistondir. Bu yerlаrdа dehqonchilikning eng murаkkаb xili sug‘orilаdigаn dehqonchilik keng rivojlаngаn. Olimlаrning hisobichа о‘lkаmizning sug‘orilаdigаn dehqonchiligi о‘zining 5-6 ming yillik tаrixigа egа.

Iqlimning quruqligi, yog‘ingаrchilikning dаvriyligi, suvsiz, chаnqoq yerlаr kо‘pligi, bаhordа qir vа аdirlаrni qoplаb olgаn hаr xil о‘t-о‘lаnlаrning nаm yetishmаsligi sаbаbli tezdа qurib qolishi suvsiz yerlаrgа suv chiqаrish zаrurаtini tug‘dirdi. Bu borаdа qilingаn mаshаqаtli mehnаtlаr nаtijаsidа suvsiz yerlаrgа suv chiqаruvchi аjoyib xаlq ustаlаri-miroblаr yetishib chiqdi. Miroblаr kаnаllаr qаzish, sug‘orish inshootlаri vа tо‘g‘onlаr qurish ishlаrini mohirlik bilаn tаshkil etаrdilаr. Ulаrning qilgаn ishlаri kishilаrni hаyrаtdа qoldirаr edi. Tuproq tog‘ jinslаrining tuproq pаydo qiluvchi omillаr tа’siridа nurаshidаn (yemirilishidаn) pаydo bо‘lаdi. Tog‘ jinslаrining qаndаy kuchlаr tа’siridа yemirilgаnligigа hаmdа о‘zshаklini tubdаn о‘zgаrtirgаn-о‘zgаrtirmаgаnligigа qаrаb, fizik nurаsh, ximiyaviy nurаsh vа biologik nurаshlаr fаrq qilinаdi. Fizik nurаsh- tog‘ jinslаrining fizik, аsosаn mexаnik kuchlаr tа’siridа pаrchаlаnishi-yemirilishidir. Bundа jinsning ximiyaviy tаrkibi о‘zgаrmаy, u fаqаt mаydаlаnаdi. Fizik nurаsh аsosаn temperаturаning о‘zgаrishidаn kelib chiqаdi. Mаsаlаn, jinslаr kunduzi isib, kechаsi soviydi hаmdа yil fаsllаridа goh soviydi, buning nаtijаsidа ulаr dаrz ketаdi, yorilаdi. Fizik nurаsh mаhsulotlаrining о‘zigа xos xususiyati shuki, ulаr g‘ovаk, uvаlаngаn bо‘lаdi, bir-birigа qovushmаydi, shuning uchun hаvo vа suvni yaxshi о‘tkаzаdi; ulаr о‘zidа nаm sаqlаsh qobiliyatigа egа. Bu-tuproq pаydo bо‘lishi protsessining boshlаnishidir. Ximiyaviy nurаshdа- jinsning dаstlаbki ximiyaviy tаrkibi о‘zgаrib, kо‘pinchа oddiy yoki murаkkаb strukturаli yangi birikmаlаr vujudgа kelаdi. Ximiyaviy nurаsh-yangi birikmаlаr vujudgа kelish protsessi, ya’ni birlаmchi minerаllаrning pаrchаlаnishidаn hosil bо‘lgаn mаhsulotlаrning о‘zаro birikib ikkilаmchi minerаllаr hosil bо‘lish protsessidir. Bu protsesslаr аnchа murаkkаb sxemа bо‘yichа аstа-sekin rо‘y berаdi. Xullаs, bu protsesslаr birlаmchi orgаnik birikmаlаrdаn, birlаmchi minerаllаrdаn strukturаsining oddiyligi vа murаkkаbligi bilаn mutlаqo fаrq qilаdigаn ikkilаmchi minerаllаrning vujudgа kelishi bilаn

xаrаkterlаnаdi. Biologik nurаsh- degаndа, tog‘ jinslаrining mikroblаr vа о‘simliklаr tа’siridа mexаnik pаrchаlаnishi vа murаkkаb ximiyaviy о‘zgаrishlаrgа uchrаshi tushunilаdi. Biologik nurаsh fizik hаmdа ximiyaviy nurаshlаrgа аnchа yaqin turаdi. О‘simlik ildizi vа mikroblаr о‘zlаridаn turli orgаnik birikmаlаr chiqаrаdi, bu birikmаlаr kо‘pinchа kislotа xususiyatigа egа bо‘lаdi. Bu moddаlаrdа kо‘pinchа birlаmchi vа ikkilаmchi moddаlаr eriydi. Tirik orgаnizmlаr tа’siridа о‘zgаrgаn moddаlаrni о‘simliklаr о‘zgаrtirib olаdi. Bu moddаlаrning bir qismi tuproqdа qolib, sekin-аstа tо‘plаnа borаdi, qolgаn qismi esа yuvilib ketаdi. Tuproqdа tо‘plаnаdigаn moddаlаr uni о‘zgаrtirаdi vа uning tаrkibiy qismigа аylаnаdi. Nurаsh mаhsulotlаri tаrkibidа orgаnik moddаlаr tо‘plаngаnligidаn ulаr suv о‘tkаzish vа suvni ushlаb turish xususiyatigа egа bо‘lаdi. Shundаy qilib, yemirilgаn mаhsulotlаrdа tuproqqа xos bо‘lgаn unumdorlik belgilаri pаydo bо‘lа boshlаdi. Tuproq о‘zining unumdorlik xususiyati bilаn boshqа jinslаrdаn tubdаn fаrq qilаdi. Unumdorlik-tuproqning о‘simliklаrni oziq moddаlаr hаmdа nаm bilаn eng kо‘p miqdordа tа’minlаsh qobiliyatidir. Tuproqning pаydo bо‘lishi Yer pо‘stlog‘ining g‘ovаk qаtlаmidа joylаshgаn о‘simliklаr vа mikroblаrning hаyot shаroitigа bog‘liq. О‘simliklаr, hаyvonlаr vа mikroorgаnizmlаr tаnlаsh xususiyatigа egа bо‘lgаnliklаri sаbаbli tuproqdаn vа аtmosferаdаn hаyot kechirish uchun zаrur bо‘lgаn oziq moddаlаrini tаnlаb olib о‘z tаnаlаrigа-hо‘jаylаridа tо‘plаydi. О‘simlik, hаyvon vа mikroorgаnizmlаr hаlok bо‘lgаnlаridаn keyin ulаrning tuproqdаgi qoldiqlаrini mikroorgаnizmlаr fermentlаr tа’siridа pаrchаlаydi, nаtijаdа tuproqdа minerаl moddаlаr tо‘plаnа boshlаydi. Bundаy protsess minerаllаshish protsessi deyilаdi. Tirik mаvjudot tаnаsidа yig‘ilgаn minerаl moddаlаrning bir qismi tuproqqа qаytsа,qolgаn qismi murаkkаb о‘zgаrishlаrgа uchrаb, tuproqqа chirindi shаklidа qо‘shilib ketаdi. Tuproq bilаn undа yashovchi orgаnizmlаr о‘rtаsidа rо‘y berаdigаn moddа аlmаshinuvi nаtijаsidа tuproqdа oziq elementlаri kо‘plаb tо‘plаnаdi. Bu elementlаr tuproqning о‘simlik qoldiqlаri kо‘proq tо‘plаnаdigаn, orgаnik moddаlаrning mikroblаr tа’siridа pаrchаlаnishi hаmdа sintez protsesslаri kuchli rаvishdа rо‘y berаdigаn ustqi

qаtlаmidа yig‘ilаdi. Tuproq bilаn о‘simliklаr orаsidа hаm moddа аlmаshinuvi sodir bо‘lаdi. Tuproqshunos olim V.R.Vilyams moddа аlmаshinuvi ikki xil bо‘lishini kо‘rsаtib о‘tdi. Bulаr kаttа yoki geologik moddа аlmаshinuvi vа kichik yoki biologik moddа аlmаshinuvidir. Yer yuzidа hаyot pаydo bо‘lishidаn oldin kаttа yoki geologik moddа аlmаshinuvi rо‘y bergаn. Bu vаqtdа yomg‘ir vа qor suvlаri о‘zlаridа erigаn turli moddаlаrni dengiz vа okeаnlаrgа oqizib tushgаn. Bungа kаttа yoki geologik moddа аlmаshinuvi deyilаdi. Geologik moddа аlmаshinuvi quruqlik bilаn dengiz о‘rtаsidа sodir bо‘lаdi. Kichik yoki biologik moddа аlmаshinuvi о‘simlik bilаn tuproq о‘rtаsidа sodir bо‘lаdi. О‘simlik о‘zi uchun kerаkli bо‘lgаn tuzni hаmdа boshqа oziq moddаlаrini tuproq vа hаvodаn olаdi. О‘simlik qurigаch, uning bаrglаri vа shox- shаbbаlаri tuproqdа qolib minerаllаshаdi. Tuproqdа yashovchi tirik mаvjudotlаr bilаn tuproq о‘rtаsidаgi moddа аlmаshinuvi protsessigа kichik yoki biologik moddа аlmаshinuvi deyilаdi. Tuproq bilаn orgа nizmlаr о‘rtаsidаgi moddа аlmаshinuvi tufаyli tuproqning ustki qаtlаm lаridа kul h аmdа oziq elementlаri tо‘plаnаdi vа ulаrgа shimilаdi, shundаy q ilib yuvili6 ketishdаn sаqlаnаdi. Moddа аlmаshinuvining biologik dаvrа si tuproq unumdorligining vujudgа kelishi vа ortib borishigа sаbаb bо‘ lаdi. Tuproq unumdorligining ortib borishi о‘simlik qаtlаmi evolyusiyasi ning аlmаshinish sаbаblаridаn biridir. Bu esа borа - borа tuproqning unumdorligi ortib, bir xil tuproqning boshqа xil tuproqqа аylаnishi uchun imkon tug‘dirаdi. Oziq elementlаridаn tаshqаri, suv bilаn hаvo hаm о‘simliklаrning о‘ sishi vа rivojlаnishi uchun kerаkli omillаrdir. Tuproq pаydo bо‘lgаch, t url i fаktorlаr tuf аyli uni ng xossаlаri о‘zgаrаdi vа t о‘plаngаn chi rin di tа’siridа tuproq strukturаsi vujudgа kelаdi. Strukturаli tuproqdа suv vа hаvo rejimi normаl, о‘simliklаrning о‘sib - rivojlаnishi vа mik roorgаnizmlаrning hаyot kechirishi uchun qulаy shаroit mаvjud. Donаchаlаri ning yirik-mаydаligigа qаrаb, tuproq, mаkrostrukturаli vа mikrost rukturаli bо‘lаdi. Donаchаlаrining diаmetri 0,25 mm dаn kаttа bо‘lgаn t uproq

mаkrostrukturаli, diаmetri 0,25 mi dаn kichik bо‘lgаndа esа mik rostrukturаli deyilаdi. Tuproqning strukturаsi uning eng muhim xusu s i y a t l а r i d а n b о ‘ l i b , t u pr o q n i n g s u v , h а v o , bi o l o g i k x o s s а l а r i n i h а m d а unumdorligini belgilаydi. Strukrurаsi buzilgаn tuproq kukun holigа kelib qolаdi. Ulаrdаgi suv vа hаvo rejimi о‘simliklаrning tаlаbini q ondirolmаydi. Strukturаsi buzilgаn tuproqni sug‘orgаndа suv tezdа bug‘l аnib, tuproq yuzidа qаtqаloq pаydo bо‘lаdi, oqibаt nаtijаdа yosh nihol lаr qаtqаloqni yorib chiqolmаy, nobud bо‘lаdi; qаtqаloq rivojlаnаyotgаn о‘ simliklаrning ildizlаrini siqib qо‘yib, ulаrning о‘sishigа tо‘siqlik q ilаdi. Tuproq qurib qolgаndа yoki yorilgаndа о‘simlik ildizlаri uzilib ketаdi, bu esа о‘simlikning rivojlаnishigа sаlbiy tа’sir kо‘rsаtаdi. Q аtqаloq tuproqning suv vа hаvo rejimini buzаdi, suvning tuproqqа sin gishini yomonlаshtirаdi; nihoyat, qаtqаloq bosgаn yerlаrdа tuproq bilаn аtmosferа о‘rtаsidаgi hаvo yaxshi аlmаshinmаydi. Tuproqning unumdorligini uning u yoki bu xossаsigа qаrаb, mаsаlаn, strukturаsigа, chirindining oz-kо‘pligigа, oziq elementlаrning zаpаsigа nаm sаqlаsh rejimigа vа shu kаbilаrgа qаrаb аniqlаb bо‘lmаydi. Tuproqning unumdorligi judа murаkkаb bо‘lgаn kо‘pginа xossаlаrgа bog‘liq. Shuningdek tuproq unumdorligini о‘simliklаrdаn аjrаlgаn holdа olmаslik kerаk chunki turli о‘simliklаrning о‘sishi hаmdа rivojlаnishi, turli dаvrlаrdа tuproqqа bо‘lgаn tаlаbi turlichа bо‘lаdi. Tuproqning unumdorligini oshirishdа hаmmа fаktorlаr bir xil аhаmiyatgа egа. Shuning uchun bir fаktorni boshqа fаktorgа аlmаshtirish mumkin emаs. Eng tо‘g‘risi, bir vаqtning о‘zidа bаrchа fаktorlаrgа tа’sir etаdigаn yо‘lni qidirib topishdir. Tuproqdаgi oziq moddаlаri zаpаsini vа о‘simliklаrning bu moddаgа bо‘lgаn ehtiyojini аniqlаsh tuproqshunos olimlаr oldidа turgаn аsosiy mаsаlаlаrdаn biridir. Turli tuproqlаrdаgi аzot, fosfor, kаliy, kаlsiy, temir vа boshqа elementlаr zаpаsini bir nechа bor sinchiklаb tekshirish nаtijаsidа shu nаrsа

mа’lum bо‘ldiki, oziq elementlаrigа boy bо‘lgаn tuproq hаmmа vаqt hаm unumdor bо‘lаvermаs ekаn, chunki bu moddаlаrning bir qismi о‘simlik uchun yaroqli bо‘lsа, qolgаn qismi yaroqsiz holdа bо‘lаdi. Tuproq tаrkibidаgi moddаlаrning suvdа eriydigаnlаri о‘simlik uchun yaroqli hisoblаnаdi. Qishloq xо‘jаlik ekinlаridаn yuqori hosil olish uchun о‘simliklаrning oziq moddаlаrigа bо‘lgаn tаlаbini mumkin qаdаr tо‘lа qondirish zаrur. Oziq moddаlаri yetishmаgаn tаqdirdа yergа minerаl о‘g‘it solish mаqsаdgа muvofiqdir. О‘simlik qoldiqlаri, orgаnik moddаlаr tuproqning unumdorligini oshirishdа kаttа rol о‘ynаydi. Tuproqni orgаnik moddаlаr bilаn boyitishdа, minerаllаshtirishdа mikroorgаnizmlаr muhim аhаmiyatgа egа. Tuproqdаgi mikroorgаnizmlаrning аtmosferаdаgi аzotni о‘zlаshtirish olish protsessigа nitrofikаsiya, bor аzotni pаrchаlаb hаvogа uchirib yuborishigа esа denitrofikаsiya deyilаdi. Shuning uchun hаr doim nitrofikаsiya qiluvchi mikroblаr fаoliyatini yaxshilаsh chorаsini kо‘rish kerаk, bundаn mikroorgаnizmlаr suv vа hаvosi yetаrli miqdordа bо‘lgаn, struturаli tuproqlаrdаginа yaxshi yashаydi. Аlmаshlаb ekish joriy qilingаn, tuproqqа gо‘ng vа hаr xil orgаnik о‘g‘itlаr solingаn tаqdirdаginа tuproqning strukturаsi kundаn-kungа yaxshilаnib borаdi. Respublikаmizdаgi sug‘orilаdigаn ekin mаydonlаrining yarmidаn kо‘p turli dаrаjаdа shо‘rlаngаn. Bundаy yerlаrdа ekin hosildorligi keskin pаsаyib ketаdi, shu sаbаbli shо‘rlаnishgа qаrshi kurаsh qishloq xо‘jаligini, аyniqsа pаxtаchilikni rivojlаntirishning аsosiy omillаridаn biri hisoblаnаdi. SHо‘rlаnishning oldini olish uchun zovurlаr qаzish, yerning shо‘rini yuvish, meliorаtiv аlmаshlаb ekish, аgrotexnikаni qо‘llаsh vа ixotа dаrаxtlаri bаrpo qilish zаrur. Shuni аlohidа eslаtib о‘tish kerаkki, tuproq qаtlаmi butun qаlinligi bо‘yichа bir xildа unumdor bо‘lmаydi. Uning eng unumdor qismi ustki-chirindi qаtlаmidir. Shuning uchun tuproqni tekislаyotgаndа ustki unumdor qаtlаmning surilib ketishigа yо‘l qо‘ymаslik kerаk, аks holdа ekinning hosildorligi pаsаyib ketаdi.

Ekin mаydonini kuzgi shudgorlаshdа yerni belgilаngаn meyordаn chuqur hаydаsh hаm unumdorligi pаst bо‘lgаn pаstki qаtlаmning tepаgа chiqib qolishigа vа ekinlаr hosildorligining kаmаyishigа sаbаb bо‘lаdi. Tuproqning unumdorligini doimo oshirа borish ekinlаrdаn mо‘l hosil olishning аsosiy omillаridаn biridir, shuning uchun dehqonlаrimiz tuproqning unumdorligini oshirish yо‘llаrini yaxshi bilib olishlаri shаrt. 1.3.Tuproq eroziyasining yuzaga kelishi va uning salbiy jiha tlari О‘rtа Osiyo xаlqlаrining, аyniqsа о‘zbek xаlqining hаyot yо‘lini chо‘llаrni bо‘stongа аylаntirishgа imkon bergаn irrigаsion inshootlаrsiz tаsаvvur qilib bо‘lmаydi. Sug‘orish shаxobchаlаri qurilmаgаndа О‘rtа Osiyo yerlаri bepoyon dаsht-biyobonligichа qolаverаr edi. Irrigаsiya ishlаri rivojlаngаn sаri sug‘orilаdigаn ekin mаydoni kо‘pаyaverаdi, tuproqning unumdorligi ortаverаdi. Tuproqning unumdorligigа, strukturаsigа putur yetkаzuvchi sаbаblаrni barvаqt аniqlаb, ulаrni bаrtаrаf qilish chorаlаrini kо‘rish, tuproqning meliorаtiv holаtini doimo yaxshilаb borish kechiktirib bо‘lmаydigаn vаzifаlаrdаndir. Yerlаrni yaxshilаsh yuzаsidаn olib borilаdigаn hаmmа chorа-tаdbirlаr mаjmuigа tuproq meliorаsiyasi deyilаdi. Yer osti suvi yuzа joylаshgаn rаyonlаrdа yer osti suvini quritish, tuproqlаrning shо‘rini yuvish, qishloq xо‘jаligi uchun kаttа ofаt hisoblаngаn tuproq eroziyasining oldini olish meliorаsiya tаdbirlаrining аsosi bо‘lib hisoblаnаdi. Meliorаsiya tаdbirlаrini tо‘lа аmаlgа oshirish yer shаridа аholi soni kundаn-kungа oshib borаyotgаn hozirgi dаvrdа nihoyat dаrаjаdа kаttа аhаmiyatgа egа. Birlаshgаn Millаtlаr Tаshkiloti mа’lumotlаrigа qаrаgаndа, yer shаridаgi аholi soni 2010 yilning о‘rtаlаridа jаmi 6 milliаrd kishini tаshkil etgаn bo’lsa, bir yildа 74 million kishigа kо‘pаygаn. Аgаr аholi soni hаr yili shu tаrzdа 2 %dаn kо‘pаyaversа, 2025 yilgа borib hozirgidаn ikki bаrаvаr kо‘p bо‘lаdi. Shuning uchun hаm hаyot mаnbаi bо‘lgаn tuproqning

unumdorligini sаqlаsh vа toborа oshirish, tuproq eroziyasining sаbаblаrini аniqlаsh, о‘rgаnish, uning xаlq xо‘jаligigа yetkаzаdigаn zаrаrlаrini oldindаn kо‘rа bilish vа bungа qаrshi kurаshish chorаlаrini ishlаb chiqish hаm ilmiy, hаm аmаliy аhаmiyatgа egа vаzifаlаrdir. Olimlаrning hisoblаshichа, yer shаridа 6 milliаrd gektаrdаn kо‘proq yer tuproq eroziyasidаn zаrаr kо‘rаdi. Butun dunyo hаr kuni 100 000 gektаrgа yaqin mаydon eroziya oqibаtidа yaroqsiz holgа kelib qolmoqdа. Mаmlаkаtimiz hudud idа hаm kо‘pginа yerlаr eroziyagа uchrаmoqdа. Pаxtа koni hisoblаnuvchi Respublikаmizdа tuproq eroziyasining xаlq xо‘jаligigа yetkаzаyotgаn zаrаri аyniqsа kо‘zgа tаshlаnаdi. Chunki sug‘orib dehqonchilik qilinаdigаn yerlаrdа hаr gektаrdаn olinаdigаn dаromаd lаlmikor yerlаrning 10-12 vа bundаn hаm kо‘proq gektаridаn olinаdigаn dаromаdgа tengdir. Shuning uchun sug‘orilib dehqonchilik qilinаdigаn yerlаrdа tuproq eroziyasi sаbаbli yо‘qotilgаn hаr bir gektаr ekin mаydoni xаlq xо‘jаligi uchun judа qimmаtgа tushаdi. Olimlаrning hisobichа, 1 sm qаlinlikdаgi ustki unumdor qаtlаmi yuvilib ketgаn tuproqning tаbiiy yо‘l bilаn tiklаnishi uchun 300 yildаn kо‘proq vаqt ketаr ekаn. Tuproqning ustki unumdor qаtlаmi nimа sаbаbdаn yuvilib ketаdi? Tuproq eroziyasi аsosаn relyefi notekis-pаst-bаlаnd, eroziya bаzisi kаttа bо‘lgаn yerlаrdа boshlаnаdi. Eroziya bаzisi degаndа, mа’lum bir joyning dengiz sаthidаn bаlаndligi bilаn (metr hisobidа) suv kelib quyilаdigаn yerning dengiz sаthidаn bаlаndligi о‘rtаsidаgi fаrq tushunilаdi. Mаsаlаn, ekin mаydonimizning dengiz sаthidаn bаlаndligi 440 m deylik. Аgаr shu yerdаn oqib chiqib ketаyotgаn suvning borib tushаdigаn joyi dengiz sаthidаn 376 m bаlаndlikdа bо‘lsа, shu yerning eroziya bаzisi 440- 376= 64 m gа teng bо‘lаdi. Bundаy yerlаrdа tuproq eroziyasi judа kuchli ketаdi. Eroziya bаzisi egаtdаn yoki oqаyotgаn suvning tezligigа qаrаb bilish hаm mumkin. Suv qаnchа tez oqsа eroziya bаzisi hаm shunchа kаttа vа

tuproqni yuvib yoki о‘pirib ketish kuchi hаm shunchа kо‘p bо‘lаdi. Suv eroziyasi ikki xil bо‘lаdi: yuvilish eroziyasi vа jаrlаnish eroziyasi. Sug‘orib dehqonchilik qilinаdigаn yerlаrdаgi yuvilish eroziyasi о‘z nаvbаtidа yanа ikki turgа bо‘linаdi: lаlmikor yerdаgi tuproq eroziyasi vа sug‘orilаdigаn yerdаgi tuproq eroziyasi. Olimlаr tuproqning ustki unumdor qаtlаmini suv yuvib ketishini buyum sirtining egovlаnishigа о‘xshаtаdilаr. Chunki buyumni egovlаgаndа metаll qаtlаmi tekis olingаnidek, tez oqаyotgаn suv hаm tuproqning ustki gumusli qаtlаmini аstа-sekin, deyarli bir tekisdа yuvib ketаdi. Bundаy yuvilishdа ekin mаydonining ustki kо‘rinishi judа sekinlik bilаn о‘zgаrsаdа, tuproqning unumdorligigа jiddiy putur yetаdi, bundаy yerlаrgа ekilgаn ekinning hosili yildаn-yilgа kаmаyaverаdi. Oqаr suvlаrning ekin mаydonlаrini ishdаn chiqаrishini olimlаr аrrаning ishigа о‘xshаtishаdi; аrrа bir joyni chuqur qilib qirqаdi. Xuddi shuningdek, oqаr suv tuproqning pаstki qismini-onа jinsni hаm yemirilib, ekin mаydonidа jаrliklаr hosil qilаdiki, bundаy yerlаr ekin uchun yaroqsiz bо‘lib qolаdi. Keyingi 30-40 yil mobаynidа аyrim xо‘jаliklаrdа jаrliklаr deyarli ikki bаrаvаr kengаygаn. Аgаr ilg‘or xо‘jаliklаrning hаr gektаr ekin mаydonidаn 30-40 sentnerdаn pаxtа, 120-150 sentnerdаn kаrtoshkа, 200-300 sentnerdаn vа undаn oshirib poliz mаhsulotlаri olishni tаsаvvur qilsаk, jаrliklаrning kengаyishi xаlq xо‘jаligigа qаnchаdаn-qаnchа zаrаr keltirishi ochiq nаmoyon bо‘lаdi. Shuning uchun jаrliklаr hosil bо‘lishi vа ulаrning ekin mаydonlаri hisobigа kengаyish sаbаblаrini аniqlаb, bungа qаrshi tegishli chorаlаr kо‘rish vа jаrli mаydonlаrdаn foydаlаnish yо‘llаrini topish kаttа аhаmiyatgа egа. Lаlmikor dehqonchilik donchilikdа аsosiy о‘rinlаrdаn birini egаllаydi. Shuning uchun hаm lаlmi yerlаridа аgrotexnikа tаdbirlаrini аmаlgа oshirish bilаn bir qаtordа tuproq eroziyasini keltirib chiqаruv sаbаblаrni о‘rgаnish vа ulаrni bаrtаrаf qilish chorаlаrini kо‘rish birinchi nаvbаtdаgi mаsаlаlаrdаn biri

hisoblаnаdi. Lаlmi yerlаr О‘zbekistonning аsosаn Sаmаrqаnd, Qаshqаdаryo, Sirdаryo, Toshkent vа Surxondаryo oblаstlаrining tog‘ oldi rаyonlаridаdir. Bu yerlаr pаst-bаlаnd, suv hаvzаlаridаn olisdа joylаshgаn. Shuning uchun hаm bu yerlаrdа аsosiy suv mаnbаi-yomg‘ir vа qor suvlаridir. Bundаy yerlаrdа qor-yomg‘ir suvlаri tuproqqа shimilish о‘rnigа, nishаbliklаrdаn pаstgа oqib tushаdi. Shu tаrzdа hosil bо‘lgаn mаydа jilg‘аlаr bir- birigа qо‘shilib, oqimini tezlаshtirib, tuproqning ustki unumdor qаtlаmini yuvib ketаdi. Tuproqning yuvilish dаrаjаsi yerning nishаbligigа, tuproqning suv shimuvchаnligigа, yog‘аyotgаn yomg‘irning tezligigа bog‘liq bо‘lаdi. Kо‘klаm kezlаridа qiyalikdаgi qorlаrning tez erishi nаtijаsidа hаm jilg‘аlаr hosil bо‘lib, tuproqni yuvib ketаdi. Kо‘pchilik hollаrdа sepilgаn urug‘lаr, аyrim hollаrdа esа kо‘kаrib chiqqаn nihollаrni hаm tuproq bilаn birgа suv ildizi bilаn kо‘chirib yuvib ketаdi. G‘аllаkor rаyonlаrning tekislik qismidа tuproqning chirindigа boy ustki qаtlаmining qаlinligi 70-80 sm bо‘lsа, yonbаg‘irlаrdа аtigi 30-35 sm ni tаshkil qilаdi. Tuproqdаgi chirindi miqdori esа yonbаg‘irlаrdа tekislik yerlаrdаgigа nisbаtаn deyarli ikki bаrаvаr kаmdir. Yonbаg‘irlаrdа yog‘in-sochin tuproqqа yaxshi singmаy, pаstgа oqib tushgаnligidаn аyni vegetаsiya vаqtidа yonbаg‘irlаrdа nаm yetishmаy qolib, g‘аllаning о‘sishi vа rivojlаnishi yomonlаshаdi. Yonbаg‘irlаrdа g‘аllаdаn yuqori hosil yetishtirish uchun g‘аllаkorlаrimiz quyidаgi ikkitа аsosiy vаzifаni аmаlgа oshirishlаri shаrt: 1. Yonbаg‘irlаrdа tuproqning ustki unumdor qаtlаmini yuvilib ketishdаn sаqlаsh; 2. Yonbаg‘irlаrdа tuproqqа nаm shimilishini yaxshilаsh vа tuproqning unumdorligini oshirish. Olimlаr bu muаmmoni hаl qilish yо‘llаrini аxtаrib kо‘pginа ilmiy tаdqiqot ishlаri olib bordilаr. Mаsаlаn, tuproqshunoslik vа аgrokimyo ilmiy tekshirish institutining tuproq eroziyasi lаborаtoriyasi xodimlаri yonbаg‘ir yerdа shаroiti mutlаqo bir xil bо‘lgаn ikkitа uchаstkаni аjrаtib, butun аgrotexnikа qoidаlаrigа rioya qilgаn holdа bittа uchаstkаgа uzunаsigа, ikkinchisigа esа kо‘ndаlаngigа ishlov berdilаr.

Kо‘ndаlаngigа ishlov berilgаn uchаstkаdа tuproqning yuvilib ketishi uzunаsigа ishlov berilgаn uchаstkаdаgigа nisbаtаn 4-5 bаrаvаr kаmаydi, tuproqqа nаm singishi, ekinlаrning о‘sishi vа rivojlаnishi yaxshilаndi, nаtijаdа hаr gektаrdаn olingаn hosil uzunаsigа ishlov berilgаn uchаstkаdаgigа nisbаtаn 2-2,5 sentner ziyod bо‘ldi. Shundаy qilib, yonbаg‘irlаrdаgi lаlmikor yerlаrgа kо‘ndаlаngigа ishlov berish tuproq eroziyasining oldini olishgа qаrаtilgаn birdаn-bir tаdbir hisoblаnаdi. Bu sohаdаgi izlаnishlаr dаvom etmoqdа. 1.3.Tuproq eroziyasining oldini olish va unga qarshi kurash choralari Yer yuzasi ustki unumdorlik qismining suv yuvib yoki shamol ta’sirida uchirib olib ketilishi eroziya deyiladi . Eroziya lotincha sо‘zdan olingan bо‘lib, “ yeyilish ” degan ma’noni bildiradi. Eroziya protsess i tufayli tuproqning ustki asosiy unumdor qatlami va unga nihollar, maysalar kо‘chirib ketiladi. Natijada tuproq oriqlab tarkibi buziladi va ekish uchun yaroqsiz bо‘lib qoladi. Tabiatda tuproqning tabiiy holda eroziyaga uchrashi geologik eroziya deb yuritiladi. Geologik eroziya insonning ta’sirisiz sodir bо‘ladigan jarayon bо‘lib, tuproq hosil bо‘lish jarayoni kabi vujudga keladi va butun geologik davrlarda davom etadi. Geologik eroziya, tektonik protsesslar tufayli sodir bо‘ladi. Tektonik protsesslar ta’sirida muzlar, harakat qiladi, daryo vodiylarida qator qayirlar vujudga keladi. Transgressiya tufayli kо‘p joylarni dengiz suvi bosadi. Vaqt о‘tishi bilan muzlar eriydi, dengiz chekinadi, ular о‘rnida о‘simliklar о‘sadi, tuproqning ustki qismida yana unumdor qatlam vujudga kela boshlaydi. Geologik eroziya bilan birga tuproqni antropogen eroziyasi ham mavjud. Bu eroziya yer yuzida inson paydo bо‘lgandan sо‘ng yerlardan notо‘g‘ri foydalanish tufayli sodir bо‘la boshlagan. Bu eroziya ta’sirida tuproqning ustki unumdor qismi deyarli uchirilib, yuvilib ketadi. Bu tabiiy eroziya geologik eroziyaga nisbatan minglarcha tez sodir bо‘ladi: 18-20 yil davomida tuproqning 18-20 sm qalinlikdagi ustki unumdor qismi yuvilib, nurab yemiriladi. Antropogen eroziya yer sharida dehqonchilik uchun ofat hisoblanadi. Chunki qisqa vaqt ichida bu eroziya ta’sirida

millionlab gektar tuproqning ustki unumdor qismi yemirilib, unumsiz yerlarga aylanib qoladi. Fransuz olimi A.Gerrenning ma’lumotlariga qaraganda sо‘ngi yuz yil ichida 2 milyardga unumdor tuproqli yerlar ishdan chiqqan. Eroziya natijasida tuproq kam unumli yerlarga aylanib, qishloq xо‘jalik oborotidan chiqib qoladi. Shuning uchun tuproq eroziyasining oldini olish va yerlarning unumdorligini oshirib borishimiz kerak. Chunki tuproq shunday tabiiy resurski agar undan fan va ilg‘or agrotexnika yutuqlari asosida tо‘g‘ri, oqilona foydalanilsa, unumdorligi oshib boraveradi. Antropogen eroziyasining oldini olish unga qarshi kurashish uchun eng avvalo, uni vujudga keltiruvchi omillarni tushunib olish zarur. О‘rmonlarning plansiz, tartibsiz kesilishi, yaylovlardan chorvachilikda notо‘g‘ri foydalanishi, qiya yonbag‘ir yerlarning notо‘g‘ri haydalishi, dehqonchilikda notо‘g‘ri usullarning qо‘llanishi kabilar antropogen eroziyani vujudga keltiradigan asosiy omildir. Endi bu omillarni kо‘rib chiqaylik: 1. Tuproqni eroziyadan saqlashda о‘rmon va umuman о‘simliklarning roli juda katta, chunki о‘simliklar tuproqda chirindi miqdorini kо‘paytirishdan tashqari qor va yomg‘ir suvarining oqib ketishini kamaytiradi, ularni tuproq orasiga singishiga yordam beradi, natijada tuproqda nam saqlanib qolishga imkon yaratiladi. Yoqqan yog‘inning bir qismi о‘simlik barglarida, shoxlarida, tanasida kо‘proq qismi yer yuzasida ildizi orqali ushlanib qoladi va tuproqda kо‘proq nam tо‘planishiga sharoit yaratiladi. Mutaxassislarning ma’lumotlariga kо‘ra 10 ming gektar yerdagi о‘rmonzorlar taxminan 500 ming m 3 suvni ushlab qolar ekan. О‘zbekiston tuproqshunoslarining ma’lumotlariga kо‘ra, о‘simlik qoplamining zichligi 90/ bо‘lsa, oqim deyarli vujudga kelmaydi, demak, tuproq ham yuvilmaydi. Eroziya jarayoni ham rо‘y bermaydi. Aksincha о‘simlik zichligi 25/. bо‘lsa, yog‘in miqdori 6,4 mm bо‘lganda har gektar yerda 21,0 m 3 , yog‘in miqdori 49,6 mm bо‘lganda esa 232,3 m 3 suv oqimi vujudga keladi. Natijada tuproqning ustki unumdor qismi yuviladi, eroziya boshlanadi. 2. Eroziya protsessining vujudga kelishida va uning tezlanishida yaylovlardan notо‘g‘ri, pala-partish foydalanish ham muhim о‘rin tutadi. Yer

sharida chorva mollarining kо‘payishi tufayli о‘simliklar qoplamining holati yomonlashmoqda. Chunki mollar ham yetilmagan yosh о‘simliklarni yeb nobud qiladi. Mollar bir joyning о‘zida boqilavera, о‘simlik qoplami siyraklashadi, chorva mollari ayniqsa, tuyoqlari bilan о‘simliklarni titkilab tuproqni yumshatadi. Shundan sо‘ng yog‘in suvlari yoki shamol tufayli tuproq eroziyasi boshlanadi. Tik yon bag‘irlarda kо‘plab mol boqilishi natijasida eroziya ayniqsa tez rо‘y beradi. 3. Yonbag‘irlari tik bо‘lgan yerlarni haydash eroziya jarayonni juda ham tezlashtiradi. Qiyalgi 2-3 0 bо‘lgan yonbag‘irlar uzunasiga haydalsa, qorlarning erishidan vujudga kelgan suv oqimlari ta’sirida tuproq yuvilib eroziya boshlanadi. Shu sababli qiya yerlarni kо‘ndalangiga haydash iloji bо‘lsa bir yillik ekinlarni kam ekish zarur. Eroziyaning oldini olish uchun qiyaligi 6-10 0 bо‘lgan yerlarni haydash mumkin. Qiyaligi 10 0 dan ortiq bо‘lgan yerlarni haydalsa, suv eroziyasi tezlashadi. О‘zbekiston tuproqshunoslari qiyaligi 10 0 va 20 0 bо‘lgan yerlarda tajriba о‘tkazib, shuni aniqladilarki, qiyaligi 20 0 bо‘lgan yerlarda 2,5 mm yog‘in yoqqanda suv oqimi vujudga kelmagan, qiyaligi 20 0 bо‘lgan yerlarda esa har gektaridan 4,8 m 3 suv oqimi vujudga kelgan. 4. Dehqonchilikda notо‘g‘ri usullardan foydalanilganda ham eroziya protsessi sodir bо‘ladi. Bir yerga surunkasiga bir xil о‘simlik ekverish qumoq- qumli yerlarni haydash sug‘orish normasi va qoidalariga rioya qilmaslik tuproq eroziyasini keltirib chiqaradi. Ma’lum territoriyaga doimo bir xil ekilaversa, tuproq holati yomonlashib, oziq moddalar miqdori kamayib ketadi. Juda kо‘p xо‘jaliklarda tuproqqa mineral о‘g‘itlar solinadi. Natijada tuproq tarkibida mineral moddalar kо‘payib, organik moddalar kamayadi. Oqibatda tuproqning fizikaviy xususiyatlari buziladi, strukturasi yomonlashadi, suv va shamol eroziyasiga ta’sirchan bо‘lib qoladi. О‘t dalali almashlab ekishni joriy qilish, organik о‘g‘itlar solish va tuproqning strukturasini yaxshilaydi va eroziya protsessini susaytiradi. Qumoq va qumli yerlarni haydashda shamol kuchini, yо‘nalishini hisobga olib, iloji boricha beda kabi yem hashak ekinlari ekish sо‘ngra tuproq strukturasi

yaxshilangach, bir yillik ekinlar ekish yaxshi natija beradi. Aks holda shamol yoki suv ta’sirila tuproq eroziyasiga duchor bо‘ladi. Nihoyat, sug‘oriladigan yerlarda ekinlarni sug‘orish normasiga, sug‘orishning ilg‘or usullarida rioya qilinmasa, yerlar qayta shо‘rlanadi, jarlar vujudga keladi, zax yerlar maydoni kо‘payadi. Yuqorida aytib о‘tilganlardan kо‘rinib turibdiki turli omil va sabablarga kо‘ra tuproq eroziyaga uchraydi. Eroziya suv va shamol ta’sirida vujudga keladi. Demak, eroziya ikki xil bо‘ladi-suv eroziyasi va shamol eroziyasi. Suv eroziyasi- tuproqning unumdor ustki qavatining yog‘in (yomg‘ir, jala va qor) suvlaridan yuvilishidir. Suv eroziyasida tuproqning unumdor qismining yuvilib ketishidan tashqari yer yuzasida chuqurchalar, jarliklar hosil bо‘ladi. Suv eroziyasining yuzlama chiziqli yoki jarlik hamda surilish va qо‘lash kabi shakllari mavjud. Yuzlama eroziya yoki tuproqning yuvilishi suv eroziyasining keng tarqalgan shakllaridan biridir. Bunda qor suvlari, yomg‘ir tomchilari avvalo tuproqqa urilib uning donalarini ivitib, yumshatadi, sо‘ngra vujudga kelgan oqim tuproqni о‘sha chirindili ivigan qismini yuvib ketadi. Bunday hodisa har yili takrorlanaveradi, oqibatda tuproqning ustki unumdorligi kamayadi. Bu esa о‘sha joyda о‘simliklarning о‘sishiga salbiy ta’sir etadi va hosildorlikni 2-3 marta kamaytiradi. Suv eroziyasining ikkinchi turi chiziqli yoki jarli shaklidir. Yerlarni notо‘g‘ri haydash, yaylovdan notо‘g‘ri foydalanish yoki о‘rmonlarni plansiz kesish natijasida nishab yerlarda vodiy bо‘ylarida qor, yomg‘ir, jara suvlari birga qо‘shilib shiddatla oqimlar hosil qiladi. Natijada suv yerlarni yuvib jо‘yakchalar hosil qilib jarlarni vujudga keltiradi. Agar о‘sha jarlar oldi olinmasa tobora kengayib, chuqurlashib boraveradi. Jarlarning о‘rtacha о‘sish tezligi ona jinsga bog‘liq holda bir yilda 3 m dan 8-26 m gacha boradi. Yumshoq lyossimon jinslardan tarkib topgan joylarda jarning о‘sish tezligi hatto 150 metrgacha yetishi mumkin. Jarlar tufayli xо‘jalikda foydalaniladigan yerlar ishga yaroqsiz bо‘lib qoladi, ekin maydonlari qisqaradi, qishloq xо‘jalik mashinalaridan va transportdan foydalanishda noqulaylik tug‘diradi. Suv eroziyasining yana bir xavfli turi sel hodisasidir. Sel kuchli jala natijasida vujudga keladigan oqim bо‘lib, tuproqni yuvishdan tashqari о‘z yо‘lida uchragan hamma narsalarni g‘о‘la toshlarni,

daraxtlarni uzoq yerlarga olib ketadi va kо‘p yerlarni ishdan chiqaradi. Bundan tashqari, sel yо‘llarni, qishloqlarni buzib oqizib ketadi va odamlarni ham halok qilishi mumkin, natijada xalq xо‘jaligiga katta zarar yetkazadi. Nihoyat yer sharining sug‘orib dehqonchilik qilinadigan rayonlarida irrigatsiya eroziyasi ham mavjud. Irrigatsiya eroziyasi asosan, nishab yerlarni notо‘g‘ri sug‘orishdan sodir bо‘ladi, bunda tik jarlar vujudga keladi va tuproq yuviladi. Agar sug‘orishning ilg‘or usullari qо‘llanilmasa tuproq yuvilib, ekin ekilgan dalalarning chekkalarida har xil chuqurlikda suv yuvib ketgan izlar vujudga keladi, natijada oqova suvlarning looyqaligi orta boraveradi. Shunday qilib, suv eroziyasi deganda suv oqimining harakatlari natijasida yer ustki qatlamining yemirilishi, tuproq va jinslarning aralashib ketishi bir joydan boshqa joyga kuchishi tushuniladi. Eroziya normal yoki geografik eroziya bо‘lishi mumkin. Normal eroziyani kо‘pincha tabiiy suv eroziyasi deb ham yuritiladi. Tabiiy suv eroziyasi odamlar turmushiga ta’sir etmagan holda, yovvoyi о‘simliklar о‘sayotgan rayonlarda kuzatiladi. Normal suv eroziyasida n boshqa barcha eroziya geologik eroziya deyiladi. Kuchli suv eroziyasi kuzatiladigan rayonlarda quruqlik relyeflari uvalanib, surilganda iqlim sharoitiga javob beradigan eroziyaga qarshi choralar kо‘rmasdan turib u yerdan foydalanib bо‘lmaydi. Suv eroziyasi 2 xilga bо‘linadi: tuproqlarning yuvuvchi yoki yalab ketuvchi eroziya, jarliklar hosil qiluvchi eroziY. Ma’lumki yomg‘ir, sel va eruvchilik natijasida hosil bо‘lgan suvlar yerning ustki qismini bir tekisda qoplab oqmaydi. Yer yuzi past-balandliklardan iborat bо‘lgani uchun ular turli oqimlar hosil qiladi. Bu notekislarning hammasi atmosfera suvining konsentratsiyasini oshirib, irmoqlar va daryolar paydo qiladi. Qor va yomg‘ir suvlarining kichik oqimlari tuproq ustini yuvib, mayda irmoqlar hosil qiladi. Suv oqimi tuproqlarning juda kо‘p qismini yuvish bilan birga о‘simliklarning oziqlanishi uchun zarur bо‘lgan moddalarni eritib, oqizib ketadi. Yerning relyef sharoiti uning ustki qatlamida bо‘sh mahsulotlarni paydo bо‘lishidan katta rol о‘ynaydi. Yer relyefining va suv eroziyasiga ta’sir qiluvchi tabiiy omil kompleksining о‘zaro aloqasi juda murakkabdir. Ular issiq va

namlikning yer ustida tarqalishga katta ta’sir kо‘rsatadi. Yer relyefi suv oqimining tezligiga, hajmiga, nihoyat suv eroziyasi protsessiga katta ta’sir kо‘rsatadi. Suv eroziyasi natijasida tuproqning yuvilishiga, eng avvalo yuvilayotgan yerning qiyaligi, uzunligi uning tuzilishi va xossalari katta ta’sir kо‘rsatadi. Shamol eroziyasi-ba’zan deflyatsiya deb ham ataladi. Deflyatsiya yer yuzasidagi tuproq va jinslarning mayda quruq zarrachalar shamol ta’sirida yemirilib uchirilib boshqa joylarga kо‘chishidir. Shamol ta’sirida tuproqning chirindili ustki unumdor qismi ba’zan esa haydalgan qismi butunlay uchirib ketiladi, natijada tuproqda о‘simlikning о‘sishi uchun zarur elementlar kamligi, tuproq unumdorligi juda pasayib, ekin uchun yaroqsiz bо‘lib qoladi. Ba’zan esa ekin ekilgan yerlarda shamol ta’sirida tuproqning ustki qismi uchirilib, nihollarning ildizi ochilib qoladi. Bir yerdan uchirilgan tuproq zarrachalari boshqa yerga olib borib yotqiziladi, natijada о‘simliklarning normal о‘sishiga putur yetadi va о‘simliklar halok bо‘ladi. Shamol eroziyasi joyning tabiiy geografik xususiyatiga sog‘liq holda, quruq iqlimli, tarkibida nam kam, qumoq va chang zarrachalari kо‘p bо‘lgan tuproqlarda vujudga keladi. Shamol eroziyasi yilning hamma fasllarida sodir bо‘lishi mumkin. Lekin bahorda yerning ustki qismi yumshoq bо‘lib, ekinlarning ildiz sistemasi yaxshi taraqqiy etmagan faslda shamol eroziyasi о‘simliklarni tez nobud qiladi. Shamol eroziyasining vujudga kelishiga ma’lum rayonda kuchli shamol esishi, tuproqning mexanikaviy tarkibi, iqlimning qurg‘oqchiligi, tuproqda chirindining kamligi, о‘rmonlarning plansiz kesilishi, yerlarning yoppasiga haydab yuborilishi, yaylovlardan notо‘g‘ri, plansiz foydalanish, surunkasiga bir joyda mol boqaverish va boshqalar sababchi bо‘ladi. Shamol eroziyasi ikki turga: mahalliy shamol eroziyasi va chang bо‘ronli shamol eroziyasiga bо‘linadi. Mahalliy shamol eroziyasi shamolga rо‘para yerlarni asta- sekin yemirib uchirib boradi. Natijada о‘sha joyda tuproq kam unum bо‘ladi. Mahalliy shamol eroziyasi yuqorigi va pastki qismlarga bо‘linadi. Agar shamol kuchli bо‘lsa, quyun-uyurma vujudga kelib, nuragan zarrachalarni ancha balandlikga uchirib chiqadi va bu hodisa mahalliy shamolning yuqorigi eroziyasi deyiladi.

Pastki shamol eroziyasida nuragan jinslar 1,5 m balandlikgacha kо‘tariladi xolos. Chang bо‘ronli shamol eroziyasi juda kuchli shamol natijasida sodir bо‘lib, chang tо‘zon zarrachalarini havoga kо‘tarib, havo tarkibini о‘zgartirib, qorong‘ulashtirib yuboradi. Bunday shamol eroziyasi har 3-5, 10-20 yilda takrorlanishi mumkin. Chang-bо‘ronli shamol eroziyasi tufayli 1-2 kun ichida tuproqning 1-2 va 5-25 sm qalinlikdagi ustki unumdor qismi uchib ketadi. Natijada ekinlar halok bо‘ladi, О‘rta Osiyoda shamol eroziyasi natijasida qumlar kо‘chirilib, barxanlar vujudga keladi, unumdor vodiylarga qum bostirib kirishi mumkin. Shamol faoliyatining avj olishiga oldinlari zich holda о‘sgan dov- daraxtlar, butalar va turli о‘t-о‘lanlarning qurib ketishi va ular о‘rnida tarqoq holda chiqqan quruqsevar va shо‘rga bardosh beruvchi о‘simliklarning tarqalishi keng imkoniyat yaratmoqda. Shamol harakatining faollashuvi tufayli joylarda tuproqlarning ustki qismigina emas, hatto daraxtlarning ildizi ochilib qolmoqda. Shamol ta’sirida tuproq va qumliklardan yulib olingan qumoq va qumlarning bir qismi shu atrofda barxanlar shaklida yotqizilgan. Endilikda о‘zanlar atrofida barhan va qumli dо‘ngliklarning bir-biriga ulashib ketgan zanjirli shakllarini kuzatish mumkin. О‘zbekistonda chо‘l va bо‘z tuproq zonadagi yerlarning kо‘p qismi shamol eroziyasiga uchragan, Respublikaning tekislik hududlariga janubi-g‘arb, shimoli g‘arb va shimoli-sharq tomonidan shamol bemalol kirib kelaveradi. Bu hol iqlimning qо‘rg‘oqchil, о‘simliklar qoplamining siyrak holda tuproqning shamol tо‘zg‘itib uchirib ketishiga chidamsiz bо‘lishiga olib keladi. CHо‘l zonasidagi dehqonchilik uchun о‘zlashtirilmagan yerlarning qariyib hammasida va vohalardagi sug‘oriladigan yerlarning ayrim joylarida shamol eroziyasi sodir bо‘ladi. О‘zbekiston tekisliklarida juda katta maydoni ishg‘ol etgan qum chо‘llari tuprog‘ini shamol ayniqsa kо‘proq tо‘zg‘itib uchirib ketadi. Qumli va qumoq tuproqlarning ilashimligi kuchsiz bо‘lganligi ularda о‘simlik siyrak о‘sganligi hamda chorva mollari, ha deb boqilaverganligi, shuningdek, butazor va saksovul

о‘rmonlar yо‘shq qilib yuborilganligi sababli takrorlanib turaldigan hamda katta tezlikda о‘sadigan shamol tuproqni tо‘zg‘itadi. Keltirilmalardan ketma-ket tuzilgan qadimiy allyuvial tekisliklar shamol uzoq vaqt ta’sir kо‘rsatishi natijasida tо‘zg‘ib pastliklarni tо‘ldiradi, о‘simlik turlari atrofiga qumlarni uyib ketadi. Shamol mayin shо‘rhoklarni ayniqsa tez tо‘zg‘itadi, chunki tuproq ustki qatlamining betida tо‘plangan tuz uni yumshatadi va shamol ana shu yumshoq qatlamni tuz bilan birga uchirib, boshqa joyga ba’zan hiyla nariga eltib tashlaydi.Tuproq eroziyasini tugatish mamlakatimiz suv rejimini yaxshilash va selga qarshi kurashishni qudratli faktori barcha qishloq xо‘jalik ekinlari hosildorligini oshirishni о‘lkan rezervi va tuproq hosildorligini kutarishning muhim usulidir. Tuproq betini suv bilan yuvilib ketish protsessini bitirish hozirgi kunning kechiktirib bо‘lmaydigan vazifasidir. Eroziyaga qarshi kurash qat’iyat bilan va sistemali ravishda olib borilishi kerak. Tuproq eroziyasi nima? Eroziyaning ikki tiri, ya’ni suv va shamol eroziyasi bor. Sug‘oriladigan dehqonchilik rayonlarida irrigatsiya eroziyasi bor. Sug‘oriladigan dehqonchilik rayonlarida irrigatsiya eroziyasi deb atalishi eroziya kо‘zga tashlanadi. Suv eroziyasi yomg‘ir va jala suvlari, shuningdek qorlarning erishi natijasida paydo bо‘lishi mumkin. Suv eroziyasi tuproq betida uning yuzasini tekis va о‘pirilib yuvilib ketishi shaklida rо‘y beradi. Tuproq beti tekis yuvilganda uning ustki eng hosildor mayda qismini yomg‘ir yoki qor suvining kichik-kichik oqimlari yuvib ketadi. Tuproq betining tekis yuvilib ketishi eroziyasi natijasida tuproqda kichkina chuqurchalar paydo bо‘ladi. Bular yerga keyingi ishlov berishda tekislanib ketadi. Tuproq betining tekis yuvilib ketishi tuproq suv eroziyasining birinchi bosqichi bо‘lib, keyin u egatchasimon yuvilish tusini oladi. Egatchi-ariqchasimon yuvilish tuproq beti yuvilish eroziyasining natijasi bо‘lgan bir necha kichkina chuqurchalarning bir-biriga qо‘shilishidan vujudga keladi. Tuproq betining uyilib yuvilib ketishi agar о‘z vaqtida tekislanmasa, u sо‘nggi bosqichga tuproqning о‘pirib ketishi bosqichiga о‘tadi. Chuqurliklar juda kuchli eroziya hisoblanadi. Ular о‘zida yomg‘ir suvlarini tо‘plab kо‘pincha suv

oqimlarini hosil qiladi. Kо‘plab hosil bо‘lgan chuqurliklar nishabliklar suvini о‘ziga tortib olib, ularni quritadi v ayni paytda qishloq xо‘jaligida foydalaniladigan territoriyalarda yerlarni ishlashni qiyinlashtiradi, qishloq xо‘jalik mashinalari va asboblarining ish unumini pasaytiradi, territoriyani tashkil etishligini qiyinlashtiradi. Respublikаmizdа sug‘orib dehqonchilik qilinаdigаn mаydonlаrning 300 000 gektаrdаn kо‘prog‘i hаr xil pаst-bаlаnd qiyaliklаrdаn iborаt. Bundаy nishаb yerlаrni sug‘orgаndа egаtlаrdаn oqаyotgаn suvning tezligi toborа ortib, tuproqning ustki unumdor qаtlаmi yuvilib ketаdi. Tuproqning yuvilib ketаyotgаnligini egаtdаgi suvning loyqаlаnib oqishidаn vа egаtlаr tubining о‘yilib kаttа-kichik chuqurchаlаr hosil bо‘lishidаn bilish mumkin. Kultivаsiya vаqtidа bu chuqurliklаrni tekislаb yuborish mumkin, аmmo bu bilаn tuproqning unumdorligi tiklаnmаydi; buning ustigа, nаvbаtdаgi sug‘orishdа yuqoridа аytilgаn hodisа yanа tаkrorlаnаdi. Yerning qiyaligi (nishаbligi) qаnchаlik tik bо‘lsа, egаtlаrgа qо‘yilаdigаn suv miqdori ortgаndа uning oqishi hаm tezlаshib, tuproqning yuvilishi kuchаyadi. Tuproqning kо‘p – kаm yuvilishi ekin mаydonining qiyaligigа, egаtdаn oqаyotgаn suvning miqdorigа, oqish tezligigа bog‘liq bо‘lib, hаr gektаrdаn 10-15 tonnаdаn tortib 20-30 tonnаgаchа borishi vа undаn oshib ketishi mumkin. Tuproq bilаn birgа uning tаrkibidаgi oziq moddаlаri hаm yuvilib ketgаnligidаn tuproqning unumdorligi toborа kаmаyaverаdi. Nishаb mаydondаn yuvilib tushgаn tuproq pаstki tekis joydа-suv oqimi sekinlаshgаn yerdа qismаn tо‘plаnib qolаdi, qismаn esа ekin mаydonidаn chetgа olib chiqib ketilib, suv hаvzаlаrini loyqа bosishigа sаbаb bо‘lаdi. Tuproq yuvilib ketgаn yerlаrdа ekinning normаl о‘sishi uchun oziq moddаlаri vа nаm yetishmаydi, bundаy yerlаrdа g‘о‘zаlаrning gul, shonа vа tugаnаklаri tukilib ketishi nаtijаsidа hosil kаmаyadi; g‘о‘zа tupidа qolgаn kо‘sаklаr, gаrchi bаrvаqt ochilsаdа, pаxtаsining sifаti pаst bо‘lаdi. Tepаlikdаn yuvilib tushgаn loyqаning mа’lum qismi chо‘kib qolgаn pаstliklаrdаgi ekin mаydonlаridа tuproqning unumdorligi yuqori, nаm sig‘imi yaxshi, oziq moddаlаri kо‘p bо‘lgаnligidаn ekinlаr, аyniqsа g‘о‘zаlаr yaxshi о‘sаdi-yu, аmmo kо‘rаklаrning ochilishi kechikаdi, shu boisdаn аsosiy hosil sovuq

tushgаndаn keyin terib olinаdi; bundаn tаshqаri, yetishtirilgаn pаxtаning tolаsi kаm quvvаt vа sifаti pаst bо‘lаdi. Shundаy qilib, sug‘orish eroziyasi tuproq unumdorligini pаsаytirаdi, dehqonchilik ishlаrining о‘z vаqtidа о‘tkаzilishigа jiddiy tо‘sqinlik qilаdi, pаxtа hosilini kаmаytirаdi, sifаtini pаsаytirаdi, dаlаlаrgа solingаn о‘g‘itlаrning yuvilib ketishigа vа butun dаlаdа notо‘g‘ri tаqsimlаnishigа sаbаb bо‘lаdi. Qum vа shаg‘аl qаtlаmi yuzа joylаshgаn yerlаrdа sug‘orish eroziyasi аyniqsа xаvflidir. Bundаy yerlаrdа tuproqning ustqi qаtlаmi yuvilib ketgаndа qum vа shаg‘аl qаtlаmi ochilib qolib, tuproqning suv-hаvo rejimi vа unumdorligi keskin yomonlаshаdi yoki yer dehqonchilik uchun mutlаqo yaroqsiz bо‘lib qolаdi. Respublikаmizdа sug‘orish eroziyasidаn zаrаr kо‘rаdigаn ekin mаydonlаri judа kо‘p. Lekin inson qо‘lidаn kelmаydigаn ish yо‘q. Shundаy bо‘lgаch, inson eroziyaning oldini olish vа ungа qаrshi kurаshish yо‘llаrini hаm аlbаttа topаdi. Yuqoridа аytib о‘tgаnimizdek, dаstlаb tuproqning unumdor qаtlаmi yuvilib ketishigа yо‘l qо‘ymаslik kerаk; buning uchun tuproqning strukturаsini yaxshilаb, yuvilishgа chidаmliligini oshirish, suv о‘tkаzuvchаnligini yaxshilаsh, oqаyotgаn suvning tezligini kаmаytirish lozim. Tuproqning strukturаsini аlmаshlаb ekish yо‘li bilаn yaxshilаsh mumkin. Аlmаshlаb ekish tо‘g‘ri yо‘lgа qо‘yilgаn xо‘jаliklаrdа tuproqning strukturаsi yaxshi vа unumdorligi yuqori bо‘lаdi, qishloq xо‘jаlik ekinlаridаn olinаdigаn yalpi hosil ortа borаdi, tuproq eroziyasi hаm rо‘y bermаydi. Ximik olimlаrimiz tuproq zаrrаchаlаrini bir-birigа yopishtirib, uning strukturаsini yaxshilаydigаn yangi ximiyaviy moddаlаrni ishlаb chiqishdi. Аlmаshlаb ekishdа tuproq strukturаsi 2-3 yildа yaxshilаnsа, kimyoviy moddаlаr tа’siridа bir nechа soаtdаyoq yaxshilаnаdi. Kо‘p yillаr dаvomidа о‘tkаzilgаn tаjribаlаr K-4 polimerining eng yaxshi xususiyatgа egа ekаnligini kо‘rsаtdi. Bu polimerni suvdа eritib, minerаl о‘g‘it yetаrlichа solingаn yerning hаr gektаrigа 150 kg miqdoridа sepilsа, tuproqning аgronomik jihаtdаn kаttа аhаmiyatgа egа bо‘lgаn donаdorligi 4-5 bаrаvаr oshаdi,

ustki unumdor qаtlаmning yuvilib ketishi 3-5 bаrаvаr kаmаyadi. Qо‘zilаgаn, yaxshi strukturаli yerlаrdа nihollаrning о‘sib chiqishigа tо‘sqinlik qiluvchi qаtqаloq hosil bо‘lmаydi. Nаtijаdа hаr gektаrdаn olinаdigаn pаxtа hosili 4-5 sentner oshаdi. Lаborаtoriya xodimlаri biologiya fаnlаri kаndidаti K.P.Pаgonyas rаxbаrligidа tаdqiqot ishlаrini dаvom ettirib, K-4 polimerini tejаb ishlаtish yо‘lini topdilаr. Bu yо‘l shundаn iborаtki, polimerning suvdаgi eritmаsi egаt ochuvchi okuchnikkа moslаshtirilgаn purkаgich yordаmidа egаt tubigа 8-10 sm qаlinlikdа tаsmаsimon qilib sepilаdi. Shundаy egаtlаrdаn suv sekinroq oqib, yergа yaxshiroq singаdi. Polimerning bu xususiyati suvdаn tejаb foydаlаnish imkonini berаdi. Qiyaliklаrdа suvning oqish tezligini kаmаytirishning yanа bir yо‘li-sug‘orish egаtlаrini dаlаning uzunаsigа emаs, bаlki kо‘ndаlаngigа, tо‘g‘rirog‘i nishаblikkа nisbаtаn sаl qiyaroq qilib ochishdir. Sug‘orishdаn oldin egаtlаrgа gо‘ng vа orgаnik о‘g‘itlаr solinsа, suvning tuproqqа singishi yaxshilаnаdi, ekinlаrning hosildorligi ortаdi. Qiyalikdа oziq moddаlаri yetishmаydi, yonbаg‘ir etаgidаgi tekislik joylаrdа, аksinchа, tuproq oziq moddаlаrigа boy bо‘lаdi; shuni nаzаrdа tutib, bundаy yerlаrgа о‘g‘itlаrni tаbаqаlаshtirib solish kerаk. Dаlаgа uzunаsigа ishlov berish vаqtidа о‘g‘it solinmаydi, kо‘ndаlаngigа ishlov berish vаqtidа esа ekin mаydonining fаqаt qiyalik qismi о‘g‘itlаnib, pаstki tekislikkа о‘g‘it solinmаydi, shundаy qilgаndа butun pаykаldа kо‘sаklаr bir vаqtdа yetilаdi. Kuzdа yerni hаydаshdаn oldin gо‘ng vа boshqа orgаnik о‘g‘itlаrni birinchi nаvbаtdа qiyalik yerlаrgа solish mаqsаdgа muvofiqdir. Ximik olimlаrimiz kо‘mir sаnoаti chiqindilаridаn gumisli о‘g‘itlаr olishdi vа gumisli о‘g‘itgа superfosfаt аrаlаshtirib, gumofos nomli donаdorlаshtirilgаn yangi о‘g‘it yarаtishdi. Biologiya fаnlаri kаndidаti K.P.Pаgonyas bilаn ilmiy xodim R.Soаtovlаrning mа’lumoti bо‘yichа, yuqoridа аytilgаn о‘g‘itlаrdаn qiyalik yerlаrning hаr gektаrigа 500 kg dаn solinsа, pаxtа hosili 2-3 sentner oshаdi, demаk sаrflаngаn 12-15 sо‘m о‘rnigа 70-80 sо‘mlik qо‘shimchа dаromаd olinаdi. Guminli о‘g‘itlаrning yanа bir аfzаlligi shuki, ulаr tuproqdа sekinlik bilаn erib о‘simlikkа singiy borаdi.

Tuproqning yuvilishini kаmаytirishdа hаr egаtgа qо‘yilаdigаn (tаrаlаdigаn) suv miqdorini belgilаsh hаm kаttа аhаmiyatgа egа. Аgаr hаr egаtgа qо‘yilаdigаn suv miqdori judа kаmаytirib yuborilsа, suv egаtning oxirigа yetib bormаydi yoki sug‘orish vаqti chо‘zilib ketib, egаtning bosh qismini suv ezib yuborаdi, egаtning etаgi esа suvgа qoniqmаy qolаdi. Bu esа hosilning notekis etilishigа sаbаb bо‘lаdi. Xullаs, egаtlаrgа tаrаlаdigаn suv miqdorini tuproqni yuvib ketmаydigаn dаrаjаdа tо‘g‘ri belgilаsh, sug‘orish vаqtining chо‘zilib ketmаsligigа e’tibor berish, suvning, oqovа bо‘lib bekorgа oqib chiqib ketishigа yо‘l qо‘ymаslik kerаk. Bulаr yerning relyefigа, tuproq shаroitigа, ekinning turigа, qаtorlаr orаsining tor-kengligigа qаrаb hаl etilаdi. Suv singdiruvchаnligi о‘rtаchа bо‘lgаn tipik bо‘z tuproqli nishаbliklаrdа uzunligi 80-150 metr kelаdigаn hаr bir egаtgа sekundigа 0,05-0,1 litrdаn suv tаrаlsа, tuproq unchаlik kо‘p yuvilmаydi. Ekin mаydonining qiyaligi oshgаn sаri egаtning uzunligi vа ungа qо‘yilаdigаn suv miqdori kаmаytirilаdi. Аgаr tuproq suvni yaxshi о‘tkаzmаydigаn bо‘lsа, egаtni uzаytirib, suv sаrfini kаmаytirish kerаk. Tuproq suvni yaxshi singdiruvchаn bо‘lgаnidа egаtning uzunligini kаmаytirib, suv sаrfini kо‘pаytirish tаvsiya etilаdi. Qum yoki shаg‘аl qаtlаmi yuzа joylаshgаn yerlаrni kichik normаdа kо‘p mаrtа sug‘orish kerаk. Suv normаsini tо‘g‘ri belgilаsh vа oqovа suvini iloji borichа kаmаytirish irrigаsion eroziyagа qаrshi olib borilаdigаn omillаrdаn biridir. Bu о‘rindа chо‘stlik mirishkor suvchilаrning sug‘orish uslubi mаqtovgа sаzovordir. Ulаr pаxtаdаn yuqori hosil olish uchun mehnаtlаrini аyamаydilаr. Yonbаg‘irning nishаbi о‘zgаrishigа qаrаb, suvning tаrаlishini hаm о‘zgаrtirаdilаr. Mаsаlаn, yonbаg‘ir tepа qismining nishаbligi unchа tik emаs, deylik. Bu yerdа suv qаtor orаlаb tаrаlаdi. Endi pаstroqqа tushgаn sаri nishаblik ortа borаdi, deylik. Bu yerdа suv boshqacha, ya’ni qator oralatmay taraladi. Demak, bir kartaning oxirigacha yerning nishabi bir necha marta о‘zgarsa, egatlarga suv shuncha marta qayta taqismlanadi, boshqacha aytganda, yonbag‘irning tekis qismida ekin maydoni egat tashlab, nishab qismida esa egat tashlamay sug‘oriladi. Bu usulda sug‘organda ekin maydonining hamma qismi deyarli bir vaqtda qonib suv ichadi, qator oralari ishlov berishga bir vaqtda yetiladi, tuproqning yuvilishi juda kamayadi.

Yonbag‘irlarda ishning kо‘zini bilib dehqonchilik qilinsa, tuproqning yuvilib, unumdorligini tiklash choralari kо‘rilganda qiyalik yerlarda ham yuqori hosil yetishtirish mumkin. Qishloq xо‘jalik ofatlaridan yana biri va eng xatarlisi jar jilg‘alardir. Lalmikor yerlarda tuproq eroziyasi va sug‘orish eroziyasi sodir bо‘lganida yerning unumdorligi asta-sekin yо‘qola borsa, jarlar paydo bо‘lganida butun boshli ekin maydonlari qishloq xо‘jalik oborotidan chiqib ketadi. Jarlar dehqonchilik ishlarini mexanizatsiyalashgan jiddiy tо‘sqinlik qiladi, qishloq xо‘jalik hayvonlarining, ayrim hollarda esa insonning ham hayotiga jiddiy xavf tug‘diradi. Hisoblashlar shuni kо‘rsatadiki, oxiri 30-40 yil ichida ayrim xо‘jaliklarda jarlar ikki baravar kengaygan. Masalan, Toshkent viloyati Kalenin rayonidagi Qoraqamish va Bо‘zsuv jarining bir qismi 1932 yilda 128,4 gektar maydonni egallagan bо‘lsa, u 1958 yilga kelib о‘z о‘zanini 235,6 gektarga kengaytirgan. Demak, qisqa muddatda 117 gektar ekin maydonidan mahrum bо‘lganmiz. Bu jarlarni tekislab, dehqonchilikka yaraydigan holga keltirish uchun juda katta kuch va mablag‘ sarflashga tо‘g‘ri keladi, shunda ham tuproqning unumdorligi asl holiga qaytmaydi. Shuning uchun ham jarlarning paydo bо‘lishi va kengayish sabablarini aniqlash va bartaraf qilish xalq xо‘jaligi nuqtai nazaridan katta ahamiyatga egadir. Jarlar tarqalgan hududlardagi qishloq xо‘jalik xodimlari oldida turgan asosiy vazifalardan biri-jarlarning kengayishiga yо‘l qо‘ymaslik va ikkinchisi paydo bо‘lgan jarlarni tekislab qishloq xо‘jalik oborotiga kiritishdir. Sug‘orib dehqonchilik qilinadigan rayonlarda jarlar asosan oqova suvlarini notо‘g‘ri tashlash natijasida paydo bо‘ladi. Ekin maydonlaridan biror chuqurlikka oqib tushayotgan suv sharsharaga aylanib jarlik hosil qiladi, jarlikka oqib tushganida esa uni о‘yib kengaytirib yuboradi. Chunki suv tuproqqa va ona jinsga sekin-asta singiganligidan tuproqning namlik darajasi tobora ortadi. Namlik tuproq og‘irligiga nisbatan 30-32 protsentga yetganda tuproq va ona jins turg‘unligini yо‘qotib, qulab tushadi. Birinchi navbatda ona jins qulab tushadi, qulagan jins о‘rnida bо‘shliq hosil bо‘ladi. Qulash sekinlik bilan yuqoriga qarab davom

etaveradi. Tuproqning ildiz va chirindiga boy ustki qatlami ma’lum vaqtgacha jar tepasida osilib turadi. Qishloq xо‘jalik hayvonlariga, ayrim vaqtda inson hayotiga xavf tug‘diruvchi vaqt ham xuddi ana shudir, chunki tekislikka о‘xshab, ustida о‘tlar о‘sib turgan bunday yerga qadam qо‘ygan odam yoki hayvon о‘zini jar tubida kо‘radi. Bunday yer hech kim bosmagan taqdirda ham namlik oshib borishi natijasida о‘z og‘irligi bilan jar tagiga qulab tushadi. Qulagan tuproqni suv oqizib ketadi. Jarlar shu tariqa ekin maydonlari hisobiga kengaya beradi. Aytib о‘tganimizdek, oldin ona jins о‘piriladi, ildiz va chirindiga boy bо‘lgan tuproq qatlami esa eng oxirda qulab, serhosil ekin maydonlarining qishloq xо‘jaligiga yaroqsiz holga kelib qolishiga sabab bо‘ladi. Jarlarning kengayish tezligi yerning relyefiga, tuproq va ona jinsning mustahkamligiga, tashlanayotgan suvning oz-kо‘pligiga va tashlanish vaqtiga qarab turlicha bо‘ladi. Moskvalik olim, qishloq xо‘jalik fanlari doktori, professor M.N.Zaslavskiyning fikricha, jarlarning kengayish tezligi yiliga 5 metrdan oshib ketsa, bu halokatli hisoblanadi. Respublikamizning sug‘orish dehqonchilik qilinadigan rayonlarida jarlarning kengayishi yiliga 4-6 metrdan 10-15 metrgacha boradi. Kollektorlarning jarlarga aylanish hollari Sirdaryo, Andijon, Farg‘ona va boshqa oblastlarda ham kо‘plab uchraydi. Yemirilish tezligi kо‘pchilik joylarda yiliga 20-30 m va bundan ham oshib ketmoqda. Buning asosiy sababi yangi yerlarni о‘zlashtirish loyihalarini yerlarning relyefini va tuproq xususiyatlarni tо‘liq hisobga olmaslikdir. Jarlar asosan yeri past-baland bо‘lgan viloyat larda uchraydi. Samarqand, Qashqadaryo viloyatida, Farg‘ona vodiysida jarlar tо‘xtovsiz paydo bо‘lmoqda. Notо‘g‘ri tashlangan oqova suvlar ekin maydonlarini ishdan chiqarmoqda. Yer sharining aylanish qonuniga asosan, shimoliy yarim shardagi daryolar kо‘pincha о‘zining о‘ng sohlini yemiradi.. Shunday yerlar ehtiyotlik bilan sug‘orilmasa, serhosil ekin maydonlari о‘rniga jarlar paydo bо‘ladi. Ona jins lyoss bо‘lgan yerlardagi jarlarda kо‘pincha tik lyoss ustunlari uchrab turadi. Bu ustunlarning ba’zilarida hatto ustki tuproq qatlami ham saqlanib qolgan bо‘ladi. Jarlar tufayli ekin maydonlari kamayib ketadi; bundan tashqari,

jarliklar qancha kо‘p bо‘lsa, ularning tik devorlaridan siljib tushayotgan suv shuncha kо‘p bо‘g‘lanadi, oqibat natijada jar atrofidagi tuproqlarning nami qurib, bu yerlarda о‘simliklarning о‘sishi va rivojlanishi yomonlashadi. Shu sababli jar yaqinidagi dalalardan 3-5 sentner kamroq hosil olinadi. Ekin maydonlari о‘rnida jarliklar hosil bо‘lishining oldini olish uchun tashlandiq va oqova suvlarni jarliklarga tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri tashlab yubormasdan, jarlar atrofiga suv yig‘uvchi marzalar qilish, yig‘ilgan suvni jarga novlar, temir yoki asbotsement quvurlar orqali tashlash zarur. О‘zbekiston Qishloq xо‘jalik ministrligining “Tuproqni suv va shamol eroziyasidan saqlash tо‘g‘risida” gi qо‘llanmasida kо‘rsatilishcha, jarlar atrofida eni 10 m keladigan himoya zonasi qoldirilishi va bu zona mutlaqo haydalmasligi lozim. Jarlar atrofida suv yig‘uvchi marzalar hosil bо‘lishi uchun jarning о‘ng qirg‘og‘ini (jar boshidan 8-10 m masofada) suv oqimiga teskari yо‘nalishda, chap qirg‘og‘ini esa suv oqimi yо‘nalishida 4 korpusli plugda ikki marta haydash kerak. Haydalgan yerlarning marzasi plantaj plug bilan tо‘g‘irlanadi. Dalaning eng nishab yeriga suv tashlovchi nov yoki quvurlar yotqiziladi. Nov (quvur)ning boshi marza tagidan 5-10 sm pastroq bо‘lishi shart, aks holda marza loyqa tagida qolib ketadi. Nov (quvur) ning ikkinchi tomoni uning bosh tomonidan 1 m past bо‘lishi va jar ustida erkin osilib turishi lozi, shunda suv uzoqqa otilib tushadi. Suvning nov (quvur) tagidan sizib о‘tishga yо‘l qо‘ymaslik kerak, aks holda quvurning о‘zi jarga qulab ketadi. Nov (quvur) tagidan suv sizmasligi uchun nov (quvur) yotqiziladigan xandaqning eni nov (quvur) ning diametridan 3 baravar kattaroq bо‘lishi, bosilgan tuproq yaxshilab shibbalanishi lozim. Agar solinayotgan tuproq juda quruq bо‘lsa, suv purkab namlash lozim. Inshootning bosh tomonini betonlash maqsadga muvofiqdir. Yana shunga ahamiyat berish kerakki, quvur yoki beton novning diametri 250 mm dan kichik bо‘lmasin. Quvur va novga xas-chо‘p tiqilib qolishga yо‘l qо‘ymaslik kerak. Hosil bо‘lgan jarlarni tekislab qishloq xо‘jalik oborotiga kiritish ham davlat ahamiyatiga ega vazifadir. Jarlar tekislangandan keyin bu yerlarga tok va meva daraxtlari ekish maqsadga muvofiq bо‘ladi. Tekislangan jarlar qayta

yemirilmasligi uchun jarning boshlanish qismi puxta mahkalanishi va oqova suvlari inshootlar orqaligini tashlanishi shart. Organik va mineral о‘g‘itlarni birinchi navbatda ustki unumdor qatlami surilgan yerlarga har gektariga 20-25 tonna miqdorida solish, keyin yerni sifatli qilib haydab, kuzgi don ekish lozim. Kelgusi yili g‘alla hosili yig‘ib-terib olingandan keyin dala yana bir marta kо‘zdan kechiriladi. Agar u yer bu yerda о‘pirilgan joylar uchrasa, ular yana tekislanib, haydaladi. Haydalgan yerlarga g‘alla bilan beda yoki makkajо‘xori bilan beda aralashtirib ekiladi. Kelgusi yili makkajо‘xori yoki g‘alla yig‘ishtirib olinib, bedazor 3 yillgacha buzilmaydi. Beda ekilgan yerning strukturasi yaxshilanib, unumdorligi ortadi. Yerni tо‘g‘ri sug‘orib, tuproqni suvga qondirgan dehqonning har doim el- yurt oldida yuzi yorug‘ bо‘ladi. Tuproqqa egasizlarcha munosabatda bо‘lish, yerni beparvolik bilan sug‘orish, suvni jilovlamay, о‘z ixtiyoriga qо‘yib yuborish qishloq xо‘jaligiga ofat keltiradi, shuni aslo esdan chiqarmaslik kerak. Tabiatda rо‘y beradigan hodisalarning inson irodasiga bо‘ysunmay, katta talafotlarga sabab bо‘ladiganlari ham bor. Respublikamiz hududi da ham vaqti- vaqti bilan sel va toshqinlar bо‘lib turuadi; sel va toshqin ekin maydonlarini payhon, qishloqlarni vayron qiladi, kо‘prik va yо‘llarni buzib ketadi. Shuning uchun ham bu hodisaning qachon va qay tariqa rо‘y berishini oldinday aytib berish, ya’ni prognozlash katta amaliy ahamiyatga ega. Kо‘pincha sel va toshqinlar tog‘li va tog‘ oldi rayonlarida bо‘ladi. Selning eng kо‘p bо‘ladigan joyi Farg‘ona vodiysi, ayniqsa Namangan oblastidir. Toshqinlar esa kо‘proq Namangan, Farg‘ona, Toshkent, Surxondaryo va ba’zi bir boshqa oblastlarda bо‘lib turadi. Hozirgi vaqtda olimlarimiz sel va toshqinning bо‘lish vaqtini ancha aytib bermoqdalar. Toshqin qanday sodir bо‘ladi? Kо‘klam salqin kelganida tog‘dagi qorlar juda sekinlik bilan eriydi. Yoz boshida ob-havo birdaniga isib ketsa, qor va muzlar juda tez eriy boshlaydi. Toshqin ham xuddi shunday boshlanadi. Shuning uchun ham hukumatimiz “Tuproqni suv va shamol eroziyasidan saqlash haqida” qaror qabul qildilar. Shu qarorga muvofiq, sel kelish xavfi bor yerlar tekshirilib, selga qarshi inshootlar qurildi. Lekin bu inshootlar hamma yerda

ham birday sifatli qurilgan deb bо‘lmaydi. Tabiiy ofatlarning oldini olish irrigatsiya va melioratsiya ishlarining sifatiga bog‘liq. Irrigatsiya va melioratsiya ishlarini tо‘g‘ri va sifatli bajarish, tuproq eroziyasini keltirib chiqaruvchi barcha sabablarni bartaraf qilish, shu bilan farovon hayot manbai bо‘lmish yerga yetadigan zararning oldini olish daturxonlarimiz tо‘kinligining garovidir. Tuproqni muhofaza qilishda eng muhim vazifa-eroziyaning oldini olishdir. Chunki eroziya unumdor yerlarni qishloq xо‘jalik oborotidan chiqaradi. Suv eroziyasi tarqalgan rayonlarda quyidagi tadbirlarni amalga oshirish kerak: 1. Tashkiliy xо‘jalik tadbirlari, bunda har bir xо‘jalik о‘zining tabiiy sharoitlarini hisobga olib, xо‘jaligini ixtisoslashtirish kerak. Relyefi uydim-chuqur, sertepa va suv eroziyasiga qarshi tadbirlar qurilmagan joylarda har yili haydab ekin ekmaydigan sohalarni rivojlantirish kо‘p yillik ekinlar ekish, bog‘dorchilik, uzumchilik va boshqalar bilan shug‘ullanish kerak. Suv eroziyasi intensiv bо‘lgan joylarda о‘t dalali almashlab ekishni joriy qilish zarur. Bunda tuproq yuvila boshlagan dalaga kо‘p yillik yem-xashak ekinlari, xususan beda ekilsa, tuproq yuvilishiga barham beriladi. Yonbag‘irlari tikroq yerlarni kо‘ndalangiga haydash, kо‘p yillik ekin ekish yaxshi natija beradi. Bunda qiyaligi 5-10 0 bо‘lgan yerlarda yonbag‘ir kо‘ndalang haydalsa yog‘in suvlari jо‘yak hosil qila olmaydi. Yonbag‘irlarning qiyaligi 10-15 0 tik bо‘lgan yerlarni har yili ham daydayvermasdan kо‘p yillik yem-hashak о‘tlari ekish yoki supalar olib mevali daraxtlar о‘tkazish va tokzorlar barpo qilish kerak. Bunday ishlar hozir О‘zbekistonda keng kо‘lamda amalga oshirilmoqda. Dalalarga ishlov berganda va haydalganda suv eroziyasi natijasida vujudga kelgan kichik jarlar, jо‘yaklar, chuqurchalar va yuvilgan yerlar tekislanib, tо‘ldirilishi, ularning kattalashuviga yо‘l qо‘yilmasligi kerak. Tashkiliy xо‘jalik tadbirlaridan yana biri yо‘l qurilishida eroziyaga qarshi ishlarni amalga oshirish, yо‘l bо‘ylab suvlarni oqib ketishi uchun ariqlar qazish, yо‘l chekkalariga daraxtlar ekish va boshqalardir. Shuningdek, hovuz, tо‘g‘on, suv ombori, kanal qurilishlarida ham suv eroziyasiga qrshi kurash ishlari olib borish

zarur. Shu maqsadda ularning chekkalariga daraxtlar ekish, damba tо‘g‘on uchun olingan grunt о‘rnini darhol tekislab, tо‘ldirish va u yerlarga ham daraxtlar ekish kerak. Aks holda yog‘in suvlari natijasida asta-sekin eroziya boshlanadi. Suv eroziyasiga qarshi kurashishda kichik jarlarni, chuqurchalarni buldozer, greyderlar yordamida tо‘ldirib tekislash va daraxt о‘tkazish ham yaxshi natija bermoqda. 2. Agrotexnika tadbirlari suv eroziyasiga qarshi kurashda eng muhim tadbirlardan biridir. Bunda yer yuzasida paydo bо‘ladigan suvlar qor va yomg‘ir jala suvlarining oqim vujudga keltirishga yо‘l qо‘ymaslik uchun ilg‘or agrotexnika usullariga amal qilib, yerni chuqur ag‘darib haydash zarur. Yerlar bunday usulda haydalsa, suvlar ushlanib qolib, nam tuproqqa о‘tadi va uzoq vaqt saqlanadi. 3. О‘rmon melioratsiyasi tadbirlari suv eroziyasining oldini olish va unga qarshi kurashda muhim omil hisoblanadi. Chunki eroziya vujudga kelayotgan yerlarga daraxtlar ekish yaxshi natija beradi. Eroziya tarqalgan joylarda о‘rmonzorlar tashkil qilishning quyidagi usullari mavjud: ixota daraxtzorlari, suv va namni tartibga soluvchi о‘rmonzorlarni, yо‘llar, kanallar, jar, soylar tepasidagi о‘rmonzorlar, tutash о‘rmonzorlar va boshqalar. Ixota daraxtzorlari ekinlar ekiladigan zona atrofidan shu zona ichidagi tuproq tarkibidagi namni uzoq vaqt saqlash va shamol kuchini kesish uchun tashkil etiladi. Suv va namni tartibga soluvchi о‘rmonzorlar tog‘ yonbag‘irlarida tashkil etiladi: bundan asosiy maqsad qor, yomg‘ir va jala suvlarining kuchini kesish va tuproqda kо‘proq nam ushlab qolib, suv eroziyasiga yо‘l qо‘yilmaslikdir. Yо‘llar, kanallar va soylar chekkalariga yoki endigina paydo bо‘lgan chuqurchalar chetlariga, ularning yanada о‘sib kengayib ketmasligi uchun daraxtlar hamda kо‘p yillik yem-hashak ekinlari ekish yaxshi natija beradi. Nihoyat, suv eroziyasi kuchli jarlar, soylar kо‘p bо‘lgan yerlarda ulargi qarshi kurashish uchun tutash о‘rmonzorlar tashkil etish yaxsh samara beradi. 4. Suv eroziyasiga qarshi kurashda agrotexnika tadbirlari ham katta rol о‘ynaydi. Gidrotexnika tadbirlariga quyidagilar kiradi: qirg‘og‘ini yuvadigan daryo bо‘ylarida damba va kо‘tamalar, jar bо‘lgan yerlar suv ushlagich kо‘tarmalar jarga

suv tushirmaydigan ariqlar qazish, suvda tez yuviladigan yumshoq, yengil tuproqli joylarda ariq о‘rniga temir beton latoklar, jarlardan va soyliklarda suv oqimini tо‘sib qoluvchi tо‘g‘onlar qurilish selga qarshi kurashish uchun quruq hovuz va suv omborlari barpo etish, tog‘ yonbag‘irlarida yog‘inlardan jalalardan vujudga keladigan suv eroziyasiga yо‘l qо‘ymaslik uchun zinapoyasimon ariqlar qazish va hokazo. Yuqorida aytib о‘tilgan gidrotenika tadbirlarini amalga oshirish bilan suv eroziyasining oldini olish uni tо‘xtatish mumkin. 5. Sug‘oriladigan zonalarda irrigatsiya eroziyasiga qarshi kurashish zarur. Buning uchun ekinlarni sug‘orish normasiga va texnikasiga qat’iy rioya qilish, sug‘orishning eng foydali usullaridan foydalanish kerak. Shamol eroziyasiga qarshi kurashish yо‘llari xilma-xildir. Ularning eng muhimlari shamolning esish yо‘lini, kuchini susaytirish maqsadida ixota daraxtzorlari barpo etish, turli о‘simliklar ekib shamol yо‘liga tо‘siq hosil qilish, almashlab ekish, yerni chuqur haydash, tuproqni о‘g‘itlab, strukturasini yaxshilash va boshqalardir. Shamol eroziyasiga qarshi kurashda ixota daraxtzorlarning roli juda katta. Ixota о‘rmon polosalari shamol kuchini pasaytiradi, tuproqda namni qurib ketishidan saqlaydi, issiq, quruq shamollarning yо‘lini tusib, ularni о‘zidan salqin qilib о‘tkazadi. Natijada garimselning kuchi pasayadi. Vohalarni qum bosishdan saqlashda ham ixota daraxtzorlarning roli katta. Jumladan A.I.Molchanovaning ma’lumotiga kо‘ra, О‘zbekiston sharoitida balandligi 6-8 metr bо‘lgan ixota polosasi 60-80 metrdan 200-250 metr yerni shamol eroziyasidan saqlaydi. Shamol eroziyasi kuchli bо‘lgan ba’zi yerlarda bir ixota polosasi bilan ikkinchi polosasi о‘rtasida qо‘shimcha tо‘siq sifatida kulislardan foydalanish yaxshi natija beradi. Kulis-asosiy ekinlar orasida kengligi 2-4 m qilib baland qoyali (kо‘ngaboqar, makkajо‘xori, jо‘xori) va boshqa о‘simliklar ekilib shamol tо‘suvchi tо‘siqlar hosil qilishdir. Almashlab ekish usuli shamol eroziyasiga qarshi kurashda va eroziyaga uchragan tuproqning unumdorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Shu sababli bu usuldan О‘zbekistonda, Qashqadaryoda keng foydalanilmoqda. Almashlab

ekish tufayli tuproqda chirindi, azot miqdori ortib unumdorlik ortadi. Shuningdek tuproqning fizikaviy va ximiyaviy xossalari yaxshilanadi, natijada eroziyaga chidamli bо‘ladi. О‘zbekistonda paxta dalalari bedapoya bilan har 3 yilda almashlab turiladi. Natijada uch yil bedapoya bо‘lgan yerni haydab chigit ekilsa hosildorlik 36% ortadi. О‘zbekiston tuproqshunoslarning bergan ma’lumotlariga kо‘ra, eroziyaga uchragan tuproqqa beda ekib, uch yildan sо‘ng chigit ekkanda hosildorlik har gektardan 5 sentr ortgan. Tuproqni shamol eroziyasidan saqlashda yerlarni chuqur haydash muhim tadbirlardan biridir. Bunda nam tuproqda yaxshi saqlanadi: о‘simliklarning ildizi chuqur taraladi. Ildiz oziqlanadigan maydon kengayadi, uning о‘sishi va rivojlanishi yaxshilanadi. Natijada tuproqning ustki qismi о‘simlik bilan qoplanib, shamol eroziyasi rо‘y bermaydi. Tuproqni chuqur, ag‘darib haydalgan yerlarda oddiy usullar bilan haydalgan joyga nisbatan nam yaxshi saqlanib, uning miqdori 3-3,5 marta oshadi. Natijada tuproqning ustki qismi о‘simlik bilan qoplanib, shamol eroziyasi rо‘y bermaydi. Qumoq va qum tuproqlarda shamol eroziyasiga yо‘l qо‘ymaslik uchun kо‘p yillik ekin ekilib bir dala bilan ikkinchi dala orasida bо‘z yer qoldirish yoki shamolning yо‘nalishiga kо‘ndalang (perpendikulyar) ravishda ag‘darib haydash yaxshi natija beradi. Shamol eroziyasiga qarshi kurashishning yana bir chorasi, tuproq strukturasini yaxshilashdir. Tuproq strukturasi qancha yaxshi bо‘lsa shamol eroziyasiga shunchalik chidamli bо‘ladi. Tuproq strukturasini yaxshilashda almashlab ekish, о‘g‘itlash, chuqur ag‘darib haydashdan tashqari, sо‘ngi yillarda polemirlardan ham foydalanilmoqda. Shamol eroziyasiga qarshi kurashda tabiiy о‘g‘itning roli ham katta. Chunki gо‘ng yengil tuproqlarda tuproq zarrachalarni bir-biri bilan yopishtirib turadi: gо‘ngning suv tutgan qobiliyati ham yaxshi. Demak, tuproqqa gо‘ng solinsa, uning namligi oshadi, о‘simliklar undan kerakli oziq oladi va tez о‘sadi. Natijada tuproq unumdorligi oshib, deflyatsiyaga chidamli bо‘ladi. Tuproq eroziyasining oldini olishda va tuproq unumdorligini oshirishda mineral о‘g‘itlarning ham roli katta. Shamol eroziyasiga qarshi kurashda kо‘chma

qumlarni mustahkamlash juda katta ahamiyatga ega. Qumlar tabiiy faktorlar va insonning xо‘jalik faoliyati tufayli kо‘chma qumlarga aylanadi. Kо‘chma qumlarni shamol eroziyasidan saqlab mustahkamlashning bir necha usuli bor. Bularda eng muhimlari mexanik tо‘siqlar, bitumizatsiya, tut, daraxtlar ekish va boshqalardir. Shamol ta’sirida qum kо‘chib yerlarni, ekin dalalarni bosib ketadi, shunday yerlarda va umuman kо‘chma qumni mustahkamlashda mexanik tо‘siqdan foydalaniladi. Bunda har bir 8-20 metrdan sо‘ng turli xil shox-shabba yoki qamishlardan chavralar yasaladi, chavralar shamol kuchini susaytiradi va qumni mustahkamlaydi. Shamol eroziyasiga qarshi kurashda va qumlarni mustahkamlashda qum ustiga neft mahsulotlari sepib, yupqa parda hosil qilish juda yaxshi samara beradi. Bunda 1 m 3 yerga 150-160 gr neft mahsulotlari sepiladi. Natijada sekundiga 30 m tezlikda esadigan shamol ham uni qо‘zg‘ita olmaydi. Buning ustiga hosil bо‘lgan pardaning ostida kondensatsiyalangan nam (bug‘lar) ьо‘planib qoladi va qumda о‘sadigan о‘simliklarga qulay sharoit vududga keladi. Ochiq qumga sepilgan har xil о‘simliklar urug‘ini shamol qum bilan birga uchirib ketishi mumkin, neft qoldig‘ini hosil qilingan parda ostidagi urug‘ni esa shamol qо‘zg‘ata olmaydi. Buning ustiga hosil bо‘lgan pardaning ostiga kondensatsiyalangan nam bug‘lar tо‘planib qoladi va qumda о‘sadigan о‘simliklar uchun qulay sharoit vujudga keladi. Ochiq qumga sepilgan har xil о‘simliklar urug‘ini shamol qum bilan birga uchirib ketishi mumkin, neft qoldig‘idan hosil qilingan parda ostidagi urug‘ni esa shamol qо‘zg‘ata olmaydi. Sepilgan о‘simlik urug‘lari ma’lum bir vaqtdan sо‘ng о‘sib chiqib kо‘chma qumni qoplab oladi va mustahkamlaydi. Kо‘chma qumlarni tо‘xtatishda shuningdek har xil preparatlardan foydalanish yaxshi natija bermoqda. Ular kо‘chma qum ustiga sepilgan qumda nam miqdori ortadi, о‘simliklarning yaxshi о‘sishi uchun qulay sharoit yaratiladi. Kо‘chma qumlarni mustahkamlashda va shamol eroziyasiga qarshi kurashda qum ustiga samolyotda har xil о‘simliklar urug‘ini sepib fitolimeratsiyalash juda muhim rol о‘ynaydi. Kо‘chma qumlarni yuqorida kо‘rib о‘tilgan usullar yordamida

mustahkamlanganda qum kо‘chmaydigan bо‘lishi bilan birga, chо‘lda yaylov sifati yaxshilanadi, о‘rmonzorlar maydoni kengayadi va natijada qumli chо‘ldan xalq xо‘jaligida yaxshi foydalanish uchun sharoit vujudga keladi. II. BOB. QASHQADARYONING SUG‘ORILADIGAN HUDUDLARIDA TUPROQ EROZIYASI VA UNI OLDINI OLISH TADBIRLARI 2.1. Sug‘oriladigan dehqonchilik zonalarida tабиий географик жараёнлар Табиий географик жараёнлар деб географик қобиқда ёки унинг айрим қисмларида рўй бериб , унда миқдор ҳамда сифат ўзгаришларга олиб келувчи жараёнларга айтилади . Viloyatimizda қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига табиий географик жараёнлардан сув эрозияси , шамол эрозияси , гравитацион процесс лар , сел ҳодисалари , лойқа босиши , ботқоқланиш , шўр босиш , қатқалоқ ҳосил бўлиши ҳодисалари энг кўп салбий таъсир кўрсатади . Бундай ҳодисаларнинг олдини олиш ва уларга қарши курашиш табиатни муҳофаза қилиш ва ер ресурсларидан oqilona фойдаланишда муҳим ўрин тутади . Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш учун зарарли бўлган табиий географик жараёнларга қарши самарали кураш олиб бориш учун уларни комплекс ўрганиш лозим . Афсуски , шу вақтгача viloyatimiz ҳудудида табиий географик жараёнларни комплекс ўрганиш билан шуғулланилмаяпти . Табиий географик жараёнлар уларга сабаб бўлувчи омилларнинг муайян нисбатида рўй беради . чунончи , тупроқ ва тоғ жинсларининг оқар сувлар таъсирида ювилиши учун ер юзаси маълум даражада қия бўлиши , юмшоқроқ жинсларнинг мавжуд бўлиши , ва жинсларни оқизаоладиган оқар сувларнинг мавжудлиги шарт . Булардан биронтаси бўлмаса , тупроқ ва жинслар ювилмайди . Лекин булардан бошқа ҳам жуда кўп табиий омиллар борки , улар табиий географик жараёнларнинг пайдо бўлиши , ривожланиши , тақалишида жуда катта роль уйнади . Республикамизда қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришига таъсир кўрсатувчи омилларни беш гуруҳга ажратиш мумкин : 1) геоморфологик омиллар : Буларга рельеф тузилиши , нишаблик баландликлар , ёнбағирлар экспозицияси , ( яъни қайси томонга қараганлиги киради ; 2) литоген омиллар улар жойнинг геологик тузилиши ва тоғ жинсларининг литологик таркибидан иборат ; 3) гидроиқлимий омиллар : Булар ўз ичига иқлим , ер усти ва ер ости сувларини олади ; 4) биоген омиллар , буларга ўсимлик қоплами , тупроқлар ва ҳайвонот дунёси киради ва 5) антропоген омиллар , яъни инсоннинг хўжалик фаолияти . Бу омиллар орасида баъзи бирлари асосий , ҳал қилувчи омиллар , бошқалари иккинчи даражали омиллардир . Асосий омиллар табиий географик жараёнларнинг вужудга келишига сабабчи бўлади , иккинчи

даражали омиллар эса уларнинг рўй бериш суръатини белгилайди , яъни секинлатади ёки тезлаштиради . Масалан , viloyatning тоғли ерлар i да ва тоғолди қия текисликларида рельеф ва ёнбағирларнинг қиялиги ернинг юза қисмида тарқалган жинслар , ёғин миқдори ва унинг фасллари бўйича тақсимланиши тупроқнинг ва тупроқ ости жинсларининг ювилишига сабаб бўлади . Ўсимликлар , уларнинг зичлиги , тупроқ хусусиятлари , жониворлар тупроқларнинг ювилишини секинлаштиради ёки тезлаштиради . Сурилмаларнинг рўй беришида эса тоғ жинсларининг таркиби ва ётиш ҳолати , ёнбағирларнинг қиялиги , ер ости сувлари асосий роль ўйнайди . Ёнбағирлар экспозицияси , ўсимлик қоплами иккинчи даражали омиллар бўлиб , сурилиш ҳодисасини тезлаштириши ёки секинлаштириши мумкин . Табиий географик жараёнларнинг қишлоқ хўжалигига таъсири уларнинг рўй бериш суръатига , доимий ёки вақт - вақти билан бўлишига , катта ёки кичик майдонда рўй беришига , йўналишига боғлиқ . Табиий географик жараёнларнинг бу хусусиятлари йил фаслларига қараб ўзгариб туради . Рельефнинг турли шаклларига тоғларга , адирлар , тоғолди қия текисликлари , дарё террасалари , текисликлар ва қирларга , дарёлар дельталари ва қия текисликларга турли хил табиий географик жараёнлар хосдир . Тоғларда қурумлар ҳосил бўлиши , сурилма ҳодисалари , тупроқ ва тупроқ ости жинсларининг ювилиши , лёсс ва лёссимон гил , қумоқ жинслардан ташкил топган тоғолди қия текисликларида тупроқ ювилиши , жарлар ҳосил бўлиши , грунтнинг чўкиши ҳодисалари , дарёлар водийлари ва юқори террасаларида сел оқимлари келтирмаларининг тўпланиши , суғорма эрозия , пастки террасалар , ботиқ , пасткам ерларни лойқа босиши , текислик ерларда тупроқни шўр босиши , қўриқ ерларда қум тузиши каби ҳодисалар рўй беради . Гидроиқлимий омиллар иқлим , айниқса , ҳароратнинг кескин ўзгариб туриши , ёғинлар миқдори , уларнинг фаслий тақсимланиши ва интенсивлиги , оқин сувлари , ер ости сувлари , тупроқ ювилиши , жарлар ҳосил бўлиши , сурилма ҳодисалари ва ботқоқ босишининг интенсивлигини белгилайди . Viloyati миз иқлими учун кескин континенталлик қишнинг қисқа бўлиши ва беқарорлиги , ёзнинг узоқ давом этиши ва иссиқлиги , текисликдан тоғларга томон қурғоқчилик , камайиб , ёғин миқдорининг ошиб бориши хосдир . Ўртача йиллик ёғин миқдори Qarshida 187 мм дан тоғларда Hazrati Bashirda 1108 мм гача боради , ёғин ойлар бўйича жуда нотекис тақсимланган Энг кўп ёғин текисликларда март ойига , тоғ этакларида ва тоғларда апрель - майга тўғри келади . Ёз ойларида йиллик ёғин миқдорининг атиги 2-2,5% и тушади . Ёғин миқдорининг бундай нотекис тақсимланиши баҳор ойларида тупроқ ювилиши , жарлар ҳосил бўлишининг кучайишига , ёзда эса секинлашиб қолиши ва тўхташига сабаб бўлади . Бироқ текисликларда yog’ иннинг жуда камлиги , бунинг устига ёз ойларида деярли ё g’ маслиги , тупроқдан намнинг кўп буғланиши тупроқларни шўр босишини кучайтиради . Ҳаво ҳароратининг сутка ва йил давомида кескин ўзгариб туриши нурашни кучайтириб , тоғолди районла :

рида сел оқимининг ҳосил бўлишига ёрдам беради . Биоген омиллар ўсимлик қоплами , тупроқлар ва ҳайвонот дунёси табиий географик жараёнларнинг асосан суръатини белгилайди . Бу омиллар табиий жараёнларнинг ривожланишига биргаликда таъсир кўрсатади . Биоген омиллар орасида ўсимликларнинг роли айниқса катта . Тоғларда ва тоғолди текисликларида тупроқ ювилиши , чўлларда шамол дефляциясининг интенсивлиги ўсимлик қопламининг қалинлигига боғлиқ . Шу сабабли бундай жараёнлар ўсимлик қоплами ёрдамида бошқарилади . Табиатдан фойдаланишда , яъни янги ерларни ўзлаштиришда , ишлаб чиқариш объектларини қуришда , қурғоқчил ерларни суғоришда ва бошқаларда табиий омиллар нисбати ва улар ўртасидаги мувозанат бузилади . Бунинг оқибатида баъзи бир хил жараёнлар кучайиб , бошқа хиллари заифлашади . Баъзан қишлоқ хўжалиги учун салбий таъсир этувчи жараёнлар кучайиб кетиши мумкин . Шунинг учун табиатга ҳар қандай таъсир кўрсатишдан олдин табиий географик жараёнларга таъсир кўрсатувчи ҳамма омилларни ва таъсир кўрсатилгандан кейин қандай ўзгаришлар бўлиши мумкин . лигини ҳисобга олмоқ керак . Табиий жараёнларни бошқариш учун уларни ҳаракатга келтирувчи кучларни , яъни уларнинг пайдо бўлиши ва ривожланишига сабаб бўлувчи омилларни аниқлаб олиш керак Бундай омиллар турли жараёнлар учун бошқа - бошқа бўлади . Qashqadaryoda табиий шароит биринчи галда рельеф , тоғ жинслари ва иқлим шароити текисликлардан тоғларга томон ўзгариб борганлиги сабабли табиий географик жараёнлар , уларнинг интенсивлиги ва фаслийлик хусусиятлари ҳам текисликдан тоғларга томон ўзгаради . Ҳар - хил катталикдаги қум зарраларининг учиши шамолнинг кучига боғлиқ , албатта . Буни qu йидаги жадвалдан кўриш мумкин . 1 . 1 жадвал Viloyatning текислик қисмида тарқалган асосий тупроқ типларининг механик таркиби шамол тупроқни учириши учун қулай . Масалан, чўлларнинг бўз-қўнгир тупроқларида диаметри 0,25 мм дан кичик бўлган зарралар тупроқнинг юқориги 10 см қалинликдаги қисмида 70% дан 95% гача ташкил этса, чўлларнинг қумли тупроқларида 80% ни, тақир тупроқларда 98% ни, воҳа тупроқларида 95 98% ни ташкил этади. Тупроқ заррачаларининг ярмидан ортиғи 0,1 мм дан кичик заррачалардир. Бинобарин, бу тупроқлар ҳайдаб қуйилган ва қуруқ бўлса кучсиз (тезлиги 1,5 2 м/сек) шамоллар ҳам учириши мумкин. Тупроқни шамол учириб тўзитиши чўллардаги қудуқлар атрофида айниқса кучли бўлади. Чунки қудуқларга турли томондан чорва моллари кўплаб ҳайдаб келиниши натижасида улар атрофидаги ўсимлик қоплами бутунлай пайҳон қилинади. Салгина шамол бўлиши билан қудуқлар атрофида қуруқ тупроқ уча бошлайди. 2-жадвал Лёсс устида ҳосил бўлган бўз тупроқларни шамол учириши ҳодисаси тоғолди қия текисликлари учун айниқса хосдир. Баҳорикор ерларда июнь,

июль, август ойларида тупроқ қуруқ бўлганлиги сабабли шамол тезлиги секундига 12-15 м га етганда ҳаммаёқни чанг босиб кетади. Тупроқларнинг катта майдонларда шамол учириши ва чанг бўронларини Фарғона водийсининг марказий ва ғарбий қисмларида, Зарафшон водийсида, Мирзачўл, Далварзин чўли, Бухоро воҳаси, Қашқадарё ва Сурхондарё водийларининг кўп ерларида учратиш мумкин. Ayniqsa Qashqadaryoda garmsel , afg ’ on shamollarining bo ’ lib turishi oqibatida тупроқнинг майда зарраларини учири b ketadi va тупроқ ҳосилдорлиги камаяди, тупроқ қатлами юпкалашади; шағал жинслар тупроқ юзасига чиқиб қолади. Бундай ерларни ўзлаштириш қийин бўлади. Тўзима қумларни тўла мустаҳкамлаш учун юлғун ёки янтоқ экиш керак қум жуда ҳаракатчан ерларда механик йўл билан мустаҳкамланади. Механик тўсиқлар орасидаги масофа қум доналарининг йириклиги, тўсиқнинг баландлиги, шамолнинг кучи, қумнинг намланкшини ҳисобга олиб белгиланади. Қадимда суғорилган ва кейинчалик қум босиб кетган ерларни қумдан тозалаш учун механик тўсиқларни шамол йўналишига кўндаланг қилиб, ҳар 50 - 60 метр ma софага ўрнатилади. Бу тўсиқлар қумга кўмилганда улар устига янги тўсиқ ўрнатилади ва шу тариқа тўсиқлар, ҳудуд қумдан тозалангунча ўрнатила беради. Тўсиқларда тўпланган қум юлғун, саксовул ёки янтоқ экиб маҳкамланади va қумлар орасидаги очилган ерлар ҳайдалиб экила беради. Тупроқнинг ювилиши ёнбағирнинг қиялик даражасига бевосита боғлиқ. T ажриба lardan ma ’ lumki , ёнбағир қиялигинининг 2 баравар ошиши билан ёнбағирдаги оқар сувлар миқдори ҳам икки марта ошади, тупроқнинг ювилиши эса 10 баравар кучаяди. 5-жадвал. Тупроқнинг ювилишига ёнбағирлар экспозицияси катта таъсир кўрсатади. Ўзбекистондаги xususan Qashqadaryoning тоғ ва тоғолди қия текисликларида шимолий ёнбағирларда тупроқ ювилиши жанубий ёнбағирлардагига нисбатан тахминан икки баравар кучсиз бўлади. Бунга сабаб шуки, шимолий ёнбағирлар намроқ бўлиб, ўсимлик қалин ва тупроқ ҳам органик моддаларга бойроқдир. Т. В. Звонкова Жануби-Ғарбий Ўзбекистоннинг тоғлари ва тоғолди районларида тупроқ эрозиясига қарши қуйидаги тадбирларни қўлланишни таклиф қилган. 6- jadval Бу тадбирларга қушимча қилиб, қиялиги 10 - 15% бўлган ерларда кўп йиллик мевали дарахт ва буталарни кўпайтириш кераклигини айтиш кифоя. Тупроқда қатқалоқ ҳосил бўлиши ҳодисасига қарши курашишда энг яхши тадбир тупроққа ўз вақтида ишлов беришдир. Оғир механик таркибли тупроқларда қатқалоқ ҳосил бўлишининг олдини олишда тупроқда органик ўғит солиш ҳам яхши натижа беради. Органик ўғитлар тупроқ структурасини донадор қилиб, агрегатлигини яхшилайди. Тупроқ қатқалоғига қарши курашда далаларга каналларни тозалаганда чиққан жинслар солиш ҳам фойдалидир. Механик таркибига кўра бу жинслар майда қумли, қумоқ бўлиб,

таркибида анчагина миқдорда минерал ва органик моддалар бор (фосфор 0,13%, кальции 2,1%, магний 2,2%, калий 2,54% ва х.к.). Тупроқларни шўр босиши ва ботқоқланиши. Тупроқларни шўр босиши ҳодисаси бир қанча омиллар: нишаби жуда кичик бўлган текис ерларнинг мавжудлиги, ер ости сувларининг муайян даражада минераллашганлиги ва яхши оқмаслиги, яхши капиллярлик хусусиятига эга бўлган гилли, қумоқ, лёсс ва лёссимон жинсларнинг кенг тарқалганлиги, ҳаво ҳароратининг юқори бўлиши, нисбий намликнинг камлиги таъсирида рўй беради. Шўр босиш жараёни кишиларнинг ерга нотўғри ишлов бериши, суғориш нормасининг бузилиши, дренаж тизимларининг етарли эмаслиги ёки ишдан чиқиши натижасида кучаяди. Шўр босган тупроқлар республикамизда текислик.пардаги обикор ерларда, воҳалар атрофида тоғ ва тоғолди ерларда эса рельефнинг ботиқ lik ларида (масалан, Фарғона водийсининг марказий қисмида) кенг тарқалган тупроқларни шўр босиши ҳосилни камайтиради, баъзан эса бутунлай нобуд қилади. Яхши ювилмаган шўр босган тупроқларда пахта ҳосили гектаридан 15ц. дан ошмайди. Республикамиздаги суғориладиган ерларнинг ярмига яқинини турли даражада шўр босган. Шўр босган тупроқлар, айниқса Бухоро, Қоракўл, Хоразм воҳаларида, Шеробод дашти, Марказий Фарғонада, Мирзачўл ва Қарши чўлларининг айрим қисмларида айниқса кенг тарқалган Тупроқни шўр босиши табиатнинг бошқа компонентларига, айниқса ўсимлик қопламига тақъсир кўрсатади. Чўлларнинг воҳаларга чегарадош ерларида воҳалардаги ер ости сувлари сатҳининг кўтарилиши таъсирида шўр босиш тезлашади. Бу ерлар шўри сунъий йўл билан ювилиб турмайди, натижада туз тупроқ юзасида тобора кўп тўплана боради. Бунинг оқибатида шўрга чидамсиз ўсимликлар аста-секин шўра ўсимликлар билан алмашинади ва сийраклашади. Туз тупроқ агрегатларини бўзиб, унинг юзасини юмшатади. Шундан кейин шамол тупроқни учира бошлайди. Шамол учирган тузли чанг воҳаларда экин далаларига тушади. Шамол тупроқни учиришидан рельефда чуқурликлар ҳосил бўлади. Уларда сизот сувлар ер юзасига кўтарилиб, шўр-ботқоқлар пайдо бўлади. Грунт сувларининг тупроқни шўр босишига таъсири уларнинг қандай чуқурликда жойлашганлиги ва минераллашганлик даражасига боғлиқ|. Текисликдаги воҳаларда грунт сувларининг сатҳи одатда 1 м дан 5 м гача чуқурликда жойлашган. Лёсс ва лёссимон жинсларда грунт сувлари капилляр найчалар орқали 3 м чуқурликдан кўтарилиб чиқиши мумкин. Тупроқ юзасидан нам буғланиши грунт сувининг чуқурлигига бевосита боғлиқ. Грунт сувининг сатҳи 1 м. чуқурда бўлганда 3 м. чуқурда тупроқ юзасидан буғланишини камайтиришга қаратилмоғи лозим. Грунт сувлари сатҳини пасайтириш тадбирлари орасида зарур дрснажтармоқлари ҳамда суғорув тизимлари ва суғориладиган далалардан сувнинг ерга шимилишини камайтиришга қаратилган тадбирлар энг муҳим аҳамиятга эгадир. Дренаж тизимининг қайси типини қўллаш ва уларнинг майдон бирлигига нисбатан узунлиги ҳамда чуқурлиги ўзлаштирилаётган жойларнинг гидрогеологик ҳамда мелиоратив шароитига қараб белгиланади.

A йниқса кучли шўрланган тупроқларни ювишда вақтинча (чуқурлиги 1 м. гача) зовурлардан фойдаланиш яхши натижа беради. Очиқ дренаж тизими кўп ерларни банд қилади. Масалан, республикамизда очиқ дренаж тизимлар банд қилган ерлар майдони 150 минг гектарга яқин Шу сабабли жойнинг гидрогеологик ва мелиоратив шароити имкон берган ерларда ёпиқ ҳамда вертикал дренаж тизимларидан фойдаланиб, экин майдонларини қушимча кенгайтириш мумкин. Вертикал дренаж тизимларини тоғ этакларидаги аллювиал жинслардан ташкил топган қия текисликларда қўллаш мумкин. Суғориш режимини тўғри белгилаш ва суғориш техникасини мукаммаллаштириш тупроқларни шўр босишининголдини олиб қолмай экин ҳосилини ҳам оширади. Ерлар тўғри суғорилса сувнинг шимилиши ва тупроқ юзасидан буғланиши камаяди. қайта шўр босишининг олдини олиш учун суғориладиган ерларнини ҳар бир картаси учун вегетация, даврига мос суғориш нормасини белгилаш лозим. Ҳар бир суғориш нормаси тупроқнинг нам сиғими экин тури ҳисобга олиб белгиланади. Суғориш нормасини белгилашда кўп эсадиган шамоллар йўналиши, ҳавонинг нисбий намлик даражаси ҳам ҳисобга олиниши керак. Воҳалар атрофида, чўллардаи шамол кўп эсадиган ерларда суғориш нормаси бир оз оширилади. Кейинги йилларда ирригаторлар ерларни ёмғирлатиб суғориш, тупроқ остидан босим ёрдамида суғориш каби янги усулларни таклиф қилмоқдалар. Бундан ташқари, далаларда дарахт экиш йўли билан грунт сувлари сатини пасайтириш мумкин. Масалан, 1 км масофага бир қатор экилган тол 5 6 ёшга етганда 1 га ердаги рўза сарфлаганча грунт сувини сарфлайди. 1 туп тол 15 ёшга етганда апрель ойидан октябргача 92 м а , терак 80 м 3 , тут 66 м 3 , жийда 24 м 3 , ўрик 33 м 3 сувни буғлатади. Канал, ариқ буйларига, далаларга экилган дарахтлар грунт суви сатҳини пасайтириш билан бирга, тупроқни шамол эрозиясидан Канал қилади, ҳавода нам сақланишига ёрдам беради. Янги ўзлаштириладиган ерларда тупроқларни шўр босишига карши кураш тадбирлари тупроқни шўр боса бошлагандан кейин эмас, балки ерларни ўзлаштира бошлаш билан бирга амалга оширилиши лозим. Тупроқларни шўр босишига қарши курашда дренаж тизимларидан фойдаланишни тўғри олиб бориш ҳам жуда мўқим. Айрим жойларда ёпиқ дренаж цувурлари кўмилгандан кейин улар усти яхшилаб зичланмаслиги сабабли тупроқ чўкади. Тупроқ чўккан жойдан сув оқиб, тупроқнинг ювилиши натижасида қувурлар туширилган зовурларнинг қирғори бузилади, зовурларни лойқа босиб, қувурлар орасини беркитиб қўйади. Бинобарин, бундай жойларда дренаж тизимининг иш режими бузилиб, ер ости сувлари сатҳи кўтарилади. Шу сабабли дренаж тизимлари доимий назорат остида бўлиши, бузилган жойлар ўз вақтида тузатиб турилиши керак. Гравитацион жараёнлар r еспубликамизнинг тоғли ва тоғолди қир ҳамда адир районларида гравитацион жараёнлар хўжаликка анча зарар етказади. Бундай жараёнларга ёнбағирларда рўй берадиган сурилмаларни, қулашларни, қурумлар ҳосил бўлиши ва уларнинг сурилишини киритиш мумкин. Тоғли районларда сурилмалар кенг тарқалган сурилмалар нам

шамолларга рўпара турган ғарбий, шимоли-ғарбий ва шимолий ёнбағирларда кўпроқ рўй беради. Сурилмаларнинг вужудга келиши учун муайян шароит бўлиши керак Яъни, ғовак увоқ жинслар остида ётган сув ўтказмайдиган қатлам сой, водий томонга нишаб, ёнбағир тагини кўпинча сув ювган бўлиши лозим. Шундай жойларда ёғин сувлари ёки грунт сувлари сув ўтказмайдиган қатлам устида йиғилиб, увоқ жинсларнинг остки қисмини ивитади. Ивиган гил, лёсс, лёссимон гил жинсларнинг қовушқоқлиги камайиб, устидаги қатламларни кўтара олмай қолади ва улар нишаб томонга аста-секин, баъзан эса бирданига сурилиб кетади. Сурилма бошланаётган вақтда ёнбағирда дастлаб ёнбағирнинг нишаб томонига кўндаланг ўтган ёриқлар вужудга келади. Булар ҳам ёғин сувларининг грунтга сингишига ёрдам бериб, сурилмани тезлатади. Сурилмалар рўй берадиган жойларни олдиндан белгилаш уларнинг олдини олишга, улар келтирадиган зарарларнн камайтиришга ёрдам беради. Сурилмалар ғовак жинслар ва шароит мавжуд бўлган барча баландликларда рўй бериши мумкин. Кўп йиллар давомида олиб борган кузатишларимиз сурилмалар маълум баландликда кўпроқ рўй беришини кўрсатади. Бу баландликни шартли равишда сурилмалар минтақаси деб белгилаш мумкин. Сурилмалар минтақасининг баландлиги ёғин миқдорининг энг кўп тушишига ва узоқ тоғ жинсларининг мавжудлигига боғлиқ равишда республикамиздаги тоғларда шимолдан жанубга ва ғарбдан шарқда томон орта боради. S урилмалар минтақаси 800-1600 м баландликда, жанубдаги тоғларда Ҳисор тоғларида 1100-2000 м. баландликда жойлашган Сурилмалар бу минтақадан баландда ҳам, пастда ҳам кам учрайди ва унчалик катта бўлмайди. Бу минтақадан пастда сурилмаларнинг кам бўлишига ёғин миқдорининг камлиги сабаб бўлса, ундан юқорида увоқ, ғовак жинсларнинг озлиги сабаб бўлади. Тоғларнинг унча қалин бўлмаган лёсс ва лёссимон гил жинслар билан қопланган, дарахт ва бута ўсимликлар кам бўлган ёнбағирларида юзалама сурилмалар рўй беради. Юзалама сурилма ривожланган ёнбағирларда зинапояга ўхшаш шакллар вужудга келади. Юзалама сурилмалар тупроқ ювилишининг кучайишига ёрдам беради, Водий ва сойларнинг қалин увоқ ва ғовак жинслардан тузилган ёнбағирларида қулаш ҳодисаси ҳам тез-тез рўй бериб туради. қулаш (ўпирилиш) ҳодисасига ёнбағирлар тагини оқар сувлар ювиб кетиши сабаб бўлади. Қулашлар дарё ва сой сувларини тўсиб баъзан тошкинларга сабаб бўлади, T оғли hudud ларда, айниқса жанубий ёнбағирлардаги туб жинсларнинг физик нураши маҳсулотлари қурумлар ёнбағирларни қоплаб ётади. Қурумлар йўл қурилиши ишларига ва транспорт ҳаракатига халал беради. Қурумлар тоғдаги туб жинсларнинг физик нураши натижасида ҳосил бўлади ва ёнбағирларда қиррали (силлиқланмаган) тош уюмларини ҳосил келади. Қурумлар ёнбағирларда жуда омонат жойлашади ва салгина таъсир, масалан, биронта чорва моли тушиши ёки шамол, зилзила натижасида озгина тошнинг жойидан қўзғалиши билан бутун қурум пастга сурилиб, кўрилишларни,

йўлларни тош босиб кетиши мумкин. Сурилма, юзалама сурилмаларнинг олдини олиш учун ёнбағирларда фитомелиорация ишларини амалга ошириш, яъни ёнбағирларни террасалар қилиб, ўсимлик экиб мустаҳкамлаш лозим. Бундан ташқари, сурилмалар хавфи бўлган жойларда махсус инженерлик иншоотлари қуриб (масалан, хандақлар қазиб), ер ости сувларини бошқа томонга буриб юбориш каби ишлар амалга, оширилади. қулашларнинг олдини олиш учун эса ёнбағир тагидан оқувчи сувларни ёнбағир тагидан четрокда олиш зарур. Йўл ва бошқа хўжалик объектларини тош оқимларидан (қурумлар босиб кетишидан) сақлаш учун эса, ёнбағирларга дарахт ва буталар экилади, махсус механик тўсиқлар қурилади. Viloyati мизнинг тоғ ва тоғолди hudud ларида iqtisodiyotga каттагина зарар етказувчи табиий ҳодисалардан яна бири сел ҳодисасидир. Сел ёмғирнинг жала бўлиб ёғишидан, қор ва музларнинг тез эришидан, тоғ кўлларининг уриб кетишидан ҳосил бўлувчи ва жуда катта тезлик билан оқиб келувчи сув ҳамда турли оқизиқлар оқимидир. Сел суви ўзи билан жуда кўп миқдорда нуроқ жинсларни тошлар, лойқаларни, шунингдек шох- шаббаларии оқизиб келади. Сел бирданига ҳосил бўлиб, қисқа вақтда оқиб ўтади. Сел суви оқизиб келтирадиган жинсларга қараб А. Саидов селларни уч гуруҳга бўлади: тош оқизиб келадиган селлар, лойқа ва тош аралашмасидан иборат селлар, лойқадан иборат селлар. Сел келиши Фарғона водийси, Чотқол, Туркистон, Зарафшон, Ҳисор, Нурота тоғларида ва тоғолди зонасида айниқса кўп рўй беради. Селларнинг ҳосил бўлиши бир қанча омилларга боғлиқ Булар орасида иқлимий, геологик-геоморфологик омиллар ва ўсимлик қоплами асосий омил ҳисобланади. Сел ҳосил бўлиши учун ёғиннинг етарли миқдорда бўлиши, унинг жала тарзида ёғиши баҳорда ҳаво ҳарорати тез кўтарилиб, қор интенсив эриши ва натижада кучли оқим вужудга келиши керак. Сой ва дарёлар ҳавзаси кенг бўлиб, ирмоқлари қисқа бўлса, қисқа вақт ичида сел ҳосил қилувчи катта оқим ривожланади. Бундан ташқари, сел тошли, лойқали бўлиши учун сел ҳавзасида нуроқ жинслар етарли миқдорда тўпланиши ёки ҳавзада увоқ, ғовак жинслар ётқизиқлари кенг тарқалган бўлиши шарт. Ўсимлик қоплами одатда ёғин сувини тутиб қолиб, сел ҳодисасига тўсқинлик қилади. Одатда тоғларнинг жанубий ва жануби-ғарбий ёнбағирларида ўсимлик кам, ҳаво қуруқ, ва иссиқ, суткалик ҳароратлар фарқи катта бўлганидан нураш кучайиб, селнинг қаттиқ оқими тез етилади. Ўсимликларнинг камлиги қорнинг тез эришига, ёмғир сувларннинг ерга сингимасдан оқим ҳосил қилишига ёрдам беради. Сел ҳодисаси мавсумий характерга эга. Тоғ этагидаги, қир ва адирлардаги сойларда рўй берадиган селлар эрта баҳорда кўпаяди. Чунки бу вақтда адир ва қирлардаги қорлар тез эрийди, тупроқ ивиб ювилиши тезлашади, ўсимлик қоплами ҳали вужудга келмаган бўлади. Ўртача баландликдаги тоғ водийлари ва сойларнда энг кўп сел келиши апрель ва май ойларига тўғри келади. Чунки бу вақтларда паст ва ўртача баландликдаги тоғларда қор эрийди ва ёмғир энг кўп ёғади ғарбга ва жануби-

ғарбга қараган ёнбағирларга ёғин айниқса кўп тушганлигидан сел шу ёнбағирларида кўп рўй беради. Баланд тоғлардан бошланадиган дарё водийлари ва сойларда май, июнь ойларида, баъзан июлда ҳам сел келиб туради. Сел келган вақтда сой ва дарёлар сув сарфи бир неча баробар ошиб кетади. Айниқса кичик сойларда оқим ўртача йиллик миқдордан 1000-1500 баробаргача кўпайиши мумкин. Сел сувларидаги лойқалар миқдори кўпинча 10-15% ни ташкил этади. Баъзан лойқа миқдори шу қадар кўпайиб кетадики сел суюқ лойни эслатади. Сел оқими ўз йўлида учраган ҳамма нарсани вайрон қилади, кўприкларни олиб кетади, йўлларни бузади, экин далаларини тош, лойқа босиб кетади. Табиатнинг бу зарарли ҳодисасининг олдини олиш учун комплекс тадбирларни амалга ошириш зарур. Биринчи вазифа сел ҳосил бўладиган ҳавзалар табиий шароитини, сел ҳосил қилувчи омилларни пухта ўрганишдир. Бунда сел ҳавзаларининг ўзига хос хусусиятлари ўрганилиб, тегишли тадбирлар белгиланади. Ҳозирги вақтда селга қарши курашда фитомелиоратив, агромелиоратив, агротехник тадбирлар қўлланилади. Фитомелиоратив тадбирларга селлар ҳосил бўладиган ҳавзаларда ўсимлик қопламини яхшилаш чоралари киради; Булар ёнбағирларга дарахт экиш, ўтзорлар ҳолатини яхшилаш, сувни тутиб қолувчи, ёнбағирларни мустаҳкамловчи ўсимликларни кўпайтириш ва бошқалардир. Агромелиоратив тадбирлар ўсимлик қопламини сақлашга каратилган тадбирлардандир. Буларга дарахт кесишни ман этиш, мол боқишни тартибга солиш, ёнғинларга, ўсимлик касалликларига қарши кураш тадбирлари киради. Ёнбағирларда террасалар ҳосил қилиб, дарахт ўтқазиш ҳам селнн камайтиради. Бунда террасадаги ариқлар сув сиғими суткалик энг кўп ёғин миқдорини ҳисобга олиб белгиланади. Республпкамизда тоғ ўрмончилик хўжаликлари тузилган ёнбағирларда террасалар қилиб, ўсимлик экилган сел ҳавзаларида сел келиш ҳодисалари анча камайди. Биз юқорида баён этган табиий-географик жараёнлар хилма-хил табиий омиллар ва кишиларнинг хўжалик фаолияти таъсирида рўй беради. Шу билан бирга бу жараёнлар ўзаро бир-бири билан боғлиқ бўлиб, баъзи жараёнларнинг ривожланишига, бошқа хилларининг кучайишига ёки заифлашишига ёрдам беради. Чунончи, тупроқларни шўр босиб, билқиллама шўрхокларнинг вужудга келиши дефляцияни кучайтиради. Ерларнинг ботқоқланиши грунт сувлари сатҳини кўтариб, тупроқларнинг шўр босишига сабаб бўлади. Тупроқ ва грунтнинг оқар сувлар билан ювилиши ер юзасида ўйдим-чуқурлар вужудга келтириб, сувнинг яхши оқиб кетишига ёрдам беради, бу эса ботқоқликларнинг камайишига сабаб бўлади ва хоказо. Табиий географик жараёнларнинг бундай ўзаро боғланганлиги уларнинг салбий оқибатларига қарши кураш тадбирларини танлашдаёқ акс этади. Шамол ва сув эрозиясига қарши курашиш учун биринчи галда амалга оширилиши лозим бўлган тадбир барқарор ўсимлик қопламини ҳосил

қилишдир. Шўр босиши ва ботқоқланиш жараёнига қарши кураш грунт сувлари сатҳини камайтиришга қаратилган тадбирлар ёрдамида амалга оширилади. Яна шуни ҳам эслатиб ўтиш керакки, муҳофаза тадбирларини танлашда, айни бир хил тадбирлар айрим жараёнларни камлйтирса, бошқаларини кучайтириб юбориши мумкинлигини назарда тутмоқ керак. жадвал Юқорида қайд қилиб ўтилганидек табиий географик жараёнлар табиий омилларнинг ўзаро таъсири натижасида вужудга келади. Табиий географик жараёнларнинг типига қараб Qasqadaryo табиий географик okrugida иккита rayonni ажратиш мумкин.: 1) нураш маҳсулотлари олиб кетиладиган, денудация жараёнлари устун бўлган тоғ ва тоғолди қия текисликлари rayoni ; 2) асосан аккумуляция жараёни рўй берадиган текисликлар rayoni . Бу rayonlar ўртасидаги чегара бўз тупроқлар тарқалган минтақанинг пастки чегарасига тўғри келади. Rayon лар доирасида табиий географик жараёнларнинг типи ва характерига қараб, районлар ажратилади. Бу районлар Л. Бабушкин ва А. Когайнинг табиий географик районлаштириш схемасидаги kichik rayon ларга тўғри келади. Ҳар бир район ҳудудида табии y шароитининг ва кўп рўй берадиган табиий-географик жараёнлар турларининг ўхшашлигига қараб кичик районлар ажратилади. Тоғ ва тоғолди текисликлари rayoni да ҳар бир кичик район доирасида баландлик минтақалари ажратилади. Баландлик минтақалари бир-бирларидан табиий-географик жараёнларнинг суръатига кўра фарқ қилади. Текислик rayonid аги кичик районлар доирасида табиий жараёнларнинг суръати жойнинг геоморфологии тузилишига ва ер юзасида кўп та r қалга n тоғ жинсларининг хусусиятига боғлиқ бўлганлигидан ҳудуднинг ана шу хусусиятларига қараб, участкалар ажратилади. Шундай қилиб, табиий географик жараёнларга қараб районлаштириш беш босқичли таксономик тизимга эгадир: провинция, округ, район, кичик район, баландлик минтақаси. Кичик район ҳудудида табиий географик жараёнлардан тупроқ ювилиши, жарлар ҳосил бўлиши, сурилма, суғорма эрозия энг кўп рўй беради. Тоғлар ва адирларнинг қиялиги 3°дан ортиқ бўлган ёнбағирларида тупроқ ювилади. Ёнбағирларнинг қия.лиги 10 - 12° дан ошса тупроқнинг ювилиши тезлашади. Чақилкалон тоғларининг шимоли-ғарбий ёнбағирларида тупроқ кучли ювилиб, тошлоқ тупроққа айланган туб жинслар устини қалин қатламли увоқ жинслар қоплаган, бундай жойларда жарлар ҳосил бўлган Илгарилари бу ерлардан баҳорикор етиштиришда фойдаланилган, ҳозир эса кам унумли баҳорги яйловларга айланиб қолган Эрозион ўйиқлар кесиб ўтган, кучли ювилган тупроқларни Чақилкалон тоғларининг шимолий ва шимоли-ғарбий ёнбағирларида тез-тез учратиш мумкин. Ўрмон хўжалиги ҳудудидаги дарахт экилган ёнбағирларда тупроқ ювилиши секинлашган, айрим жойларда бутунлай тўхтаган. Ёнбағирларни

террассалаш ва дарахт экиш тупроқ эрозиясини тўхтатибгина қолмай, жарларнинг ўсимлик билан қопланишига ҳам ёрдам беради. Ўсаётган жарлар сойларнинг ёнбағирларида, лёсс ва лёссимон жинслар қалин қатламлар ҳосил қилган жойларда учрайди. Тупроқ эрозияси чорва моллари ҳайдаб ўтиладиган жойларда ва ҳайдалган ерларда кучли рўй беради. Тоғолди қия текисликлари ва адирлардаги суғориладиган ҳамда шартли суғориладйган ерларда суғорма эрозия рўй беради. Бу ерларда маҳаллий деҳқонлар суғорма эрозиянинг олдини олиш учун зинапояли рельеф вужудга келтирган қиялик катта бўлганлигидан экин далаларининг майдони кичиқ зинапоя далалар баландлиги бир-бирларидан 50 см дан 1,5 м гача фарқ қилади. Бундай далаларни суғоришда эҳтиёт бўлинмаса, сув уриб кетиб, суғориладиган ерларга зарар етказади. Обикор деҳқончиликка ирригацион сурилма, юзалама сурилмалар ҳам анчагина зарар етказади. Сойлар суви тоғ этакларига ёнбағирлардан ўтказилган ариқлар орқали чиқарилади. Агар ёнбағирларда сув ўтказмайдиган жинслар юза жойлашган бўлса, юпқа қатламли ғовак увоқ жинслар ивиб, кичикроқ сурилма ва юзалама сурилмалар рўй беради. Иккала ҳолатда ҳам ариқ бузилади. Ариқларни мустаҳкамлашда чим ҳосил қилувчи ўтлар ва дарахтлардан эса тол яхши натижа беради. Тоғолди қия текисликларида ва зинапоя қилинган экин ерларида суғорма эрозия ва кичик жар, ўйиқлар ўпқонлар ҳосил бўлишида ер қазувчи ҳайвонлар анчагина роль ўйнайди. Бундай ҳайвонлардан бу ерда сариқ юмронқозиқ, кўрсичқон, уй сичқони, каламуш кенг тарқалган. Тоғолди қия текисликларининг нишаби 3° дан ошмайди. Бу ерда сув эрозиясига қалин лёсс жинсларининг, мавжудлиги ва тоғлардан келадиган вақтинчалик оқар сувларнинг тартибга солинмаганлиги ёрдам беради. Тоғлардан келадиган йирикроқ вақтинчалик оқар сувлар ўз йўлидаги лёсс, лёссимон гил ва бошқа увоқ жинсларни ювиб, катта жарлар вужудга келтирган. Жарларнинг ўсишини тўхтатиш учун вақтинчалик оқар сувларни тартибга солиш ва жарларнинг атрофларига, ёнбағирларига ўсимлик экиб, жарларни мустаҳкамлаш лозим. Обикор ерларда суғорма эрозияга қарши кураш тадбирларини қўллаш тавсия этилади. Кичик район ҳудудида текисликнинг рельефи, иқлими ва тупроқлари ингичка толали пахта етиштириш, ғаллачилик, боғдоғчилик, узумчилик учун қулай. Бу ерда обикор деҳқончилик қилинса, арпа, маккажухори ва тариқ каби экинлардан йилига уч марта ҳосил олиш мумкин. Лекин қишлоқ хўжалигига таъсир кўрсатувчи табиий географик жараёнлардан шамолнинг учиркш иши, тупроқ қатқалоғи ва шўр босиш ривожланган. Шамол эрозиясининг олдини олиш учун тупроқларга улар нам бўлганда ишл ov бериш керак. Ерларни ҳайдаш ва жўяк олишда кучли шамолларнинг йўналиши ҳисобга олиниши лозим. Бир йиллик экин экиладиган далалар оралиғида кўп йиллик ўсимликлардан иборат шамол тўсарлар бунёд этиш, ариқ ва каналлар буйига дарахт экиш тавсия этилади. Шамол майда зарраларни учириб, тупроқ тошлоқ бўлиб қолган ерларни баҳорги лойқа сувларбилан бостириб суғориш лозим.

Тақирлар ва тақир тупроқлар. ўзлаштирилиб, суғорилганда каткалок ҳосил бўлиши деҳқончиликка зарар етказади. Бунинг олдини олиш учун тупроқца органик ўғитлар, каналларни тозалашдан чиқадиган лойқаларни олиш лозим ва тупроққа ўз вақтида ишлов бериш керак, бўлади. Дельта юқори қисмининг гидрогеологик шароити вертикал дренаж тизимидан фойдаланишга имкон беради. Биз мисол тариқасида келтирган кичик районлар табиий географик районлаштириш схемасида ландшафтлар гуруҳига тўғри келади. Табиий шароит ва ресурслардан фойдаланиш, табиатни муҳофаза қилиш ҳамда табиатни инсон манфаатини кўзлаб ўзгартиришда карто g рафик асос сифатида йирик масштабли ландшафт карталаридан фойдаланиш ҳам яхши натижа беради. Лекин табиатдан фойдаланишда табиий географик жараёнлар карталари, табиий жараёнлар прогнози карталари жуда зарур. Бинобарин, ҳозирги вақтда ҳалқ хўжалигига таъсир кўрсатувчи жараёнларни комплекс тадкиқ қилиш, табиий географик jarayon лар карталарини ва прогноз карталарини тузишга қаратилган ишларни кучайтириш зарур. 2.2. Cho ’ llashish jarayoni XXI asrning boshlarida butun insoniyat oldida turgan eng jiddiy ekologik va ijtimoiy – iqtisodiy muammolardan biri – cho ’ llashish muammosidir . Cho ’ llashish – bu arid qurg ’ oqchil mintaqalarda tabiiy muhitninghar tomonlama degradatsiyalashuv , jarayoni bo ’ lib , unda tuproqning sho ’ rlanishi , botqoqlanishi , suv yoki shamol eroziyasi , tuproqning degumizatsiyalashuvi ( ya ’ ni gumus miqdorining kamayib ketishi ), yer osti va yer usti suvlarining ifloslanishi va boshqa jarayonlar natijasida ekosistemalarning – geografik landshaftlarning biologik mahsuldorligining keskin kamayib ketishi va aholining yashash sharoitining yomonlashuvi tushiniladi . Cho’llashish tabiiy geografik va antropogen jarayon bo’lib, bu jarayon arid

‘lkalarda ekosistemalarning buzilishiga, organik hayot formalarining o’zgarishiga, pirovardida esa hududning tabiiy va ijtimoiy – iqtisodiy salohiyatini pasaytirib yuboradi. Yer shari quruqlik yuzasining 30 % I cho’llashishjarayoniga uchrash xavfida turibdi. Qurg’oqchil mintaqalarda esa qishloq xo’jaligida foydalaniladigan 70% yerlar allaqachon cho’llashish jarayoni bilan qamrab olingan. Cho’llashish jarayoni hozirgi vaqtda Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining 110dan ortiq mamlakatlariga xavf solmoqda. Cho’llanish natijasida har yili yo’qotiladigan yerlarning maydoni 50 000 km kv ga teng. YUNEP ma’lumoti bo’yicha cho’llanish jarayoni keltiradigan har yilgi zarar, dunyo bo’yicha 50 mlrd AQSH dollarini tashkil etadi. Cho’llanish natigasida million – million odamlar o’zlarining madori qurigan yerlarini tashlab, Vatanlarini tark etib boshqa mamlakatlarga ketib qolmoqdalar va bu bilan “ ekologik qochoqlar” muammosini keltirib chiqarmoqda. Har yili dunyo bo’yicha 10 mln odamlar ekologik qochoqlar bo’lib qolayapti. Kuchli cho’llanish natijasida 135 mln odam majburan ekologik qochoqlarga aylanish xavfida turibdi. Cho’llanish jarayoni O’rta Osiyoda ham keng tarqalgan. Jumladan, O’zbekiston respublikasining 80% maydoni arid mintaqada joylashgan bo’lib, inson xo’jalik faoliyatining faol ta’siri natijasida hozirgi vaqtda 60%ga yaqin hudud turli darajada cho’llashgan. Respublikamizda 4 mln 300 ming gektarga yaqin sug’oriladigan yerlar mavjud. Keyingi 20 – 25 yil ichida, O’zbekistonda yerlarning sho’rlanishi qariyib 60% ga yetib qoldi. Hozirgi vaqtda Qoraqalpoqiston respublikasi, Buxoro va Sirdaryo viloyatlarining 90 – 95 %, Qashqadaryo, Navoiy va Jizzax viloyatlarining 60 – 70% sug’oriladigan maydonlari har xil darajada sho’rlangan. Shuning uchun ham, respublikamizda paxta hosildorligi muntazam ravishda, gektariga 30 -25 sentnerdan 23-16 sentnergacha tushib bormoqda. Paxta monokulturasi, noto’g’ri sug’orish va ximikatlarni ko’plab ishlatish, sug’oriladigan yerlarda degumizatsiya jarayonlariga olib keldi. Keyingi 30 –yil ichida O’zbekistonda sug’oriladigan tuproqlardagi gumusning miqdori 30-35% pasaydi. Qishloq xo’jalik ekinlarini ilmiy asoslanmagan tizimda ekish respublika

sug’oriladigan yerlarida 2 mln gektar maydonda shamol, 620 gektar irrigatsiya eroziyasining rivojlanishiga olib keldi. Ana shunday qilib, tuproq sifatining yomonlashuvi va boshqa sabablar natijasida o’tgan asrning 80-yillaridan boshlab paxta, mea, poliz va boshqa ekinlarning yalpi hosildorligi pasaya boshladi. Natijada, O’zbekiston sug’oriladigan yerlaridan olinadigan qishloq mahsulotlarini umumiy kam olish 30% ni tashkil etadi. Tekshirishlar natijasida shu aniqlandiki, respublikamizdagi 18 mln gektar yaylovlar cho’llashish jarayoni ta’sirida. Shuning uchun, keyingi 15 yil ichida yaylovlarning mahsuldorligi o’rtacha 23 - 25% ga tushib ketgan ( L.Alibekov va boshq. 2010). O’zbekiston tog’li rayonlarida ham cho’llashish jarayonlari natijasida dorivor o’simliklarning turlari, yaylov o’simliklarining turlari va hosildorligi pasayib ketmoqda. Daryo va soylarda suv kamayib, tog’li va tog’ oldi rayonlarda tuproq qoplamining 81% turli daragadagi eroziyaga uchragan. O’zbekiston hududida cho’llanish jarayoni ayniqsa, orolbo’yida keskin bormoqda. Bu hududda cho’llansh jarayonining hamma tiplari ychraydi. Cho’llanish jarayoni O’zbekistonda ham iqtisodiy – ijtimoiy oqibatlarga, ayrim rayonlarda aholining migratsiyasiga ( bir joydan ikkinchi yoyga ko’chishga) olib kelmoqda. Masalan, Orolbo’yida joylashgan Mo’ynoq shahrining aholisi o’tgan asrning 70 – 80 yillarning o’rtalarida ko’chib ketishi natijasida 2 martaga ya’ni 45 mingdan 22 mingga qisqardi. Cho’llanish jarayonining iqtisodiy oqibatlariga misol keltirsak, agar, masalan 2001 yil qurg’oqchilik ta’siri va cho’llanish jarayonining keskin namoyon bo’lishi natijasida faqat Qoraqalpoqiston respublikasi 66 mln. AQSH dollari zarar ko’rdi. Qarshi cho’lida neft, gaz va boshqa ma’danlarni geologik qidiruv vaqtida zaminni chuqur burg’ulash natijasida eng avvalo, o’sha joyning o’simlik olami, keyin esa tuproq, rel’ef sharoitlari chuqur o’zgarishlarga mubtalo bo’lmoqda. Chunki 4 – 5 km chuqurlikka qadar burgulash jarayonida egallangan maydon 30 – 40 gektarga etadi, chunki burg’ulash uchun zarur bo’lgan turli texnika, asbob – anjom, uskuna, metall quvurlar, omborxonalar,mutaxassislarning yashash joylari

va boshqa zaruriy ehtiyojlar uchun maydonlar ajratiladi. Burg’ulash tugagandan so’ng ushbu maydon “ o’lik ” holga keladi, chunki ayni burg’ulash maydonchasi ( 100 m. radius)da mavjud bo’lgan barcha o’simlik turlari butunlay yo’qoladi, tuproqning yuqori qatlami buziladi, burg’ulash ishini olib borish davomida avtomobil, traktorlar harakati, metall quvurlarni tashish paytida o’simlik va tiproq eziladi, toptaladi, neft mahsulotlari to’kiladi, hohlagan joydan yer qaziladi, tekislanadi va boshqa shu kabi noxush liklar natijasida avvalgi tabiiy holat buziladi, burg’ulash maydonchasidan nariroqdagi yerlar odam va texnikaning betinim harakati , turli chiqindilar, qazish ishlari tufayli o’zining tabiiy xususiyatlarini yo’qotadi. Ekologik komponentlar orasida o’zaro bog’liqlik ishdan chiqadi, tabiiy jarayonlarning ( masalan, shamol eroziyasi) ustunligi tufayli yangi rel’ef shakllarining hosil bo’lishi yuz beradi. Cho’llarda burg’ulash ishlari ancha katta maydonlarda olib boriladi. Shuning uchun bu maydonlarda ekologik vaziyat yomon ahvolda. Bu hol esa o’z navbatida yaylovlardan foydalanish koyeffitsiyentining kamayishiga olib keladi. Ushbu noxush hodisalarning oldini olish va mavjud qulay ekologik muvozanatni iloji boricha turg’un saqlab qolish davr tlabiga aylangan. 2.3. Sug‘oriladigan hududlarda eroziyaga qarshi kurash choralari Eroziya tuproqning buzilishi va uning unumdorligini yо‘qolishidagi eng kuchli omillardan biridir. Chunki eroziya tuproqni ustki chirindilik mayin qatlami yuvilib ketadi. Tuproq mayin qatlamining yuvilib ketishiga suv eroziyasi deyiladi. Yer shari sirtqi qatlamining buzilishi odam paydo bо‘lgunga qadar ham bо‘lgan. Iqlimning keskin о‘zgarishi orqali muzliklarning surilishi va suv oqimlari ta’sirida maydalangan nurash mahsulotlari (gil, qum, chang va boshqalar) о‘z joyidan surilib, chiqarilib tashlanishi natijasida turli xil vohalar tog‘ orali0iga daralar paydo bо‘lgan. Bunday eroziya normal yoki geologik eroziya deb ataladi. Geologik eroziyaning qaytadan takrorlanib turish tezligi tashqi jarayonlar bilan

uzviy bog‘liqdir. Odam faoliyati bilan bog‘liq bо‘lgan hozirgi zamon eroziyasining geologik eroziyadan fraqi juda katta. Tabiiy о‘rmonlarning kо‘plab kesilishi yaylovlarda nazoratsiz mol boqish, tabiiy о‘simliklarning yо‘qolishi dehqonchilik uchun qulay yer ochish va ekinzorlardan haddan tashqari kо‘p foydalanish, yerlarning oriqlab ketishi, strukturasining buzilishiga, tuproqning kuchli darajada eroziyaga uchrashiga sabab bо‘ldi. Bu yillar geologik normal eroziyada yuz yillar davomidagi yuvilish hajmiga teng. Tuproq va mayin tog‘ jinslavrining juda tez yuvilib ketishi uchun jamiki sharoitni yaratdi. Tuproq eroziyasini hamma qit’alarida rivojlangan, ayniqsa tropik mintaqasining eroziyaga turg‘un bо‘lmagan, mayin tog‘ jinslaridan tashkil topgan tog‘liq yerlarda juda qattiq avj olgan. Hozirgi zamon eroziyasining kuchayishiga yaylovlarda nazoratsiz mol boqish, о‘rmonlarni behuda kesish, yog‘inlar tufayli tabiiy о‘simliklar yо‘qolib, yer betining ochilib qolishi sabab bо‘lmoqda. Juda kо‘pchilik mamlakatlarda hozirga qadar daraxtlar kesilib, о‘tinga juda kо‘plab daraxtlar kesilib ketadi. Eroziya natijasida yil davomida yuvilib ketadigan oziq moddalar har yili yerga solinadigan о‘g‘itga nibatan 60 martadan ham kо‘proqni tashkil etadi. Eroziyaga uchragan tuproq unumdorligi 35-70 % gacha pasayib ketadi. Tuproqning eroziya tufayli buzilishi, uning tabiiy tiklanishidan bir muncha tez boradi. Agar tuproqning 25 sm qalinlikdagi haydalma qatlami yuvilib ketsa, uning qaytadan tabiiy tiklanishi uchun ir necha 100 ming yil vaqt kerak bо‘ladi. Suv eroziyasi qancha zarar keltirishini yuqoridagi ma’lumotlardan kо‘rish mumkin, qisqacha qilib aytganda agar toshqin suvlarning 10 mm qismini tuproqda ushlab qolinishiga erishilsa va undan tо‘g‘ri foydalanilsa, u vaqtda gektariga qо‘shimcha ravishda 1 s. Dan g‘alla yetishtirish shu tufayli dasht va shо‘rmon-dasht zonasining о‘zidan 2 milliard pud qо‘shimcha g‘alla olish mumkin. Suv eroziyasining turlari. Hozir eroziyaning sirtqi (yassi yuza) ensiz oqimli va jarlik turlari farq qilinadi. Sirtqi eroziya deganda, yer yuzasidan yog‘in suvlari bir xil qalinlikda bir tekis yassi sirt bо‘ylab oqim, tuproqning bir tekis ustki qatlamini yuvib ketish

tushuniladi. Bu xildagi eroziya hamma yerlarda ham sodir bо‘laveradi. Bunda yog‘in tomchisi tuproq kesakchalarini maydalab, ularni chirindi bilan birga bir tekis oqizib ketishi natijasida bora-bora tuproqning ostki unumsiz qatlami ochilib qolishi mumkin. Sirtqi eroziya asta-sekin ensiz oqimni eroziyaga о‘tishi mumkin. Bu eroziyada qiyaliklardan oqib tushayotgan yog‘in suvlari kichik ariqchalar hosil qiladi, ana shu ariqchalar orqali joyning nishabi bilan oqadi va о‘ziga 5-10 sm va hatto 50 sm chuqurlikdagi ariqchalar hosil qiladi. Sirtqi eroziya jarlik eroziyasining boshlanishidir. Jarlik eroziya relyefi sirtqi oqimlar tо‘planib qolish, ayniqsa nishabi yaxshi bо‘lib, suv tez oqib ketishi mumkin bо‘llgan yerlarga tarqalgan. Eroziyaning qaytarilishi va unga qarshi kurash loyihasini tuzish uchun hozirgi zamon relyefi hosil qiluvchi jarayonlarni hisobga olish kerak bо‘ladi. Suv eroziyasining hosil bо‘lishi va unga ta’sir qiluvchi omillarga quyidagilar kiradi: 1. Iqlim qor qoplamining sifati, yog‘in-sochinlar va ularning surati hududning issiqlik rejimi. 2. Relyef va uning shakli qiyalikning ekspozitsiyasi, eroziya bazisining balandligi, suv yig‘ish maydonining kattaligi va shakli. 3. Tuproq hosil qiluvchi ona jinsining sifati, tuproq tili va uning strukturasi. 4. О‘simliklari va о‘simliklar bilan qoplanish darajasi. 5. Odamning xо‘jalik faoliyati 6. Eroziya relyeflar vaqt о‘tishi bilan hosil bо‘ladi-yu, lekin unga qarshi kurash usullarini ishlab chiqarishda hozirgi zamon tuproqga ta’sir qiluvchi jarayonlarni aniqlab, birinchi navbatda shu omilni chetlatish ishlarini olib borish kerak bо‘ladi. Suv eroziyasining rivojlantirishda iqlimning roli juda kattadir. Yog‘in- sochin suvlarining eroziyayon xususiyati uning yog‘ish tezligi va miqdoriga ham bog‘liq. Nam bilan tо‘yingan va о‘simliklardan ayniqsa shudgor qilingan yerlar shiddat bilan yoqqan yog‘in-sochin suvi tuproq eroziyasi uchun eng xavfli hisoblanadi. Kuz va qish oylarida tuproqning suv eroziyasi kamayadi-yu, lekin qor qatlami kelasi yilga eroziyaning asosiy oqimi bо‘lib qoladi. Suv eroziyasi qaytarilishining eng yaxshi yо‘li yer yuzasidagi suvlarni iloji boricha yerga

maksimal singdirib, uni azot suv oqimiga qо‘shilishidan iboratdir. Joyning relyefi va shakli ham suv eroziyasiga juda katta ta’sir kо‘rsatadi. Bunda nishabning va shakliga e’tibor berish kerak. Nishablikning uzunligi deb, suv ayirg‘ich bilan daryo terrasalarigacha bо‘lgan masofa olinadi. Nishablik qancha uzun bо‘lsa, eroziya ham shuncha kuchli beradi. Chunki katta maydonga yoqqan yog‘in-sochin suvi pastga oqa borgan sari, uning hajmi kо‘payib katta maydonni yuvib ketishi mumkin. Donador strukturaning suvni yaxshi shimuvchi tuproqli yerlarning nishabi uzun bо‘lsa ham ularda tuproqning yuvilib ketishi kamayadi. Nishablik tekis, bо‘rtib chiqqan va botiq bо‘lishi mumkin. Nishablikning ustki bо‘rtib chiqqan qismi eroziyaga kо‘proq moyil bо‘lsa, ostki botiq qismida yuqoridan yuvilib tushgan loyqa yotqiziqlar yoki delyuvial akkumulyatsiya hosil bо‘ladi. Joyning nishabini 0-3 0 dan 8-10 0 gacha kо‘tarilishi uning pastki qismidan yuvilishni 10 martagacha kuchaytirish mumkin. Joyning ekspozitsiyasi ham suv eroziyasiga katta ta’sir qiladi. Bahor oylarida shimoliy qiyaliklardagi qor qatlami janubiy qiyaliklardagiga qaraganda 15-20 kun keyin erib tugaydi. Bundan tashqari, О‘rta Osiyo tog‘larining janubiy yonbag‘irlariga yoqqan qor qish davomida bir necha marta erib, tuproq usti ochilib qoladi. Bu esa tproqning chuqur qatlamigacha muzlashga, yoz oylarida yoqqan yog‘in-sochin suvlarining bо‘g‘lanib ketishiga va о‘simlikda suv tanqisligiga olib kelib, siyrak о‘sishiga sabab bо‘ladi. Natijada tuproqning ustki chirindili qismi doimo yuvilib, yangilanib turadi. Shuning uchun janubiy yonbag‘irning tuprog‘i shag‘alli kam chirindili va unchalik qalin bо‘lmaydi. Shimoliy yonbag‘irlarda esa ahvol butunlay boshqacha. Bu yonbag‘irlarda yoqqan qor qish davomida yer betini bir tekis qoplab turadi. Qor ostidagi tuproq, birinchidan muzlamaydi, shuning uchun qish oylarida ham mikrobiologik hayot deyarlik tо‘xtamaydi. Ikkinchidan, qor asta-sekin erib suvi tuproqqa butunlay singiydi. Singigan suvning bir qismini о‘smiilklar о‘zlashtiradi. Shunga kо‘ra tog‘li yerlarning kunga teskari shimoliy yonbag‘irlarida qalin, mayin yotqiziqli, chirindiga boy, о‘simliklar bilan zich qoplangan tuproqlar paydo bо‘ladi. Suv eroziyasiga yuqoridagilardan tashqari eroziya negizi, suv yig‘uvchi

hududning hajmi va shakli ham ta’sir qiladi. Eroziya negizi ensiz oqimli eroziyaga keyin jarlik eroziyasiga ta’sir qiladi. Suv eroziyasining rivojlanishiga kо‘proq qatlamining ta’siri chirindiga boy va strukturali tuproqlarda yog‘in-sochin suvlari yerga shimilib, sizot suv oqimini hosil qiladi. Bunday tuproqlarda suv eroziyasi deyarli sodir bо‘lmaydi. Tuproq strukturasining buzilishi uning suv xossalarining о‘zgarishiga va eroziyaning avj olishiga olib keladi. Tuproq hosil qiluvchi ona jinslar ichida lyoss va lyossimon qumoq mexanik tartibli yotqiziqlar, odatda eroziyaga turg‘un bо‘lmaydi. Tuproqni suv eroziyasidan himoya qiluvchi eng yaxshi omil о‘simliklardir. О‘simliklar shamol a suv oqimlarga qarshilik qiluvchi birinchi tо‘siq bо‘lishi bilan bir qatorda, ildizlari tuproqdagi g‘ovaklikni kо‘paytirib, tuproqning suv yig‘imi, suv о‘tkazish va nam saqlash xossasini oshiradi. Tuproq, suv eroziyasi omillarining deyarli hammasi teng qimmatlidir. Eroziyaning oldini olish va unga qarshi kurash loyihalarini tuzishdan barcha omillar hisobga olinib undan omiliy ravishda foydalanilsa, qilingan ishlar albatta yaxshi natijalar bilan yakunlanadi. Eroziyaning ta’siri tuproq chirindi qatlamining kamayib borishda yoki butunlay yо‘qolib ketishida shuningdek tuproq genetik qatlamlarning buzilishida namoyon bо‘ladi. Demak, eroziya ta’sirida tuproqdagi chirindi va oziq moddalar keskin kamayadi, genetik qatlamlarni qalinligi qisqaradi, fizik xossalari yomonlashadi. Yuvilish darajasiga qarab, tuproqni kuchsiz, о‘rtacha, kuchli va о‘ta kuchli yuvilgan xillarga ajratish mumkin. Odatda, О‘zbekiston sharoitida quruq yerlar, chirindi qatlamining yarmi yuvilib ketgan bо‘lsa kuchsiz yuvilgan chirindi qatlami butunlay yuvilib ketgan bо‘lsa, о‘rtacha yuvilgan, о‘tkinchi qatlamining yarmi yuvilib ketgan bо‘lsa, kuchli, hammasi yuvilib ketgan bо‘lsa о‘ta kuchli yuvilgan hisoblanadi. Sun’iy sug‘orishdagi haydaladigan tuproqlar ham yuvilgan chirindi qatlamining yarmi va qatlamining osti yuvilgan, kuchli yuvilgan о‘ta kuchli qatlamining bо‘lishi mumkin. Har qaysi tuproq zonasi tuproqning yuvilish darajasiga qarab shu zona uchun mos klassifikatsiyaga ega. Suv eroziyasiga qarshi kurash usullari: tuproqni

suv eroziyasidan saqlash va uning unumdorligini oshirish asosida yog‘in-sochin suvlarini yer osti oqimiga о‘tkazish yotadi. Bu eroziyaga qarshi bir-biriga uzviy bog‘liq bо‘lgan kompleks vazifalarini bajarishni talab qiladi. Bunda quyidagi maqsadlar kо‘zda tutilishi kerak. 1. Eroziyaga moyil bо‘lgan yerlarda eroziyani oldini olish. 2. Eroziyaning rivojlanishini tо‘xtatish. 3. Eroziyaga uchragan tuproqlarni unumdorligini qayta tiklash. Suv eroziyasiga relyefining ta’siri. Tuzilgan tuproq kartalarida joyning relyefi, nishablikning ekspozitsiyasi va uning nishabi kо‘rsatilgan bо‘ladi. Joyning relyefi eroziyaning ketishi va tezligini belgilovchi asosiy omildir. Quruq yerlarni о‘zlashtirish, chimli qatlamlarining yо‘qolishi, tuproqning yalanglanib qolishi yerlarning tez eroziyaga uchrashga sababchi bо‘ladi. Demak, eroziyaning oldini olish, unga qarshi kurashish uchun tuproqni tabiiy muhofaza qilish, ya’ni kо‘p yillik о‘simliklar ekish, shu yо‘l bilan tuproqda chirindili strukturani qayta tiklash, suvning tuproq yuzasi bо‘ylab oqib ketishini kamaytirish va qalin о‘simlik qoplamini hosil qilish kerak. Eroziyaga qarshi kurashishda о‘simliklar eng muhim omil bо‘lish bilan birga, u tuproq zarrachalarini yomg‘ir suvi parchalab yuborishdan yer usti bо‘ylab oqadigan suvdan saqlab, tuproqni chirindiga boyitadi, strukturasini qayta tiklaydi, suv о‘tkazish qobiliyatini yaxshilaydi. Shuning uchun tuproqning usti о‘simliksiz qolmasligi kerak. Eroziyaga qarshi kurashish uchun iloji boricha kо‘p yillik о‘simliklar ishtirokisiz almashlab ekishni joriy etish kerak. Tog‘li rayonlarda ayniqsa yaylovlarni eroziyadan saqlashda mol boqishni qattiq nazorat ostiga olish, mol boqishni maxsus almashlab о‘tlatishni tashkil qilish, bahor oylarida yaylovlardan tuproqning nami yuqori bо‘lgan paytlarda foydalanmaslik yaylovlarga qо‘shimcha о‘t о‘simliklari ekib, uning yashil qoplamini tiklab turish va boshqa meliorativ choralarini amalga oshirish lozim. Tog‘larda tuproqni eroziyadan saqlash va tog‘ suvlarini muhofaza qilishda tog‘ о‘rmonlari alohida ahamiyatga ega. Tog‘ yonbag‘irlarining 35 0 dan ortiq bо‘lgan yerlarda daraxtlar albatta saqlanishi shart. Nishabi 10-15 0 bо‘lgan yonbag‘irlarda uzumchilik, bog‘dochilik tashkil etish tog‘ning yog‘in kam yog‘adigan 6-8 0

yonbag‘irlarida dala almashlab ekishni qо‘llanib, ekinlar ekishda foydalanish mumkin. Tog‘li yerlarda terrasali ekinzorlar barpo etib, ularda oziqbob ekinlar о‘stirilsa, agrotsinozning unumdorligi 20 barobar ortishi aniqlangan. Bunday yerlarda gektariga olinadigan uzum hosili 100 s ni va undan ham kо‘pni tashkil etadi. Eroziyaga qarshi kurashishning agrotexnika tadbirlari. Tuproqga uchastkaning nishabiga nisbatan kо‘ndalangiga ishlov berish, egatlarning ma’lum yо‘nalishda olish, oqova suvlarining tutib qolish, eroziyaning kuchini ancha kamaytiradi. Tuproqni konturlar bо‘yicha ishlash, tuproq yuvilishini 50% ga sirtqi suv oqimini esa 12-99% gacha kamaytiradi. Kuzda 30-35 sm chuqurlikda haydab qо‘yilgan yerlardan tuproq namligi oshib, tuproqning yuvilib ketishi keskin kamayadi, g‘alla ekinlaridan olinadigan uzum hosili 100 s ni va undan ham kо‘pni tashkil etadi. Nishabi 2 0 dan ortiq yonbag‘irlarda har qaysi konturni alohida ishlashni yerni chuqur ag‘darib haydash va egat olish bilan qо‘shib olib borish kerak. Bunda olingan egatlarning balandligi 15-25 sm dan kam bо‘lmasligi kerak. Bundan tashqari ixota daraxtlari va unda ekiladigan baland bо‘yli о‘simliklarni uchastkaning nishabiga nisbatan kо‘ndalang qilib joylashtirish qor va yog‘in suvlari bir tekis taqsimlanishini ta’minlaydi. Qor va yog‘in suvlarining ushlanib qolishiga joyning nishabiga qarab, har 70-180 sm oralikda va (qirq) 40-50 sm chuqurlikda olingan egatlar ham yaxshi yordam beradi. Bulardan tashqari maxsus mashinalar yordamida chuqurligi 30-40 sm va diametrini 6-8 sm qilib har 70-140 sm oraliqda qilingan yumronqoziq ini singari kovaklar tuproqda namlik yig‘ishga, suvning sirtqi oqishini tuproq oralig‘i oqimiga aylantirishga, shu yо‘l bilan tuproq eroziyasini kamaytirishga yordam beradi. Xullas, yerlarni о‘g‘itlash ekinlarni joyning nishabligiga nisbatan kо‘ndalang ekish, shudgorni erta bahorda boshlash va boshqa ishlarni joyning balandligi sharoitiga qarab о‘z vaqtida amalga oshirishga tuproq unumdorligini oshirish bilan birga uning eroziyaga qarshi qobiliyatini oshiradi. Joyning nishabi 6-8 0 dan yuqori bо‘lsa tuproq sirti bо‘ylab oqayotgan suvni ushlab qolish maqsadida yonbag‘ir bо‘ylab ma’lum kenglikda terrasalar qilinadi. Terrasalarning nishabi va hajmi sirtqi

suv oqimini ushlab qolish va unda qishloq xо‘jalik ishlarini bajarish imkoniyatini berishi kerak. Jarliklarga qarshi kurashda dastlab jarlikning qirg‘oqlariga buldozer yordamida surilib unchalik tik bо‘lmagan yassi qirg‘oqli gast-tekislarga aylantiriladi, unga iloji boricha daraxt yoki kо‘p yillik о‘tlar ekiladi. Tekislangan jar qirg‘oqlarida ariqchalar olinib, ortiqcha suvning oqib ketishi ta’minlanadi. Jarlikning pastki suv yig‘iladigan qismiga suv talab ekinlar ekilishi mumkin. О‘simliklar tuproqni eroziyadan saqlovchi eng asosiy omil bо‘lgani uchun bu yerda ham о‘simlik suvining yer ustidan oqish kuchini keskin kamaytirish bilan birga, suvda oqib kelgan loyqaarni ushlab qolib, jarliklarni asta-sekin kо‘milib borishiga va tuproqni qо‘shimcha oziq moddalar bilan boyishiga olib keladi. Jarliklarning tо‘xtatish uchun ekiladigan о‘t о‘sismliklarning ildiz tuzilishini eroziyaga turg‘unligiga qarab eroziyaga о‘ta turg‘unliklar-popuk ildizlar, о‘rtacha turg‘unliklarildiz poyalilar va kuchsiz turg‘unliklar-о‘q ildizlilarga bо‘linadi. Jarlar atrofiga 10-15 m kenglikda ixota daraxtlari ekish jarlikni о‘sishini tо‘xtatadi. Jarlar atrofiga yovvoyi jiyda, qayrag‘och, dо‘lana, tog‘ oldi rayonlariga pista, bodom, qora qat va boshqalarni ekish maqsadga muvofiq. Bulardan tashqari kо‘p yillik о‘simliklardan ham foydalanish mumkin. Agar jarlik juda rivojlangan bо‘lib, qishloq xо‘jalik qurilishlariga, shuningdek, umuman qishloqlarga xavf tug‘diradigan bо‘lsa, u vaqtda bu xildagi jarliklarni yanada kengayishini tо‘xtatish uchun doimiy ishlab turuvchi gidrotexnik inshootlar qurish maqsadga muvofiqdir. Tuproqni shamol eroziyasi (deflyatsiya) quruq iqlimli, yillik bug‘langan, yillik yog‘in-sochin miqdoridan ortiq, bahor va yoz oylarining temperaturasi yuqori va havoning nisbiy namligi past bо‘lgan yerlarda tarqalgan. Bu sohada professor Mirzayevning ishlari diqqatga sazovordir. Sо‘r tusli bо‘z tuproqlar, shuningdek chо‘l zxonasining sо‘r tusli qо‘ng‘ir va taqir, qumloq tuproqlari ayniqsa shamol eroziyasidan zararlanadigan bо‘lib qoldi. Mazkur rayonlarda shamol eroziyasi kuchli о‘tishning sababi, joyning relyef va tuproq mexanik tarkibining yengilligida bо‘lsa, ikkinchidan tuproq chirindisining kamligi

strukturasining buzilganligi va nihoyat bu yerlarda har yili bir yillik ekinlarning ekilishi orqali tuproqning shamolga bardoshligi yо‘qolishidadir. Tabiiy о‘simliklar yо‘qolib usti yalong‘ochlanib qolgan xanik tarkibli tuproqlar sekundiga 3-4 metr tezlikda esadigan shamol ta’siridan ham oson kо‘cha boshlaydi. Shamol eroziyasini dovul (chang-tо‘zonli) va mahalliy shamol eroziyasi ajratish mumkin. Dovul har 3-5-10-20 yilda takrorlanib turuvchi tabiiy ofat bо‘lib, bunda shamolni tezligi sekundiga 15-40 m yetadi. Dovullar nisbiy namlik keskin kamayib ketgan, tuproqni chimli qatlami buzilgan yerlarda mart oyidan oktabr oyi о‘rtasigacha, ba’zan qish oylarida ham bо‘lishi mumkin. Ulardan asosan quruqlikdagi antitsiklon bilan dengizdan esuvchi siklon о‘rtasidagi bosimning keskin о‘zgarishi orqali hosil bо‘ladigan kuchli shamoldir. Har kuni takrorlanib turadigan mahalliy shamolda chang tо‘zon kо‘tarilmaydi. Bu xildagi shamol eroziyasi, ayniqsa joyning kundalik shamol ta’sir etuvchi qismida kо‘proq rо‘y beradi. Bu eroziya oz-ozdan bо‘lsa ham borgan sari tuproqning anchagina qismini uchirib ketadi. Bu har ikkala shamol eroziyasi о‘simligi yо‘q, tuproq strukturasi buzilgan, shuningdek tuproq chirindisi yо‘qolgan tuproqlarda kuchli boradi. Shamol eroziyasi ta’siridagi tuproqlarni kuchsiz, о‘rtacha va kuchli deflyatsiyaga uchragan tuproqlarga ajratish mumkin. Kuchsiz deflyatsiyaga uchragan tuproqlarning chirindili qatlami deflyatsiyaga uchramagan shu xildagi tuproqlarning chirindilar qatlamidan 5 sm gacha kam bо‘ladi. Kuchsiz deflyatsiyaga uchragan tuproqlarning ustida shamol uchirib keltirgan 5 sm gacha qalinlikdagi chang-tо‘zon yotqizig‘i bо‘ladi. Bunday tuproqlarda о‘simlik 20% gacha nobul bо‘ladi. О‘rtacha deflyatsiyaga uchragan tuproqlarning chirindili qatlami 10 sm gacha kamaygan, tuproq usti yо‘l yotqizig‘i bilan qoplangan, ba’zi yerlari 20 sm li dо‘ngchalar ta’sir qilgan bо‘ladi. Bunday yerlarga ekilgan ekinning 20-50% nobud bо‘lishi mumkin. Kuchli deflyatsiyaga uchragan tuproqlarning chirindili qatlami 10 sm gacha kamaygan, tuproq usti yо‘l yotqizig‘i bilan qoplangan bо‘ladi. Tuproqning usti chirindili qatlami shamol ta’sirida joydan-joyga surilishi,

tuproqning mayda zarrachalari, organik moddalari va oziq elementlarining yо‘qolishiga, umuman unumdorlikni kamayishiga olib keladi. Yengil mexanik tarkibli tuproqlar shamol eroziyasidan eng kо‘p shikastlanadi. Shamol eroziyasi keltirib chiqargan yomon oqibatalarni tahlil etib, uning oldini olish bо‘yicha quyidagi choralarni amalga oshirish tavsiya qilinadi. 1. Eroziyaga uchragan yerlarda shamolning kuchini qaytaruvchi buta va daraxtlardan tashkil topgan ixota daraxtzorlar tashkil etish. 2. Shamolni tuproqqa tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri uriluvchi kuchni qaytarish uchun о‘simlik qoplami hosil qilish, о‘simlik poyalarini shu yerning о‘zida qoldirish va uning ustidagi о‘simlik qoldiqlari, gо‘ng yoki boshqa organik chiqindilardan yо‘lcha hosil qilish. 3. Tuproq zarrachalarining qovushqoqligini oshiruvchi maxsus ximiyaviy preparatlar ishlatish va tuproqga ishlov berishni mо‘tadil namligida qisqa muddatda о‘tkazish va boshqalar. Shamol eroziyasiga qarshi kurash kompleksi quyidagi tashkiliy agrotexnik va о‘rmon melioratsiya tadbirlarini о‘z ichiga oladi. Tashkiliy xо‘jalik ishlari birinchi navbatda yerlarni tо‘g‘ri taqsimlanishiga qaratilishi kerak. Buning uchun yirik masshtabda tuzilgan tuproq kartalaridan foydalanib, kuchli shamol ta’sirida deflyatsiyaga uchragan yerlarga kо‘p yillik о‘t о‘simliklar ekish yoki mevali daraxtlardan ixota daraxtzorlar barpo qilish kerak. Yerlardan unumli foydalanishda shamol eroziyasining kuchini qaytaruvchi almashlab ekish, eng yaxshi tadbirlardan hisoblanadi. Tuproqlarning shamol eroziyasidan saqlashda tuproqga agrotexnika ishlov berishning ham roli katta. Bu ish asosan tuproqda nam tо‘plash va uning strukturasini tiklashga qaratilgan bо‘lishi kerak. Bunga tuproqqa uriladigan shamolning kuchini kamaytirish va tuproqdagi chirindi hamda oziq moddalarni kо‘paytirish orqali erishish mumkin. Akademik A.I.Barayev raxbarligida ishlab chiqilgan tuproqning shamol eroziyasidan saqlash agrotexnikasi bо‘yicha yerni shudgorlash tuproq ustida 85% gacha о‘simlik poyalarini saqlab qolishni kо‘zda tutadi. Eroziya xavfi katta bо‘lgan yerlarda diskli lushilniklarni oddiy molalar bilan almashtirish tegishli

molalarni tuproqda nam saqlab qolishiga yordam beruvchi nina tishli malalar bilan almashtirish, о‘simlik qoldiqlarini yer betida qoldirib tuproqga qо‘shib haydab yuborish kabi ishlarni amalga oshirish kerak. Eroziyaga moil bо‘lgan yerlarda ekish ishlarini ertaroq о‘tkazish uchun ekilgan ekinni shamol bо‘lgunga qadar, ancha о‘sib, shamol kuchini qirqish darajasiga yetish imkonini beradi. Dalani ixotalovchi о‘rmonlarning ham tuproqni shamol eroziyasidan saqlashda roli katta. Ixota daraztlari joyni relyefi, shamolni kuchi va tuproq qatlamini holatini hisobga olib, kvadrat usulda har bir dalaning kattaligini 3-4 gektar qilib barpo qilinadi. CHо‘l va chо‘l zonalarini о‘similiklari siyrak, qumoq va zichlashgan tuproqlarida mol boqishni butunlay man etish kerak. О‘zbekiston sharoitida shuningdek, Qashqadaryoda suv eroziyasi tog‘lik zonalarda, ayni vaqtda bahorikor dehqonchilik rayonlarida uchraydi. Kimda-kim yomg‘irli paytlarda tog‘larga bо‘lgan bо‘lsa, u suvning tog‘ nishabliklari bо‘ylab son-sanoqsiz ariqchalar orqali quyiga tomon oqib tushishini kо‘rgan albatta. Bu suvlar pastroqda bir-biri bilan birlashib, anchagina kattaroq ariqchalarni hosil etadilar. Bular esa о‘z navbatidagi yonbag‘irdagi uncha katta bо‘lmagan soychalarga tutashib, bu yerda loyqa toshqin oqimlarga aylanadi. Bu oqimlar haligi soychalar orqali asosiy suv yо‘liga kelib qо‘shiladilar. Mazkur suv yо‘lida, kо‘pincha sel toshqinlari shakllanadi. Ma’lumki, sel oqimlari sug‘oriladigan zonalardagi qishloq xо‘jaligiga katta zarar keltiradi. Qashqadaryoning sug‘oriladigan dehqonchilik rayonlarida ham shamol va irrigatsiya eroziyalari uchraydi. Bu hodisa hali yetarli darajada о‘rganilmagan. Shamol eroziyasini ikki turga: tuproqning mahalliy yoki kundalik eroziyasi va chang bо‘ronli eroziyasiga bо‘ladilar. Chang bо‘ronlari kuchli shamollar paytida rо‘y beradi. Ular bir kun mobaynida tuproqning anchagina qatlamini uchirib ktadi va anchagina maydonlarda qishlqo xо‘jalik ekinlarini xarob qiladi. Chang bо‘ronlariga territoriya ba’zan shu qadar katta bо‘ladiki, ular bir necha rayon va oblastlarni qamrab oladilar.

Kundalik eroziyani odatiy kuzatishlar bilan payqab bо‘lmaydi. U tuproqni asta-sekin yemirib boradi. Irrigatsiya eroziyasi deb sug‘oriladigan g‘oyat qimmatli tuproqning sug‘orish suvlari oqimi bilan yuvilib, undagi qishloq xо‘jalik ekinlari uchun oziq bо‘ladigan elementlarning kambag‘allashib qolishiga aytiladi. Tuproqning irrigatsiya eroziyasi ozmi-kо‘pmi darajada tik qiya yerlarni sug‘oriladigan xо‘jalik uchun о‘zlashtirilgan joylarda uchraydi. Irrigatsiya eroziyasi respublikamizning tog‘liq va tog‘ oldi rayonlaridagi xо‘jaliklar uchun xarakterlidir. Sug‘oriladigan egatlar katta qiyaliklarda bо‘lganida, unga qо‘yilgan suv tez oqib, tuproqni yuvib va uning eng mayda zarrachalarini, ya’ni juda qimmatli qismini oqizib ketadi. Shunday qilib, tuproq eroziyasi deb uning ustki qatlamlarining atmosfera yog‘inlari, sug‘orish suvlari bilan yuvilib va shamol tomonidan uchirilib ketishiga aytiladi. Biz Qashqadaryoning tog‘ relyefi sharoitida tuproq eroziyasiga ba’zi tabiiy faktorlarning ta’sir etish xarakteri va chuqurligini kо‘rsatamiz. Tajriba ma’lumotlarining kо‘rsatishicha, yog‘inlar sutkalik hajmining ortishi bilan yuvilib ketgan tuproq miqdori ham ortib boradi. Demak, eroziyaning katta-kichikligi yog‘inlar tushishining xarakteriga ma’lum darajada bog‘liq bо‘ladi. Yog‘inlar qancha kо‘p bо‘lsa, yuvilib ketgan tuproq hajmi shuncha kо‘p bо‘ladi, yomg‘irning intensivligi 4 marta ortganda, yuvilib ketgan tuproqning miqdori 12,6 baravar oshadi. Tuproqni tuproq eroziyasidan himoya qilishda о‘rmon о‘simliklari alohida ahamiyatga ega. О‘zbekiston, shu jumladan qashqadaryo о‘rmon о‘simliklariga kambag‘aldir. О‘rmon bilan qoplangan maydonlarning katta qismi past bо‘yli archazorlar bilan band bо‘lib, ular О‘rta Osiyo sharoitida о‘rmon hosil qiluvchi daraxt hisoblanadi. Bir qator olimlarning tadqiqotlari shuni kо‘rsatadiki, tog‘ yonbag‘irlarning odatdagi sharoitlarda haydalishi eroziya protsessini kuchaytiradi. Qashqadaryo viloyatining haydaladigan asosiy rayonlar tog‘larning quyi qismi va

yonbag‘irlaridan iborat bо‘lib, bu yerlarda u yoki bu sharoitlarga kо‘ra atmosfera yog‘inlarning miqdori ekinlarning pishib yetilishi uchun yetarli hisoblanadi. Tog‘lik rayonlarda dehqonchilik “bahorikor” deb ataladigan butunlay sug‘orilmaydigan dehqonchilik tarzida olib boriladi. О‘tmishda yerni haydashda ishlatiladigan asosiy qurol omoch bо‘lib, u tuproqni juda maydalab yuboradi, bu esa uni osongina yuvilib ketishga tayyorlaydi. Shu munosabat bilan shuni aytish kerakki, о‘zining daxshatli oqibatlariga kо‘ra xavfli narsa tog‘ yonbag‘irlarni haydash emas, balki uni ishlash priyomlaridir. Shunday qilib, tog‘li rayonlarga yog‘inlarning kо‘p yog‘ishi, tog‘ yonbag‘irlarning kattaligi tuproq ust qavatining hamma vaqt yaxshi holatda bо‘lmasligi (strukturasizligi, bо‘linib ketganligi va boshqalar) territoriyalarning katta qismida о‘rmon о‘simliklarning yо‘qligi mana bularning hammasi tuproq eroziyasi kuchayishining sabablaridan biridir. Yer ustining о‘simliklar-о‘tlar bilan yaxshi qoplanmaganligi esa, kо‘pincha, sel toshqinlari sel oqimlarining paydo bо‘lishiga olib keladi. Tuproq ust qavatining yuvilib ketilishi suvga singishi, tuproq g‘alvirakligi va ular tuzilishidagi zichlikning pasayishiga sabab bо‘ladi. Tuproq strukturasi, tuzilishi va mexanik sostavi uning suv о‘tkazuvchanligini aniqlaydi. Yuvilib ketgan, strukturasi yomonlashgan tuproqlarda suv о‘tkazuvchanligi ancha pastligi kuzatiladi. Tuproq eroziyasi tuproq mexanik sostavining “dag‘allanganiga” sabab bо‘ladi, chunki eng mayda tuproq zarrachalarini suv oqizib ketadi. Tuproq betining yuvilib ketishi protsessi undagi oziqli moddalarning kamayishiga olib keladi. Kuchli darajada yuvilib ketgan tuproqlarda 20 sm li qatlamda gususning umumiy miqdori yuvilib ketmagan tuproqlardagiga nisbatan 5-6 baravar kam bо‘ladi. Shu tariqa mahrum yuvilib ketish bilan izohlanadi va yuvilib ketgan tuproqlarda qishloq xо‘jalik ekinlari hosilini kamayishida о‘z ifodasini topadi. Tuproq ust qatlami yuvilib ketishining bug‘doy hosiliga ta’siri haqidagi masalani maxsus о‘rganish shuni kо‘rsatadiki, bug‘doy hosili kuchli darajada yuvilgan tuproqlarda 0,5 favqulodda kuchli yuvilgan tuproqlarda 0,3 sentnergacha va hatto 0,1 sentner

kamaygani holda, о‘rtacha yuvilgan tuproqlarda gektarida 0,95-0,9 sentner о‘rtasida kamayadi. Nishabi nisbatan katta bо‘lmagan, boshqacha aytganda 5-10 atrofida bо‘lgan joylarda yuvilib ketmagan tuproq umumiy massada gektariga 35 s.hosil beradi. Shundan gektariga 19 s dan don va 16 s.dan somon tо‘g‘ri keladi. О‘rtacha yuvilgan tuproq esa umumiy massada gektariga 4,3 s.hosil beradi, shundan gektariga 7,7 s.don va 6,6 s.da somon tо‘g‘ri keladi. Bundan ancha avvalgi yerlarda О‘zbekistonning tog‘lik rayonlaridagi tuproq eroziyasi va sel oqimlariga bag‘ishlab yaratilgan kо‘pgina adabiyotlarda tuproq eroziyasi va sel oqimlarining xarobalik keltiruvchi harakati va xalq xо‘jaligiga yetkazgan zararlarini tasvirlashga katta e’tibor bermoqdalar. Shamol tuproq hosildor qismining uchib ketishiga bosh qa asosiy sabab (shamol eroziyasi) hisoblanadi. Shamol doimiy harakat qilib turadigan tabiiy faktor bо‘lib, u tuproq hosil bо‘lish protsessiga ta’sir kо‘rsatadi. Qashqadaryoning ayrim rayonlarida shamol juda katta tezlik bilan esadi. Bunda tuproqning katta-kichikligi jihatidan turlicha agrigan va mexanik elementlarni, ya’ni mayda tuproq va changlarni uchirib ketadi. Odatda shamol kuchi uch turga bо‘linadi: kuchsiz shamol sekundiga 5 m: о‘rtacha shamol sekundiga 5 m dan 10 m gacha va kuchli shamol sekundiga 10 m dan kо‘proq tezlik bilan esadi. Ma’lumki, shamol yо‘lida hech qanday tо‘siqqa uchramay, tezligini juda ham kuchaytira oladi. Xovos tumanida dasht tomonidan zarar yetkazuvchi shamollar esadi. Ular “Xovos shamollari” degan nom bilan mashhur bо‘lib, tezligi ba’zan sekundiga 40-30 m ga yetadi va Mirzachо‘l massivining qishloq xо‘jaligiga katta zarar yetkazadi. Shamol tezligi u tog‘ tizmalari orasidagi tor joylardan о‘tayotganda juda kuchayadi. Bu shamollarning tezligi sekundiga 20- 30 m gacha yetib boradi. Sug‘oriladigan suv oqimi xо‘jalik sharoitida 0,025-0,015 nishabliklari ham tik nishablik hisoblanadi. Mana shuning uchun eroziya nuqtai nazaridan egatlarga quyiladigan suv oqimining oz kо‘pligi muhim ahamiyatga ega bо‘ladi, egatdagi suv oqimining ozmi-kо‘pligini esa suvning oqish tezligi, uning tuproqda yuvib ketish kuchi

belgilaydi. Agar sug‘orish egatiga katta oqimda suv qо‘yilsa, u vaqtda tik nishabli joylarda tuproqning ust qatlamidan о‘simliklar ozuqasi elementlarining yuvilib ketishi keskin ortadi. Irrigatsiya eroziyasining rо‘y berishda nishablikning uzunligi jiddiy rol о‘ynaydi. Sug‘orish egatlarining eng iqtisodli uzunligini tanlab olish nishablikning uzunligiga bog‘liq bо‘ladi. Eroziya tarqalgan rayonlar О‘zbekiston tuproqshunoslik instituti ma’lumotlarga qaraganda, shamol eroziyasi respublikaning asosiy paxtakor rayonlari (Farg‘ona, Buxoro va Andijon, Surxondaryo) viloyatlarida kо‘p uchraydi. О‘zbekistonda shamol eroziyasidan Qо‘qon, Bog‘dod, Oltiariq, yerlarida kamroq darajad Quva, Marg‘ilon rayonlari, Buxoro, Rishton, Qiziltepa, Shofirkon, G‘ijdivon, Konimeyek, Karmana, Reshku va Olot rayonlari, YUо‘z, Marhamat rayonlari zarar kо‘radi. Shamol xavfli bо‘lgan rayonlarning dehqonlari shamol eroziyasiga qarshi qо‘llaridan kelgancha har xil kurash choralarini qо‘llamoqdalar. Bunday kurash choralari dalalarni suv bostirish va turlicha materiallardan “mexanik xossalar” о‘rnatishdan iborat bо‘lib, dehqonlar о‘z yerlariga atrofiga meva va tut daraxtlari о‘tkazmoqdlar. Shamol eroziyasi bо‘lib turadigan rayonlarida hozirgi vaqtda shamol eroziyasiga qarshi kurashishning quyidagi choralari qо‘llanmoqda: Shamol keladigan tomonga kо‘ndalang qilib sug‘orish egatlari olish; Tut daraxtlarni kulis tartibida ekish; Katta sug‘orish ariqlarni ancha yaqinroq olish, dalalarni himoya qiladigan о‘rmon polosalarini vujudga keltirish. Tuproqning shamol eroziyasiga qarshi kurashning eng ta’sirli va eng takomillashgan tadbiri dala va suv о‘rmon polosalaridir. Hozirgi vaqtda о‘z dalalarida dala tusuv о‘rmon polosalari bо‘lgan xо‘jaliklarning soni ancha kо‘paygan. Dala tusuv о‘rmon polosalari tuproq eroziyasiga qarshi kurashda va qishloq xо‘jalik ekinlaridan, birinchi navbatda paxtadan yuqori va barqaror hosil olishda katta ahamiyatga ega ekanligi ilmiy

muassasalarning tajribalari va ilg‘or xо‘jaliklarning ishlari bilan tasdiqlangan. О‘zbekistonda sug‘orilishga yaroqli yerlar maydoni ularni sug‘oriladigan suv bilan ta’minlash darajasiga nisbatan bir necha baravar kо‘p. Respublikada 16,7 mln gektar yer sug‘orish uchun yaroqli bо‘lib, hozirda shundan 4,1 mln gektar maydon о‘zlashtirilib, amalga sug‘orilmoqda. Obikor yerlar quruq iqlim sharoitida oltin fond hisoblanadi. Chunki 1 gektar sug‘oriladigan yerdan qorakо‘l qо‘ylari boqiladigan yaylovga nisbatan 8 marta kо‘p mahsulot olinadi. Binobarin, qishloq xо‘jalik mahsulotlarining asosiy qismi qiymat jihatidan sug‘oriladigan yerlarda yetishtiriladi. О‘zbekistonda 1200 ming gektar maydonda tuproq shо‘rlanish hodisasi tarqalgan, shundan 750 ming gektari о‘rtacha va kuchli darajada shо‘rlangan yerlarga tо‘g‘ri keladi. Shunisi qiziqki, bu raqam keyingi 20 yil davomida deyarli о‘zgarmay kelmoqda, ya’ni sug‘oriladigan yerlarning maydoni kengayishiga va yerlarning meliorativ holatini yaxshilanishiga qaramay о‘rtacha shuncha maydonda yerlarning hanuzgacha qonili emas. SHо‘rlangan yerlarda paxta, sholi, makkajо‘xori, poliz va yem-xashak о‘simliklarning hosildorligi past. Masalan, paxta hosildorligi shunday yerlarda 10 s gacha boradi. Albatta, yerlar mahsuldorligining kamayib ketayotganligiga bir tomondan vohamizning tuproq meliorativ sharoitlarining nihoyatda og‘irligini ham hisobga olish kerak, lekin ikkinchi tomondan bu asosiy sabab emas, sabab yerning mahsuldorligini yaxshilashga loqaydlik bilan qarash, ular xaspushlash, astoydil harakatning yо‘qligidir: Qarshi ham asosiy daryoning mansabida joylashgan. Qashqadaryoda sug‘orilaligan yerlarning 80 protsenti turli darajada turlicha eroziyaga uchraganligini hisobga olinsa, ushbu tadbirlarni amalga qullash naqadar zarur ekanligi ayon bо‘ladi. Mutaxassislarning fikricha respublikada keyingi 25-30 yil mobaynida tuproq tarkibida gumus miqdori kо‘payish о‘rniga kamaygan. Avvallari 1 m qalinlikda tuproqda о‘rtacha 1,1-1,2% chirindi bо‘lsa, hozirda esa 0,6-0,7 % gacha kamaydi. Xuddi shunday holni makkajо‘xori, sholi, yem-xashak о‘simliklarining hosildorligi va jami miqdorining keyingi yillarda kо‘paymayotganligidan ham bilish mumkin. Yuqorida bayon etilgan fikrlardan ayonki, sug‘oriladigan yerlarning

maydonini haddan tashqari kengaytirmasdan, mavjud yerlarning mahsuldorligini muntazam oshib borish, yerdan foydalanish koeffitsiyentini oshirish zarur edi. 2.4. Sug‘oriladigan hududlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish Agrar sohada Yer resurslaridan foydalanishni tartibga solishning iqtisodiy vositalarini joriy qilish xo’jalik yurutuvchi sub’ektlarning tabiiy resurslardan ekologik talablarga zid, ekstensiv foydalanish faoliyatini chegaralaydi. Bu esa yer resurslaridan foydalanishda uning sifat ko’rsatkichlarini hisobga olishini talab etadi. Yerning sifatini hisobga olish uning tabiiy resurs va ishlab chiqarish vositasi sifatidagi qimmatini belgilab beruvchi belgilar bo’yicha amalga oshiriladi. Bunday belgilar jumlasiga yerlarning tuproq, o’simliklar va rel’ef tuzilishi bo’yicha tavsifi tuproqning suv va shamol eoziyasiga uchraganligi, botqoqlshganligi, sho’rlanganligi to’g’risidagi ma’lumotlar, oziqlanuvchi moddalar bilan ta’minlanganligi va boshqalar kiradi. Bu omillarni hisobga olgan holda yer resurslaridan omilkorlik bilan foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. Buni Qashqadaryo viloyati misolida ko’rganimizda quyidagi manzaralarga duch kelamiz. Viloyatda jami sug’oriladigan ekin maydoni 497,7 ming gektar yer mavjud bo’lib, 2008 yil ko’rsatkichi bo’yicha sho’rlanadigan maydon 255,9 ming gektarni, kuchsiz shorlangan yer maydoni 164,1 ming gektarni, o’rtacha sho’rlangan yer maydoni 59,6 ming gektarni va kuchli sho’rlangan yer maydoni esa 18,2 ming gektarni tashkil etadi. Viloyat hududida keyingi ikki o’n yillikda tuproqning sho’rlanish darajasi ortib borganini ko’ramiz. Xususan 1990 yilga nisbatan 2008 yilda sho’rlanmagan yerlar maydoni 64,8 % dan 51,4 % ga pasaygan, ayniqsa kuchsiz sho’rlangan yerlar maydoni 22,3 % dan 33,0 % ga , o’rtacha sho’rlangan yerlar maydoni 9,1 % dan 12 % ga o’sgan.Kuchli cho’rlangan yerlar maydoni 3,7 foizdan 3,6 foizga atigi 0,1foizga pasaygan .Bundan holat hamma tumanlarda bir xilda emas. Sho’rlangan yerlarning asosiy qismi yangidan o’zlashtirilgan cho’l hududlarda joylashgan tumanlarga to’g’ri keladi.

Qashqadaryo viloyat tumanlarida tuproq sifatini tahlil qilish shundan dalolat beradiki tog’ va tog’ oldi hududlarida joylashgan tumanlarda yuqori tuproq sifatiga ega. Xususan, Shahrisabz, Yakkabog’, Qamashi va Dehqonobod tumanlarida tuproqning sho’rlanish darajasi viloyatning o’rtacha ko’rsatkichidan ancha yuqori. Bunga asosiy sabab bu tumanlarning o’ziga xos tabiiy geografik joylashuvini ko’rsatish lozim. Chunki, Tog’ va togf’ oldi hududlarida yuqori darajada sho’rlanishni keltirib chiqaradigan omillar ta’siri kam bo’ladi. Shu bilan birga tog’ va tog’ oldi hududlarida joylashgan tumanlarda sho’rlanmagan yerlarning salmog’i nafaqat yuqori darajada saqlanib qolmoqda , balki olib borilayotgan meliorativ va agrotexnik tadbirlar ta’sirida yanada yaxshilanmoqda. 1990- yilga nisatan 2008- yil Shahrisabz tumanida sho’rlanmagan yerlarning salmog’i 93,3 % dan 95,1 % gacha, Chiroqchi tumanida 78,5 % dan 85,0 % gacha o’sgan. Buning yana bir sabablaridan biri mamlakatimiz qishloq xo’jaligida amalga oshirilayotgan tarkibiy o’zgarishlarni qayd etish lozim. Chunki, yuqori zonada joylashgan tumanlarda paxtaning maydoni qisqarib g’alla, pichan, bog’dorchilik, sabzavot ekinlari katta maydonni egallaydi. Bu esa qishloq xo’jaligi ekinlarni almashib ekish imkonini yaratdi. Bunday olib borilgan agrotexnik tadbirlar natijasi o’laroq tuproq sifatini yaxshilashga olib keldi. Lekin cho’l zonasi hududlarida joylashgan tumanlarda yerlarning sifatini yaxshilash ustuvor vazifa hisoblanadi. Hozirgi kunda viloyatda tuproqni xaritalashtirish va bontirovkasiga tuzatishlar kiritish natijalari shuni o’rsatadiki, keyingi yillarda quyi tumanlarda tuproq sifatining pasayib borilayotganligi kuzatilmoqda. Chunonchi Mirishkor tumanida u yoki budarajada sho’rlangan yerlar maydoni 30,3 ming gektarni, Koson tumanida 37,5 ming gektarni, Muborakda 27,2 ming gektarni va Nishon tumanida esa 28,8 ming gektarni tashkil etadi. Viloyatda cho’l zonasida joylashgan tumanlarda yer osti suvlarining ko’tarilish jarayonlari davom etmoqda. Bu esa sug’oradilgan maydonlarda yerlarning meliorativ holatini yaxshilashni talab etadi. Xususan,Muborak, Nishon va Koson tumanlarida tuproq tarkibida tuzlarning kosentratsiyasi oshi bormoqda. Buning

oldini olish uchun mavjud zovur va irrigatsiya inshootlarini tamirlashga ma’lum miqdorda kapital mablag’larni ajratish va undan samarali foydalanish lizim. Mamlakatimizda yerlarning meliorativ holatini yaxshilash bo’yicha ulkan ishlar amalgam oshirilmoqda. Prezidentimiz I.A Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bagf’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasida muhim ustuvor yo’nalish sifatida yerlarning meliorativ holatini yaxshilashdasturini amalga oshirish doirasida 2009- yilda 840 km. Lik kollektor – drenaj tarmoqlari, 250 ta drenaj quduqlar, 15 ta melioratsiya nasos stansiyalari va inshootlari qurildi hamda rekostruksiya qilindi. O’tgan yili yerlarning meliorativ holatini yaxshilashga qaratilgan loyihalarni amalga oshirih uchun 130 mird. So’m yo’naltirildi. Natijada 240 ming gektardan ortiq sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilaydi va bu qishloq xo’jaligi ekinlari hosildorligi, fermer xo’jaliklarining daromadini oshirish imkonini beradi. I.A Karimov. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada yuksaltirishdir. Toshkent. “ O’zbekiston” 2010, 47-bet Qashqadaryo viloyatida yerlarning sho’rlanishi kuchayishiga tik quduqlarning bir qismi ishlamasligi sababchidir. Ishlayotgan quduqlar talabga javob bermaydi. Zovurlarning yaxshi tozalanmasligi oqibatida yer osti sizot suvlari yuqoriga ko’tarilmoqda. Viloyatimizdagi mavjud yerlardan oqilona foydalanish, dehqonchilikni rivojlantirishda va uning unumdorligini saqlab qolishda katta ro’l o’ynaydi. O’zbekiston Respublikasi suv va qishloq xo’jaligi vazirligining ma’lumotiga ko’ra (2007 yil) O’zbekistonda sho’rlangan yerlar, sug’oriladigan yerlarni 50,7% ( 2170,7ming ga.) ni tashkil etadi. Yerni tanazzulga uchrashini asosiy sababi o’rmonzor, ihota daraxtlarni kamayib ketganlibi, chorva mollarining ko’p boqilishi; agroximikatlar, sanoat va maishiy chiqitlar tashlanishi; ayrim joylarda hanuz bir xil ekin ekilishi, tuproqni sho’rlanishi oqibatida hosildorlik kamayib bormoqda. Sug’orish tizimini yemirilishi jarayoni respublikani 643,2ming ga.

Sug’oriladigan yerlariga zarar keltirdi. Shundan Qashqadaryo viloyatida 159,7 ming ga. Yer eroziyaga uchragan. Qashqadaryo o’zining egallab turgan yer maydoni bo’yicha eng yirik viloyatlardan hisoblanib, uning umumiy yer maydoni 2856,8 ming ga.ni tashkil etadi. Shundan o’rmonzorlar 109,1 ming ga.ni, bog’lar va tokzorlar 35670 gektarni tashkil etgan holda 505,1 ming ga. Yerga sug’oriladigan dehqonchilik qilinadi va 253,2 ming ga. Maydonda lalmikor dehqonchilik qilinib, g’alla va boshqa ekinlardan mo’l hosil olinmoqda. Chimqo’rg’on suv omori, Qarshi bosh magistral kanalidan sizib o’tgan yer osti suvdan quyi tomonlardagi ( Nishon, Mirishkor, Kasbi, Qarshi, Muborak, Koson va boshqalar ) minglab gektar unumdor yerlar har-xil darajada zaxlanib va sho’rlanib ketdi. Buning oqibatida ko’p bog’lar quridi,hosildorlik pasaydi. Buning sababi o’sha paytlari tuproqni tarkibi yaxshi o’rganilmaganligi, ochiq va yopiq drenajalar yetarli va sifatli bo’lmaganligidan hamda ko’p joylarda ihota daraxtlari yo’qligi, bo’lganlariga ham e’tiborsizlik tufayli quritib qo’yilganligidan sodir bo’ldi. Qashqadaryo viloyatida dehqonchilik madaniyatini oshirish, ya’ni yyerdan oqilona foydalanish, almashlab eki qoidalariga rioya qilish, yerni agromeliorativ holatini yaxshilash, madanli va organik o’g’itlardan samarali foydalanish kabi ishlarga e’tibor berish keyingi yillarda bir muncha yaxshilangan bo’lsada, lekin suv va o’g’it sarfining oshib borishi suv omborlari va Qarshi bosh magistral kanali ta’sirida yerlarning meliorativ holatining buzilishi va unumdorligining past bo’lishi kabi holatlar mavjud. Qashqadaryo viloyatida 48,44 ming gektar o’rtacha sho’rlangan 14, 18 ming gektar kuchli sho’rlangan maydonlarning maqvjudligi yer osti suvlarning keskin ko’tarilishi orqali tuproqdagi xlor va sul’fat ionlari miqdorini yuqoriligi tufayli sodir bo’lmoqda. Bunday holat viloyatda agroekologiyaning keskinlashib borishini ko’rsatadi. Tuproq unumdorligini oshirishda har 3 -5 yilda bir gktar maydonga 20 – 40 tona hirigan go’ng solishni mutaxassislar tavsiya etishgan. Shuningdek, tuproq unumdorligini oshirishda g’allasimon ekinlarni almashib ekishga qo’llash muhim

ahamiyatga egadir. Chunki, ularni popuksimon mayda ildizlari bir yilda chirib, organik o’g’itga aylanadi. Bu sohada viloyatimizda ilg’orlar tajribasini keng yoyish va targ’ibot etish ishlari amalga oshierilmoqda. Viloyatda tashkil etilgan “ Chuvalchang” kichik korxonalarida Kaliforniya qizil chuvalchangi ko’payirilib, biogumus tayyorlash ishlari olib borilmoqda. Qashqadaryo viloyatida keyingi yillarda sanoatning rivojlana borishi o’z navbatida qishloq va shahar hududlarida yangi sanoat korxonalarini qurilishiga hamda ular uchun yer tanlash va yer ajratish ishlarini tashkil etishda joylardagi inspektorlar bevosita ishtirok etmoqdalar. Ularni oldiga ekologik talablar va shartlar qo’yib, uni bajarishini nazotar ostiga olmoqdalar. Bunda mazkur korxona quriladigan joylardagi unumdor tuproq qatlamlarini aniqlash va ularni olib qo’yib yoki boshqa unumsiz joylardan foydalanish bo’yicha tadbirlar belgilash, atrof – muhitni qurilish chiqindilari bilan ifloslantirmaslik kabi tadbirlarni amalga oshirishda e’tibor berilmoqda. Viloyatda aholi soni, ya’ni oilalar soni oshib borishi yilida 50000 yangi turar joylar qurilish va kengaytirishga sabab bo’lmoqda. Bunda imkoniatlar atroflicha o’rganilib tanlanadigan va ajratiladigan maydonlardan oqilona foydalanish, aholi va xo’jaliklarni ehiyoji va imkoniyatlarini etiborga olish kerak. Qashqadaryo viloyatini tog’li tumanlardagi qiya yerlarni unumdorligini saqlash qisqa o’qariq olish orqali amalga oshirilishi viloyatimiz sharoitiga mos kelmoqda. Shunday qilib, tuproq strukturasi va unumdorligini yaxshilash aholini yetarli va sifatli oziq –ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash uchun asosiy omildir. Shuning uchun bu muhum masalaga nafaqat soha mutaxassislari, balki barcha fuqarolar o’z e’tiborlarini qaratishlari kerak. Viloyat yer resurslarini muhofaza qilish inspeksiyasi yerlarning meliorativ holatini yaxshilashga doir tadbirlar ishlab chiqilgan. Shu maqsadda, tumanlardagi nazoratchilar suv ko’tarish va energetika boshqarmasi, gidrogeologiya boshqarmasi ishlsnishni doimiy ravishda nazorat qilish va ularga kamchiliklarni bartaraf qilishda ko’maklashishlari, tozalanayotgan zovurlarning sifatini tekshirishlari lozim. Shu bilan birga nazoratchilar yer tuzulishi va yerdan

foydalanish, mineral o’g’itlar va zararli ximikatlardan foydsalanishda agrotexnika qoidalariga rioya qilish, ularni saqlash ishlari ham doimo nazoratda bo’lishi kerak. Yer resurslarini muhofaza qilishda quyidagilarga rioya qilish zarur;  yer resurslarini muhofaza qilishda iqtisodiy javobgarlikni yo’lga qo’yish;  yer resurslaridan unumli foydalanish borasida keng jamoatchilik orasida targ’ibot-tashviqot ishlarini olib borish;  kollektor va zovur tarmoqlarini ta’mirlash;  yer va suv resurslaridan foydalanishda to’lo yo’lini amalga oshirish;  meliorativ chora – tadbirlarni uzliksiz olib borish va boshqalar. XULOSA XX asrning ikkinchi yarmida va XXI asrning boshlarida qator global muammolar vujudga keldiki insoniyatning bundan keyingi taraqqiyoti ana shu muammolarni hal qilishga bog’liq bo’lib qoldi. Global muammolar, kishilik jamiyati hayotining barcha tomonlarini, dunyo siyosatini, iqtisodini, davlatlararo va millatlararo munosabatlarni qamrab olmoqda. Keyingi vaqtda eng muhim global muammolardan biri – ekologik muammolar bo’lib qolmoqda. O’zbekiston uchun ham eng muhim imperativ ( yechilishi va hal qilinishi absolyut zarur bo’lgan muammolar ) muammolardan biri yerlarning eroziyaga uchrashi – cho’llashishdir. Shuning uchun ham bitiruv malakaviy ishining maqsadi bo’lib, Qashqadaryo viloyati xo’jaliklarida sug’orma dehqonchilik qilinadigan hududlari belgilab berilgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadidan kelib chiqib vazifalarni amalga oshirdi. Respublikamizning umumiy yer fondi 16,6 mln ga tashkil etib, shundan 5,3 mln ga qishloq xo’jaligi uchun yaroqlidir. Shu jumladan 419,4 ming ga ekin yerlar hisoblanadi. Qashqadaryo viloyatida haydalib ekin ekiladigan yerlar maydoni 537,1 ming ga. Ga yaqin bo’lib shundan 166,9 ming ga yerlar lalmikor dehqoncnilikda foydalaniladi. Viloyatda sug’oriladigan maydonlar 507677 gektar( 2009 y.), shundan kuchli sho’rlangan yerlar 13328 gektarni tashkil qiladi. Viloyat hududida keyingi ikki o’n yillikda tuproqning sho’rlanish darajasi ortib borganini ko’ramiz. Xususan 1990

yilga nisbatan 2008 yilda sho’rlanmagan yerlar maydoni 64,8 % dan 51,4 % ga pasaygan, ayniqsa kuchsiz sho’rlangan yerlar maydoni 22,3 % dan 33,0 % ga , o’rtacha sho’rlangan yerlar maydoni 9,1 % dan 12 % ga o’sgan.Kuchli cho’rlangan yerlar maydoni 3,7 foizdan 3,6 foizga atigi 0,1foizga pasaygan.Bunday holat hamma tumanlarda bir xilda emas. Sho’rlangan yerlarning asosiy qismi yangidan o’zlashtirilgan cho’l hududlarda joylashgan tumanlarga to’g’ri keladi. 1.Yerning sifatini hisobga olish uning tabiiy resurs va ishlab chiqarish vositasi sifatidagi qimmatini belgilab beruvchi belgilar bo’yicha amalga oshiriladi. Bunday belgilar jumlasiga yerlarning tuproq, o’simliklar va rel’ef tuzilishi bo’yicha tavsifi tuproqning suv va shamol eoziyasiga uchraganligi, botqoqlshganligi, sho’rlanganligi to’g’risidagi ma’lumotlar, oziqlanuvchi moddalar bilan ta’minlanganligi va boshqalar kiradi. Bu omillarni hisobga olgan holda yer resurslaridan omilkorlik bilan foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. 2.Viloyat yer resurslarini muhofaza qilish inspeksiyasi yerlarning meliorativ holatini yaxshilashga doir tadbirlar ishlab chiqilgan. Shu maqsadda, tumanlardagi nazoratchilar suv ko’tarish va energetika boshqarmasi, gidrogeologiya boshqarmasi ishlsnishni doimiy ravishda nazorat qilish va ularga kamchiliklarni bartaraf qilishda ko’maklashishlari, tozalanayotgan zovurlarning sifatini tekshirishlari lozim. 3. Yer tuzulishi va yerdan foydalanish, mineral o’g’itlar va zararli ximikatlardan foydsalanishda agrotexnika qoidalariga rioya qilish, ularni saqlash ishlari ham doimo nazoratda bo’lishi kerak. 4. Yer resurslarini muhofaza qilishda quyidagilarga rioya qilish zarur;  yer resurslarini muhofaza qilishda iqtisodiy javobgarlikni yo’lga qo’yish;  yer resurslaridan unumli foydalanish borasida keng jamoatchilik orasida targ’ibot-tashviqot ishlarini olib borish;  kollektor va zovur tarmoqlarini ta’mirlash;  yer va suv resurslaridan foydalanishda to’lo yo’lini amalga oshirish;  meliorativ chora – tadbirlarni uzliksiz olib borish va boshqalar.

- FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I.A Karimov. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada yuksaltirishdir. Toshkent. “ O’zbekiston” 2010, 47-bet I.A.Karimov Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari Toshkent .” O’zbekiston ”- 2009. 21- bet. Buning davomi sifatida 2011 yil 18 –aprelda “ Fermer xo’jaliklarini qayta tashkil etish va ularning yer maydonlarini optimallashtirishda qonunchilikka rioya etish chora – tadbirlari to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning Farmoni qabul qilindi. “ Xalq so’zi 2011yil 19-aprel №76 ( 5243)” 1. Muxamedov G. “Tuproq eroziyasi” dehqonchilik uchun katta ofat. Toshkent, “О‘zbekiston” 1975 2. Rafiqov A. “Tabiatda ekologik muvozanat” Toshkent, “Fan” 1990 3. Abdullayev X.A. “Biogeoximiya va tuproq muhofazasi asoslari” Toshkent, “О‘qituvchi” 1989 4. “Tabiatni muhofaza qilish va о‘zgartirish”. Toshkent, “О‘qituvchi” 1980 5. Doshchanov M.V. “О‘zbekistonda tuproq eroziyasi va qarshi kurash”. О‘zbekiston “Bilim” jamiyati. Toshkent 1967

6. Sostoyaniye i perpektivi prerodopolzovaniya v yujnix rayonax Uzbekistana. Tashkent 1983 7, “Qashqadaryo viloyati geografiyasi”. Geografiya “О‘qituvchilar uchun qо‘llanma”, Qarshi 1994

QASHQADARYO VILOYATIDA SUG‘ORILADIGAN MAYDONLARNING TUPROQ SHО‘RLANISH DARAJASI BО‘YICHA 2010 YIL 1-YANVAR HOLATIGA M A ‘ L U M O T № Viloyat bо‘yicha Sug‘oriladigan maydonlar SH u j u m l a d a n Shо‘rlanmagan Kuchsiz shо‘rlangan О‘rtacha shо‘rlangan Kuchli va juda kuchli shо‘rlangan 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 1. G‘uzor 34747 11845 16698 5140 1064 2. Dehqonobod 2848 2848 3. Qarshi 48495 22152 18930 5415 1998 4. Koson 73561 25224 36390 3762 3185 5. Qamashi 34276 16775 12588 3984 929 6. Kitob 19903 19903 7. Mirishkor 62285 30847 25818 4927 693 8. Muborak 33965 5761 19381 5508 3315 9. Nishon 57260 21803 24496 3896 2065 10. Kasbi 50542 22186 22531 5776 49 11. Chirqchi 30205 26739 3067 399 12. Shahri sabz 25400 25400 Yakkabog‘ 34190 33392 664 104 30 507390 507677 264710 264875 177690 180563 51160 48911 13830 13328 Qashqadaryo viloyatida ochiq zovur tarmoqlarini uzunligi va 2008-2009 yillarda tozalash ishlarini bajarilishi tо‘g‘risida M A ‘ L U M O T

№ Tumanlar nomi Yillar Jami zovurlar km Shundan Amalda tozalash Xо‘jalik lararo km Ichki ochiq zovurlar km Uzunlik km Hajmi ming m 3 Qiymati 1. G‘uzor 2008 607,10 242,63 364,47 57,12 323 130,199 2009 622,86 249,83 373,03 59,04 651,88 243,717 2. Qarshi 2008 878,57 348,87 529,7 67,12 782 377,781 2009 868,56 338,86 529,7 54,84 747 310,407 3. Koson 2008 1334,77 438,74 896,03 100,75 782 356,674 2009 1370,08 438,74 931,34 66,87 809 344,016 4. Kitob 2008 99,36 43,72 55,64 24,54 126 53,409 2009 99,36 43,72 55,64 5. Qamashi 2008 492,62 161,69 330,93 76,25 932 438,141 2009 501,44 161,69 339,75 51,52 603 214,442 6. Mirishkor 2008 982,77 312,86 669,91 67,01 1395 650,767 2009 989,56 317,24 672,32 49,995 892 359,839 7. Muborak 2008 2009 723,88 729,04 218,98 222,53 504,9 506,51 47,78 120,37 552 2162 243,254 809,402 8. Nishon 2008 860,24 256,1 604,14 49,49 714 392,643 2009 895,43 256,1 639,33 117,70 2088 1093,811 9. Kаsbi 2008 619,79 217,19 402,6 44,36 1026 463,030 2009 62011 217,51 402,6 79,67 1137 427,355 10. Chiroqchi 2008 139,69 89,51 50,18 16,03 96 41,919

2009 139,69 89,51 50,18 12,10 105 33,996 11. Shаhrisаbz 2008 154,05 43,25 110,8 32,41 359 176,961 2009 154,05 43,25 110,8 12. Yakkаbog‘ 2008 392,71 160,28 232,43 36,39 336 127,546 2009 395,97 160,28 235,69 17,80 199 68,352 Viloyat bo‘yichа 2008 7285,55 2533,82 4751,73 619,25 7422 3452,32 2009 7386,15 2539,26 4846,89 629,90 9393 3905,338 Qаshqаdаryo viloyatidаgi tuproq sho‘rlаnishi hаqidа ko‘p yillik M А ‘ L U M O T Nаzorаtdа turgаn Sho‘rlаnish dаrаjаsi bo‘yichа (0 – 100 sm) Kuchsiz Jаmi Shundаn

Yillаr sug‘orilаdigаn mаydon gа Sho‘rlаnmаgаn sho‘rlаngаn sho‘rlаngаn mаydon O‘rtаchа sho‘rlаngаn Kuchli vа judа kuchli sho‘rlаngаn 1995 495178 273840 161417 59921 46505 13416 1996 497445 275104 162784 59557 45844 13713 1997 499339 275867 160850 62622 48436 14186 1998 498062 273521 160302 64239 49910 14329 1999 498318 265802 163480 69036 54043 14993 2000 497825 259114 168212 70499 54625 15874 2001 497720 255865 164138 77717 59568 18149 2002 498628 250002 166414 82212 62726 19486 2003 498376 252001 169783 76592 60358 16234 2004 499005 253241 170735 75029 59589 15440 2005 500826 260504 171359 68963 53607 15356 2006 504724 263337 174124 67263 52706 14557 2007 505769 264366 175458 65945 51693 14252 2008 507388 264706 177689 64993 51160 13833 2009 507864 264701 179172 63991 50351 13640 2010 514487 272035 180563 62239 48911 13328

7- jadval Ўзбекистонда рўй берадиган ва қишлоқ хўжалигига таъсир кўрсатадиган табиий географик жараёнлар Табиий - геогра- фик жараён ларнин г турлар и Табиий жараёнларнинг вужудга келишнга ёрдам берувчи омиллар Рўй бериш суръати Тарқалган жойлари Қишлоқ хўжалигига таъсири Муҳофаза қилиш тадбирлари 1 2 3 4 5 6 Шамол эрозия си: 1)учи- риш Тупроқ ва грунтнинг қуруқлиги; барқарор кучли шамоллар; қумли, қумоқ ва бошқа увоқ жннсларнинг кенг тарқалганлиги; билқиллама шўрхоклар; ўсимликларнин г сийраклиги; ер қазувчи ҳайвонларнинг кўплиги; кишиларнинг Умуман секин рўй беради, лекин кенг майдонда бўлади. Йилнинг қурғоқчилик даврида кучаяди. Чўл текисликлар, чўл ва чала чўл тоғолди қир ва адирлари (қумли, шағалли, чағир тошли, шўрхок гилли чўллар) лёсс ва лёссимон чала чўл қирлар ландшафтла ри Тупроқлар таркибида тош, шағал кўпаяди, унумдорлик камаяди, чиринди камаяди, шамол ўйиқлари ҳосил бўлади. Шамолни тўсувчи ихота ўрмон полосалари ҳосил қилиш, қумларни ўсимлик билан мустаҳкамла ш, тупроқнинг намлигида ишлов бериш, ерни асосий шамоллар йўналишини ҳисобга олиб

номақбул хўжалик фаолияти. ҳайдаш, чорва моллари боқишнн тартибга солиш, ўсимликларн и муҳофаза қилиш, 2) тўплаш Воҳалар яқинида ва чеккаларида учрайдиган шамол кучини камайтирувчи бута ва дарахт тўсиқлар, каналлар буйидаги рашлар ва бошқалар Жадал рўй берадиган ҳодиса. Бухоро воҳасидан шимолда барханлар йилига 5 дан 10 м гача силжийди; тўсиқларнин г шамолга тескари томонида бир марта кучли шамол вақтида 10 12 см қалинликда қум тўпланади. Воҳаларнинг чеккаларида шамол кучини камайтирувч и тўсиқлар яқинида (қумли ва гилли чўл ландшафтла рида). Маданий ерлар (воҳалар)ни қум босади, экинларни босиб, қуритиб юборади, ҳосил камаяди. Дала ихота ўрмон полосалари ҳосил қилиш, қумларни ўсимликлар билан мустаҳкамла ш, чорва моллари боқишни тартибга солиш, Қумдаги ўсимликларн и кесишни тўхтатиш. Далаларда қум тўпланншига

Қурғоқчил фаслда кучаяди ёрдам берувчи тўсиқларни қўймаслик Тупроқ- ларни шўр босиши Ер ости шўр сувларининг юза жойлашганлиги , яхши капиллярлик хусусиятига эга бўлган оғир механик таркибли тупроқлар, рельефнинг текислиги ва ҳавонинг қуруқлиги суғориладиган далаларда кичик дўнг ерларнинг мавжудлиги. Шўр босишнинг интенсивлиг и пастқам ҳамда суғорилмайд иган ерларда ошади, ер ости шўр сувлаоиникг буғланиш тезлигига боғлиқ Чўл зонасидаги воҳаларнинг чеккаларида , воднйлар тагкда, ёйилма конуслари этагида, ботҳлар Да (гилли ва шўрхок чўл ландшафтла ри ҳамда воҳаларда) тарқалган Экннлар хосили камаяди, баъзан бутунлай нобуд бўлади. Тупроқ структураси бузилади, қаткалок ҳосил бўлади. Билқиллам а шўр ерларда шамол зрозняси кучаяди Тупроқ юзасидан буғланишни камайтиришг а, грунт сувлари сатҳини камайтиришг а каратилган агромелиора тив ва инженерлик тадбирларп (зовур тизимлари ғурнш, суғориш нормаларига риоя кплиш), шўрга чидамли Сув эрозия си Лёсс, лёссимон енгил ва бошқа увоқ жинсларнинг Нисбатан секин рўй берувчи жараён. тоғолди қия текисликлар и, қир, қирлар, тупрокда озиқ моддалар камаяди, экинлар экиш. Табиий ЎСИМЛИК қопламини

кенг тарқалганлиги, 3 4° дан ортик қияликлар, ёмғирларнинг жа та тарзида ёғиши, Баҳорда ҳарорат тез кўтарилиб, корнинг тез эриши, ўсимлик қопламинннг сийраклиги, кишиларнинг норационал хўжалик фаолияти Унинг суръти ривожланиш босқичига, жойинг қия.лигига, ўсимлик қопламига сийрак ёки қалинлигига, ерларнинг ҳайдалганли к даражасига боғлиқ. Баҳорда кучаяди. тоғли ерларда тарқалган ҳосил | доғлик пасаяди, нихоят тупэо!, туда ювилиб кетади. Ўйиқлар, жарлар ҳосил бўлади, ерлар қишлоқ хужалиги оборотидан чиқиб қолади. тиклаш, ёнбағирларга дарахт ва бошқа кўп йиллик ўсимликлар эхиш, ёнбағирларн и қияликни ҳисобга олиб хайдаш, чорва моллари боқишян тартибга солиш, тупроққа ўз вақтида ишлов бериш. Суғорм а эрозия Тоғолди текисликларид а 2° дан ортиқ қияликларнинг мавжудлиги экинларни нишаблик бўйлаб суғориш, бўз тупроқларнинг Тупроқнинг ювилиши суғориладиг ан далалар қиялигига боғлиқ. қиялик 2-2,5 бўлганда бир марта суғоришда Тоғ олди текисликлар и ва тоғ ҳамда қир адирлардаги суғориладиг ан ерлар. Тупроқда озуқа моддалар камаяди, ҳосилдорли к пасаяди. Тупроқ қатлами юпқаланади Экинларни энг кам қиялик бўйича суғориш, тупроқда органик ўғитлар солиш, суғоришнинг

мўстаҳкам агрегатли эмаслиги. 60 т гача тупроқ ювилади самарадор усулларинн кўллаш. Жарла р ҳосил бўлиш и Лёсс, лёссимон гил, қумлоқ ва бошқа увоқ жинсларнинг кенг тарқалганлиги, қияликнннг катталиги баҳорда ёмғирларнинг қаттиқ ва кўп ёғиши, ўсимлик қопламининг сийраклиги Нисбатан секин рўй берадиган ҳодиса. Баҳорда кучаяди тезлиги ёғин миқдори, ёғиш суръати ва баҳорда қорнинг тез эришига, ўсимлик. қопламинннг қалинлигига, жойнинг нишабига боғлиқ Тоғолди қирлари, қия. текисликлар ва тоғ ёнбағирлари -нинг қуйи қисмлари. Ерларни хўжаликка яроқсиз қилиб қўяди тупроқ эрозиясини кучайтирад и Дарахт экиб, жар ўсишини тўхтатиш, оқар сувларни бошқа томонга буриб юбооиш, тўғонлар қуриб оқимни тўхтатиш, кичик жарларни текислаш, жар бошини цементлаб, четан тўсиқлар билан мустаҳкамла ш Ўпири- лиш ва сурил- малар Тоғ жинслари қатламларинин г ётиш ҳолати қатламларинин Тўсатдан тез рўй берадиган жараён бир Кўпинча шимолий ёнбағирлард а рўй Қишлок хўжалик ерлари (экинзор, Ёнбағирлард а террасалар ҳосил қилиб, дарахт ва

г дарё, водий, сойлар томонига нишаблиги, тектоник дарзларнинг мавжудлиги, қалин қатламли увоқ жинсларнинг кенг тарқалганлиги, баҳорда намликнинг ошиши, дарё қирғоқлари тагининг ювилиши. Ёнбағирларда йўл, канал қурилишда эътиборсизлик неча секунддан бир неча минутгача рўй беради беради. дарё, водийлари, сойлар, жарлар ёнбағрида бўлади, Сурилмалар кўпинча 800 м дан 2000 м гача баландликда учрайди. Қулаш ва ўпирилишла р ҳамма жойда бўлиши мумкин. боғ, яйловлар) пайҳон бўлади, ирригация иншоотлар и ва бошқа иншоотлар вайрон бўлади. буталар экиш, тик ёнбағирлари и текислаш, ёнбағир тагини, Турли ннженерлик тадбирлари билан мустаҳкамла ш, грунт сувларини тутиб қолиб, бошқа томонга оқизиш. Юзала ма сурилм а Тупроқ қоплами ва тупроқ она жинсларининг емғир ва қор сувлари билан ўта ивиши, ер юзасининг нишаб Секин-аста рўй берадиган ҳодиса Баҳорги сернам даврда тезлашади Жар, водий, сойларнинг ўт билан қопланган ёнбағирлари Ўт қоплами бузилади, тупроқ эрозияси кучаяди. Ёнбағирлард а террасалар очиб, бута, дарахтлар экиш, оқар сувларни ариқлар орқали

эканлиги. оқизиб юбориш Сел оқимла ри Кисқа ва сертармоқ сой ҳамда водийларнинг мавжудлиги. Баҳорги ёмғирларнинг жала тарзида ёғиши. Қорнинг тез эриши. нураган увоқ жинслар тўпланишининг қулайлиги (қурғоқчилик, ҳаво темературасин инг тез ўзгариши) Тўсатдан ва шиддатли рўй беради ган хрдиса. Сел оқимининг 10 15% дан 70% гача қисмини увок оқизиқ жинслар ташкил этади. Баҳор ва ёз бошларида кучаяди Тоғолди қия текисликлар и, қир ва адирлар зонаси, паст тоғлар Ўз йўлида учраган ҳамма нарсани вайрон қилади, обод дала, боғлар, йўллар, иншоотлар, қишлоқларн и босиб кетиб, катта зарар етказади. Ер усти оқимларни камайтиришг а қаратилган барча тадбирлар ёнбағирларга , сой ҳавзасига дарахт ва буталар экиш, ёнбағирлард а террасалар қилиш, оқимни тўсувчи буриб юборувчи инженерлик иншоатлари қуриш Қурим- лар ва тош оқими Отқинди ва чўкинди туб жинслар очилиб қолган ёнбағирларнин г, Қурум ҳосил булиши секин рўй беради. Тош оқими тўсатдан ва Тоғларнинг ўсимлик тупроқ қопланмаган , кўпинча жанубга Тош оқимлари йўлларни, яйловлар ва турли иншоотлар Қурумлар этагида бута ва дарахтлар ўстириб, тош оқимининг олди

қоятошларнинг мавжудлиги, физик нураш рўй бериши учун шароитнинг қулайлиги. тез рўй беради қараган ёнбағирлари ни босиб қолиб, зарар етказади. олинади, йўл ва бошқа иншоотлар, тусиқлар қуриб, муҳофаза қилинади 6-жадвал Ёнбағирнинг қия.лиги, град. ҳисобида Эрозияга қарши кураш тадбирлари 3° гача Тупроқлар ювилмаган. Эҳтиёт тадбирлар қулланилиши керак 10-15° дан кам Тупроқни чуқур ҳайдаш, бир йиллик ўсимликлар экиш лозим. 15-20° Ювилган тупрокларга баҳорикор ўтлар ва дарахтлар экиш; ёнбағирларнинг этагидаги кам ювилган, нам кўпроқ ерларга ток ва мевали дарахтлар экиш зарур ерларни ёппасига ҳйдаш ман этилиши керак 20 35° Ёнбариғларда ариқли террасалар ҳосил қилиш керак Террасаларга дарахт, шу жумладан

қимматли мевали ва ёғоч берадиган дарахтлар экиш (ёнғоқ, чинор, дуб ва бошқалар); тупроқда механик ишлов бермасдан буталар ва ток экиш. ёнбағирларни ҳар икки метрда чуқур ариқ олиб ҳайдаш мумкин. 35-37°дан ортиқ Бундай жойларда террасалар қилишнинг ҳожати йўқ, чунки террасалашда ҳосил бўлган марзаларни сув тез ювиб кетади, террасалаш қийин ва қиммат тушади. Табиий ўсимликни сақлаш чоралари кўрилмоғи керак Типик бўз тупроқлар ювилишининг ёнбағир қиялигига боғлиқлиги (Ғобдунтоғ ва Қароқчитоғ этагида П. Ғуломовдан, 1966) 5- jadval қиялик град, ҳис. Тупроқнинг ювилганлик даражаси Ювилганлик белгилари 5 2 Ювилмаган - 4 5 Салгина ювилган Ёнбағир узунасига ҳайдалган ерларда кичик ўйиқлар бор. 5 10 Ўртача ва кучли ювилган Чуқурлиги 10 см гача, эни 5-6 см бўлган ювилма чуқурликлар бор. 18 20 Кучли ювилган Чуқурлиги 50 см гача ва ундан чуқур ювилма

ўйиқлар бор. Тупроқ тошли. Механик тўсиқлар оралиғидаги масофани Е. А. Бежанбек ва Ф. Кочерга тахминан қуйидагича бўлиши керак деб ҳисоблайдилар. 4-жадвал. Тўсиқнинг баландлиги, м ҳис. Ёнбағирнинг қиялиги (градус) ва тўсиқлар орасидаги масофа, м ҳ. 5°гача 10°гача 15°гача 0,4 4,0 2,0 1,3 0,6 6,0 3,1 2,0 0,8 8,0 4,0 2,5 3- jadval Қум сифати Заррасининг ўртача диаметри, мм ҳис. Шамол тезлиги, м секунд ҳис. Энг майда қум 0,03 0,25 Жуда майда қум 0,12 1,50 Майда қум 0,32 4,00 Ўртача қум 0,60 7,40 Йирик қум 1,04 мм дан ортиқ 11,40 2- jadval Шамол эрозиясининг инсон хўжалик фаолияти билан боғлиқлиги Инсон хўжал ик фаоли ятинин Рўй берадиг аи жараён лар Ҳосил бўладиган рельеф шакллари ва ҳодисалар

г турлар и 1 Эрози янинг олдин и олмай ер ҳайда ш қумли, қумоқ гилли ва лёсс тупроқл арининг шамолд а учиши кучаяди . Шағал, чағир тош ётқизиқлари очилиб қолади, тупроқ тошлоқ тупроқга айланади. 2 . Норма дан ортиқ чорва молла ри боқиш Қумли ётқизиқ лар тузийди , шамолд а учади. Тупроқда тошлар салмоғи ортади, тўзима қумлар пайдо бўлади, қумли, қумоқ тупроқларда шамол ботиқлари, ўйиқлар пайдо бўлади. Тупроқ қопламининг унумдорлиги камаяди 3 . Грунт йўлла ри ўтқази ш Дефляц ия ўчоқлар и вужудга келади. Қумли, қумоқ ва лёсс тупроқларда ғилдирак илдизлари бўйлаб чўзилган чуқурликлар пайдо бўлади. 4 Ўтин тайёрл аш, геолог Қумли, қумоқ тупроқл арни Тупроқда тошлар кўпаяди, шамол ботиқлари ўйиқлар вужудга келади

ия развед ка ишлар и натижа сида ўсимл ик қопла минин г бузили ши шамол учириш и кучаяди .

O'xshashlar

Qashqadaryo havzasida tabiiy geografik jarayonlarni o`rganishning ahamiyati

Qashqadaryo viloyatining madaniy landshaftlari

Qashqadaryo viloyati tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish masalalari

”Qashqadaryo viloyatida oziq-ovqat va paxtani qayta ishlash sanoati rivojlanishining geografik xususiyatlari”

Geografiya darslarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish va pedagogik texnologiyalarni qo’llash (Transport Qashqadaryo misolida )