Жиззах вилояти Сангзор дарёси ихтиофаунаси - Geografiya - Diplom ishlar

Жиззах вилояти Сангзор дарёси ихтиофаунаси

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1273.5 KB

Ko'chirib olish

1 ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ МИРЗО УЛУҒБЕК Н ОМИДАГИ ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ ҚУШОҚОВ ЭЛЁР АБДУҒАППОРОВИЧ МАВЗУ: “Жиззах вилояти Сангзор дарёси ихтиофаунаси” 5420500 – Ихтиология таълим йўналиши БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ Илмий рахбар: б.ф.н., доц. Рахимов М. Ш. Тошкент – 201 4 Мундарижа

2 Кириш 3 I -БОБ. Адабиётлар шархи 5 1.1 Сангзор дарёсининг физик-географик ва биологик шароитлари 5 1.2 Сангзор дарёси ихтиофаунаси ҳақидаги маълумотлар 6 II -БОБ. Шахсий кузатувлар ва фойдаланилган услубла p 8 2.1 . Аниқланган балиқ турлари ва кузатув натижалари 8 2.2 . Кўзли тахирбалиқ Rhodeus ocellalus Kner. 9 2.3. Чўртансифат оққайроқ– Aspiolucius esocinus Kessler. 10 2.4. Туркистон қум балиғи- Gobio godio lepidolaemus Kessler. 13 2.5. Қиррақорин – Hemiculter leucisculus Basilewsky. 15 2.6. Сазан (зоғора балиқ) – Cyprinus carpiо Linnaeus. 19 2.7. Оддий гамбузия - Gambusia affinis Baird et Girard. 22 III БОБ. БАЛИҚ ЕТИШТИРИШНИНГ ЯНГИ ИСТИҚБОЛЛАРИ 24 3.1. Ўзбекистонда балиқ аквакультурасини йўлга қўйиш 25 Хулоса 31 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 32 Иловалар 34 Кириш

3 Мавзунинг долзарблиги. Ўрта Осиё ҳудудида ўтrазилган йирик иқлимлаштириш тадбирлари Сангзор дарёси ҳавзасидаги ихтиофаунасини ўзгаришига олиб келди. Мослашиб кетган келгинди балиқлар табиийлашиш натижасида тез кўпайиб, абориген ихтиофаунани сиқиб чиқара бошлади ва ўзи учун янги экологик маконни юзага келтирдилар. Ушбу жараён сув ҳавзаларида тарихий юзага келган балиқлар таркибини бузиб, абориген турларнинг яшаш ариалларини ва тарқалиш доирасини ўзгариб кетишига йўл очиб берди (Салихов, Камилов, 1994). Марказий Осиё минтақасида кўп ички сув минтақалари мавжуд. Бу ички сув ҳавзаларида учровчи балиқлар турларини ва уларни экологиясини ўрганиш билан кўп ихтиологлар шуғулланиб келмоқда. Бизни минтақамиздаги дарёлардан бири сангзор дарёси хисобланади. Дарёнинг узунлиги 198 километрни ташкил қилади. Ўзбекистоннинг ҳайвонот дунёси ўзига хос, бой ва турли-тумандир. Республикамизда умуртқали ҳайвонлар асосий қисмини балиқлар эгаллаб, уларнинг 80 дан ортиқ тури (балиқчилик хўжаликлардан ташқари) табиий сув ҳавзларимизда қайд қилинган. Балиқларимизнинг баъзи турлари (Орол мўйлабдори, куракбурунлар, паррак, чўртан-марка ва бошқалар) ноёб бўлиб, фақатгина Ўрта Осиё сув ҳавзларида учрайди. Ҳудудимизнинг экологик ҳолатининг ўзгариши, сув ҳавзаларига бўлаётган антропоген таъсиротлар натижасида сувнинг ҳажми, таркиби ва биологик хусусиятлари ўзгариши, кўпчилик балиқларнинг яшаш шароитларини кескин ўзгаришига олиб келди. Бундай муаммоларни бартараф этиш учун, ҳудуддаги барча сув хавзаларининг экологик шароитини, балиқчиликка катта зарар етказадиган турли омилларни хар тамонлама ўрганиш, балиқ захираларини кўпайтириш каби илмий амалий тадқиқотлар олиб бориш зарурдир.

4 Тадқиқот ишининг мақсади ва вазифаси. Юқорида қайд қилинган шароитдан келиб чиққан ҳолда биз 2013-йил июнь, июль ойларида Жиззах вилоятида Сангзор дарёси Жиззах вилоятига тегишли бўлган сув ҳавзаларида учрайдиган балиқларнинг тур таркиби ва экологясини ўрганишни мақсад қилдик ва қўйидаги кузатувларни амалга оширдик. Сангзор дарёсининг ушбу ҳудудда мавжуд бўлган ихтиофаунасини биоэкологик хусусиятларини ўрганишдан иборат бўлди. Бу мақсадни амалга ошириш қуйидаги ишлар амалга оширилиши керак: 1.”Сангзор” дарёсининг тузилиши билан яқиндан танишиб чиқиш. 2.”Сангзор” дарёсида учрайдиган балиқларнинг тур таркибини ўрганиш. 3. “Сангзор” дарёсида учрайдиган балиқларнинг биологияси ва экологиясини адабиётларга асосан ўрганиш.

5 I БОБ. Адабиётлар шарҳи. 1.1 Сангзор дарёсининг физик-географик ва биологик шароитлари Сангзор – Жиззах вилоятидаги дарё. Туркистон тоғ тизмасидаги Гуралаш довони яқинида 3400 м га яқин баландликдаги булоқлардан бошланади ва Жиззах шаҳридан 70 км шимолий-ғарбда, Қизилқум чўлининг жанубий-шарқий чеккасидаги Тузкон кўлига қуйилади. Узунлиги 198 км, ҳавзасининг майдони 3220 км 2 (тоғлик қисми). Бош қисми Гуралашсой номи билан аталади. Кичик Қорашақшақ қишлоғи ёнида Жонтекасой қўшилгандан сўнг у Сангзор номини олади. Жиззах шаҳридан қуйида эса Қили номи билан маълум. Ёрғоқ қишлоғига қадар Сангзор Туркистон тоғ тизмаси билан унинг тармоғи ҳисобланган Молгузар тоғлари оралиғида кенг водий бўйлаб тошлоқ, серостона ўзанда шимолий-ғарбга оқади. Сангзор – камсув дарё. Унинг ўртача кўп йиллик сув сарфи 4 м 3 /сек. Жиззах воҳасидан ўтгандан сўнг Сангзорнинг ўзани кўпинча қуриб ётади ёки ундан жуда оз миқдорда суғоришдан ортган партов сувлар билан сизот сувлар оқади. Қор ва ёмғир сувларидан тўйинади. Йиллик сув миқдорининг катта қисми март-июнь ойларида оқиб ўтади, кўнинча май ойида тўлиб оқади. 1917-18 йилларда Ўзбекистонда шу билан биргаликда Жиззах вилоятида ҳам экин майдонларини суғориш анчагина мушкул аҳволда бўлган. Суғориладиган ерларга сув, дарёдан тўғри каналлар орқали олиб борилган. Қурилган тўғонлар оддийгина тузилишга эга бўлиб, сувнинг кўп исроф бўлишига олиб келган. Шу сабабли кейинги йилларда гидротехник қоидаларга асосланган ҳолда дарё ўзани бўйлаб тўғон қурила бошлайди. Сангзор сувини тартибга солиш ва ундан тўлароқ фойдаланиш мақсадида Жиззах сув омбори қурилган.

6 Сангзорга 80 дан ортиқ сой ва жилғалар (Ҳужасой, Бойқунғирсой, Кўкжарсой, Оққўрғонсой, Тангатопдисой, Сутариқ, Бахмазар, Навқасой ва бошқалар) қушилади. Бу сойларнинг айримлари Сангзорга етмай тугайди. 1.2. Сангзор дарёси ихтиофаунаси ҳақидаги маълумотлар Ҳозирги кунда Ўзбекистон аҳолисини балиқ ва балиқ махсулотлари билан таъминлаш аосий вазифалардан бири бўлиб келмоқда. Бунинг учун республикамиздаги сув омборлар, кўллар, дарёлар ва ҳовузлар асосий рол ўйнайди. Ўзбекистонда 13 тадан ортиқ сув омборлари мавжуд бўлиб, 130 минг гектардан кўпроқ майдонни ташкил этади. Шу вақтлар мобайнида қилинган ва қилинаётган ишлар илмий изланишлар талабига мувофиқ, сув ҳавзаларининг мухити, балиқларнинг яшаш шароити, сони ва кўпайишини ўрганиш, сув ҳавзаларидан оқилона фойдаланиш ҳисобига балиқ маҳсулотларини ишлаб чиқариш, овланадиган қимматбаҳо балиқ турларини кўпайтириш ва бошқа кўпгина ишлар амалга оширилиб келмоқда. Республикамиз сув омборларининг биологик жараёнларини ўрганишда биринчилардан бўлиб ТошДУ нинг (хозирги ЎзМУ) Биология- тупроқшунослик факультети, Гидробиология ва ихтиология кафедрасининг йирик мутахассис олимларидан М.А. Кейзер, Л.С. Муравейский ва И.Ф. Гурвичлар анча ишларни амалга оширганлар. Кейинчалик Сангзор сув ҳавзаларида тадқиқотларни Н.А. Степанова ва А.И. Ледяевалар олиб борган илмий тадқиқот ишлари катта аҳамиятга эга. Сангзор сув ҳавзалари ихтиофаунасини атрофлича ўрганишда К.С. Кеслер (1877), Л.С. Берг (1948, 1949), Г.В. Никольский (1938) Ф.А. Турдаков (1963), Г.К. Комилов (1973), Х. Нуриев (1985), М.А. Абдуллаев (1989) ва бошқаларни илмий тадқиқот ишлари муҳим аҳамият касб этади.

7 Адабиётларда келтирилиши бўйича Сангзор сув ҳавзаларида 10 та балиқ турлари мавжуд бўлиб, кўпчилиги карпсимон балиқлар оиласига оиддир. Ҳозирги вақтда Сангзор сув ҳавзаларида 1 тур иқлимлаштирилган, 3 тур Сангзор дарёсига Амударёдан каналлар орқали ўтган, 4 тур бошқа қўшни сув ҳавзаларидан тасодифан келтирилган балиқларни учратиш мумкин. 1-жадвал Сангзор сув ҳавзаларида учрайдиган балиқлар рўйхати № Балиқ турлариКеслер Турдаков Комилов Н уриев А бдуллаев Бизнинг М аълумот 1 2 3 4 5 6 7 Cyprinidae оиласи 1 Кўзли тахирбалиқ – Rhodeus ocellalus + + + + + 2 Туркистон қум балиғи – Gobio gobio + + + + + 3 Қ иррақорин – Hemiculter leucisculus + + + + + 4 Қора балиқ – Schizotorax intermedius M.Claland + + + + + 5 Кумуш товон балиқ – Carassus auratus gebilia (Bloch) - ++ ++ ++ ++ 6 Зоғора балиқ – Cyprinus carpio Linne + + + + + 7 Оқ дўнгпешона – Hypophthalmictys molitrix (Valen.) - (+) (+) + ++ 8 Қизил лабли оққайроқ – Aspius aspius iblioidts (Kessler) + + + + + Poecilidae оиласи 9 Гамбузия – Gambusia affinis (Gir.) - + + + + Esocidae оиласи 10 Чўртансифат оққайроқ – Aspiolucius esocinus Kessler + - + - + + сув ҳавзасида яшайди ++ иқлимлаштирилган (+)Зарфшон сув ҳавзасига Амударёдан ўтган (++)тасодифан келтирилган - сув ҳавзасида учрамайди

8 II БОБ. Шахсий кузатувлар ва фойдаланилган услублар 2.1 Кузатувлар олиб борилган сув ҳавзасидаги аниқланган балиқ турлари. Олдимизга қўйилган вазифаларни бажариш учун Сангзор дарёсининг Жиззах вилоятидан оқиб ўтадиган жойларидан 2013- йили июн, июл ойларида хаваскор балиқчилар ва ўзимиз томондан тутилган балиқлар билан танишдик. Ундан ташқари ЎзМУ нинг зоология ва ихтиология кафедраси коллекциясида турли йилларда тутилган ва сақланаётган балиқларнинг қайси турга мансублигини, морфологиясини ёшини, озиқланишини, ўсиш тезлигини, серпуштлигини ва тарқалишини ўргандик. Балиқларни асосан бизлар қармоқ ёрдамида овладик. Тутилган балиқларни дала шароитида қайси турга мансублигини аниқлагич китоблар (Мирабдуллаев, Мирзаев, Кузметов, Кимсанов; 2012) ёрдамида аниқлаб олдик. Ёшини аниқлаш учун елка сузгич қанотлари атрофидан тангачалари ажратиб олдинди. Ички органларини яъни асосан ичакларини 4% ли формалинга солиб, кафедра лабораториясига олиб келинди. Олинган балиқларни Н.Ф.Правдин (1966) услубига асосан тадқиқотларни давом эттирилди.Тангачаларини бир неча кун сувда ивитиб, спиртнинг кучсиз аралашмасида яхшилаб ювиб, препаратлар тайёрланди. МБИ-10 бинокуляр микроскопи орқали ёши ва ўсиш тезлиги аниқланди. Биз ўз ишимизга 2013-йилда тўпланган манбалардан бошқа олдинги йилларда кафедра ходимлари томонидан Сангзор дарёси ўрта оқимида тўпланган манбалардан ҳам фойдаланилди. Бу манбаларни тўплашда иштирок этган кафедрамиз ходимларига, жумладан малакавий битирув ишимга яқиндан ёрдам берган устозим Рахимов М.Ш.га миннатдорчилик билдираман.

9 2.2. Кўзли тахирбалиқ Rhodeus ocellalus (Kner.) Карплар оиласи – Cyprinidae Карпсимонлар туркуми – Cypriniformes Тавсифи. Танаси баланд, ёнидан қисилган. Аналь сузгич қаноти елка сузгич қаноти асосининг орқа четидан олдинроқда жойлашган. Елка сузгич қанотида III 9-12, аналь сузгич қанотида III 9-12 шуъла бор. Ён чизиги т ў ла эмас унда 3-8 тангача мавжуд. Тана узунлиги 7 см гача . Тарқалиши. Хитойдан ўсимликхур балиқларни иклимлаштириш пайтида тасодифан келтирилган тур. Амударё ва Сирдарё ҳавзаларининг текислик қисмида жойлашган сув ҳавзаларида учрайди. Биологияси. Урғочилари увилдириқларини узун тухум қўйгич найи ёрдамида тирик икки паллали чиғаноқлар (тишсизлар) ичига қўяди. Қўйилган увилдириқлар чиғанок ичида инкубация даврини ўтайди. Аҳамияти. Овланмайдиган тур. 2-жадвал Сангзор сув ҳавзасидаги кўзли тахирбалиқ нинг серпуштлиги Тана Оғирлиги Серпуштлиги Ўртача Балиқ

10 узунлиги (см) (г) тебраниши сони Хўжасой 10,1-12 18-25 5900-10200 8750 6 12,1-14 20-30 8907-13100 10200 4 14,1-15 40-65 13700-18800 17100 5 3-жадвал Сангзор сув ҳавзаларида кўзли тахирбалиқ нинг ўсиш тезлиги Сув ҳавзалари Узунлиги (см) Авторлар Хўжасой 7,9 9,7 11,6 13,2 М.С Бурнашев (1949) Сўтариқ 5,4 9,2 11,6 14,9 М.В. Павлова (1952) Навқасой 5,13 9,17 11,8 15,1 Г.К. Комилов (1973) Кўкжарсой 4,4 8,4 11,45 15,3 Г.К. Комилов (1973) Оққўрғонсой 5,3 8,9 11,7 14,7 Г.К Комилов (1973) Бахмазарсой 6,7 8,2 10,9 - Бизнинг маълумотимиз (2014) 4- жадвал Сангзор дарёси сув ҳавзаларида кўзли тахирбалиқ нинг семириш коэффициенти Сойлар Ёши Балиқлар сони2+ 3+ 4+ Хўжасой 1,7 1,5 1,4 30 Оққўрғонсой 2,1 1,6 1,4 25 2.3. Чўртансифат оққайроқ – Aspiolucius esocinus Kessler Карплар оиласи-Cyprinidae

11 Карпсимонлар туркуми – Cypriniformes Тарқалиши: Л.С.Берг (1948) ва Г.В.Никольский (1938) кўрсатмалари бўйича бу балиқ Амударё ва Сирдарёда учрайди. В.А.Максумов (1961) Вахшнинг қуйи оқимида, Панжи, Норин, Қорадарёда, Сирдарёнинг ўрта ва қуйи оқимидаги каналларда учрашини таъкидлаб ўтишган. Аму-Бухоро каналлининг ишга тушиши муносабати билан чўртансифат оққайроқ балиғи Сангзор сув ҳавзаларига Амударёдан ўтиб кела бошлади. Шу жумладан Тўдакўл ва Қуйимозор сув омборларида ҳам учрайди. Ҳозирги пайтларда Қайроққум, Фарход, Қуйимозор ва Тўдакўл сув омборларида кенг тарқалган. Чўртансифат оққайроқ йирик балиқлар қаторига кирганлиги сабабли биз ушбу балиқни қармоқ ёрдамида тутдик.Тутилган балиқларни сони 3 та бўлиб улардан 1 таси урғочи, 2 таси эса эркаклиги аниқланди.Урғочи балиқни узунлиги 40 см, эркак балиқлариники ўртача ҳисобда олганда 36 см ни ташкил этади, тутилган балиқларни қорин 4% ли формалин эритмасидан шприц ёрдамида инексия қилиниб, сўнг умумий формалин эритмасига фиксация қилинди ва бошқа маъ лумотлар олиш учун кафедрага олиб келинди. Морфологияси: Танаси чўзилган. Боши ясси. Кўзлари кичик. Тангачалари майда. Елка сузгич қанотида 3 таси тармоқланмаган, 8-9 таси еса тармоқланган, аналь сузгич қанотида 3 та тармоқланмаган, 9-11 та тармоқланган шуьла бор. Ён чизиғида 79-94 тангачалар мавжуд. Ойқулоқ устунчалари 7-10 та. Ҳалқум тишлари икки қатор бўлиб жойлашган,чап томонини биринчи қаторида учта, иккинчи қаторида бешта тиш, ўнг томони биринчи қаторида бешта ва иккинчи қаторида учта. Кўпайиши: Чўртансифат оққайроқ – йиртқич балиқ ҳисобланиб Ўзбекистон сув ҳавзаларида жуда кам ўрганилган. Максумов В.А. (1968) таъкидлашича Қайроққум ва Фарход сув омборлари шароитида 6-7 ёшида жинсий етилади. Бу вақтда унинг тана узунлиги 45-50 см ни ташкил этади.

12 Февраль, март ойларида сув ҳарорати +5, +10°С етганда уруғ ташлашни бошлайди. Икрасини дарё сувининг тез оқадиган жойларига қўяди. Ўсиши ва ривожланиши: Чўртансифат оққайроқ (Кларк бўйича) ўсиши Сирдарёда 0,83-1,14 (Максумов, 1961), Аму-Бухоро каналида эса 0,9- 1,4 (Хасанов, 1967)ни ташкил этади. Чўртансифат оққайроқнинг оғирлиги ва семириши ёшининг ортиши ва тана узунлигининг ортишига қараб ўзгариб боради. Унинг чизиқли ўсишида оғирлиги ҳам ортиб боради. Шунга қараб семириш коэффициенти ҳам ортиб боради. Г.В.Никольский (1938) кўрсатмалари бўйича Чўртансифат оққайроқ – тезсузар балиқлар қаторига киради. Биз буни Ўрта Осиё сув ҳавзаларидан олинган ҳисобот жадвалидан кўришимиз мумкин. (5- жадвал). Озиқланиши: У асосан балиқлар билан озиқланади. (Никольский, 1938): Максумов, 1961). Узунлиги 26,1-38,5 см дан бўлган чўртансифат оққайроқнинг ошқозонидан қилич балиқ, ўткир найзали балиқ, баъзан тезсузар балиқлар борлиги кузатилаган. Бу балиқнинг характерли томони шундаки, тутилганда бу балиқ қўрқиш натижасида жуда тез ўлимга олиб келиши сабаб бўлади. Балиқчиларнинг айтишича овлаш тўрига тушган чўртансифат оққайроқ, уни тезда ўлимга олиб келишига сабаб бўлади.

13 5-жадвал Ўрта Осиё сув ҳавзаларида учровчи чўртансифат оққайроқнинг ўсиш тезлиги Сув ҳавзалари Ёши Авторлар 1 2 3 4 5 6 Бахш дарёси қуйи оқими 12,6 22,6 30,5 39,4 46,7 50,0 В.А.Максумов (1961 Фарход ва Қайроққум сув омбори 16,2 24,5 30,0 38,1 - - Амударёнинг юқори оқими 11,8 20,4 29,8 38,3 42,8 46,5 Г.В.Никольский (1938) Сангзор дарёси сув ҳавзаларида 13,7 22,8 30,8 38,4 - - М.А.Абдуллаев (1989) Амударёнинг қуйи оқими 14,3 23,3 32,3 38,7 - - - Кузатувлар олиб борилган ҳ удуд 12.8 21.4 29.5 38.0 - - Шахсий кузатувлар 2.4.Туркистон қум балиғи – Gobio gobio lepidoemus Карплар оиласи-Cyprinidae Карпсимонлар туркуми – Cypriniformes Тарқалиши: Туркистон қум балиғи Ўрта Осиё ва Қазоғистон сув ҳавзаларида кенг тарқалган. Ф.А. Турдаковнинг (1956) кўрсатмалари бўйича бу балиқ Сангзорда кам учрайди. Кўпроқ ариқларда, булоқ сувларида (Сиёб, Қорасув) учрашини таъкидлаб ўтади. Туркистон қум балиғи кўп миқдорда Сангзор дарёсининг қуйи оқимида, Маханкўл, Шоркўл ва бошқа кичик кўлларда учрайди (Комилов, 1973). Сангзор дарёси сув омборларининг қирғоққа яқин жойларида бу балиқ кенг тарқалган. Кўпроқ сув ости қумлик жойларда кенг тарқалганлигини аниқладик. Морфологияси: Оғзи пастга қараган,унинг учи кўзининг пастки чети сатҳига тенг равишда жойлашган.Оғзининг бурчакларида биттадан яхши ривожланган мўйловлари бор.Пастки лаби ўртасидан бўлинган. Дум ўқи

14 баланд ва катта.Танасининг ён томонларида 8-12 та доғлари бор.Елка сузгич қанотида 3 та тармоқланмаган, 7 та тармоқланган,аналь сузгич қанотида 2 татармоқланмаган, 5-6 та тармоқланган шуьла мавжуд.Ён чизиғида 34-42 тангача бор.Тана узунлиги 10 см гача,оғирлиги 15 грамм атрофида. Кўпайиши: В.А. Максунов (1959) кўрсатмаси бўйича тана узунлиги 4,1-9,5 см бўлган Қорасув дарёсидаги Туркистон қум балиғининг увилдириғи 347 дан 5485 тагача етган. Ўртача 2562 дона увилдириқни ташкил этган. Сув омборлар шароитида Туркистон қум балиғи 2-3 йилларида жинсий етилади. Бу пайтда унинг тана оғирлиги 1-8 грамм, танасининг узунлиги эса 3-7 смни ташкил этади. Апрел-май ойларида сув ҳарорати 19-20 градусга етганда уруғ ташлай бошлайди. Сув омборларининг тўғон қисми, сув чиқадиган каналларнинг қуйилиш қисмидаги тупроқли қумлик ерлар кўпайиш жой бўлиб ҳизмат қилади. У. Турғунова (1971) маълумотига кўра бу балиқ йилига 2-3 марта увилдириқ қўйиши мумкин. Сангзор дарёсининг ўрта қисмида Туркистон қум балиғи май ойларида увилдириқ ташлашга киради. Бизнинг тадқиқотларимиз вақтида ушланган қум балиқлар увилдириқларини ташлаб бўлган экан. Ўсиши ва ривожланиши: Туркистон қум балиғини ўсиши барча сув ҳавзаларида деярли бир ҳил. Тўдакўл сув омборидаги қум балиқ ҳаётининг биринчи йилида бошқа сув омборларига нисбатан тезроқ ўсиши кузатилади. Кейинги йилларда 2+ дан 6+ ёшгача бўлган балиқларнинг ўсиши бир ҳил миқдорда ортиб борган. 6-жадвалда шу тўғрида маълумотлар келтирилган. Сув омборларида Туркистон қум балиғининг семириши тана узунлиги 20-80 мм бўлганда 1,4 дан 2,6 грамни ташкил этади. Озиқланиши: Туркистон қум балиғи катта озиқ заҳираларини еб, сув ҳавзаларидаги овланадиган балиқларга зарар етказади. У планктон, хирономид личинкалари, детрит, диатом ва кўк-яшил сув ўтлари билан озиқланади.

15 6-жадвал Ёши У З У Н Л И Г И Олинган Балиқлар Хўжасой 1+ 3,1 - - - - - 10 2+ 2,9 4,6 - - - - 28 3+ 3,0 4,7 7,1 - - - 24 4+ 2,7 4,8 7,0 8,2 - - 30 5+ 2,9 4,6 6,9 8,1 9,4 - 15 Ўртача 2,92 4,67 7,0 8,15 9,4 - 114 Ўсиши 2,92 1,75 2,33 1,15 1,25 - - Сангзор дарёси (ўрта оқими) 1+ 3,1 - - - - - 5 2+ 2,9 5,0 - - - - 15 3+ 2,6 4,4 7,2 - - - 10 Ўртача 2,8 4,7 7,2 - - - 30 7-жадвал Сангзор сув ҳавзаси сойларида Туркистон қумбалиғининг ўсиш тезлиги Сув ҳавзалари Узунлиги см Авторлар 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 Хўжасой 2,92 4,67 7,0 8,15 9,4 - Камилов Г.К. (1973) Сангзор дарёси (ўрта оқими) 2,8 4,7 7,2 - - - Бизнинг маълумотимиз 2.5. Қиррақорин Hemiculter leucisculus (Basilewsky) Карплар оиласи-Cyprinidae Карпсимонлар туркуми – Cypriniformes Тавсифи . Танаси чузинчоқроқ, енгил кучиб тушадиган тангачалар билан қопланган. Ён чизиғи кескин пастга қайрилиб тушади ва қорин

16 сузгич қанотининг асосидан тананинг пастига нисбатан параллел равишда чўзил иб бориб, аналь сузгич қанотидан юқорига эгилади ва дум ўқи бўйлаб тананинг ўртасидан кетади. Қ орнидаги қ ирра томо ғ идан то аналь тешигигача боради. О ғ зи ту ғ рига қ араган. Ҳ ал қ ум тишлар уч қ а т орли, қармоқ симон эгилган, формуласи одатда 4.4.2-5 .4 .2. Елка сузгич қанотида III 7-8, аналь сузгич қанотида III 10-14 та шуъла мавжуд. Дум сузгич қаноти кескин кесиклик. Ён чизи ғ ида 42-57 тангача бор. Ойқулоқ устун чалари 15-21 та. Тана узунлиги 25 см гача, о ғ ирлиги 220 г гача е тади. Тарқалиши . Табиий ареали - Амур ҳ авзаси, Хитой сув ҳа взалари. Ўзбекистон сув ҳ авзалари г а Хитойдан ўсимликхўр балиқларни иқлимл аштириш пайтида тасодифан келиб колган. Амударё ва Сирдарёда тарқалган . Қ иррақоринлар айникса балиқчилик ҳ овузларида ва ирригация канал ларида к ў плаб учрайди. Биологияси. 2-3 ёшда узунлиги 7-10 см б ў лганда жинсий вояга етади, Урчиши порцияли май - июнь ойларида ў тади. Серпуштлилиги 15-50 минг увилдири ққ ача. Увилдириғи пелагик. Қ ис қ ичба қ асимонлар, хашаротлар, сув ў тлари ва балиқ чавок л ари билан ози қ ланади. Ахамияти. Овланиш ахамиятига эга эмас. 8- жадвал Сангзор сув ҳавзасидаги сойларида қиррақориннинг серпуштлиги Танасининг Оғирлиги Серпуштлиги Тухуми

17 узунлиги, см Хўжасой 24,1-25 250-300 1730-19250 18500 1,4-1,5 1,46 26,1-27 280-310 16570-20200 18385 1,4-1,6 1,5 27,1-28 300-320 18200-20000 19100 1,5-1,55 1,56 Сўтариқ 24,1-25 200-270 18900-19000 18950 - 1,6 25,1-26 250-300 17700-20100 19300 1,4-1,6 1,53 26,1-27 250-300 18100-19250 18750 1,5-1,6 1,53 33,1-34 500-600 23500-30700 27500 1,5-1,6 1,53 Кўкжарсой 29,1-30 400-450 19880-31020 27540 1,4-1,55 1,52 30,1-31 450 - 28860 - 1,6 31,1-32 400-500 2160-31240 25613 1,3-1,5 1,4 32,1-33 500-550 18870-37440 25428 1,5-1,56 1,52 33,5-34 590 28000-32700 30350 1,57 1,57 Ўсиши ва ривожланиши: қиррақорин балиғини овланмайдиган балиқлар гурухига кирганлигини хисобга олиб биз ўсиши ва ўсиш тезлиги хақида маълумотларни тўлиқ беришни мақул кўрдик. қиррақорин балиғининг ўсиши ҳақида сув омборларидан тўла маълумотлар М.Абдуллаев (1969) ва Г.Комилов (1973) ни ишларида кўрсатилган. Бу авторларнинг кузатиш ишлари шуни кўрсатдики, қиррақориннинг ўртача бўйига ўсиши ҳаётининг биринчи йиллари юқори кўрсаткичларга эга. Кейинги йилларда ўсиши секинлашади. Чунки бу балиқ вояга етганда кўп энергия жинсий органларига кетиши сабабидан бўйининг ўсиши анча секинлашади. Биз июль ойида бир донагина қиррақоринни тутишга мувофиқ бўлдик. Шуни аниқлагандан олинган маълумотни 9- жадвалда келтирдик. Қўриқхона ҳавзасидан тутилган бир дона қиррақорин Ўзбекистон сув омборлари билан солиштириш шуни кўрсатдики, бу балиқни ўсиш тезлиги Сангзор дарёсида анча пассив. 9- жадвал Сангзор сув ҳавзаларида қиррақорин нининг ўсиш тезлиги

18 Ёши Узунлиги, см Олинган балиқлар сони 1 2 3 4 5 6 Хўжасой 1+ 7,5 - - - - - 25 2+ 7,6 14,3 - - - - 38 3+ 7,9 13,9 19,8 - - - 20 4+ 7,5 14,0 20,0 23,9 - - 15 Ўртача 7,62 14,7 19,9 23,8 - - 98 Йилига ўсиши 7,62 6,45 5,83 23,9 - - Сангзор дарёси ўрта оқими (бизнинг маълумотларимиз) 5+ 5,6 9,6 14,6 19,2 21,2 - 1 Йилига ўсиши 5,6 4,0 4,0 4,6 2,0 - 10- Жадвал Турли сойларда қиррақориннинг чизиқли ўсиши Сув ҳавзалари Узунлиги, см Авторлар 1 2 3 4 5 6 Хўжасой 7,6 14,1 19,9 23,9 - - Г.К.Камилов (1973) Сўтариқ 7,4 14,3 19,6 24,9 29,8 - -“- Сангзор дарёси ўрта қисми 5,5 9,6 14,6 19,2 21,2 - Бизнинг маълумотлар Қиррақориннинг семириш коэффициенти (Фультон бўйича) Сангзор ҳавзаларида 1,3-2,4 га етади. Кўпинча семириш коэффициенти юқори даражада бўлган балиқлар Хўжасой ва Сўтариқ сойларида кўпроқ учрайди.

19 Сангзор дарёси ўрта оқимидан тутилган балиқ семириши сойлардаги қиррақорин балиғидан анча кам кўрсаткичга эга (10- жадвал). Озиқланиши: В.Г.Никольский (1938) кўрсатмалари бўйича қиррақорин ўтхўр-детрит балиқ деб хисобланади. Хўжасой шароитида қиррақорин асосан детритлар билан озиқланади. Сўтариқ ва Кўкжарсойда детритдан ташқари юқори сув ўтлари билан ҳам озиқланади. Г.К.Комилов олиб борган кузатишлар шуни кўрсатдики, 50-70% овқати детритлар хисобланса, қолган қисми юқори сув ўсимликларини ташкил этади. Сангзор дарёсидан тутилган 1 дона қиррақоринни ичакларидан ҳам асосан детрит ва лойни учратдик. 2.6. Сазан (зоғора балиқ) Cyprians carpiо Linnaeus Карплар оиласи-Cyprinidae Карпсимонлар туркуми – Cypriniformes Тавсифи. Оғзи пастга қараган. Мўйлаблари калта, кўзининг диаметридан кичик. Елка сузг и ч қ а н отида III - IV 14-22 та, аналь с узг и ч қанотида III 4-6 та шуъ л алар мавжуд. Ён чизи ғи 34-40 та н гачалардан ибо рат. Ой қ уло қ усту н чалари н и н г сони 23-30 та. Ҳа л қ ум т и шлар и уч қат орли - 1.1.3-3.1.1. Тана узунлиги 80 см гача, о ғи рлиги 16 кг гача. Тарқалиши . Ў збекистоннинг барча текислик сув ҳ авзаларида учрайди. Сазанн и нг махалл и й популяциялари Россия, Украина ва В ЕНГРИЯДАН келтирилган карпнииг (сазаннинг маданий формаси) зотлари билан аралашиб кетган б ў лишлиги э ҳ тимолдан холи эмас. Илгари Орол денгизида ҳ ам б ў лган.

20 Биологияси. 3-4 ёшида жинсий вояга етади. Увилдири ғини порциялаб ташлайди. Урчиш даври - апрелдан июлгача. Ха қ и қ ий фитоф ил б ў либ, увилдири ғ ини сув ўсимликларига ташлайди. Серпуштлилиги 5 00 минг ва ундан орти қ увилдири қ атрофида. Ози қ ланиши турли хил б ўлиб асосан сув ости умурт қ асизлари, сув ўсимликлари, зоопланктон жониворларнинг чириётган қ олди қ ларини истеъмол қ илади. Ахамияти. Асосий овланадиган балиқ. Сазаннинг маданий форма си карп ҳ овуз балиқчилигининг асосий объект и х и собланади. 11-жадвал Сойлардаги сазан балиғининг серпуштлиги Ёши Узунлиги См Оғирлиги г. Серпуштлиги Олинган балиқни сони Хўжасой 4+ 29,1-31 300-350 41166 3 5+ 37-33 600-650 45750 6 Сўтариқ 5+ 42-44 1000-1100 47500 7 6+ 47-48 1250-1300 55000 11 Кўкжарсой

21 4+ 35-37 450-500 42750 - 5+ 37-40 900-1000 43000 - 6+ 42-45 1200-1300 62000 7+ 51 1850 74000 Семириши: Сазан нинг семириши (Фультон бўйича хаётининг биринчи йили кўпроқ, кейинги йилларда камроқ бўлади. Унинг энг семирган пайти куз ойларига тўғри келади. Сазан нинг семириши тўғрисидаги маълумотларни 13- жадвалда келтирдик. Озиқланиши: Сазан асосан сув тубидаги (бентал) умуртқасиз майда организмдир, сув ўтлари ҳамда юқори сув ўсимликлари билан овқатланади. Сангзор сув ҳавзаларида детрит, ёз ойларида сув ўсимликлари, айрим ҳолларда майда балиқлар билан овқатланади. Бу балиқнинг сув омборларидаги асосий овқати 4 фаслда ҳам сув ўтлари ва сув ўсимликлари ва бошқа майда организмлар ҳисобланади.

22 12- жадвал Сангзор сув ҳавзасидаги сойларида сазан нинг ўсиш тезлиги Ёши Узунлиги, см Олинган балиқлар сони1 2 3 4 5 6 7 Кўкжарсой 1+ 8,3 - - - - - - 28 2+ 8,6 16,9 - - - - - 40 3+ 9,0 16,4 21,9 - - - - 37 4+ 9,8 16,9 22,7 30,3 - - - 35 5+ 9,1 16,6 23,8 29,7 34,9 - - 11 Ўртача 8,96 16,7 15,8 30,0 34,9 - 151 Ўртача 7,0 12,1 17,5 22,5 24,0 - - Йиллик ўсиши 7,0 5,1 5,0 5,4 2,5 - - - 13- жадвал Сангзор сув ҳавзаларида сазан нинг семириши Сув ҳавзалари Ёши 1+ 2+ 3+ 4+ 5+ 6+ Кўкжарсой 1,8 1,2 1,3 1,4 1,2 1,3 Сангзор дарёси 1,6 1,4 1,2 1,3 1,0 - Бу оилага мансуб балиқларнинг ён чизиғи йўқ,анал қаноти дум қанотидан узоқда жойлашган. Жағларида тишлари бор. Қуйида шу оилага кирувчи гамбузия балиғининг қисқача тавсифи келтирилади. 2.7. Оддий гамбузия - Gambusia affinis (Baird et Girard) Пецилиялар оиласи – Рoecilidae Карптишлисимонлар туркуми – Сyprinodontiformes

23 Ўзбекистонда безгакка кураш мақсадида иқлимлаштирилган эди. Ҳозирги вақтда у республиканинг барча сув ҳавзаларида, омборларида, секин оқадиган катта ариқларда ва сув омборларидаги саёзликларда, илиқ кўлмакларда, жилғаларда, кўлларда, коллектор ва каналларда кенг тарқалган. Чучук сувларда ҳам, шўр сувларда ҳам яшайверади. Гамбузияда жинсий деморфизм яхши ифодаланган: эркаклари урғочиларидан кўра қорамтирроқ ва майдароқ, анал қанотлари узунроқ бўлади. Урғочилари кумушсимон-оқ рангда. Дум қаноти иккала жинсда ҳам юмалоқ шаклда бўлиб, анал қаноти ундан анча нарида. Гавдасининг ўрта қисмида жойлашган. Ўзбекистон ҳавзаларида март ойидан бошлаб ноябрнинг ўрталарига қадар, сувнинг ҳарорати 14°С дан ошмайдиган шароитда учрайди. Қулай шароитда гамбузия бир йилда 7 марта янги авлод бериши мумкин. Ўзбекистон сув омборларида у июн ойида энг кўп болалайди. Урғочиларининг танасида эмбрионлар миқдори гавда узунлигига қараб ўзгаради. 26-60 мм узунликдаги гамбузия 20-300 та балиқ туғади; сув ўтлари, сув ўсимликлари ва қуруқ ўсимликлар билан шохдор мўйловли ва эшкакоёқ қисқичбақалар билан, ҳаво, сув ва қуруқлик ҳашаротлари, балиқ қолдиқлари, қум ва чириндилар билан озиқланади. Гамбузия балиғи сув ҳавзаларида кенг тарқалган хашаки балиқлар қаторига киради. Тарқалиши. Гамбузиянинг ватани Шимолий Америка ҳисобланади. Собиқ Иттифоқда иқлимлаштиришнинг асосий сабаби, малерия (безгак) чивинлари личинкалари билан курашиш эди. 1925 йилда Италиядан Абхазияга келтирилган. Ҳозирда Ўрта Осиё республикаларида ҳам кенг тарқалган. Ўзбекистоннинг барча сув ҳавзаларида гамбузияни учратиш мумкин. Улар сув ҳавзаларини саёз ерларида, чуқурлиги 3-6 см ли жойларда учрайди. Секин оқадиган ариқларда ҳамда сув ҳавзалари атрофидаги кўлликларда ҳам уларни учратиш мумкин. Улар кичик тўдалар ҳосил қилиб,

24 тўдада 20-25 балиқлар бўлади, улар орасидан эркагини ажратиб олиш осон. Улар майдароқ ва рангига нисбатан қорамтир бўлишади. Урғочи балиқларнинг узунлиги 18,9 – 48,5 мм. га, оғирлиги эса 0,05 дан 0,038 граммгача етади. Мофрологияси. Оғзи юқорига қараган. Жағларида тишлари бор. Елка сузгич қанотида 6-9 та аналь сузгич қанотида 8-11 шуъла бор. Урғочилари еркакларига нисбатан катта ва ранги очроқ. Эркакларида аналь сузгич қаноти трубка кўринишда. Ранги кумушсимон-кулранг ёки сарғиш-қорамтир доғлари бўлади. Тана узунлиги 8 см гача. Кўпчилик олимларнинг маълумотига кўра биз ишлаган комбинатнинг сув ҳавзаларида учровчи гамбузия балиғи бошқа сув ҳавзаларида яшовчи гамбузиядан деярли фарқ қилмайди. Кўпайиши . Гамбузия тирик туғадиган балиқдир. Узунлиги 20,5- 50,5мм бўлганда жинсий вояга етган бўлади. Г.У.Линдбергнинг (1933) ёзишича гамбузия урғочиси бир туғишда бир нечтадан тортиб, то юзтагачча балиқчаларни туғиши мумкин деган. И.И.Сперанскийнинг (1938) маълумотига кўра Гамбузия балиғи аквариум шароитида бир ёзнинг ўзида 6

25 ҳатто 7 марта болалаш қобилияти кузатилган. 3-4 ой ичида жинсий етилиши қайд этилган. Ўзбекистон шароитида гамбузия эрта баҳорда актив хаёт тарзига кирар экан. Бу даврга келиб уларнинг насли уч авлодга бўлинар экан.

26 III БОБ. БАЛИҚ ЕТИШТИРИШНИНГ ЯНГИ ИСТИҚБОЛЛАРИ Дарёларни сунъий сув ҳавзаларида – канал, зовур, ҳовуз ҳўжаликларида ўрнатиб балиқ махсулоти олса бўлади. Лекин энг яхши натижани кўл ва сув омборларида олиш мумкин. Дарёда етиштирилган балиқни қайиқда ва садокларни яхшилаб боғлаб қўйилган жойдан овлаш мумкин. Балиқ овлаш анча қулай, балиқлар ўсишини кузатиш, озиқлантириш анча қулай. Дарёда асосан карп, форель, буффало, оддий лаққа, канал лаққачаси боқилса яхши натижа беради. Ҳар бир балиқ зоти учун алоҳида садок қурилади. Балиқшунос ўз тажрибасига асосланиб, ишончи бўлса оқ ва чипор дўнгпешона боқса бўлади. Аммо дарёлар учун ҳам ва чекланган сўроқлар бўлади, булар: 1 - баланслашган юқори даражали қўшимча омихта емдан фойдаланиш зарурлиги; 2 - сув сифатини ҳамма вақт мониторинг қилиб туриш (сув ҳарорати, сув тиниқлиги, сувдаги эриган кислород миқдори, сув муҳити (рН) ва бошқалар; 3 - балиқ касал бўлмаслиги учун профилактик чора-тадбирлар. Агарда касаллик учраб қолса, дарҳол олдини олиш ва балиқларни даволаш; 4 - садоклар зарарланиши ёки браконьерлар томонидан балиқлар овланиши мумкин, шунинг учун садокларни нихоятда қаттиқ қўриқлаш керак. 1991 йилдан бошлаб Ўзбекистон сув ҳавзаларида экстенсив ва тўлиқ бўлмаган жадал карпчилик ҳўжалиги шаклланган. Республика аҳолисини балиқ билан таъминлашда садок усули анча фойдали муқобил бўлиб ҳизмат қилади. Энг асосий имконияти садокда балиқ овлаш қайиқ воситасида ёки пирс орқали ўзига ҳос усул билан овланади. Энг асосан МЧЖ ҳўжалиги учун табийй сув ҳавзаларнинг географик ҳусусиятини аниқлаб садок учун жой танлаш мухим аҳамиятга эга.

27 Тоғ ва тоғолди ҳудудларда – форель, пеляд, осётрлар каби совуқсевар балиқлар етиштириш имконияти бор. Форель, пеляд, осётр учун асосий мезон (ўртача декада) сув ҳароратининг 20°С бўлиши мумкин. Кейинги йиллардаги илмий адабиётларда чоп этилган маълумотларга (Комилов, 2008) кўра Ўзбекистонда дарё усулида балиқ боқиш имконияти анча кенг. Шуниси қизиққи, аҳоли зич бўлган тоғли ҳудудлар мавжуд. Форельни Ўзбекистоннинг (Андижон, Наманган, Фарғона, Тошкент, Қашқадарё) тоғли ҳудудларида ирригацион каналлар, дарёлар ва булоқлар яқинида дарёлар ўрнатиб етиштириш мумкин. Бундай шароит Самарқанд Жиззах, Навоий вилоятларининг тоғ олди ва тоғли туманларида мавжуд. Республиканинг ғарбида, шимолида кўп сонли кўллар (Оғитма, Девхона, Тузкон, Денгизкўл, Тўдакўл, Шўркўл, Каттақўрғон сув омборлари) ва Арнасой-Айдар кўллар тизимида садоклар барпо этиб, карп боқиш имконияти катта. Бу сув ҳавзалари иссиқсевар балиқлар (карп, чипор дўнгпешона, оқ дўнгпешона, буффело) садок усулида етиштириш ҳудди карп ва дўнгпешоналарни ҳовуз шароитига боқишга ўхшайди. Дарёда энг қулай вариант товар балиқ етиштиришдир. Ўзбекистон шароитида тахминан 210-240 кун балиқ боқилади. Агарда карп сеголеткаси ўртача бир суткада 3 г дан ўсганда 630 г дан 720 г бўлиши мумкин. Агарда ҳар бир дарёда 1000 дона карп боқилса – тахминан ҳар бир дарёдан 630 кг товар балиқ олиш мумкин. Булар тахминий ҳисоб-китоблар. Товар бичимига етмаган балиқлар сув ҳавзасининг ўзига қўйиб юборилади. Кўлни балиқлаштириш режаси ҳам бажарилади. 3.1. Ўзбекистонда балиқ аквакультурасини йўлга қўйиш Ўзбекистонда балиқ етиштиришнинг ҳажмини қўпайтириш ва мавжуд сув ресурсларидан самарали ва оқилона фойдаланиш учун табиий сув ҳавзаларида “яйлов” аквакультурасини ривожлантириш алоҳида аҳамият касб этади. Бунга республикамиздаги мавжуд қонунчилик тизими ҳам катта имкониятлар яратади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг

28 2003 йил 13 августдаги 350-сонли “Балиқчилик тармоғини монополиядан чиқариш ва ҳусусийлаштиришни чуқурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисидаги”ги қарорига асосан табиий балиқчилик сув ҳавзалари балиқ овловчи корхоналарга танлов асосида камида 10 йил муддатга бириктирилиб бериш ҳамда ушбу ҳавзаларда балиқ овлаш квотасиз асосда шакилланаётган талабга асосан амалга оширилиши белгилаб қўйилган. Ушбу имкониятдан унумли фойдаланган ҳолда ижарачи корхоналар томонидан кичик ва ўрта ҳажмдаги кўлларда балиқ етиштиришнинг янги шаклини, яъни “яйлов” аквакультурасини амалга оширишни қўлга қўйиш мақсадга мувофиқдир. Бунда илмий тавсиялар асосида табиий сув ҳавзаларини балиқ ҳўжалиги сифатида ташкил қилиш мақсадида балиқчилик мелиорацияси ишларини самарали амалга ошириш лозим. Ўрта ва айниқса кичик ҳажмли табиий сув ҳавзаларида балиқ етиштириш биотехнология томонидан ҳовуз балиқчилига яқин. Бундай кўлларда балиқ етиштиришнинг асосий устунлиги унинг “яйлов” характерга эга эканлиги, бунда сунъий озуқа базасини яратишга эхтиёж йўқлигидадир. Шу сабабли аҳоли талаби юқори бўлган балиқ маҳсулотлари етиштириш ҳамда балиқ овлаш ҳажмини кескин оширилишига эришиш имконияти мавжуд бўлганлиги сабабли кичик ва ўрта ҳажмли кўлларда балиқ етиштиришни ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади. Бизнинг фикримизча кичик ва ўрта ҳажмли кўлларда балиқ етиштиришни интенсивлаштиришни амалга ошириш имкониятларининг асосий йўналишлари қуйидагилар билан таъминланади: - кенг яйлов ва дарёларда товар балиқ ҳамда балиқ чавоқларини етиштиришни етарли даражада синалган биотехнология асосида ташкил этиш; - кўлларда озуқа миқдорини ошириш ва уларнинг гидрохимик режимини яхшилаш (озуқабоп организмларни иқлимлаштириш, сунъий озуқа ва ўғитлардан фойдаланиш) бўйича комплекс усулларни қўллаш;

29 - кўлга балиқларни ўстиришга қўйиб юбориш (балиқлантириш)дан аввал қийматсиз абориген ихтиофаунани камайтириш; - кичик кўлларда интенсив ов олиб бориш йўли билан; - балиқ етиштириш ва овлаш жараёнларини комплекс механизациялаш учун техник жиҳозлаш билан. Кичик ва ўрта ҳажмли кўлларда балиқчилик ҳўжалигини асосий интенсивлаштириш бу балиқ етиштириш ҳисобланади. Бу ўз навбатида кўлдаги товар кўринишигача ўсмайдиган қийматсиз аборигенларни тез ўсувчи, юқори маҳсулдорликга эга балиқ турлари билан алмаштиришга асосланган. Кўлларга ўстириш учун қуйидаги турли трофик бўғинларни намоён этувчи балиқ турлари тавсия этилади: карп (бентофаг), оқ амур ва дўнгпешона (фитофаглар), судак (биомелиоратор). Кўлларга турли озуқалар билан озиқланувчи балиқ ьурларини бир вақтда ўстиришга қўйиб юбориш ёки поликультура балиқчиликда катта самара беради. Товар балиқ ўстириш учун ишлатилаётган кўлларда аксарият ҳолларда қийматсиз ва йиртқич балиқлар кўп миқдордалиги, ўстиришга қўйиб юборилаётган балиқлар билан озуқа учун рақобатчи бўлади ёки йиртқичлари билан озиқланади. Шу сабабли қимматбаҳо турдаги балиқларни ўстиришда муваффақиятлга эришишнинг асосий шарти абориген ихтиофауна миқдорини имконият даражасида камайтириш ҳисобланади. Амалда ҳар бир сув ҳавзаси учун фақат унга тўғри келадиган интенсивлаш усулларн қўллаш зарур. Усулларни танлашда кўлнинг асосан метоморфик кўрсаткичлари инобатга олинади ва ўз навбатида бошқариладиган балиқ ҳўжалигини юритиш, яъни сув ҳавзаи қанча катта бўлса инсон томонидан назорат қилинадиган шароитларда балиқ етиштириш ва балиқчилик жараёни тугаганидан сўнг ҳавзадан максимал ҳосил олиш имкониятлари шунча паст бўлади. Сув ҳавзаси майдони катта бўлган

30 ҳолатларда, товар балиқчилиги учун қимматбаҳо турдаги балиқ чавоқларини яшаб кетадиган ривожланиши пайтида, аксарият ҳолларда чавоқларни ҳар бирининг оғирлиги 20 граммдан кам бўлмаганда ҳавзага ўстириш учун қўйиб юбориш керак бўлади. Бу эса ўз навбатида гектаридан 10-30 килограммгача балиқ овлаш имконини беради. Республикамизда табиий кўлларнинг аксариятидан балиқ овлаш ҳажми 2-3 кг ни ташкил этаётган бир пайтда бу юқори кўрсатгич деб ҳисоблаш мумкин. Ушбу йўналишда Навоий вилоятидаги “Аква-Тўдакўл” қўшма корхонаси томонидан олиб борилаётган ишлар тахсинга лойиқ. Корхона томонидан Тўдакўл сув омбори ижарага олиниб, қисқа муддатларда жаҳон стандартларига жавоб берадиган инкубация цехи қурилди. Она балиқлар тўдаси ташкил этилиб, балиқ личинкалари олиш ва 100 га ҳовузларда чавоқлар етиштириш йўлга қўйилди. Ҳар йили Тўдакўл сув омборига 2 млн.донадан ортиқ балиқ чавоқлари ўстириш учун қўйиб юборилади. Натижада йилдан-йилга ушбу сув ҳавзасида балиқ овлаш ҳажми ошиб бормоқда. Агар 2003 йилда балиқ овлаш ҳажми 170 тоннани ташкил этган бўлса, 2004 йилда 396 тоннани, 2005 йилда 502 тоннани, 2006-2009 йилларда ҳар йили 900 тоннадан ортиқ балиқ овланмоқда. Кичик ва ўрта ҳажмдаги кўлларда балиқ овлаш ҳажмларини бир неча баробар оширишни таъминлаш учун қуйидаги шартларни бажариш зарур: 1. балиқ чавоқлари – кўл балиқ ҳўжалигини сифатли балиқ чавоқларига бўлган талабини қондириш. 1.1. ҳар бир кўл балиқчилиги минтақасида юқори маҳсулдорликка эга бўлган балиқ турларининг она балиқлар тўдасини ташкил этиш ва сақлашни таъминлаш. 1.2. кўпайтирилган балиқ турларининг увилдириқларини йиғиш ва сифатли инкубациясини ўтказишни таъминлаш: 1.3. кўл питомнигида ўстирилган балиқ чавоқлари билан кўл балиқчилик ҳўжалигини максимал даражада таъминлаш;

31 1.4. питомник майдонининг ўлчов бирлигидан максимал имкониятдаги балиқ чавоқлари чиқишига эришиш (бунинг учун ортимал гидрохимик режим ва озуқа базасини кўпайишини, балиқ касалликларига қарши профилактика ўтказилишини, чавоқларни тез ва чиқимларсиз ташишни таъминлаш). 2. товар балиқчилиги – кўллар ҳосилдорлигини товар балиқчиликни ривожлантириш ҳисобига ошириш. 2.1. сув ҳавзаси яйловидаги ўстиришга қўйиб юборилган балиқ чавоқларидан максимал даражада товар балиғи овланишига эришишни таъминлаш; 2.1.1. ҳар бир сув ҳавзасида максимал самара бериши мумкин бўлган балиқчилик мелиорацияси тадбирларини амалга ошириш; 2.1.2. кўлни балиқларни ўстиришга қўйиб юбориш учун тайёрлаш; 2.1.3. балиқ ўсиши учун мўътадил шароит яратилишиги таъминлаш; 2.1.4. ҳар бир гектар кўл майдонидан имконият даражасида максимал маҳсулот чиқишини таъминлаш; 2.2. кўллардан имконият даражасида дарёларда балиқ етиштирилиш учун фойдаланиш. 2.2.1. дарёларни сув экотизим балансини бузмайдиган миқдорларда ўрнатиш; 2.2.2. дарёнинг 1м 3 ҳажмида имконият даражасида максимал товар балиқ етиштириш. 3. ихтиофаунани реконструкция қилиш. Ўрта ҳажмдаги кўлларда маҳсулдорликни ошириш.

32 3-расм. Ўзбекистон сувликларида маданийлаштирилган асосий аквакультура объектлари

33 Хулоса лар 1. Кузатувлар натижасида Сангзор дарёсининг( Жиззах вилоятидан оқиб ўтадиган) ўзанида 6 та тур балиқлар ушланиб систематикаси ва анатомик ҳамда морфологик кўрсатгичлари аниқланди. 2. Зарафшон чебагининг жинсий етилиши сув омборлар шароитида 3-4 ёшга тўлганда рўй беради. Бу вақтда тана узунлиги 8.5-13 см атрофида бўлар экан. 3. Балиқларни систематик ўрни аниқлагич ёрдамида аниқланди ва маьлум бўлишича асосан карпсимонлар туркумига мансуб. Фақат битта тури- Оддий гамбузиялар-Карпсимонлар туркумига мансуб экан. 4. Дарёнинг ихтиофаунасига асосан антропоген омиллар: қишлоқ хўжалик экинларини суғориш, гидроиншоатлар қурилиши, дарё сувларини кескин камайиши ва минерализацияси, табиий озуқаларнинг ўзгарувчанлиги сезиларли даражада таъсир қилар экан.

34 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Абдуллаев М.А. Ихтиофауна озер низовьев Зарафшана и её использование в пром ысле // Узб. биол. журн., 1975, № 5. 2. Абдуллаев М.А. Формирование ихтиофауны Куюмазарского водохранилища за два года его существования. Автореф. дис. ..канд. биол. наук. М., 1953. С. 10. 3. Абдуллаев М.А. Некоторые изменения в ихтиофауне водоемов Кашкадарьи и Зарафшана в связи с ирригационным строительством и пути организации промысла (сообщение №1) // Тр. Конф. По освоению внутренних водоемов Средней Азии и Казахстана. Балхаш, КазНИИРХ, 1967. С. 41-43. 4. Абдуллаев М.А., Урчинов Д.У. П ромыловые рыбы водоемов низовьев р.Зарафшан. Ташкент. Изд-во “Фан”. 1989, 8-12с 5. Алиев Д.С. Ихтиофауна пресноводных озер Западного Узбоя // Тр. Мургаб. гидробиолог. Станции, вып. 2. Ашхабад, 1953. С. 4-6. 6. Аманов А.А., Холматов Н.М., Сибирцева Л.К. Акклиматизированн ые рыбы водоемов Узбекистана. – Т.: Фан, 1990. 7. Берг Л.С. Рыбы пресных вод СССР и сопредельных стран, ч. III . 1950. С. 1331. 8. Истамова В.И. Питание и вопросы пищевых взаимоотношений рыб в водоемах низовьев р.Зарафшан в связи с вводом в эксплуатацию Аму- Бухарского канала. 9. Камилов Г.К. Материалы по биологии сазана в водохранилищах бассейна р.Зарафшан // Узб. биол. журн., 1958, № 4. 10. Камилов Г.К. Определитель рыб Узбекистана. – Т.: Фан, 1973. 11. Константинова Н.А. Некоторые данные о возрасте и росте амурского чебачка и белого амура // Тр. Амурской ихтиолог, экспедиции, т. VI . 1957. 12. Мирабдуллаев И.М., Мирзаев У.Т., Хегай В.Н. Определитель рыб Узбекистана. – Т.: Chinor ENK , 2001.

35 13. Мирабдуллаев И.М., У.Т.Мирзаев, А.Р.Кузметов, З.О.Кимсанов. Ўзбекистон ва қўшни ҳудудлар балиқлари аниқлагичи. 14. Мухамедиева Ф.Д. Материалы по ихтиофауне озер Ташаузской обл.// Уч. зап. Турк. Гос. Ун-та им. М. Горького, 1957, вып. 1. С. 18-35. 15. Никольский Г.В., Экология рыб. – М.: Высшая школа, 1974 – 366с. 16. Никольский Г.В., Панкратов В.Я., Ягудина С.И. Материалы по рыбному хозяйству среднего и нижнего течения Амударьи // Тр. Аральск. научн. рыбохоз. станции, т. 1, 1933. С. 3-79. 17. Никольский Г.В. Частная ихтиология. М.: высшая школа, 1971. С. 471. 18. Турдаков Ф.А. Ихтиофауна среднего течения Зарафшана и горных саев// Труды УзГУ, 1936, т. 7. С. 167-212. 19. Урчинов Д., Абдуллаев А.К. Ихтиофауна озер низовьев р. Зарафшан // Матер. XVII научно-теор. конф. Бухарского госпединститута. Бухара, 1973. С. 96. 20. Чугунова Н.И ., Руководство по изучению возраста и роста рыб. – М.: Изд- во Ан СССР, 1959. – 163с 21. inet: Хуршут Э.Э. «Рыбы Узбекистана» http : // nix . Freenet.uz/sci/fkey

O'xshashlar

Qashqadaryo viloyatida yangi tashkil etilgan shaharchalar geografiyasi

Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlarining tabiiy geografik ta`rifi

Tog' landsaftlarining xususiyatlari

Mirzacho’l tabiiy geografiyasi tabiati to’g’risidagi ma’lumotlarni yangi pedogogik texnologiyalar asosida tushuntrish

Dunyo xalqlarining tarkibiy tuzilmalari va ularning geografik manzarasi