Og`zaki latifalarda sujet, kompozitsiya va konflikt - Adabiyot - Diplom ishlar

Og`zaki latifalarda sujet, kompozitsiya va konflikt

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

637 KB

Ko'chirib olish

“Og`zaki latifalarda sujet, kompozitsiya va konflikt”

Reja K I R I SH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3-5 I BOB. Og`zaki latifalarning janr xususiyatlari. . . . . . . . . . . . . . . . .. 6-18 I.1. Latifa kompozitsiyasi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 19-29 I.2. Latifa janrida sujet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . …. . . 30-38 I.3. Latifa janrida konfiliktning ba`zi xususiyatlari. . . . . . . . . . . . . . . . . 39-42 II BOB. Og`zaki latifalarda badiiy nutq shakllari. . . . . . . . . . . .. . . .. 43-44 II.1. Aytuvchi nutqi xususiyatlari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 45-51 II.2. Latifa – monologik hikoya sifatida. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52-55 II.3. Latifalarda diolog. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . 56-59 Xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 60-61 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62-633

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Xalq og`zaki ijodi umumxalq madaniyatining tarkibiy qismi bo`lib, xalq va millatning shakllanishi, taraqqiyoti, ma`naviy ehtiyojini qondirishda asrlar bo`yi muhim ahamiyat kasb etib kelgan. O`zbek xalq og`zaki ijodi janrlaridan doston, ertak, maqol, topishmoq va askiya janrlari folklorshunoslikda keng o`rganilgan. Lekin kichik nasriy janr sanalmish latifa janr sifatida monografik tarzda tadqiqot manbai bo`lgan emas. Badiiy jihatdan ixcham, ammo ulkan mazmuniy qamrov asosiga qurilgan bu janr o`tmish nasrida ham, bugungi kunda ham o`z mavqeiga ega. Latifaning yashovchanligi uning mustaqil janr sifatida o`rganilishini taqozo etadi. Qolaversa, mazkur janrning o`rganilishi bugungi kunda anekdot deb atalmish g`arb hamda rus folklori tomonidan yaratilgan asarlar bilan Sharq folkloridagi ana shu janrning g`oyaviy-badiiy vazifasini ado etuvchi latifa janrining o`ziga xosligini yoritishda dolzarblik kasb etadi. Bugungi kunda keng e`tibor berilayotgan milliy qadriyat o`ta keng tushuncha bo`lib, u o`zbek folklorini ham qamrab oladi. Shu nuqtai nazardan qaralsa, latifa janrining tarixi va badiiyatini tadqiq etish bevosita milliy qadriyatlarni tiklash, tashviq etish masalasi bilan bog`lanishi jihatidan ham dolzarblik kasb etishi shubhasizdir. Mavzuning o`rganilish darajasi. O`zbek xalq latifalariga qiziqish XX asrning boshlarida boshlangan edi. Biroq chinakamiga to`plash, nashr etish, ilmiy tadqiq qilishga 30-60-yillarda asos solindi va turli darajada hozirga qadar davom etmoqda. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari. Tadqiqot ishi mahsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko`zda tutildi: - “latifa” tushunchasining mohiyati, lug`aviy va istilohiy ma`nolarini izohlash; - latifaning kelib chiqish tarixini o`rganish va taraqqiyot bosqichlarini belgilash; 4

- boshqa nasriy janrlarga qiyoslash orqali latifaning janr xususiyatlarini belgilash; - latifalarning kompozitsion tarkibi, xususan, syujet va uning yaxlitligini ta`minlovchi elementlar tizimini aniqlash; - konflikt, uning mazmuni, funksiyasi va latifa syujeti tarkibida tutgan o`rnini belgilash; - latifalardagi badiiy nutq shakllarining qo`llanishidagi o`ziga xoslikni belgilash. Bitiruv malakaviy ishning obyekti . Bitiruv malakaviy ishimizga jalb etilgan materiallar S.Abdulla va A.Rahmat tomonidan to`planib, chop etilgan “Nasriddin Afandi latifalari” (1960), B.Sarimsoqov va F.Yo`ldoshevalar to`plab nashrga tayyorlagan “Afandi latifalari” (1990) kabi ommaviy to`plamlardagi asarlar tadqiqot obyekti sifatida tahlil etildi. Bundan tashqari, ishda ro`znoma va boshqa ilmiy-ommabop nashr lardan olingan materiallar ham o`rni bilan tahlilga tortildi . Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi . O`zbek folklorshunosligida yu qorida aytilgan ishlardan boshqa latifa janri haqida maxsus ilmiy tadqiqot yo`q. Bu esa latifalarni hayotiy-estetik mohiyatini ochish uchun yetarli emas. Albatta, biz mazkur tadqiqotimizda olimlar tomonidan latifa janri haqida bildirilgan barcha fikrlarni organdik. Biz ushbu janrning barcha xususiyatlarini imkoni boricha kengroq yoritishga harakat qildikki, bu narsa tadqiqotimizning ilmiy yangiligini ham belgilaydi. Aniqroq qilib aytganda, tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilarda yorqin ko`zga tashlanadi: 1. «Latifa» termini va o`zbek xalq latifalarining genezisi haqida aniq xulosalar aytildi. 2. Latifalarga xos janr xususiyatlari batafsil yoritildi. 3. Xalq latifalarining badiiy nutq shakllari, syujeti, konflikti va kompozitsion xususiyatlari tahlil lar or q ali ochib berildi. 5

Bitiruv malakaviy ishning ilmiy va amaliy ahamiyati . Ishning ilmiy- nazariy ahamiyati, avvalo, latifalarning monografik tarzda keng qamrovda tadqiq qilinishida namoyon bo`ladi. Tadqiqotda bildirilgan ilmiy mulohazalar latifa poetikasini yaxlit tahlil qilishning ustuvor yo`nalishlarini belgilashga xizmat qiladi. Latifalar qasidagi folklorshunoslikda mavjud bo`lgan qarashlarga tanqidiy yondashilib, bundan chiqarilgan xulosalar, latifa poetikasi va tarixi badiiy-estetik jihatdan to`g`ri aniqlandiki, bu ishning ilmiy-nazariy ahamiyatini tashkil qiladi. Amaliy jihatdan mazkur ish folklor nazariyasida latifa haqidagi ilmiy qarashlarni yana chuqurlashtirishda, “O`zbek xalq og`zaki poetik ijodi” fani bo`yicha yangi o`quv-metodik qo`llanmalar va darsliklar yozishda, akademik litseylar hamda oliy o`quv yurtlari filologiya fakultetlarida ma`ruzalar o`qishda muhim manba bo`lib xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi . Bitiruv malakaviy ishimiz kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 6

I BOB O`g`zaki latifalarning janriy xususiyatlari. O`zbek folklorshunosligida har bir janrning o`ziga xosligi, janr atamasining ma`nosi, janrning genezisi va poetikasi maxsus o`rganilgan tadqiqotlar anchagina. Xalq orasida “afandi”, ilmiy kitoblarda “latifa” deb yuritiluvchi og`zaki nasrga oid janrning atamasi haqida ko`pgina fikrlar bildirilgan. Shunga qaramay, bitiruv malakaviy ishimiz uchun mustahkam ilmiy asoslangan atama qo`llash maqsadida biz quyida “latifa” terminining lug`aviy hamda istilohiy ma`nolari haqida to`xtalishni lozim topdik. Adabiyotshunoslik terminlari lug`atida yozilishicha, “Latifa (arabcha – go`zal, yoqimli so`zidan, ko`pligi latoyif - latifalar, go`zal so`z va hikoyalar) - xalqning nozik fahmlilik bilan aytilgan kulgili kichik hikoyasi. Latifa ba`zan nodira, zarifa va ajiba deb ham yuritilgan. Latifa haqida ba`zi olimlarimiz mulohazalariga nazar tashlaylik. Bu yerda bizning diqqatimizni tortgan N.Osmanovning fikriga e`tiboringizni q aratamiz : “Yaqin va O`rta Sharq mamlakatlarida “anekdot” so`zi, albatta, qo`llanilmagan va bu yerda aytilayotgan hikoyalar esa har xil, ko`pincha arabcha nomlarga ega bo`lishgan. Eng ko`p rasm bo`lgani latifa ( latoyif ) - hazil, askiya, zarifa ( zaroyif ) - nozik fikrli hikoya, nodira ( navodir ) va ajiba ( ajoyib ) - noyob, mashhur, g`alati narsa. Satira va paskvil hajv termini bilan atalgan, biroq u ko`pincha nazmiy asarlarga nisbatan qo`llanilgan. Latifa folklorning boshqa janrlari sirasida ijtimoiy taraqqiyotning ancha qadimiy bosqichlarida jamiyatning muayyan talab va ehtiyojlarini o`zining badiiy- estetik xususiyatlari bilan qondiruvchi mustaqil janri sifatida shakllandi. Uning mavzular ko`lami keng, ixcham badiiy shakli, tadrijiy takomili, jamiyatdagi ijtimoiy-estetik ahamiyati va hozirgi taqdiri folklorshunoslar e`tiborini o`ziga jalb qilib kelmoqda. Folklorshunoslikda o`zbek xalq latifalarini mustaqil janr sifatidagi xususiyatlarini o`rganish 1960-1970 yillarga to`g`ri keladi. 7

Latifa janrining xususiyatlarini yoritishni uning mavjud janrlar tasnifida tutgan o`rnini belgilashdan boshlaymiz. Professor T.Mirzayevning yozishicha, epik tur “doston, ertak, afsona, rivoyat, lof, latifa”, - kabi janrlarni o`z ichiga oladi. O`zbek xalq nasriy janrlarini tasnif qilish tajribasini boshlab bergan K.Imomov nasriy turga oid asarlarni ikki katta turkumga ajratadi. “Birinchi turkumga asosan naqliy asarlar - ertak, matal, mif va og`zaki hikoya, latifa va loflar, ikkinchi turkumga esa, asosan, tarixiy fakt bilan bog`liq bo`lgan asarlar - afsona va rivoyatlar kiradi”,- deydi. Tasniflashda janrlarning asosan badiiylik darajasi, ya`ni xayoliy yoki hayotiyligi, syujet va kompozitsiyasining o`ziga xosligi, motivlari, funksional-semantik xususiyatlari e`tiborga olingan. O`zbek folklorining janrlar tarkibini mukammal tasnif qilgan professor B.Sarimsoqov eposni “afsona, naql, rivoyat, ertak, doston, terma, tarixiy qo`shiq, latifa, loflar”, - kabi janrlarga ajratgan. Janrlar o`ziga xos hayotiy qamrovi, yaxlit poetik tizim, maishiy yo`nalganligi, ijro shakli va musiqa bilan aloqadorlik kabi jihatlariga qarab belgilangan. Yana “Folklor asarlariga xos xossalar o`z navbatida o`ta umumiy va xususiy bo`lishi mumkin”ligi haqida aytiladiki, bu mezon biz uchun latifa janrining barqaror, muhim xossasini aniqlab, boshqa janrlardan farqini ko`rsatishimizda dastur bo`lib xizmat qiladi. T.Mirzayev va O.Safarovlarning yangi tasnifida o`zbek folklorining epik turi “mif, afsona, rivoyat, ertak, naql, latifa, lof, tarixiy qo`shiq, terma, doston”,- kabi janrlardan tashkil topgan. M.Jo`rayev o`zbek xalq nasri janrlarini “badiiy nasr janrlari (ertak, latifa, naql, qissa va lof) va ma`rifiy nasr janrlari (mif, afsona, rivoyat, demonologik hikoya va og`zaki hikoya) deb atashni lozim topdik”, - deydi. Bu yerda tasniflash mezonlari janrlarning mavzu doirasi, badiiylik darajasi, voqelikni talqin qilish usuli, vaqt va makon belgisi, maishiy-funksional qamroviga asoslanadi. K.Imomov nasriy janrlar guruhi va uning tarkibini qaytadan tasniflab, shunday belgilagan: “Birinchi guruh - hikoya voqealari ishonch qozongan janrlar, deb nomlanib, tarkibiga mif, afsona, rivoyat va og`zaki hikoyalar kiritildi; 8

Ikkinchi guruh - hikoya voqealari uydirma, badiiylikka asoslangan janrlar atalib, tarkibi ertak, latifa, naql va loflardan tashkil topadi”. Bu tasniflarning biz uchun qadrli tomoni shundaki, ularning barchasida latifa janri mustaqil janr sifatida ko`rsatilib, uning umumiy xususiyatlari e`tirof etilgan. Endi olimlarimizning latifaning xususiy xossalari qasidagi fikrlariga e`tibor qilsak. R.Muqimov: “Latifa bayon qilishning kichik hikoya formalaridan...” “Latifalarning xushchaqchaq, optimizm to`la mazmuniga muvofiq ularning ixcham, xalqchil formasi ham mavjud. Shu sababdan har bir latifada konflikt, tip yaratish yo`li, obrazni xarakterlash usuli ham mazmunga yarasha ixcham, chingillama tus oladi...”. “Latifalar uchun qahramonlarning chuqur xarakteristikasi xos emas, ularning ko`pchiligi asosini konkret situatsiya va uning hal etilish usuli tashkil etadi”. H.Razzoqov: “Latifa kichik, ixcham shaklda chuqur ma`no ifodalaydigan epik janrdir. Epik turning bu janri o`zining tuzilishi, xarakterli xususiyatlari bilan hajviy hikoyalar, masallar, qiziq ertaklardan tamoman farq qiladi”, - deb yozadi. Latifa epik tur janrlarining hammasi, xalqning satirik, yumoristik komediyalari, qisman qochirim, so`z o`yinlari. Shu bilan birga, u askiya-payrovlar bilan bir butunlikni tashkil qiladi. F.Yo`ldosheva: “Latifa janrining o`ziga xos xususiyatlari qahramondan ustalik va mohirlikni, tafakkurning o`tkirligi va chuqur idrokni, uddaburonlik bilan ish tutishni talab qiladi”, O.Sobirov: “Latifalar... xalq og`zaki prozasining voqeaband, hajman kichik, yumoristik xarakterdagi xalq hajviyoti janrlaridan hisoblanadi” 1 , deb yozsalar, B.Sarimsoqov: “Latifa epizodik syujetga egaligi, voqeaning kutilmaganda boshlanib, kutilmaganda kulgili tugashi, ikki yoki uch shaxsning dialogidan iborat ortiqcha tasviriylikdan xoliligi bilan alohida ajralib 1 Sobirov O. Latifa va loflar // o’ zbek xal q o g’ zaki poetik ijodi. - T.: o’q ituvchi, 1980. -B.176. 9

turadi” 1 , K.Imomov: “Latifaning janr sifatida shakllanishida ertak, rivoyat, lof, askiya va maqollarning ta`siri kuchli bo`lgan. Latifalar satira va yumorga asoslanadi. Bu - uning o`ziga xos belgilaridan biri. Latifalarning syujet tuzilishi ixcham... konflikt turli-tuman to`qnashuvlarda yuz beradi... yechim tasodifan ko`tarilgan kulgi - qahqaha yoki so`z o`yiniga asoslanadi. So`z o`yini esa asar kulminatsiyasini tashkil etadi. Latifa janrining yana bir o`ziga xos tomoni asarlarning yagona qahramon - Nasriddin afandi obrazi bilan bog`liqligida ko`zga tashlanadi” 2 ,- kabi fikrlar mavjud. Bu fikrlar bir-birini to`ldirib turibdi. Endi latifa janriga yaqin bo`lgan anekdot janri qasidagi fikr-mulohaza, ta`riflarni ko`rib o`tsak. Latifa janri xususida qalam tebratgan olimlarimiz uni “G`arb va rus adabiyotidagi “anekdot”ga teng keladi” 3 , deyishadi. Bu fikrga biz qarshi emasmiz. Haqiqatan ham anekdot bilan latifa bir-birining muqobilidek bo`lib qolgan. Lekin ularning syujet va kompozitsiyasida, qisman bo`lsa-da, farq bor. Mavzu jihatidan olib qaraganda ham ular rang-barangdir. Kulgi chiqarish uchun ba`zi anekdotlarda ishlatiladigan yalang`och so`z o`yinlarini latofat bilan yo`g`rilgan latifalardagi nozik, ko`p ma`noli so`z o`yinlari bilan tenglashtirib bo`lmaydi, albatta. Jahon folklorshunosligida epik janrlarning birinchi tadqiqotchilari bo`lmish aka-uka Grimmlar nazariyasi mifologik maktab nomi bilan XIX asrdayoq mashhur bo`lgan edi. Mifologik maktab tadqiqotchilari izdoshlari anekdotni shakl jihatidan maishiy ertaklar guruhiga qo`shganlar. Latifa tuzilishi, tarkibi jihatidan hajviy ertak hamda hikoyatlardan hajmi, mavzu, syujet va kompozitsion tuzilishining qisqa, siqiqligi bilan farq qiladi. Latifalar kichik hajmli, puxta ma`noli, bir lahzada aytiluvchi kulgili asardir. 1 Sarimsoqov B. o’zbek folklorining janrlar sostavi // o’zbek folklori ocherklari. 3 tomlik. - T.: Fan, 1988. T.1. - B.75. 2 Imomov K. Latifalar // o’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. - T.: o’qituvchi, 1990. - B.216-217. 3 Muqimov R. o’zbek xalq og’zaki ijodida satira va yumor // o’zbek satirasining ayrim masalalari. – Samarqand: SamDU, 1964. - B.18; Razzoqov SH. O’zbek xalq og’zaki ijodida satira va yumor: Filol. fanlari d-ri ... dis. –Andijon: Andijon ped.in-ti, 1968. - B.454. 10

Latifada hayotning kichik bir lahzasi bayon etiladi. Aniq va mufassal, go`zal bayon etish latifaning asosiy shartlaridandir. Latifago`ylik va hikoyachilik bir-biridan farq qiladi. Bunga hajm muxtasarligi, latifaning ma`nosi sababdir. Latifalarning ertak va hikoyatlardan farqlanishi unda uchraydigan metonimiya, kinoya, majoz, hozirjavoblik va askiyago`ylikda ko`rinib, latifaning janr xususiyatlarini oydinlashtiradi. Shirin so`zlilik bilan qiziqarli qilib ijro etish latifaning badiiy ifoda usullaridan hisoblanadi. So`zlovchining majoziy ma`noli so`z va gaplari yangi ma`no hamda o`zgarishlar berib, eshituvchining diqqatini jalb etadi. Ba`zi so`zlovchilar latifa aytish paytida ko`p iboralarni ishlatib, tinglovchini zavqlantiradi. Haqiqiy yumor dunyoqarash, shavq va zavqqa bog`liq. Agar so`zlovchi har tomonlama yetuk bo`lsa, uning latifalari ham boshidan oxirigacha qiziqarli bo`ladi. Latifalarni aytishda qo`llanadigan imo-ishora, taqlidiy ovozlar, qo`l va bosh harakati, ko`z va yuz ko`rinishlari xalqning nozik hajv jihatlarini yaqqolroq namoyon etadi. Har bir latifaning asosini hayotning muayyan bir voqea-hodisasi tashkil etib, u konkret Afandi obrazi orqali ifodalanadi. Afandi ma`lum tarixiy konkret shaxslarga aloqasi bor yoki yo`qligidan qat`i nazar, xalq latifalarida tip darajasiga ko`tarilib, shakllangan, ishlangan, umumlashma obraz bo`lib gavdalanadi. Ertakda yaratilgan qahramon esa individual obraz darajasiga ko`tarila olmaydi. Shuning uchun hajviy ertaklarda qahramonning nomi umumiy tarzda olinadi, latifada esa qahramon ismi konkret tarzda olinadi. Hajviy-maishiy ertaklarda asosiy qahramon, odatda, Kal, Aldarko`sa, kenja o`g`il singarilardir. Bu ertaklarda, oz darajada bo`lsa-da, “sehr jodu” elementlari uchraydi va ular yordamida raqibni jismonan mahv etishadi. Latifalarda esa Afandi raqibini faqat ziyraklik va ayyorlik bilan yengadi. Latifalarda insonning turli illatlari hajviy badiiy metatezik (teskari amal) tasvirda ko`rinadi. Masalan, Afandi o`g`rilarga qo`shilib, o`g`irlik qilayotgan vaqtda baland ovozda qo`shiq aytadi yoki ov paytida xalaqit berib qoladi, ba`zan 11

ataylab o`zini go`llikka soladi. Bunday kompozitsion joy almashtirish holatlari sodda shaxslarni ko`rsatish uchun qo`llanadi. Ijtimoiy-maishiy ertaklarda nasihatomuz satira va ibratli yumor asosiy o`rin egallaydi, hajviy ertaklarda esa sarkazmga o`tuvchi ochiq o`tkir kulgi birinchi o`ringa olib chiqiladi. Bu ertak turlari latifadan umumiy kompozitsion o`zgachaligi, ancha yoyiq hajmdaligi bilan farqlanadi. Bu birinchi navbatda personajlarni mukammal tavsifida, voqealarning detalli tasvirida, an`anaviy ekspozitsiya, tugun va tugallama, barqaror formulalar (uchlik, sonlarning takrori va b.) mavjudligida yaqqol ko`rinadi. Maishiy hajviy ertaklarda qadim o`tgan zamonlarning voqea-hodisalari xayoliy tarzda so`zlanadi. Shuning uchun tasvirlanuvchi voqealar eshituvchi tasavvuridan uzoqda bo`ladi va real tasvirlanuvchi mavzu ko`zga afsonaviy ko`rinadi. Pand-nasihat latifaga xos bo`lmaganligi sababli, uning asosiy vazifasi odamlarning illat-nuqsonlarini kulgi nishoniga olib, yumor ta`sirida yo`qotishdir. Voqeaning tasodifan ro`y berishi yoki bemavrid savol-javoblar latifaning bir xususiyatidir. Shunday holatlar tasvirida kishi hamma narsaning guvohi bo`ladi. Hamma ertaklarda maishiy hajv va sarguzashtlarni ifodalovchi syujet bo`lgani kabi u latifada ham bor. Shuni aytish kerakki, latifalar hech qanday maxsus boshlamasiz boshlanadi va shu tarzda an`anaviy yakunsiz tugallanadi. Dialog hajviy ertaklarga nisbatan latifalarda ko`proq qo`llanadi. Latifalar 2- 3-4 dialog asosida quriladi. Dialog doimo so`zlovchining sharhidan so`ng keladi. Hajviy maishiy ertaklarda syujet hajman katta, voqealarning takrori, qahramonning tavsifi va portreti katta ahamiyatga ega. Dialog esa, kamroq qo`llanadi. Ba`zida hajviy hikoya, ertak va latifalarni farqlash murakkab bo`lib qoladi. Shunday vaqtlarda badiiy tasvir vositalarining hisobga olinishi, til va uslub masala yechimida yordam beradi. Latifa ba`zi xususiyatlari bilan masalga o`xshab ketadi. Masal - badiiy so`z san`atining janrlaridan biri bo`lib, qadimdan kishilar tabiatidagi illat va nuqsonlarni tasvirlab, muhim g`oyaviy-estetik vazifani bajarib 12

kelmoqda. Ijtimoiy hayotdagi illatlarni majoziy obrazlar vositasida oshkor etib, insoniyat badiiy tafakkuri takomilida, odamlar orasida odob-axloqni targ`ib qilishda jamiyat taraqqiyotiga ko`mak berib kelayotir. A.Potebnya iborasi bilan aytganda, doimo o`zgaruvchan hayotdagi voqea- hodisalarni - ega deb tushunsak, uni doimo o`ziga xos holda tushuntiruvchi masalni - kesim deb anglashimiz kerak. Ma`lumki, masalda turli-tuman hodisalarga javob topa olamiz. Biror maqsadni izohlash uchun keltirilgan masal hayotdagi muhim masalalarni o`ziga xos badiiylikda ifodalaydi. Masal janriga xos bo`lgan tamoyillardan biri ixchamlikdir. Obraz, voqea, hayotiy tasvir yaratishdagi ixchamlik, fikrni siqiq va sodda qilib ifodalash, badiiy vositalarni tejab ishlatish, katta g`oyaviy mazmunni majoz yo`li bilan o`quvchiga badiiy tarzda yetkazishga imkon beradi. Masal janri asoschisi Ezop ekanligi adabiyotshunoslikda ta`kidlansa-da, tarixiy manbalarda Ezop masalchi sifatida emas, balki badbashara donishmand qul, hozirjavob qiziqchi, masxaraboz shaxs sifatida gavdalanishi bizga Nasriddin afandi xislatlarini eslatadi. Shunday qilib masal janriga asos solgan Ezop emas, balki ijodkor xalqdir. Ezop esa masalning majoziy xususiyatlaridan mohirona foydalangan, uning imkoniyatlarini kengaytirgan va ommalashtirgan. Masal adabiyotning qiyoslash xususiyatiga ega bo`lgan janrlaridan. Unda jamiyat va tabiat voqea-hodisalari hayvonlar obrazi orqali berilib, ularning o`zaro munosabatlariga o`xshatiladi. Chetdan qaraganda, bu masalni biron-bir fikrning tasdig`i uchun ishlatiluvchi badiiy vositaga o`xshatib yuboradi. Allegoriya masal janrini boshqa janrlardan, shuningdek, latifa janridan, farqlovchi birinchi belgidir. Latifada, asosan, inson obrazi qo`llanilsa, masallarda shoirning muayyan g`oyaviy-estetik maqsadi hayvonlar, qushlar, narsa- predmetlar (qisman inson) obrazlari vositasida ifoda etiladi. Latifada hayvonlar 13

obrazi faqat yordamchi badiiy detal vazifasini bajaradi. Masallar voqelikni majoziy ifodalasa, latifalarda majoz faqat qahramon nutqida ishlatiladi. Masal va latifaning o`xshash xususiyatlaridan biri, ulardagi obrazlar an`anaviy bo`lganligi sababli asrlar mobaynida asardan-asarga ko`chib yurishidir. Masal janri xususiyatlarini belgilovchi asosiy elementlardan biri qat`iy syujetlilikdir. Syujet latifa janriga nisbatan masal tuzilishida nisbiy turg`unlikka ega. Shuning uchun kompozitsion bo`laklar, ya`ni syujet qurilishidagi qolip, andoza hech vaqt o`zgarmaydi. Bu andozadan masalchilar qayta-qayta foydalanadilar, ilgari qo`llangan obrazlar va g`oyaviy motivlarni yangi mazmun bilan ifoda etishaveradi. Masal syujetining qurilishi, voqeabandligi o`ziga xos. Kuchli konfliktga asoslangan, izchil rivojlanib boruvchi syujet yo`nalishi masal uchun shart. Bunday nazar solsak, masal syujeti ertak, hikoya, latifa syujetiga o`xshab ketadi. Lekin syujet qurilishi ertakda o`zgacha, latifada o`ziga xos, masalda yana boshqacharoqdir. Mukammal kompozitsiya undagi syujetning konkret va tabiiy rivojlanishidan vujudga keladi. Ma`lumki, ko`p janrlar syujetida 5 ta bo`lak (ekspozitsiya, tugun, voqea rivoji, kulminatsion nuqta, yechim, ba`zida epilog va prologlar) mavjud bo`ladi. Masal janri syujeti esa, M.L.Gasparov ta`kidlaganidek, to`rtta bo`lak (ekspozitsiya-niyat-voqea-kutilmagan natija) dan iborat. To`rt bo`lak masalning nazm yoki nasrda yaratilganidan, hajmidan qat`iy nazar bo`lishi shart. Latifa janrida syujet tarkibiy qismlarining berilishi, ularning o`rin almashib kelishi yoki bir-ikki bo`lakning bo`lmasligi uchrab turadi. Masal janrida esa ekspozitsiya niyat voqea kutilmagan natijaning qat`iy tartibda kelishi shart va zarur. Bu masal janri syujeti va kompozitsiyasining o`ziga xosligini yana bir bor tasdiqlaydi. Masalning hikoya qilinishi ba`zida personajlar tilidan berilsa, ba`zida avtor tomonidan olib boriladi. Ba`zan hikoya qiluvchi “chekinib”, asar dramatizmini kuchaytirishda dialoglarga ham o`rin beradi. Obrazlar to`qnashuviga xalal bermaslik uchun avtor, odatda, asar syujetining faqat muqaddima va xotimasida 14

ishtirok etadi. Shunda ham avtor masal bayonining boshqaruvchisi bo`lib qolaveradi. Avtor masaldagi voqeaga o`z munosabatini bildirish uchun masal hikoyasini ifodalovchi qissani maqol bilan ifodalaydi. Bu qissa esa syujetning muqaddimasi o`rnida kelib, kompozitsiyaning ajralmas bo`lagi bo`lib hisoblanadi va asar mazmuniga ishora qiladi. Pichingli til - masal janrining doimiy xususiyatlaridan biri. Adabiyotshunoslikda ezopcha tildan foydalanishning sabablarini turlicha izohlaydilar. Masalchi fikrni niqoblash uchun kinoyaviy usuldan foydalanadi, degan tushuncha bilan birga bunday tilga voqelikni badiiy ifoda etishning bir shakli sifatida ham qaraydilar. Masalning shakliy-badiiy xususiyatlari, g`oyaviy mazmuniga qarab, olimlar uni bir necha turlarga ajratishgan. Masalan, M.L.Gasparovda masal-allegoriya, masal-etiologiya, masal-latifa kabi atamalar uchraydi. Masal janri ichidagi bo`linishlarni bunday tasniflash ham shartlidir. Zero, janrlar taraqqiyotidagi sintez, o`zaro ta`sir uning yana xilma-xil shakllarini vujudga keltirishi shubhasiz. Latifa xarakter e`tibori, hajv va yumorga asoslanishi bilan askiya janriga yaqin turadi. “Askiya – so`z o`yini, ko`chma ma`noli so`z va jumlalarni ilg`ab olish va unga javob topa bilish, shama qilish san`atidir” 1 . Askiya tortishuvida askiyabozlardan aql-idrok va hozirjavoblik talab etiladi. Askiya - zehnlar sinovi bo`lgani uchun, hozirjavoblik-uning asosiy belgisi, so`zga chechanlik esa uning mahorat mezoni sanaladi. Askiyabozlarning zukkoligi askiya davomida hal qiluvchi vazifani ado etadi. Latifalardagi Xo`ja Nasriddin kabi askiyada askiyabozlar zarur so`zlarni o`z o`rnida ishlatish mahoratini namoyon qilishadi. Xalq ijodiyoti janrlari o`z xususiyatlariga, badiiy tamoyillariga, ichki qonun- qoidalariga ega. Latifalarda kishilar obrazini ochish uchun hayotdagi tipik hodisalar tanlab olinadi. Ular o`xshatish, tazod, mubolag`a, taqqoslash va boshqa badiiy vositalar yordami bilan ifodalanadi. Askiyada ham kulgi chiqarish uchun 1 Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. - T.: o’qituvchi, 1990. -B.280. 15

voqealar, obrazlar tipiklashtiriladi. Tabiat manzaralari, kishilar obrazi, voqealar rivoji, yechim, xulosalar ixcham, o`ynoqi, o`tkir ifodalar bilan beriladi. Askiyaning va latifaning bosh vazifasi tomoshabinlarni kuldirish, so`z vositasi bilan kulgi chiqarishdir. Lekin bu kulgi bekorchi kulgi emas, balki ma`lum maqsadga yo`naltirilgan ma`noli, jozibali qahqahadir. Chunki askiyachilar va latifachilar kuldirib, odamlarga ko`tarinki xush kayfiyat bag`ishlaydi, kulgi yordamida insoniylik g`oyalarini targ`ib qilib, ko`pchilikning ongiga ta`sir ko`rsatadilar. Askiyaning an`anaga aylangan, mukammal usuldagi turi payrov deb ataladi. Payrov kompozitsiyasi ikki fikrning bir-biriga qarshi qo`yilishidan iborat. Xuddi mana shu narsa askiyani latifaga yaqinlashtiradi. Bu fikrlar o`zaro bir-birini inkor etishi yoki tasdiqlashi, kuchaytirishi lozim. Ana shu fikrlar asosida satira va yumor mavjud. Askiya - payrovlarda so`zlarning ko`chma ma`no ifodalashi uning eng zarur shartlaridan biridir. Payrovlar epik mazmunga ega bo`lib, turli mavzulardan iborat. Mavzu izchil syujetda atroflicha rivojlantirilib tugallanadi. Latifalar tuzilishi va mazmuni jihatidan puxta va kichik hajmda bo`ladi. Askiyada bunday emas. Askiyachilar bir mavzuda 10-20 minutgacha ham askiya qila oladilar. Askiya-payrovlarda ma`lum bir mavzu mazmuni ikki yoki undan ortiq askiyachi ishtirokida yakunlanadi. Askiyachilar payrov g`oyaviy mazmunini o`z nutqlari orqali ifodalaydigan badiiy obrazlarga ham aylanadilar. Bu obrazlarning ijobiy yoki salbiy xususiyat kasb etishlari mavzuning rivojiga bog`liq. Shu jihatdan askiyachi - obyektiv dunyoni subyektiv kechinmalar orqali aks ettiradigan lirik qahramonga o`xshab ketadi. Askiya ijro qilinishida g`oyaviy mazmunning yechilishi personajlar nutqidagi dialog, monolog, replikalarga bog`liqligi jihatidan xalq latifalariga yaqin. Shunday qilib, latifa janrining xususiyatlarini boshqa janrlar bilan taqqoslash shuni ko`rsatdiki, xalq latifalari mavzu va obrazlar jihatidan ertak, masal va askiyalardan ma`lum farqlari bilan ajralib turadi. Latifa o`zbek xalq ijodida ming yillardan beri rivojlanib, shakllanib, ma`lum janriy xususiyatlarga ega bo`lgan. Xalq asarlari qaysi shaklda uchramasin, ularning janriy xususiyatlarini matndan 16

topish mumkin. Ko`p janrlar, jumladan, rivoyatlar, masallar, tamsiliy hikoyatlar xalqdan xalqqa, asrlardan asrlarga ko`p o`zgarishlar bilan o`tib, o`zining janriy xususiyatini o`zgartirgan va latifalarga aylanib ketishgan. Ularning farqini aniqlashda janrning uslubiy va badiiy xususiyatlari yordam beradi. Badiiy nasriy asarlar qurilishi, odatda, mavzu va g`oyaviy niyat muvofiqligi, voqelikni estetik aks ettirish tamoyili bilan birga o`zining takrorlanmas ichki mantiqiy syujet rivojiga ega. Badiiy asarning g`oyaviy-estetik yaxlitlikka erishuvida uni tashkillashtiruvchi kompozitsiya katta ahamiyatga ega. O`zbek xalq latifalarining kompozitsion xususiyatlari shu paytgacha alohida obyekt sifatida o`rganilmagan. Janrning umumiy tadqiqiga bag`ishlangan folklorshunoslar ishlarida latifa tuzilishi qasida aytilgan ayrim fikrlar mavjud, xolos. Latifa janri XX asrda ko`p o`zbek olimlarining e`tiborini tortdi. Unga maxsus tadqiqotlar bag`ishlandi. Bir qancha to`plamlar chiqarildi. Har bir to`plamga kirish so`zlari yozildi. Barcha mualliflar latifaning kichkina matniga jo bo`lgan kulgining ajab qayishqoq mexanizmini topishga intilganlar. Ko`lami hamda nazariy jihatdan yoritilishiga ko`ra turlicha bo`lgan bu ishlarda janr haqida ko`p qimmatli ma`lumotlar bor. Jumladan, folklorshunoslar tomonidan yakdillik bilan qabul qilingan janr belgilari, latifaga berilayotgan hamma xususiyatlarni besh guruhga ajratish mumkin. Bu guruhlar esa quyidagicha. Latifalar - 1) epik; 2) qisqa; 3) hazil va hajvga asoslangan janr; 4) tugallangan syujet va 5) kutilmagan yakunga ega. Demak, latifa janri turli jihatdan o`rganib chiqilgan. Natijada, har xil farq qiluvchi xulosalarga qaramasdan, ularda janrning turli tomonlari haqida ko`p qimmatli ma`lumotlar bor. Endi biz ulardan tayanch ma`lumot sifatida foydalanamiz. Shunga qaramay, bu janrning barcha xususiyatlari hozircha to`liq ochilgani yo`q va o`ziga boshqacha yondashish, yangi tadqiq usullarini talab qilmoqda. 17

Latifa - xalq og`zaki ijodining eng kichik nasriy janri. U tugallangan syujet va kutilmagan yakunga ega. Bu janr qadimiy bo`lib, o`ziga xos komik fikrlash tarzi qadim zamonlarda yuzaga kelib, sayqallanib, alohida estetik idrok shakli sifatida shakllangan. Davrlar, odamlarning hayot tarzi, tarixiy voqealar o`zgardi, lekin o`rnashgan estetik fikrlash shakli yangi paydo bo`lgan mazmunga moslashaverdi, o`zi ham boyidi va shu bilan birgalikda janr matnlari miqdorini ham boyitdi. Xalq og`zaki ijodining eng ommabop janrlaridan biri - latifa yashovchan bo`lib chiqdi. U bugungi kunda ham faol rivojlanayotgan janrdir. Bu esa xalqning ko`pdan ko`p latifalar yarata turib, avvaldan yaratilgan an`anaviy badiiy vositalardan foydalanganligini bildiradi. “Anekdot - qandaydir murakkab hodisa. P ovest, roman, komediyani “yagona”, “tasodifiy”, “tipik bo`lmagan” fakt asosida qurish m umkinmi? Chi gal hodisa “latifa”ni umumlashma darajasiga ko`tarish m umkinmi?” - deb so`raydi D.Nikolayev o`zining “Kulgi - satira quroli” nomli kitobida o`z savoliga tasdiq ma`nosida javob beradi h amda Gogolning barcha satirik asarlari syujeti anekdot asosida qurilgan deb hisoblaydi. Keltirilgan mulohaza latifaga xos syujet shakllari va ba`zi badiiy vositalari yozma adabiyotga ham o`tganligidan dalolat beradi. Bundan tashqari, ular hajviy adabiyot va dramaturgiyaning negizini tashkil etadi. Latifalardagi komik mexanizmni ochish dolzarb muammoga aylanayaptiki, buning yechimi, xususan, latifa janri chegarasidan ham chiqib ketadi. Qanday syujet shakllari bu janrga xos? Unda janrni ma`lum janr sifatida shakllantirgan umumiy narsani ochish mumkinmi? Olimlar tomonidan ko`rsatilgan latifalar xususiyatlari janrning muhim tomonlarini ochib berolmaydi. Qisqalik, syujetning tugallanganligi va kutilmagan yakun kabi xususiyatlar latifaning faqat yuzaki, tashqi belgilaridir. Ular ma`lum darajada masallarga, kichik ertaklarga va hatto topishmoqlarga ham xos. Shuning uchun ham K.Imomov janrning to`liq yoritilmaganligini ko`zda tutgan holda “Keyinchalik latifa, og`zaki hikoya va loflarni alohida tadqiq etish kerak bo`ladi. 18

Chunki har bir janr imkoniyatlari uning tarixi, g`oyaviy-badiiy xususiyati, syujet va kompozitsiyasi, til va stil vositalarini belgilab chiqish, ularning turmushdagi o`rni va zaruriy funksiyasini ochib beradi”, - deb yozgan edi. Latifa va uning poetikasi hanuzgacha xalq og`zaki ijodining ko`pdan ko`p yechilmagan muammolaridan biri bo`lib qolmoqda. 19

I.1. Latifa kompozitsiyasi Latifa kompozitsiyasi va uning tamoyillari Barcha nashr qilingan latifalarni qiyosiy o`rganish bizga quyidagi kompozitsion tamoyillarni ajratishga imkon berdi: 1. Elementlararo zid munosabat tamoyili; 2. Elementlararo mantiqiy izchil munosabat tamoyili. Bu tamoyil syujet harakatiga asoslangan folklorning hamma asarlariga xos. Shu o`rinda S.Madiyev ko`rsatib o`tgan tamoyillarni ham aytishimiz joizdir. Uningcha “Xalq latifalari asosan uch tamoyil asosida quriladi: I. So`z o`yini, o`tkir zehnlilik, kutilmaganlik va boplab javob qaytarish asosida. Bunday latifalarda ijobiy personajlar qiyinchiliklarni osonlik bilan yengib, xarakter xususiyati yordamida salbiy personajlarni kulgili ahvolga solib qo`yadi. II. Tasodifiy va kutilmagan holatlar, personajlarning kulgili, bema`ni harakatlari asosida. Bu guruhga latifalarning katta qismi kiradi. Bu guruhda metonimiya va metateza kabi badiiy vositalar juda keng ishlatiladi. III. Mantiqiy nomunosiblik asosida. Bu guruh latifalari qahramonlarining harakati va takabburona gaplari sog`lom fikr mantiqiga to`g`ri kelmaydi. Bu guruhga birinchi navbatda sodda va go`llar tasvirlangan latifalar kiradi. Bu xil latifalarda personajlarning harakati va so`zlaridagi mantiqiy xato va ziddiyatlarning ochilishi kulminatsiya bo`ladi”. Ajratilgan kompozitsion tamoyillarni tahlil qilishdan avval latifashunoslikda ishlatiladigan ayrim terminlar ko`lami va mohiyatini aniqlab olish lozim. Latifa folklorning alohida janri bo`lgani uchun uning asosida bitta yoki bir nechta syujet bo`lishi mumkin. Kompozitsion tamoyillar eng avval bir syujet voqealarini ochadi, lekin “asar kompozitsiyasi” tushunchasi, “syujet kompozitsiyasi” tushunchasidan kengroqdir. Modomiki, ba`zida latifa asarlari ko`p syujetli bo`lar ekan, ularda har xil tamoyillar birikishi ham mumkin. Latifaning tuzilishi ma`lum munosabatlarni barbod qilishga va ularni o`z aksiga o`zgartirishga yo`naltirilgan. Masalan, Boy Afandini ranjitmoqchi bo`ldi, 20

lekin Afandi uning hujumini mantiqiy jihatdan barbod qildi. Natijada, hujum qiluvchi tomon ranjib qoldi. Boy Afandini aldamoqchi bo`ldi, lekin o`zi aldanib qoldi va hokazo. Shuning uchun dastlabki muomalani mantiqiy o`zgartirish usulini latifa janrining muhim xususiyati deb hisoblashimiz mumkin. Mana shu xususiyatga binoan latifalarni asl latifalar va latifa nomi bilan atalayotgan boshqa hikoyachalar tarkibiga ajratish mumkin. Ahmoqlar, dangasalar haqidagi matnlarni latifa deb bo`lmaydi. Ular haqiqatan ham qisqa, yumoristik. Ularda qandaydir darajada o`z syujeti va kutilmagan yakuni ham bor. Ular umumiy tavsiflardan boshqa latifaga tegishli hech narsaga ega emas. Endi dastlabki fikrni teskari yo`naltiruvchi latifani ko`rib chiqamiz. Buning uchun hayotiy, oilaviy “Husn-jamol va non” nomli latifaga murojaat qilaylik. Afandi xotini bilan qaymoqlashib o`tirib, qorni ochib qoldi va xotinidan non so`radi. - Nonni nima qilasiz, - dedi xotin, - mening husnu jamolimga qarasangiz, to`yasiz! - Husn-jamoling juda o`tkirlik qilayotibdi, - dedi Afandi. - Non botirib yemasam, ichimni kuydirib yuboradi. Dastlabki (voqea) fikrni birinchi element, keyingi (voqea) fikrni esa ikkinchi element deb ataylik. Latifa janriga ikki elementlilik xosdir, har qanday matnni so`nggi hisobda ikki zid fikrga keltirish mumkin. Haqiqatda ba`zi matnlarda elementlar ikkitadan ortiq ham bo`lishi mumkin. Undan ham murakkabroq matnlar ham bor. Ular bir necha tugallangan latifalardan iborat bo`ladi. Ularning qandaydir bir-biri bilan bog`liqligi tufayli bunday to`plamlarni tuzuvchilar ularni latifa janriga kiritishadi. Bunday matnlarda qismlar soni haqiqatan ham ko`p. Shuning uchun bunday asarlar tahlilida ularni alohida syujetli bo`laklarga ajratish joizdir va har bir syujetga mustaqil tuzilma sifatida qarash kerak. Ko`p syujetli latifalarni “novella” deb atash mumkin. O`zbek xalq latifalarining asosiy qismi murakkab tuzilishga ega. Ulardagi matnning ikkinchi qismi personaj ifodalagan fikrnigina barbod qilish bilan 21

cheklanmaydi. Misol uchun “Eshakdan farqi qancha?” 1 nomli latifa matnini olaylik. Afandi bir kuni saharda hammomga tushgan edi, qorong`ida paypaslanib borib, supada o`tirgan bir kishining yoniga o`tirib qoldi. O`tirgan odam mamlakatning podshosi edi. Afandining yaqin o`tirganiga achchig`i kelib: - E, befarosat odam, sen bilan eshakning orasida qancha farq bor? - dedi. Afandi darhol ikki orani qarichlab ko`rib: - Ko`p emas, ikki qarich ekan, xolos, - dedi. Bu matnda podsho fikri oddiy fuqaroga qarshi yo`naltirilgan. Shuning uchun uning mazmuni oddiy fuqaro xususiyatini baholashga teng. Afandi o`zining javobida (ikkinchi element) podsho fikrining faqatgina mantiqiy mazmunini barbod qilib qolmasdan, balki uni aksiga o`zgartiradi. Endi podshoning o`zi eshak bo`lib qoladi. Chamasi, o`zbek xalq latifalarining salmoqli qismi shunday murakkab tamoyil asosida qurilgan. Shuni aytish kerakki, fikrning murakkabligi janrning ikki elementli tuzilmasini buzmaydi. Dastlabki voqea murakkablashadi, u qahramonning hissiyoti jo`sh urgan lahza bilan to`ldiriladi, lekin tuzilma “fikr - qarshi fikr” o`z kuchini saqlab qoladi. Shunday qilib, tadqiq qilinayotgan tamoyil ko`pgina latifalarda mavjud. Lekin, shunga qaramay, uning tuzilmasini doimiy ikki element tashkil etadi: dastlabki voqea elementi, uning barbod etilishi va unga boshqa voqeani qarshi qo`yish. Shu paytgacha ikki elementdan iborat matn haqida so`z borgan edi. Biroq latifa tuzilmasi asosan elementlararo munosabat, ularning o`zaro bog`liqligidan tashkil topgan. Faqat elementlarning o`zaro bog`liqligigina predmetning faolligiga imkon beradi. Latifa tuzilmasidagi ikki element orasidagi munosabat turlaridan biri - ziddiyat haqida biz yuqorida to`xtalgan edik. Misollarni eslaylik: Afandi 1 Afandi latifalari. – T.: Adabiyot va san’at, 1990. –B.213. 22

xotinining “mening husnu jamolimga qarasangiz, to`yasiz”, - degan gapi o`ziga qarshi yo`naltirilayapti. Ya`ni husnu jamoli o`tkirlik qilayotganligi uchun ham unga non botirib yemasa, ichini kuydirib yuboradi. Podshoning “sen bilan eshakning orasida qancha farq bor?” - degan gapi o`ziga qarshi yo`naltirilib, “ikki qarich ekan, xolos”, - degan javobni oladi. Elementlar orasida yana bir munosabat xili mavjud. Biz uni mantiqiy izchillik, biriktiruvchi munosabat deb atasak bo`ladi. Syujet harakatiga asoslangan har qanday badiiy asar mantiqiy izchillik tamoyiliga binoan rivojlanadi. Masalan, quyidagi latifa voqealari butunlay shu tamoyil asosida rivojlangan. Bir baxil Afandidan so`radi: - Siz ham pulni sevasizmi? - Albatta! - dedi Afandi. - Nega endi? - Chunki, - dedi Afandi, - pulim bo`lsa senga o`xshagan baxilga zoriqmayman 1 . Latifa syujetida personajlarning o`zaro to`qnashuvida konflikt namoyon bo`ldi va tez rivojlandi. Voqealarning rivojlanishi mantiqiy izchillikka bo`ys u ngan, personajlarning har bir yangi harakati esa ichki motivdan kelib chiqyapti. Misoldagi ikkinchi element birinchi voqea materialiga qurilyapti. Bu ularning yaxlitligini yanada kuchaytiradi. Yuqorida ko`rsatilganlarga binoan ko`rib chiqqan latifalarimizning tuzilishini shunday yozsak bo`ladi: “a = b” ga. Bu yerda “a” va “b” ikki zid fikrli element va ular bir-biriga teng nisbatda bog`liqligini hisobga olgan holda olinyapti. Zid voqealarning tengligi bu janrning ko`pchilik matnlariga xosdir. Lekin chiqarilgan ifoda (uni birinchi deb ataylik) hamma asarlarning tuzilishini qamrab ololmaydi. Buning uchun “Axloq qoidasi” latifasini misol keltiramiz. Bir kuni Nasriddin Afandiga aytishdi. 1 Afandi latifalari. - T.: Adabiyot va san’at, 1990. -B.164. 23

- Afandi, bilasizmi, sizning xotiningiz doim daydib, yallo qilib yuradi! Bu yaxshi emas, siz unga yaxshi xulq qoidasini uqtirsangiz bo`lardi. - Siz yolg`on gapiryapsiz, - javob berdi Afandi. - Agar bu, shunday, siz aytganday bo`lganda, u bir marta bo`lsa ham menikiga ham kirib o`tgan bo`lardi. Misol uchun keltirilgan ikki voqea bir-biriga zid emasligini payqash oson. Aksincha, ular bir xil ma`noni ifodalashyapti: xotini doim daydib yallo qilib yuradi va u o`z uyida bo`lmaydi. Bunday tuzilmani “a  a” ifodasi tarzida yozishimiz mumkin. Bu yerda “a” ikki voqea ma`nosining o`xshashligini ko`rsatsa, ular orasidagi aloqa nisbati bu o`xshashlikni inkor etyapti. Shunday qilib, janr matnining ikkinchi yarmi o`xshash qismlarning zidligidan iborat. Shunday qilib, latifa janrini ikki katta guruhdagi matnlar ko`rinishida tasavvur qilishimiz mumkin. Ular bir-biridan o`zining tuzilishi bilan farq qiladi. Buni “a  b” va “a  a” ko`rinishida qisqacha qilib ifodalashimiz mumkin. Bu tuzilmalar o`zaro munosabatlari nisbatiga binoan bir-biriga butunlay ziddir. Agar ularning birinchisi ziddiyatlarning birikkanligini bildirsa, ikkinchisi - mushtarak mazmunning ziddiyatini ifodalaydi. Agar bu tuzilmalarni alohida birikmalar ko`rinishida olib qarab, ularni qismlar deb atasak, shunda ular o`z munosabatlarida latifa janrining umumiy tuzilishini tashkil etadi. Tuzilmalarning ziddiyatliligidan kelib chiqib, sof taxminiy xulosa qilishimiz mumkin: ularning mushtarak va zid nisbatdan iborat shakllari ham tamomila qarama-qarshidir. Demak, bir guruhda qandaydir badiiy vositalarni topib, ziddiyat tamoyiliga binoan boshqa guruhda ham shunga o`xshash qarama-qarshi badiiy vositalarni topish mumkin. Janrning topilgan va shunday tizimga keltirilgan badiiy vositalari haqiqatan ham “favqulodda qiziqarli natija” bo`lib qoladi, deb hisoblasak bo`ladi. O`zbek xalq latifalarida avvaldan bir qator usullar ishlab chiqilgan. Ular yordamida kompozitsiyaviy tamoyillar tashkillashtiriladi, jipslashadi va rivojlanadi. Shuningdek, badiiy asarning g`oyaviy mazmuni ochiladi, o`z 24

ko`lamiga, takrorlanmas ko`p sonli obrazlarga ega bo`ladi. Guruhlarning tuzilmasini tashkil etuvchi materialning xususiyatiga binoan, ularning har birini bir necha guruhchalarga ajratish mumkin. To`liq tahlilga da`vo qilmasdan, biz quyidagi kompozitsiyaviy usullarga e`tiborimizni qaratamiz. 1. Mushtarak nisbatni zid nisbatga aylantirish va aksincha yo`naltirish usuli. 2. Umumiylikdan xususiylikka va nisbatni aksincha yo`naltirish usuli. 3. Ma`no bo`linishi va uni har xil munosabatga qo`yilishi usuli. Materialning mushtarak nisbatini zid nisbatga aylantiruvchi va aksincha bo`lishiga xizmat qiluvchi narsa - tushunchadir. Bunga shunday misol keltiramiz. Afandi bir boy savdogarning o`g`li bilan gaplashib o`tirib: - Otang yangi xotin olibdi deb eshitdim, qalay oralari yaxshimi? - deb so`rab qoldi. Boyvachcha otasidan noliy ketdi: - E Afandim, nimasini so`raysiz? Otamning xasisligi avvalgidan battar b``ldi. Ammo o`gay onamda bu xasislikdan zarracha ham yo`q. - Bo`lmasa, kel bir duo qilaylik, otang tezroq o`lsinu, mol-mulki senga qolsin! - Shunday duo qilingki, otam o`z ajali bilan o`lmasin, uni birov o`ldirsin. - Iye, bu nima deganing?! - Otamning xunini o`ldiruvchidan olib, otamdan ham kattaroq boy bo`lay deyman-da. Afandi yasama kulgi bilan boyvachchaga piching qildi: - Ha, bu fikring tuzuk! Shunda otang izidan borib, unga rahmat keltirasan... 1 Afandining “rahmat” so`zini oqilona ishlatishi natijasida so`zdagi birinchi ma`no (rahmat) ko`zda tutilgan holda boyning o`g`li payqamagan ikkinchi ma`no (la`nat) tasdiqlanyapti. Natijada, so`zdagi asl ma`no matndan kelib chiqib to`liq inkor etilyapti. Shunday qilib, matnda “rahmat” so`zi ikki ma`noga ajratilyapti. 1 Latifalar. - T.: Badiiy adabiyot, 1968. - B.343-344. 25

Ikki ma`no ham o`z kuchini saqlab qolyapti, lekin birinchisi o`z asl ma`nosida, ikkinchisi esa teskari ma`noda. Bu ziddiyatni biriktirishga nima asos bo`lib xizmat qilmoqda? Ma`lumki, “rahmat” so`zining umumiy ohangi. Aynan mana shu Afandiga o`z inkorini tasdiq shaklida ifodalashga asos bo`lmoqda. Latifalarning “a  a” tuzilmali guruhining matnlari shunday mexanizmga asoslanadi. Latifalarning bir-birini inkor etuvchi mushtarak voqeali tuzilmasi ham shunday alohida tushunchadan foydalanadi. Lekin bunda mexanizmni teskari aylantiradi. “Axloq qoidasi” latifasini eslaylik. Afandining xotini doim daydib yallo qilib yuradi va u o`z uyida bo`lmaydi. Bu holatda har xil so`zlarning bir tushunchani ifodalashi asos bo`lmoqda. Bu guruhdagi matnlarda isbot qilinayotgan narsani inkor etish uchun fikrning ma`nosi bilan birgalikda uning shakli ham ahamiyatga ega. Tuzilmalar yaratishning ko`proq tarqalgan usuli umumiylikdan xususiylikka va aksincha nisbatni ishlatishda ko`zga tashlanadi. Afandi xonning saroyi yonidan o`tib keta turib, uning balandligi va hashamatini ko`rib og`zi ochilib qoldi.Shu vaqtda saroydan vazir chiqib qoldi. - Bu qanaqa bino? - deb so`radi Afandi undan. Vazir Afandining sodda, qishloqiligini ko`rib, hazillashmoqchi bo`lib: - Bu juvozxona, - deb javob berdi. - Ho`h - ho`! - dedi Afandi ajablanib. - Buning ichidagi juvozni aylantiradigan hayvon ham juda zo`r bo`lsa kerak-a? 1 Matnda umumiylik “- Bu juvozxona” so`zlari bilan ifodalanayapti. Albatta, bu yerda saroyning balandligi va hashamati ham ko`zda tutilmoqda. Afandi ham xuddi shunday ma`noda tushunib: - Buning ichidagi juvozni aylantiradigan hayvon ham juda zo`r bo`lsa kerak- a? - deb ajablanishi xususiy fikrdir. 1 Afandi latifalari. – T.: Adabiyot va san’at, 1990. -B. 234. 26

Tuzilmani tashkillashtiruvchi uchinchi usulni ko`rib chiqamiz. U ancha murakkabroq, chunki tushuncha bo`linishi uni har xil munosabatga qo`yilishi yo`li bilan bo`ladi. Bunga shunday misol keltiramiz. Amir Temur vaziri bilan Nasriddin Afandini olib, ovga chiqdi. Xiyla ov qilgandan keyin, Amir ustidagi chakmonini yechib, Afandiga berdi. Buni ko`rgan vazir ham chakmonini Afandiga uzatdi. Amir Afandiga tegishdi: - Afandi, ustingizga biz bir eshakning yukini ortib qo`ydik-a? - Koshki edi bir eshakning yuki bo`lsa? - dedi Afandi. - Ustimda ikki eshakning yuki bor 1 . Bu syujetdagi ikki voqeada bitta yuk ikki xil nisbatga qo`yilayapti. Birinchisida o`lchov haqida bo`lsa, ikkinchisida yukning kimga qarashli ekanligi haqida aytilyapti. Lekin ikkinchi voqeada, ya`ni Afandining javobida, birinchi ma`no ham saqlanib qolgan. Shu bilan birga ikki xil obyekt - eshak va davlat boshqaruvchilari – o`zaro miqdor jihatdan bog`lanyapti: yuk va ikki eshak va ikki eshakning yuki. Shunday qilib, birinchi voqea niyati - Afandini masxaralash - barbod etildi. Shu materialning o`zida shoh va vazirni masxaralovchi yangi niyat ro`yobga chiqdi. Biz latifa tuzilmasini tashkillashtiruvchi uch usulni keltirdik, xolos. Ma`lumki, ular ancha ko`proqdir. Oddiy fikrni latifaga aylantiruvchi material bo`lib, ya`ni oqilona fikrlashga butun voqeaning bir qismi ham, sabab va oqibat nisbatlari ham xizmat qilishi mumkin. Fikrlash tarziga binoan voqealarning xillari va ularni aylantirish shakllari ham o`zgaradi. Janrning tuzilishi - uning badiiyati tarkibiy qismlaridan biridir. Demak, uni tashkillashtiruvchi usullarni tartibga solish va namoyon qilish har qanday janr badiiyatining muhim tomonlarini o`rganishda asosiy vazifa bo`lib qoladi. 1 O’sha yerda. - B. 214. 27

Latifalarda bir tuzilmani tashkillashtiruvchi usullar bir xil emas. Bu esa cheklanmagan miqdordagi turli syujetlar yaratishga imkon beradi. Latifa janri tuzilmasi mantiqiy muomalalar namunasini ifodalaydi. Lekin yuqorida keltirilgan ifodalar mantiq qonuniga ziddir. Biror bir narsa haqidagi fikr mazmuni va ko`lami jiddiy chegaralangan bo`lishi kerak va ayniyat qonuniyatiga binoan, o`sha narsa haqidagi mulohaza jarayonining oxirigacha doimiy bo`lib qolishi kerak. Ko`rib chiqilgan tuzilmalarni tashkillashtirish usullari shuni ko`rsatadiki, ifodalardagi fikr ko`lamining o`zgarishi tuzilmalar yaratishning asosiy tamoyilidir. Latifa ziddiyatning tengligini tasdiqlaydi va ikki mushtarak mazmunning bir xilligini inkor etadi. Lekin bundan janrning mantiqsiz, ya`ni uydirma fikrlardan tashkil topganligi kelib chiqmaydimi? Matnlarning tahlili ko`rsatayaptiki, latifaning tuzilmasi oddiy xulosa chiqarish tamoyiliga qurilmagan. U, albatta, mantiqiy qonunlarning hammasidan foydalanadi, biroq asosiy xulosa, asarning g`oyasi xuddi topishmoqdagidek matndan tashqarida turadi yoki u haqda keyin ma`lum qilinadi. Afandi boyning o`g`liga piching qilib, ikki fikrni bir qatorda qo`yadi. Odatdagi tafakkurga ko`ra, bunday yo`l bilan “rahmat” keltirish mantiqsizlik, lekin asosiy ma`noni ochib o`tirmaydi. Ba`zi latifalarda asosiy fikr matn so`ngida aytiladi. Masalan, “Oyog`im og`riydi” 1 latifasida. Afandi oyog`i og`rishini aytib, xat yozib berishdan bosh tortdi. Matnda ochiq ziddiyat, noaniqlik vujudga keladi: qo`li sog`, lekin xat yozolmaydi – oyog`i og`riydi. Bu ziddiyatli holat syujet so`ngida ma`lum bo`ladigan sharoitdagina ahamiyatga ega bo`ladi. Xat uzoqdagi qarindoshga jo`natiladi. Afandi o`z xatini faqat o`zi o`qiy olishi mumkin. Demak, uni o`qib berish uchun o`zi borishi kerak. Shunaqa ochiq mazmundagi matnlar yetarli darajada ko`p. Bu oqilona fikrlashning asosiy shartiga zid emasmi? Ha, zid, agar 1 Latifalar. – T.: Badiiy adabiyot, 1968. -B.208. 28

matnni izchil rivojlanuvchi va tugallanuvchi syujet sifatida ijro etilishi bilan bog`lamasdan qarasak. Qachon tinglovchiga tushunarsiz noaniqlikning yechimi ustida bosh qotirishga yetarli vaqt berilsagina, boshlang`ich noaniqlikning ma`nosi jamlangan yakun ochiladi. Demak, latifalar mantiqini faqat matndan emas, balki tinglovchining oqilona fikrlashi orqali tiklanuvchi, uning aytilmagan qismlaridan, voqealaridan ham qidirish kerak. Lekin matn, unda biror narsani topish zarur qilib tuzilgan bo`lsa, biz yechimi oldindan So`zlovchiga ma`lum bo`lgan muammoli holat, masalaga duch kelgan bo`lamiz. Latifa janrining bunday xususiyati topishmoq janri xususiyatiga o`xshaydi. Bu janrning ichki belgilarining yaqinligini bildirmaydimi? Biz ularni ajratib xato qilmayotibmizmi? Tuzilmaning ko`p shakliy xususiyatlari va ularning yaratilishi, haqiqatan, latifani topishmoq bilan yaqinlashtiradi. Umumiy o`xshash ma`noni ajratish va ziddiyatlarning qo`shilishi yoki turli tushunchalar, tuzilmani yaratishning ikki asosiy tamoyiliga mos keladi. So`ngida qarama-qarshi tomonlarning bir butunligini mantiqiy asoslash yo`li bilan ziddiyatni yaratish tamoyili ikki janr uchun ham umumiydir. Lekin bu umumiylik orqasida muhim farqlanish yotibdi. Latifa ijtimoiy jihatdan o`z-o`ziga yo`naltirilgan. Ijtimoiy ziddiyat, ijtimoiy tuzum folklorining darajasiga qaramasdan, mazmunning asosiy konflikti bo`lib xizmat qiladi. Topishmoqlarda ijtimoiy munosabatlar matndan tashqariga chiqarilgan, shuning uchun konfliktning o`zi aks etmagan. Topishmoqlar ma`lum shaxsning u yoki bu xatti-harakatini matndan tashqarida baholash bilan cheklanadi. Latifalarda konfliktli vaziyat - ma`noni mantiqiy qayta baholash usulidan iborat. Afandining “unga rahmat keltirasan” degan oddiy so`zlaridagi ikki fikrning farqini ko`rmagan o`g`il jazolanayapti. Shu masalani matn Tinglovchisi ham yechayapti, lekin uning hissiyoti So`zlovchining maqsadiga kirmaydi. Ma`noni tushunish jarayoni, konfliktli vaziyatning yechimi faqat jo`shqin hissiy ta`sirga xizmat qiladi. 29

Topishmoqda matndan tashqaridagi shaxsning anglash darajasi ko`zda tutilgan. Topishmoqning mazmuni o`z-o`zidan hissiy kechinmalar uchun zamin bo`la olmaydi. Odam ma`lum narsalar va hodisalar orasidagi nisbatga befarq bo`lib qolaveradi. Latifa mazmuni haqida esa bunday deb bo`lmaydi. 30

I.2. Latifa janrida syujet Latifalar dunyosi - maishiy turmush, ba`zida hatto kishi fiziologiyasiga tegishli qo`pol va bema`ni lahzalarni ham qo`shib yuboradigan turmush tafsilotlaridan iborat. Latifalarning bunday “hayotiylashishi” – ko`p fosh etishlar va ijtimoiy baholashlar vositasi ekanligidandir. Afandi latifalarida xalq podsholar, amir-amaldorlar, boylar, shariat peshvolari ustidan kulib, ularning zolimligini va maishiy tubanligini fosh etadi. Hikoya qilish shakllari qanchalik turli bo`lishiga qaramay, latifa doimo hayotning achchiq mantiqini eslatib turadi. Maishiy turmushga murojaat latifada fikrni ifodalash vositasi bo`lib xizmat qiladi. Latifalarning har kungi oddiy narsalarni tasvirlashi sababi, mayli mana shundan. Latifa eposning eng kichik janri bo`laturib, ko`zga tashlanmaydigan sodda syujetga egaki, buni ko`rsatish ham ba`zida murakkabdir. Voqealarga latifalarda ko`p joy berilmaydi, lekin ularni inkor etish ham noto`g`ri. Chunki ko`p latifalarda voqealar va real vaziyatlarning qismlari bayon etiladi. Latifa komik holatlarga boy maroqli syujetni yoqtiradi. Latifalarda kulgi qo`zg`ovchi chuqur ma`noli yoki bema`ni hodisalar ko`p. “Afandi bir kuni odamlarni yig`ib dedi: - Men katta narsani ixtiro qildim: yurib ketayotgan tuyada qatiq ivitib bo`lmaydi. Lekin bu ixtiro o`zimga ham yoqmay turibdi” 1 . Nasriddin afandi har qanday sharoitda ham o`zi aytgan gapini isbotlay oladi. Uning so`zlariga ishongan xalq bu “ixtiro”ga e`tiroz bildirolmaydi. “Bilasizlarmi nima demoqchiman?” 2 latifasida komik holatning o`zi asosiy rol o`ynayapti. Ehtimol, Nasriddin afandining mullalarga bir nima deyishiga hech qanday ehtiyoj yo`qdir. Afandi yana o`sha serfahmliligi, og`ir vaziyatda ham umidsizlanmasligi bilan olimlar tabaqasini noqulay ahvolga tushirib qo`yadi. Bunday o`rinda Nasriddinni qiyin ahvolga tushishga majbur qilish uchun mullalar har qanday chora topmasinlar, Afandi baribir ularni yengib chiqaveradi. Ana 1 Latifalar. –T.: Badiiy adabiyot, 1968. -B.192. 2 Nasriddin Afandi latifalari. - T.: O’zadabiynashr, 1960. -B.104. 31

shunday kulgili holatdan chuqur ijtimoiy ma`no uqiymiz. Xaqiqatan vaziyat mohiyatan kulgilidir. Sharoit keskin, lekin shu o`rinda Nasriddinning aqlliligi bilan g`olib chiqishi hamda kitobxonda kulgi uyg`otishi muhimdir. Nasriddin olimlarni, mullalarni, hamma din vakillarini laqillatib ketadi. “Afandi bir kuni madrasada minbarga chiqib, mullalardan so`radi: - Bilasizlarmi, men hozir sizlarga nima demoqchiman? - Yo`q, Afandi, bilmaymiz,- deyishdi mullalar. - Bilmagan odamlarga gap aytishning nima hojati bor? - dedi Afandi va minbardan tushib ketdi. Bir necha kun o`tkazib, Afandi yana minbarga chiqdi, mullalarga yana o`sha savolni berdi. Mullalar bu safar “bilamiz” deb javob berishdi. - O`zlaring bilgan gapni aytib nima qilaman, - deb Afandi minbardan yana tushib ketdi. Afandi uchinchi marta minbarga chiqib, o`sha savolni berganda, mullalar bamaslahat: - Yarmimiz bilamiz, yarmimiz bilmaymiz, - deyishdi. - Unday bo`lsa, - dedi Afandi, - bilganlaring bilmaganlaringga aytinglar!” Latifa yumoristik xarakterga ega bo`lib, uning mohiyatida chuqur ma`no bor. Latifalar syujeti markazida, odatda, bir epizod bo`ladi, harakat tez rivojlanadi, hikoya qilinayotgan voqealar hayotiy holatlarga o`xshashday sodir etilsa ham be`mani, kulgili, ajib, g`aroyib deyilishi mumkin. Bunday latifalarda satirik, yumoristik yoki kinoyaviylik xarakteriga ko`ra kulgili harakat va kulgili so`z o`yinlari keng rivojlangan. Bir guruh latifalarga ijtimoiy nohaqlik mavzu bo`lib xizmat qilsa, boshqasida odamlarning “illatlari” - dangasalik, go`llik, o`jarliklar kulgi ostiga olinadi. Shunga ko`ra birida ijtimoiy konflikt kuchli bo`lsa, boshqasida - maishiy konflikt bo`ladi. Syujet konfliktida hayotiy kurashning ma`lum bir lahzasi beriladi va uning tugallanishi ko`rsatiladi. Buni yuqoridagi latifada ko`rdik. Konflikt haqida keyinroq yana to`xtalib, batafsil mulohaza yuritamiz. 32

Latifa syujeti badiiy tasvirning sodda, bo`linmas vositasi emas. U qator elementlarni o`z ichiga olgan murakkab yaxlitlikdan iborat. Syujet va uning asosida yotgan konfliktda muayyan harakat bosqichlari aniq ko`zga tashlanadi. Shunga ko`ra, latifa syujetini quyidagi bo`laklarga ajratib tekshirish mumkin: 1) ekspozitsiya; 2) tugun; 3) voqea rivoji; 4) kulminatsiya; 5) yechim. Ekspozitsiya - latifa syujetining dastlabki qismi. Uning vazifasi ko`rsatilayotgan konfliktda ishtirok etuvchi shaxslarning xatti - harakatini asoslash, voqea o`rni va vaqtini ko`rsatishdan iborat. U bevosita asarning tuguni bilan aloqador. Chunki syujet chizig`ini tashkil etuvchi hodisalar harakati, konflikt va voqealar rivoji ana shu qismdan boshlanadi. U sodda va lo`nda ifodalanadi. “Afandi choyxonada besh olti odam bilan suhbatlashib o`tirgan edi, chilimdan gap ochilib qoldi. Suhbatdoshlar chilimni yomonlay boshladilar” 1 . “Qish kunlarining birida mehmonxonada jo`ralar gap yeyishar edi. Ular orasida bir mahmadona bo`lib, u hech kimga gap bermay yolg`onni ustma-ust qalab tashladi” 2 . Ekspozitsiya ba`zi bir holatlarda latifa o`rtasida ham kelishi mumkin. “Bir kuni Afandining uyiga borib, eshigini taqillatdi. Afandi, hozir, degancha, jim bo`lib ketdi. Oradan yarim soat o`tdiyamki, darak bo`lmadi. O`rtog`i yana taqillatgan edi, hozir, degancha jimib ketdi. Hadeb taqillatavergach, Afandi chiqdi. Uning yenglari shimarilgan, ikki qo`li sovun ko`pigi edi” 3 . Demak, ko`ramizki, ekspozitsiya asar mazmunini to`la ochishda, syujet voqealariga aniqlik va ravonlik kiritishda muhim ahamiyatga egadir. Syujetni uyushtirishdagi yana bir asosiy bosqich voqea tugunidir. Asardagi voqealar rivojini boshlovchi va keyingi ziddiyatli voqealarni yuzaga keltiruvchi hodisani barcha latifalarda ko`rish mumkin. Odatda, tugunda konflikt ham aniqlanadi. 1 Afandi latifalari. –T.: Adabiyot va san’at, 1990. -B.102. 2 O’sha yerda. - B.101. 3 O’sha yerda. - B.103 . 33

Ekspozitsiya harakatni belgilamaydi - u faqat uning uchun sharoit yaratadi: tugun esa harakatni belgilaydi va u tufayli voqealar ma`lum rivojlanishga ega bo`ladi. Tugun o`zidan avval kelgan ekspozitsiya bayoni bilan chuqur asoslangan bo`lishi mumkin. Bunday holatda u latifaning mantiqiy izchilligini bildirib keladi: “Afandini bir sozanda oshnasi uyiga taklif qilib, necha xil soz chalishini, qaysi kuylarni to`liq bilishini aytib, uzundan uzoq maqtandi, keyin Afandini uyiga boshlab kirib, osib qo`yilgan chirmandadan tortib, nayu g`ijjak, tanburu dutorgacha ko`rsatdi va bularni qaysi usta qachon yasaganligini gapirib ketdi. Qaytib ayvonga chiqilganda, sozanda muzika jon ozig`i ekanidan tushib, har bir sozni ayrim-ayrim yana maqtab o`tdi, nihoyat boyagi sozlarni birma-bir uydan olib chiqib chalib berdi. Kun qaytgandan keyin sozanda oxirgi sozda mashqni tugatib: - (ekspozitsiya). - Xo`sh, Afandim, bu sozlardan qaysi birining ovozi quloqqa ko`proq yoqadi? - deb so`radi” 1 - (tugun). Tugun to`satdan, kutilmaganda, asoslanmagan holda asarni hech qanday ekspozitsiyasiz ochishi ham mumkin. Bunday holatda voqea rivojiga alohida keskinlik beradi. Masalan: “Ayb dadamda”, “Tramvay va avtobus tashvishi”, “Ehtiyotsizlik”, “Narx - navo”, “Munosib tadbir”, “Xavf”, “Qo`li ochiq kishi”, “Baxtsizlik” kabi latifalar xuddi shunday boshlanadi. Buni quyida ko`ramiz: “ - Bu qanaqasi, - dedi o`qituvchi. - Nasriddin, to`rtinchi sinfda “besh”ga o`qigan eding, beshinchida esa “ikki”ga tushib qolding?” 2 Hajviy latifalarda mavjud tugun yuksak axloq va odobga zid voqelikni hikoya qilib, tanqidiy fikrni bildiradi, kesatiq, piching mazmunli kulgi hosil qiladi va syujet chizig`ida hajviy muhit yaratadi: “- Bundan keyin birov bilan gaplashayotganingizda, oyog`ingizga ip bog`lay-da, bir uchini ko`rpacha tagidan ushlab turay, to`g`ri javob bersangiz yoki o`rinli savol tashlasangiz tek turaveraman, aynisangiz, ipni asta tortib qo`yaman” 3 . 1 Afandi latifalari. – T.: Adabiyot va san’at, 1990. - B.86. 2 O’sha yerda. - B.257-261. 3 O’sha yerda. - B.219. 34

“Podshoning yigirma tangalik otlarga ikki yuz tangadan berganiga vazirning jahli chiqib, peshonasi tirishdi. Afandiga qarab boshini chayqab qo`ydi. Afandi ham, tushundim, degandek ishora qilgan edi, unga podshoning ko`zi tushib qoldi. - Mening qo`l ostimda qancha ahmoq bor? Shuni bir ro`yxat qilib, tezda menga topshir! - dedi u Afandiga kinoyaomuz” 1 . Demak, latifa tuguni voqealar nuqtasi, harakatlar boshlanadigan band, syujet harakatiga sabab bo`lgan vositadir. Latifa syujetida tugun turli xil vaziyatlarda turlicha hosil bo`lishi mumkin. Ba`zida xarakteri bir-biriga zid bo`lgan obrazlar o`rtasidagi qarama-qarshilik tufayli vujudga kelsa, ba`zida personajlarning mavjud axloq meyoriga to`g`ri kelmaydigan xatti - harakatlari natijasida hosil bo`ladi. Latifalarda voqea rivoji asar tugunidan boshlanib, asar mazmunini yoritishda katta ahamiyatga ega. Voqealar rivojida tasvirlanayotgan kishilar orasidagi munosabatlar va ziddiyatlar yuzaga chiqadi, xarakterlarning turli-tuman qirralari yechiladi. Agar tugun asardagi muammoni tushunishga yo`l ochsa, voqealar rivoji uning hal etilishi yo`llari haqida tasavvur tug`diradi. “Afandining rumliklarga javobi” latifasida tugun Istambuldan kelgan uch olimning savollariga mamlakatdagi olimlarning birortasi ham javob bera olmasligidan boshlanadi. Voqea rivojida Afandi ularning savollariga o`zi bilganicha imo-ishora bilan javob qaytaradi. Bundan Afandi dabdabali, tengi yo`q olim emas, oddiygina haqiqatni aytuvchi, har qanday savol-javoblarga o`z ijtimoiy ahvoli nuqtai nazaridan javob berishga tayyor turgan kimsa sifatida gavdalanishining guvohi bo`lamiz. Chet elliklarning mavhum imo-ishoralardan iborat savollariga Afandi o`zining og`ir sharoitidan, qashshoqligidan kelib chiqib, ularni ko`z oldiga keltirib, imo-ishorali tarzda javob beradi. Bu yerda muhimi savol- javobning xarakterida emas, balki ularning mohiyatida, Afandi shaxsiyati bilan bog`liq bo`luvchi natija haqida tasavvurga ega bo`lamiz. 1 Afandi latifalari. – T.: Adabiyot va san’at, 1990. - B.217.35

Voqealar rivoji nihoyasi keskinlikni oshiradi, kurashuvchi kuchlarni hal qiluvchi to`qnashuvga, kurashning cho`qqisi, ya`ni kulminatsiyaga olib keladi. Kulminatsiya xalq latifalarida o`zining ravshanligi va tugallanganligi bilan ajralib turadi. Barcha latifalar kulminatsiyaga ega bo`lib, u janrning bosh elementi hisoblanadi. Boshqa janrlarda kulminatsiya asarning oxirida, o`rtasida va hatto boshida ham kelishi mumkin. Latifalarda esa kulminatsiya doim asar oxirida keladi. Buning isbotini “Afandining Rumliklarga javobi” 1 latifasida ko`rishimiz mumkin. “Bu vaziyatdagi jumboqqa o`xshash faqat imo-ishoralardan iborat savol- javoblardan ajablangan Temur ularning ma`nosini bilmoqchi bo`ldi va mehmonlarni chaqirtirib so`radi: - Aytinglarchi, qanday savollar berdingizu qanday javoblar oldingiz. Birinchi olim javob berdi: - Olimingiz tengi yo`q donishmand kishi ekan. Bizning imo-ishora bilan bergan savollarimizga nihoyatda chuqur, ilmiy javoblar berdi. Men yerni doira shaklida chizib, yerning dumaloqligiga ishonasizmi, deb so`radim, u esa doirani ikkiga bo`lib, dumaloqlikdan tashqari, uning yarmi quruq, yarmi suv, - deb javob berdi. Ikkinchi olim bunday dedi: - Men qornim, qo`llarimni ko`rsatish bilan hayotdagi mavjudot nimadan tarqalgan deb so`radim. U esa hammasi tuxumdan tarqalgan va undan ko`payadi, - deb javob berdi. - Men bu javobdan qanoatlandim. Uchinchi olim o`rnidan turib: - Men bir barmog`imni ko`rsatish bilan xudoning borligiga ishonasizmi desam, u ikki barmog`ini ko`rsatib yonida payg`ambari ham bor - dedi. Men bu javobdan nihoyatda qanoatlandim, - dedi. 1 Latifalar. – T.: Badiiy adabiyot, 1968. - B.38-40. 36

Mehmonlarga javob bergach, Temur Afandini chaqirtirdi va mehmonlarga bergan javoblarini aytib berishini so`radi. Afandi bergan javoblarini sharhlab bunday dedi: Birinchi mehmonning qorni och ekan, bir tovoq osh bo`lsa nima qilar eding, deb so`radi, men yarmi menga bo`lar edi, deb javob berdim. Ikkinchi mehmonning ham qorni och ekan. U menga qornini ko`rsatib, biror narsa topib bermasang, ish xunuk degan edi, men yonimda bitta tuxumdan boshqa hech narsa yo`qligini, o`zim ham ochlikdan yengillashib, xuddi qushga o`xshab uchib ketishga tayyor ekanligimni aytdim. Uchinchi mehmon menga tahdid qilib, agar ovqat topib bermasang, bir ko`zingni o`yaman, deb barmog`ini ko`rsatgan edi, men ikki barmog`imni ko`rsatishim bilan: “Har ikkala ko`zingni ham o`yib olaman” dedim. Vassalom, bergan javoblarim shu”. Yechim tasvirlanayotgan konfliktning hal bo`lishi yoki ba`zi yechilish imkoniyatlarini tushunishga olib keladi. Kulminatsiya asarning eng keskin, hayajonli o`rni bo`lganligi sababli, ziddiyat qanday hal bo`lishi, yakunlashishi haqida o`ylashga majbur qiladi. Tasvirlanayotgan voqealarni qanday hal bo`lishini esa faqat yechimda ko`ra olishimiz mumkin. U latifalarda juda qisqa shaklda ifodalanadi. Masalan: “Bu gapdan Temurning jahli chiqqan bo`lsa-da, nochor sirning fosh bo`lishidan qo`rqibib, butun olimlar va ular qatori Afandini ham o`limdan ozod qildi” 1 . Bu yechimda har ikki tomon olimlarining tushuntirishlari, savol-javoblar mutlaqo boshqa-boshqa ma`nolarni anglatgan bo`lsa-da, ayni paytda Afandining xuddi shu yo`l bilan mamlakat olimlarini o`limdan saqlab qolishdagi zukkoligini ko`ramiz. Ba`zida bundan ham qisqa ifodalanishi mumkin: “Savol beruvchi mehmon bu javobga nima deyishini bilmay, indamasdan qoldi” 2 . “Mullavachchalarning kayfi uchib, qozonga qarasalar, haqiqatan ham Afandi oshni yeb qo`ygan ekan” 3 . 1 Latifalar. – T.: Badiiy adabiyot, 1968. - B.40. 2 Afandi latifalari. – T.: Adabiyot va san’at, 1990. - B. 204. 3 O’sha yerda. – B.117. 37

“Qozi bu javobdan to`la qanoatlanib: - Balki u it qiyofasiga kirgan avliyodir, deb Afandiga qilingan da`voni oqibatsiz qoldirdi” 1 . Yechim hamma latifalarda ham ko`zga tashlanavermaydi. Ko`pincha u kulminatsiyaga singib ketadi. Masalan: “- O`n rakaat deng, o`n rakaat! - deb shivirladi. - Yigirma beshga ko`nmagan o`n rakaatga ko`nadimi! - dedi Afandi” 2 . “Afandi uzun hushtak chaldi-da: - Shunga to`rtta tugma qadab ber, - dedi” 3 . “Kosib yana so`radi: - Bordi-yu, qozining sigiri kosibning sigirini o`ldirgan bo`lsa-chi? - Bunaqa da`vo kitobda yo`q“... 4 Boshqacha aytganda, yechim tasodifan ko`tarilgan kulgi yoki so`z o`yiniga asoslanadi. So`z o`yini esa asar kulminatsiyasida sodir bo`ladi. “Kechirasiz” 5 latifasidagi so`z o`yini orqali Afandi podshoning odam emasligini qat`iy aytib, ustunlikni o`z qo`liga oladi. “Podsho kechasi yo`lda ketayotgan edi, Afandiga duch kelib qoldi. Uni masxaralamoqchi bo`lib: - Iya, Afandi, sizmisiz? Qorong`ida men sizni itmikan debman! - dedi. Afandi podshoga ta`zim qilgani holda javob berdi: - Kechirasiz shohim, siz ekansizu, qorong`ida men sizni bilmay odammikin debman!” Afandi podshoni “odammikin” deb uning aslida odamiy xislatlardan mahrum ekanligiga nozik ishora qiladi. 1 Latifalar. – T.: Badiiy adabiyot, 1968. -B.119. 2 Afandi latifalari. – T.: Adabiyot va san’at, 1990. -B.135. 3 O’sha yerda. - B.138. 4 O’sha yerda. - B.195. 5 Latifalar. – T.: Badiiy adabiyot, 1968. - B.10. 38

Latifa janri syujetning hamma elementlariga ega, lekin ba`zi bir latifalarda bir yoki ikki elementning bo`lmasligi ham uchrab turadi. Masalan: “Buzoqning arabchasi” nomli latifani olib qaraylik. “Afandi madrasada arabcha o`qir edi. Domlasi bir kuni uni imtihon qilmoqchi bo`lib so`radi: (ekspozitsiya) - Afandi, arablar buzoqni nima deydi? (tugun) Arablar buzoq sigir bo`lguncha sabr qiladilar, sigir bo`lgandan keyin “baqar” deydilar, - deb javob berdi Afandi”. (kulminatsiya) Shunday qilib, asar tugunida yuzaga kelgan konflikt, voqea rivojida ochiladi, kulminatsiyada nihoyatda keskinlashadi va yechimda hal bo`ladi. 39

I.3. Latifa janrida konfliktning ba`zi xususiyatlari Konflikt latifaga xos va bu xoslik birinchi navbatda janrning o`ziga xos maqsadi bilan bog`liq: janr faqatgina salbiy hodisalarni fosh etib qolmasdan, balki uni masxara ham qiladi. Janrning maqsadi - masxaralash orqali xijolat qilmoq. Lekin masxaralash - bu o`sha janr intilishida ko`zda tutilgan natija, natijadan avval esa tabiiy ravishda jarayon bo`lib o`tadi. Hajviy latifalarda shunday jarayon salbiy hodisaning komik mohiyatini ochish jarayonidir. Komik mohiyat esa personajlarning xarakteri va harakatidan yuzaga chiqqan komik ziddiyatda ochiladi. Komik ziddiyat komik konflikt natijasida yechiladi. Hajviy zanjir shunday tutashadi: natija - jarayon - yangi natija. Hajviy latifa syujeti shunday harakatlanadi: komik konfliktdan ziddiyatning komik mohiyatini ochish orqali salbiy hodisaning komik xijolatiga (masxarasiga) borib yetadi. Asarda ochiluvchi komik ziddiyat asar asosida yotgan komik konfliktning hosilasidir. Konflikt latifalarda nimadan boshlanadi? Ko`pincha tasodifdan. Masalan: “Afandi ittifoqo janoza o`qish uchun pashshaxonani salla qilib o`rab, machitga borgan edi, qaytib kirishida iti tanimay talamoqchi bo`ldi” 1 . “Afandi o`g`ilchasi bilan qayiqqa tushib, daryoda sayohat qilib yurgan edi, birdan shamol turib, qayiqni to`lqinlatib oqizib ketdi” 2 . “Afandi bir qishloqqa imom bo`lib borib, namozdan keyin doimo oldin chap tomoniga, keyin o`ng tomoniga salom berib yurdi” 3 va hokazo. Latifalardagi bu “tasodiflar” haqiqatan tasodifiymi? Yo`q. Bu janr uchun atrofimizdagi voqelikning ajoyib qurama, hech qanaqa tizimga tushmaydigan, o`zaro bog`lanmagan tasodifiy epizodlardan iborat ekanligidan ham emas. Tasodif, ma`lum epizod, shiddat bilan hikoya qilinuvchi janrning qurilmasiga qulay joylashishidan ham emas. Albatta, latifa ko`pincha ma`lum zamon va makondagi 1 Afandi latifalari. – T.: Adabiyot va san’at, 1990. -B.118. 2 O’sha yerda . - B.118. 3 O’sha yerda. - B.118. 40

hikoya asosida quriladi, lekin biz tasodif yuqorida misol keltirilgan “Salla”, “O`zim bilib ishimni qilaman”, “Chap tomonda Sherali bor” kabi latifalar syujetini qanday harakatga keltirayotganligini ko`rayapmiz. Faqat tasodif tufayli it egasini tanimay talamoqchi bo`ladi, shamol qayiqni oqizib ketadi va tasodif imomni namozdan keyin doimo oldin chap tomoniga salom berishga majbur qiladi. Hajviy konflikt tizimida “tasodif” muhim ahamiyatga ega. Satira tadqiqotchilari hajviy fabulada “tasodifning” egallagan o`rniga avvaldan e`tibor berib, tasodifiylikni maxsuslik sifatida qarashga moyillik bildirishadi. Haqiqatan ham, vaziyatni hajviy keskinlashtirib, maxsuslikni asoslash osonroqdir. Tasodif bunga uzviy ravishda yetarli imkon beradi. Lekin “tasodif” janrni nafaqat keskinlikni uzviy ravishda asoslash imkoniyati bilan jalb qiladi. Tasodifiylik hajviy hikoyalanishda nafaqat maxsuslik sifatida ko`rinadi. Odatdagi hayot oqimi, tabiiy aloqalar jarayoni va o`zaro munosabatlar, holat va xarakterlar sinishida oshkor etilib buziladi. Hamisha bir xillikka bostirib kiruvchi tasodif, o`z harakati bilan ta`sirli emas, balki shu harakatning oqibati bilan: to`satdan to`qnashgan qahramon, o`zini butun tabiiy borlig`i bilan namoyon qiladi. Bir lahzalik ta`sir - ruhiy ta`sir haqiqati. Tasodif qahramon yuragidagi fikrlarni, uning mazmun- mohiyatini ko`rishga imkon beradi. Tasodif hajviy holatni noziklashgan ko`rinishda ko`rishga imkon beradi. Shu tufayli tasodif va sirtdan boshqalar bilan bog`lanmagan epizod tizimning xususiy ko`rinishi bo`lib qoladi. Hajviy gavdalantirish tasodifiy epizodda juda ishonarli asosga ega bo`ladi. Afandi tasodifan bir qishloqqa imom bo`lib borib, namozdan keyin doimo oldin chap tomoniga, keyin o`ng tomoniga salom berib yuradi. Buni tasodifan bir mullachalish qavm sezib yuradi. Lekin gapning qisqasi latifadagi hamma tasodiflar mana shu bilan tugayapti. Mullachalish qavmning «Adashayotibsizmi, taqsir?» - deyishiga, - «Adashganim yo`q, chap tomonda hamma vaqt Sherali o`tiradi!» - deb javob berishi vaziyat tarangligini yumshatish kerakday tuyuladi. Lekin teskari hol yuzaga keladi. Afandi konflikt tarangligini o`zi yaratayapti. Aynan uning harakati 41

tasodifni qonuniyatga aylantirish mexanizmini payqashga, xususiylikda so`zsiz ma`lum umumiylikning namoyon bo`lishini ko`rishga imkon beradi. Salbiy personajning alohida ajraluvchi bir-ikkita xususiyatlarini, qandaydir tegishli sifatlarini hajviy o`zgartirib gavdalantirish xarakterni shartli rangdor tavsiflashga imkon yaratadi. Hajviy keskinlashish dialektikasi alohida sifatlarni bo`rttirib ajratishdan iborat. Ularning o`zgarishi vaziyatning, personajning boshqa xususiyat va sifatlarining kuchsizlanishi hisobiga amalga oshiriladi. Keskinlashish tasvir ko`lami imkoniyatini kamaytiradi. Lekin hajviy o`zgarish doirasida ham real xarakter va ruhiy mushohada mavjud. Aytilganlarning hammasi latifa konflikti muammolarini, uning tabiatini tushunishga yordam beradi. Hamma gap shundaki, hajviy o`zgarish haqidagi fikrga sajda qilib, uni ko`kka ko`tarish hajviy konfliktning haqiqiy asosini yo`qqa chiqaradi. Tasodiflik maxsuslikka aylanib qolayapti. Haqiqiy voqelik o`rniga qolip, qurilma kelayapti. Hajviy yo`naltirilganlik o`ziga konfliktni ham bo`ysundirib olayapti: ma`lum personajlar ma`lum holatlarda harakatlana boshlashadi. Buning ustiga birinchisi ham, ikkinchisi ham haqiqiy voqelikdan yiroq. Bu holatda asosiy fikr tizimi xarakterdan ustun turadi. Komik ziddiyat bunday latifalarda ramziy obrazlarda ochiladi. Sheralining uyidan chiqib turadigan ovqatni yeb turishi Afandini ba`zida noqulay holga soladi. Shuning uchun u laganbardorlik qiladi. Laganbardorlik ham oddiy odamga emas, balki boy odamga qilinayapti. Afandi ham ko`pchilik odamlar kabi oddiy inson. Xuddi mana shu holat hajviy konfliktning tasodifiy epizoddan qonuniy rivojlanishini belgilaydi va hajviy o`zgarishni ko`kka ko`tarishdan cheklaydi. Hajviy konflikt xususiyati ko`pincha uning asosida yotuvchi faqat tasodifiy omil bilan belgilanmaydi. Konflikt latifalarda doimo shartli. Bu shartlilik nafaqat hajvning asl tabiatiga xosligi yoki hajviy keskinlashish janrning hikoyalanishida tabiiy aloqalarni buzishiga imkon berishi yoki latifalarning qahramonlari ko`pincha 42

boshqa janr asarlariga qaraganda, yuqorida aytilgan, janrning yo`naltirilganligiga bo`ysunishi bilan bog`liq. Shubhasiz, hajviy konflikt shartli, chunki uni paydo qiluvchi holat ham shartli, hajviy holatning shartliligi - bu hajviy personajlar shartliligi. Ularning fe`l- atvori o`zining individual yetakchi jihatlariga qaramay, hajviy anglashni qiyinlashtiradigan hamma narsadan “tozalangan”. O`quvchi ko`z o`ngida Afandi doimo har-xil qiyofada gavdalanadi. Latifalarda uning nomiyoq so`zsiz, tushunarli holda kulgi qo`zg`atadi. 43

II BOB OG`ZAKI LATIFALARDA BADIIY NUTQ SHAKLLARI Yuqorida biz latifalar voqealari tizimi ma`lum izchillikda quriluvchi yaxlit tugallangan asar ekanligini ko`rdik. Latifalar kompozitsiyasi tamoyillari taraqqiyoti, mohiyatiga ko`ra, bitmas-tuganmas insoniy tajribaning maxsus aks ettirilishi, amalda idrok etilayotgan obyektni yangidan badiiy anglash natijasidir. Kompozitsiyaviy tamoyillar - taraqqiyotning asosiy yo`llari, paydo bo`lishi va badiiy tuzilmaning shakllanishidir. Shu bilan birga har qanday murakkab hodisa, odatda, oddiy qo`shilmalardan tashkil topadi. Ularning tuzilishi va keng ko`lamdagi munosabati tuzilma elementlarini ma`lum o`zgarishlarga, ba`zida esa bu tuzilmani yangi sifatga o`tishiga ham olib kelishi mumkin. Badiiy asarning kompozitsiyasini biz tuzilma deb hisoblaylik, uning tarkibiy elementlarini folklorshunoslikda an`anaviy ravishda shakl deb atashadi. Turli folklor janrlari badiiyati tadqiqotchilari, odatda to`rt shakl turini ajratishadi. Ulardan biri yordamida ikki-uchtasining ketma-ket kelishidan yoki hamma to`rt shakl birikuvidan badiiy asarning kompozitsiyasi paydo bo`ladi. Shunday qilib, o`xshash hodisalar tadqiqotchilarda har xil atalayapti: shakllar, elementlar, komponentlar. Ular faqat hikoya qilish, monologlar va dialoglarni yakdillik bilan kompozitsiya shakllari sifatida belgilashadi. Bu tabiiy hol, chunki aynan ular badiiy asar to`qimasida yetakchilik qiladilar. Boshqa tarkibiy qismlar - bularga nisbatan maydaroqlari - turli folklor janrlari kompozitsiyasida, agar ikkinchi darajali demasak, har holda ancha kichikroq vazifani bajaradi. Shuning uchun ular tuzilma elementlari-komponentlari sifatida belgilangan. Shunday atama far qlarini adashtirmaslik uchun, biz bundan buyon tasvirlanayotgan folklor hodisalarni kompozitsiya shakllari yoki tuzilma shakllari deb ataymiz. Bizningcha, xalq latifalari kompozitsiyasida quyidagi tuzilma shakllarini uchratish mumkin: monolog, dialog, aytuvchi hikoyasi (nutqi)va uning subyektiv mulohaza-bahosi. 44

Tuzilma shakllarini alo h ida ta h lil q ilishdan avval biroz chekinish q ilaylik. Birinchidan, shuni doim esda tutish kerakki, latifalar - h ar xil tarixiy davrlardan o` tgan q adimiy janr. Shuning uchun uning kompozitsiyasida tuzilma shakllari har xil uyg`unlashgan bo`lishi mumkin. Ba`zida ularning hammasi ham latifaga xos bo`lavermaydi. Ikkinchidan, latifada tasvirlanadigan obyektning tanlab olinishi va latifalarning obyekt tomonidan qabul qilinishi jihatiga ko`ra ularning har bir tarkibiy shakllari ham shunga yarasha. Lekin bu hol latifalarning “badiiyati” zaifligini bildirmaydi. Shuni qayd qilish kerakki, kompozitsiya shakllarini tahlil qilish vaqtida biz qo`llaydigan atamalar struktural metod tarafdorlaridan olingan. Kompozitsiya shakllari haqida ham o`z munosabatini bildirgan struktural tahlil natijalarining ko`p nashrlari ma`lum. 45

II.1. Aytuvchi nutqi xususiyatlari Aytuvchi uslubi Bu bo`limda biz folklor asari uslubi sohasiga tegishli savollarni qarab chiqamiz. Folklorga nisbatan “uslub” tushunchasini qo`llay turib, ba`zi narsalarni oydinlashtirib o`tishimiz zarur. Tadqiqotchilar bu tushuncha talqiniga har xil yond a shsa ham, uslubda individual, subyektiv ifodani tan olishadi. Shuning uchun folklor asari haqida gap ketganda, bir subyektning ijodi emasligi hammaga ma`lumligini ko`zda tutib, “uslub” tushunchasini qo`llash to`g`rimikin degan savol paydo bo`ladi. Bundan tashqari, folklor matnining o`zi adabiy asarday doimiy “hujjat” emasligini esdan chiqarmaslik kerak. Folklorda birgina asar nafaqat mazmuni, balki uslubiy jihatdan ham har xil ko`rinishda bo`ladi. Folklor asar uslubiga albatta aytuvchi-ijrochi shaxsining ta`siri bo`ladi. Har xil ijrochilarning uslubi turlicha bo`lishi - ularning yoshi, jinsi, xarakteri, hissiy jo`shqinligi va boshqa faktorlariga binoan farqlanishi mumkin. Yuqorida bayon qilingan sabablarga binoan biz folklor asarlari uslubi haqida gapira turib, muallif uslubini emas, balki biror janrga tegishli asarning xarakterli bayon uslubi, nutq quyilishi, har xil qismlarni tutashtiruvchi va syujetni tashkillashtiruvchi usullar, personajlarni tasvirlash usullarini ko`zda tutyapmiz. Bu “yozuvchi uslubi” emas, balki “janr uslubi”dir. Bu termin M.Xrapchenkoda aniqroq qo`llangan va oydinlashtirilgan. “Janr uslubini” aniqlay turib, undan ko`ra kengroq umumiy yo`nalishlar, ya`ni muallif uslubini aniqlovchi qonuniyatlarni hisobga olish kerak. Shuni ta`kidlashimiz kerakki, badiiy adabiyot uslubiyati tushunchasini ko`p hollarda folklorda ham qo`llasa bo`ladi. Bunda, tabiiy, doim folklorning xususiyatini, uning badiiy adabiyotdan farqini hisobga olish kerak. Badiiy adabiyot uslubi tadqiqida asosiy yo`nalishlardan biri “hikoya qilishning har xil shakllari va hikoyaning dialogik bo`laklar bilan o`zaro aloqasi”ni o`rganish, “personajlar obrazining nutqi xarakteri xususiyati” muammolarini yechishdir. Bizning diqqatimiz markazida aytuvchi nutqi va personajlar nutqi munosabati, dialoglar 46

xarakteri va tuzilishi, monologlar, begona nutqni olib berish usullari turadi. “Dialog tuzilishi haqidagi savol, uning individual uslubdagi nasriy badiiy asardagi vazifasi va harakat qoidalari, usullari va tamoyillarining hikoyaviy nutq shakllari bilan munosabati - badiiy nasr uslubini o`rganishda asosiy muammolardan biridir”, deb ta`kidlagandi V.Vinogradov. O`zbek folkloridagi latifalarni shu yo`nalishda qarab chiqamiz. Bu yerda badiiy adabiyot janrlariga nisbatan kichikroq bo`lgan shakllarda dialoglar, monologlar, hikoya usullari mohiyati o`zgarmaydi, ya`ni masalan romanlardagi badiiy nutqni o`rganishda qo`llaniladigan tadqiqot metodi va terminologiyani qo`llash mumkin. Lekin bu ko`rinishlar latifalarda kichraytirilgan jarayonda bo`ladi. Latifalarni kim to`qiydi? Albatta, bunday tarzda savol berish noo`rin. Latifalarni to`qib chiqargan va ularni aytgan odamlar bo`lgan, boshqalar ularni qayta aytishgan, uchinchilari ularni yozishgan, to`rtinchilari ularni qayta ishlab butunlay boshqa shakl berishgan, beshinchilari esa ularni to`plamlarga jamlashgan. Hozir yaratishda, tarqatishda, qayta ishlash va to`plam tuzishda qatnashganlar vaqt qa`riga singib ketishgan. Ular haqida biror nima bilishning imkoni yo`q. To`plam bor - uning muallifi esa xalq. Shuning uchun biz eng avval har xil omil va bosqichlarni qarab chiqishimiz kerak. Bizning davrimizda har qanday latifa manbaida muallif turishi to`g`ri tan olingan. Eng avval biror odam latifa to`qiydi. U bir yoki bir necha tinglovchilarga latifani aytgan zahotiyoq og`zaki yoyilish jarayoni boshlanadi va u asrlardan asrlarga cho`zilishi mumkin. Shu jarayon bilan parallel yozma holda yoyilish jarayoni ham bo`lishi mumkin. Hamma ham savodxon bo`lmagan jamiyatda yozma matnlarning bo`lishi og`zaki yoyilishga xalal bermagan, lekin ma`lumki, bu ikki jarayon bir-biriga har xil usulda ta`sir o`tkazgan. Shunday voqealar mobaynida latifaga muallif bergan birinchi shakl yoyilishiga ko`ra ba`zida ko`proq, ba`zida kamroq o`zgargan. Shunday qilib yangi variantlar paydo bo`lgan. Natijada, bir xil latifaning mustaqil, butunlay boshqa variantlari paydo bo`lgan. 47

Latifalarni yozma yoki og`zaki tarqatuvchi odam, uning yangi variantini yaratadi. Biz uni shu variantning hikoyachisi deb ataymiz. Hikoyachining vazifasi muallif vazifasidan boshqacha, u latifa to`qimaydi, balki unga zarur o`zgarishlar kiritib, o`zicha hikoya qiladi. Demak, uni latifani o`zgarishsiz hikoya qiluvchilar qatoridan ajratish kerak. Boshqa manbadan eshitgan latifani o`zgarishsiz, o`z so`zlari bilan yozayotgan odam yangi variant yaratmaydi. U faqat ungacha yetib kelgan latifaning yozma tahririni beradi. Biz uni asosan til va uslubni tartibga soluvchi muharrir deb ataymiz. Ma`lumki, to`plovchilar ba`zida muharrirlik ham qilishgan. Ular latifalar tilini tuzatishga urinishgan, ba`zi detallarni o`z zamonasi meyoriga keltirishgan. Shubhasiz, ba`zi hollarda latifalarni qayta ishlashgan va shunday qilib hikoyachi vazifasini bajarishgan. Bu tizimning so`nggi va asosiy bo`g`ini tarjimondir. Aytish mumkinki, vijdonli tarjimon o`z tilida yozma asl nusxa nashrini yaratadi. Agar u ba`zi qisqartirishlarga yo`l qo`ysa, u holda, muharrir ham bo`ladi. Agar uning tarjimasi juda ham noaniq bo`lsa, asl nusxaning muhim tomonlarini o`zgartirsa, u yangi variant yaratayotgan hikoyachi vazifasini bajaradi. Yuqorida kim haqida aytgan bo`lsak, ular - aytuvchilardir: kim latifa to`qigan va kim ularni takrorlagan bo`lsa, ularni qayta ishlagan hikoyachilar ham, ularni yozib olgan muharrirlar ham, ularni to`plagan tuzuvchilar va boshqa tilga o`girgan tarjimonlar ham. Aytuvchilik termini ularning hamkorlikdagi faoliyatini butunlay qurshab olish uchun bu ishimizda umumiy maxraj sifatida qo`llanadi. Latifalar - chetdan qaraganda, voqealar va personajlar harakatining obyektiv hikoyasi shaklidagi hikoyalash namunasidir. Latifalarda “muallif” chekinishlari yo`q, personajlar qanday harakatlanishayapti, ular bilan nima sodir bo`layotganligi haqida ham hech qanday izoh berilmaydi, latifa uchinchi shaxs hikoyasi shaklidagi hikoya. Lekin latifa voqealariga aytuvchining ko`rinishdan e`tiborsizligi aldamchidir. U doim o`zining su`bektiv munosabatini personajlarning ishiga to`g`ridan-to`g`ri mulohazalar bilan bildirmasa ham, qahramonlarda va bayon 48

qilinayotgan voqealarda oshkor etadi. Latifa hikoyasi aytuvchining sodir bo`layotgan voqealarga bo`lgan munosabatiga muvofiq olib boriladi. Aynan obyektiv hikoya va unga hikoyachi subyektining munosabati kesishgan joyda latifa uslubining o`ziga xos xususiyatlari namoyon bo`ladi. Shu jihatdan “Ko`r qozi” 1 latifasi xarakterlidir. Afandi qassoblik qilmoqchi bo`lib, qo`yini so`yib bozorga olib chiqdi, lekin go`shtini hech kim so`ramadi. Kechqurun qassoblar ketib, bozorda Afandining yolg`iz o`zi qoldi. Atrofiga bir gala qassoblikning itlari to`plana boshladi. Afandi ularning orasidagi katta, bir ko`zli it bilan gaplashadi va uni “Ko`r qozi” deb ataydi. Biroq shu shahar qozisini ham “Ko`r qozi” deyishar ekan. Afandining it bilan muomalasidan shu qoziga sha`ma qilingani aniq sezilib turadi. - Ko`r qozi, deyman, och ko`rinasiz-a, yoningizdagi sheriklaringiz ham och bo`lsalar kerak. Albatta, yonlaringizda pullaringiz ham yo`qdir, - deydi Afandi va go`shtlarni itlarga nasiyaga ulashib beradi. Uch-to`rt kun o`tgach, Afandi haligi itni quvlab, “hay, ko`r qozi, pullarimni bermaysanmi”, deb bir darvozaga kirib qolsa, ittifoqo shu uyda shahar qozisi pinhona ishrat qilib o`tirgan bo`ladi. Afandi o`zi bilmagan holda qozini jinoyat ustida qo`lga tushiradi. Shoshib qolgan qozi qancha pul edi, deb yonida bor-yo`q pulni Afandiga berib qutuladi. Bu yerda latifago`yning pozitsiyasi yaqqol ko`rinib turibdi. Yana Afandi tilidan itga muloyim so`zlar bilan, chiroyli uslubda “och ko`rinasiz-a, yoningizdagi sheriklaringiz ham och bo`lsalar kerak”, - deb murojaat qilishida bir dunyo ma`no bor. Latifago`y personajlar obrazini gavdalantirish uchun ularning tiliga g`oyatda katta e`tibor beradi. Shuning uchun har xil kasb va ijtimoiy doiralardagi odamlar nutqining quvvati, jozibadorligi, ma`nodorligi, go`zalligi latifada ravshan ko`rinadi. Nutqda ishora qilingan belgilar personajlar harakati va munosabatida yanada konkretlashadi. Personaj nutqi uning xarakter xususiyatini aniq ifodalaydi. Boshqacha aytganda, Afandi nutqidagi qochirim, kinoya, kulgi yaratuvchi badiiy 1 Afandi latifalari. - T.: Adabiyot va san’at, 1990. -B.191. 49

so`z vositalari uning o`tkir didli, so`zga chechan, qiziqchilikka moyil tabiatini belgilaydi. Latifago`y qayerda va qay sharoitda bo`lmasin, imkoniyatiga yarasha ta`sirli iboralarni latifaga olib kiradi, aytilayotgan paytdagi sharoitni ko`zda tutib, o`sha joy uchun zarur bo`lgan emotiv momentlarni kuchaytiradi. Latifa og`zaki nutq orqali reallashadi, binobarin, aytish paytidagi intensivlik tinglovchi ishtirokida hal etiladi. Latifa tinglovchisi bilan sayqal topadi. Latifa yaratuvchi xalq o`zi yashab turgan muhitdagi nuqsonlar nimadan iboratligini sezib oladi va o`sha illatlarni bartaraf etishdagi o`zining ustunligini, yuqoriligini hazil va kulgi bilan tozalashga intiladi. Aytuvchi nutqi xususiyatlari bayon qilinayotganda uning meyoriy grammatika nuqtai nazaridan ahamiyatli bo`lgan o`rinlariga ham e`tibor qilmaslik mumkin emas. Avvalo, ba`zi to`plamlarda, aytuvchi nutqida singarmonizm hodisasi juda keng qo`llanganini qayd etishimiz zarur. Bugungi grammatikamiz singarmonizm hodisasini adabiy til meyoridan tashqaridagi hodisa deb tushunadi. Biroq singarmonizm jonli tilda hamon qo`llanib kelmoqda. Shu ma`noda, latifalarda singarmonizmning qo`llanishi asar tilini jonli tilga yaqinlashtirish vositalaridan biri deb qaralishi kerak. Shuni alohida qayd etish kerakki, aytuvchi singarmonizm-tovushlar uyg`unligidan ko`r-ko`rona foydalangan emas. Aytuvchi nutqidagi har bir jumlani singarmoniya asosiga qurgan, deb keskin hukm aytish xato bo`lardi. Singarmoniya asar tiliga jonli nutq xususiyatlarini singdirish uchun, aniqrog`i, jonli til ohangi saqlanishi uchun imkon beradigan darajadagina meyor bilan qo`llanilgan, “ga”ning o`rnida “g`a”, “ka”ning o`rnida “qa”, “gina”ning o`rnida “g`ina” va hokazo qo`shimcha hamda so`zlarning ishlatilishi ayniqsa “Qadimiy Afandi latifalari”, “Xorazm latifalari” kabi to`plamlarga jumladan aytuvchi nutqiga takrorlanmas joziba baxsh etgan. Aytuvchi nutqining xususiyatlaridan yana biri “Qadimiy Afandi latifalari” to`plamida XX asr boshlarida o`zbek ziyolisining nutqini xarakterlaydigan ayrim arxaizmlardan ham foydalanishda ko`rinadi. Shu va boshqa to`plamlarda ham 50

arxaizmlarning aksariyati diniy tushunchalar bilan bog`liq arabiy va forsiy istilohlardir. Bunday istilohlar qahramonlar nutqida juda ko`p, lekin ulardan meyor buzilmaydigan darajada foydalanilgan. Asosan, ham oddiy xalq, ham ziyolilar tushunadigan so`z va birikmalar ishlatilgan. O`z davri uchun neologizm hisoblanmish so`zlar ham uchraydi. Neologizmlarni ayniqsa “Yangi latifalar” to`plamida, “Latifalar” to`plamining “Zamonaviy latifalar” bo`limida, “Afandi latifalari” to`plamining “Afandi zamondoshimiz” bo`limida, “Xorazm latifalari” to`plamida ko`plab uchratishimiz mumkin. Voqea-harakat bayonida aytuvchi nutqi siqiq, sodda va ravon, jumlalar lo`nda, harakatni aniq ifodalaydi. Aytuvchi latifada o`z qahramonlarining u yoki bu harakatiga, qiliqlariga, gap-so`zlariga izoh berib o`tirmaydi. Ularning nutqi harakatni izohlab kelaveradi. Umuman, har qanday asarning voqea-hodisalari uchta subyektning nuqtai nazarida sodir bo`ladi. Birinchi subyekt voqealarning ishtirokchilari bo`lmish qahramonlardir. Ularning har biri voqeaning tafsilotidan o`zlarining voqeadagi ishtiroki imkon berganicha xabardor bo`ladilar. Voqeaga o`zlarining bilim darajasi va idroki imkoniyatlaridan kelib chiqib baho beradilar. Voqeaning davomini bilmaydilar. Tasavvur qilishlari mumkin, xolos. Shuning uchun ham ularning voqealarga munosabati goh ekspressiv, goh impressiv tarzda zohir bo`ladi. Buning isbotini “Ana, men aytmabmidim” latifasida ko`rishimiz mumkin. Afandining xotini biror voqea bo`lganini eshitsa, “ana, men aytmabmidim”, deb qo`yardi. Bir kuni Afandi shoshilib keldi-da, hazillashib: - Xotin-xotin eshikning oldidagi katta xarsang toshni eshak yeb qo`yibdi, - dedi. - Ana, men aytmabmidim... - Biljirama! Hech zamonda eshak xarsang toshni ham yeydimi? Men senga bu odatingni tashlagin, demabmidim?! - dedi Afandi. - Ana, xuddi shunaqa deysiz deb aytmabmidim... 51

Latifada, voqea boshlanishida, Afandi xotinining nima deb javob berishini tasavvur qilib hazillashadi. Lekin keyingi voqeada o`zi xotinining gapiga javob topib bera olmay noqulay ahvolga tushib qoladi. Ikkinchi subyekt qahramonlarga teskari tomonda turgan tinglovchidir. Tinglovchi qanday voqea sodir bo`layotganidan birdaniga voqif bo`lmaydi. Asar davomida undagi informatsiya darajasi oshib boradi, voqealarga munosabat bildirish uchun imkoniyati ko`payadi. Lekin u passiv kuzatuvchi, xolos. Tinglovchi jumlaning ma`nosini idrok qiladi, ayni paytda u fikrning va voqeaning davomini kutib turadi. Kutish jarayonida uning taxmin-tasavvuri tasdiq topadi yoki aldanadi. Matnni tinglash davomida jumladan-jumlaga, epizoddan- epizodga tinglovchi bilgan informatsiya hajmi ko`payadi. Tinglovchi aytuvchi bilgan axborotning aksariyati qismidan voqif bo`lgach, eshitgan jumla yoki so`zlarning ma`nosini o`zicha talqin etish imkoniyatiga ega bo`ladi. Qahramonlar va tinglovchi o`rtasida uchinchi subyekt - aytuvchi turadi. Aytuvchi tinglovchidan farqli o`laroq, voqeaning butun tafsilotidan avval boshdan xabardor. Ayni chog`da, u voqeani qahramonlar qanday ko`rayotganini ham tasvirlab boradi. Unda voqealarning jarayonini o`zgartirish huquqi bor. Lekin aytuvchining fikri mutlaq haqiqatga da`vogar bo`lolmasligini esdan chiqarmasligimiz darkor. Chunki u ham tinglovchi singari xolis kuzatuvchi, xolos. Uning bayoni haqiqatga to`g`ri kelmasligi, uni buzib ko`rsatishi mumkin. 52

II.2. Latifa - monologik hikoya sifatida Kompozitsiya tuzilmasi shakllari tadqiqini latifaning qanday boshlanishidan boshlasak, maqsadga muvofiq bo`ladi. Latifa birinchi navbatda tinglovchini g`aroyib kulg i dunyosiga olib kiruvchi - ekspozitsiya yoki aytuvchi nutqi bilan boshlanadi. Shu bilan birga tahlilni boshqa tuzilma birikmasi - monologdan boshlasak, xato qilmagan bo`lamiz. Aytish kerakki, latifaga nisbatan bu termin bir necha ma`no ifodasiga ega. Eng muhimi, latifa - voqealar haqidagi og`zaki hikoY. Bu ma`noda monolog tuzilmaning har bir shakli bilan alohida bog`liq va lekin shu kabi umumiy ko`rinishda ustqurma sifatida ham qabul qilinishi kerak. So`nggi vaqtlarda folklor uslubi nazariyasi rivojlanib bormoqda. Aytuvchi uslubi va tuzilma shakllarining badiiy imkoniyatlari orasidagi o`zaro bog`lanishni kuzatishga uringan ayrim tajribalar ma`lum. “Xuddi shunday uslubiy tuzilma komponentlari, - deb yozadi V.Anikin, - monologik hikoyaga qarashlidir, monolog esa aytuvchidan chiqadi. O`sha u tomonidan tanlangan an`anaviy uslub hamma vaqt hikoyaga singib ketadi va konkret tasvirlash usuli, hikoya qilish, dialog - sahna, nutqiy replikalarga o`ziga xoslik bag`ishlaydi”. Biz eng avval tuzilma ichidagi shakllarning bevosita o`zaro aloqasiga e`tibor bersak. Bu yerda biz N.Geyning kompozitsiya shakllarining estetik garmoniyasi va dialektik bir-birini taqozo qilish tamoyili haqidagi tadqiqi fikrlarini to`liq quvvatlaymiz: “Badiiylik haqida gapira turib, birinchidan, asl badiiy asar tuzilmasini boshdan-oyoq quchib turgan o`zaro munosabatlarning universal tizimini, ikkinchidan, bu xususiyatni alohida sifatlar yig`indisiday tarqatib yuborishning umuman imkoni yo`qligini nazarda tutish kerak. Badiiylik - har xil sifatlarning majmui, ham alohida qismi ham emas, balki organik yaxlitlik, yoki yaxshiroq aytsak, tabiatiga binoan sintetik voqeadir. Chirmashib ketish, o`zaro ta`sir yoki birikkanlik ham emas, balki aynan organik sintez - estetik tizimning katta tarixiy rivoji natijasidir”. Bunga “Sho`rvasining sho`rvasi” latifasini misol qilib keltiramiz. Umumiy xarakteriga binoan bu latifa boshqalari kabi-monologik hikoya. “Afandiga ovchi 53

oshnalaridan biri quyon keltirdi. Afandi xursand bo`lib, uni bir kecha mehmon qildi” (voqea harakatini asoslovchi nutq). “Oradan bir hafta o`tgach, o`sha ovchi yana kelib, Afandining eshigini taqillatdi. Afandi bu safar ham mehmon qilib jo`natdi” (natijasi davom etayotgan harakat hikoyasi). “Oradan bir hafta o`tgach, Afandining hazilkashlaridan besh-olti kishi Afandiga mehmon bo`lib keldi” (hikoya davomi faqat vaqti almashib kelayapti). Afandi bulardan: “Sizlar kim bo`lasizlar?” deb so`ragan edi, ular: “O`sha quyon keltirgan oshnangizning oshnalari bo`lamiz”, deyishdi. Afandi: “Juda yaxshi”, deb ularni ham sho`rva bilan kutib jo`natdi” (hikoya ichida bo`lgan alohida nutqiy replikalar). “Yana bir hafta o`tgach, Afandining eshigini yana o`n-o`n beshta odam chaqirib keldi”(aytuvchi hikoyasi). “Afandi ularning kimligini so`ragan edi, ular ham: “quyon keltirgan oshnangizning oshnalarining oshnalari bo`lamiz”, deb javob berishdi. Afandi: “Unday bo`lsa, juda yaxshi kelibsizlar”, deb ularni ham izzat-ikrom bilan kutib oldi, uyga o`tqazib qo`yib, katta kir tog`orada suv olib chiqdi “(aytuvchi hikoyasi ichida alohida replikalar)”. Kelgan mehmonlar hayron bo`lib: - Bu qanday taom? - deyishdi. - O`sha oshnangiz keltirgan quyonning sho`rvasining sho`rvasining sho`rvasi! - dedi Afandi” (aytuvchi hikoyasi ichida dialog-sahna). Latifa eng oxirigacha aytuvchi hikoyasi, alohida replikalar va dialog-sahna bilan almashinayapti. Yana dialog va alohida nutqiy replikalar voqealar haqidagi monolog-hikoyani uzib qo`ymaydi. Ular hikoyaga singdirilgani uchun monolog-hikoya ularni qamrab oladi. Boshqacha aytganda, monolog - latifa kompozitsiyasining shakllaridan biri. Bu yerda biz monolog sifatida personajlarning replikalarini nazarda tutmoqdamiz. Ularni, qisqaligiga qaramay, shartli ravishda kichik monologlar deb hisoblasa bo`ladi. Latifalarda u o`zining ikki xil ko`rinishida uchraydi. Bir tomondan, qatnashuvchi personajning boshqaga (yoki boshqalarga) qaratilgan nutqi sifatida bo`lsa, boshqa tomondan - bu ichki monolog - o`z-o`zicha so`zlashi yoki o`zi bilan o`zi xayolida fikrlashishi, o`ylashi. 54

Bunday chetdan qaraganda monolog - faqat badiiy adabiyotning asosiy kompozitsiyaviy shakllaridan biri bo`lib ko`rinishi mumkin. Lekin bunday hikoya qilish shakli folklorga ham xosdir. Ba`zi lirik qo`shiqlarda monolog kompozitsiyaning faqat tarkibiy elementi bo`lib qolmasdan, balki uning asosida yotuvchi, butunlay uni shakllantiruvchi ham ekanligi ma`lum. O`zbek xalq latifalarida ichki monolog ko`p ko`zga chalinmaydi, lekin ba`zi latifa motivlari va syujetlarida qo`llanilganligi yetarlicha aniq kuzatiladi. Chamasi, bu hodisa latifalarda qadimiy emas, balki keyinroq aytuvchilar tomonidan kiritilgan. Ichki monologning paydo bo`lishi - bu ruhiyat tasviri tendensiyasi kuchayishining ko`rinishidir. Bunday latifalarda personajlar orasidagi konflikt alohida keskinlik, ruhiy taranglik bilan ajraladi. Obrazni tushunish murakkab bo`ladi. Shuning uchun aytuvchilar ichki monologni qo`llash lozimligini ta`kidlashadi. Bunda, shubhasiz, vujudga kelgan holat ustida personajlar bilan fikr yuritadigan aytuvchining hikoya qilish uslubi epik-ruhiy uslubga tortadi. Personajlarning o`z-o`zicha so`zlashi, o`ylashi berilgan bir necha holatlarni qarab chiqamiz. Ichki monolog “Qani, endi eshakka yem soling!” latifasida qiziqarliroq ko`rsatilgan. Bu yerda syujet dinamikasi bilan ruhiyat dinamikasi uzviy birikib ketgan. Harakat davomida bir qator komik holatlar vujudga keladi. Ularni tushunishga ichki monolog yordam beradi. Hamma narsa eshakka yem solish ustidagi janjaldan boshlanadi. Nihoyat, kim oldin gapirsa, eshakka o`sha yem solsin, degan qarorga kelishadi. Bu orada xotin boshiga ro`molini tashlab, qo`shnisinikiga chiqib ketdi. Shu payt Afandining hovlisiga o`g`ri kirdi. Biroq Afandi ovoz ham chiqarmadi, boshini ham ko`tarmadi. “O`g`ri: «Bu odam o`tirgan joyida o`lib qolganga o`xshaydi», deb gapirgan edi, Afandi javob bermadi”. Shundan keyin o`g`ri dadillanib, bor narsalarni yig`ishtirib, Afandining boshidagi do`ppisini olib, eshakni ham yetaklab chiqib ketdi. O`g`ri ketgach, kosada sho`rva ko`tarib, bola kirdi. Afandi ovozini chiqarmasdan, uyini o`g`ri urganligini bolaga bildirmoqchi bo`ldi va xotinini chaqirib keltirish uchun uch marta hushtak chalib, keyin qo`lini aylantirib, boshini ko`rsatdi. “Bola esa bu ishorani butunlay 55

boshqacha tushundi: «Afandi sho`rvani boshimdan uch marta aylantirib to`k, deyapti», deb o`yladi”. "Afandi boshi va yuzi kuysa ham, ovoz chiqarmadi. Bola uyiga chiqib, voqeani onasi va Afandining xotiniga aytib berdi. “Buni eshitib Afandining xotini tashvishlandi: «Tag`in uyda biron narsa bo`lgan bo`lmasin!» deb uyiga yugurgancha chiqdi”. Bu yerda ichki monolog asosiy to`ldiruvchi vazifasida kelmoqda. Syujet harakati bilan bir vaqtda rivojlanib, harakat sabablarini ochib berdi. Holat komizmi kuchayib bordi. Bunga ikki personajning to`qnashuvini ko`rsatish orqali erishildi. Ular esa, o`z foydasini o`ylab, birinchi bo`lib gapirmaslikka urinishadi. Shunday qilib, monolog latifalarda bir necha amaliy kompozitsiya yo`nalishiga ega va ko`p qirraligi bilan ajralib turadi. U latifalarning maxsus kommunikatsiya shakllaridandir. Faqat uning vositasida o`zaro aloqa qilish mumkin. Birinchidan, aytuvchi va auditoriya orasida bo`lsa, ikkinchidan, latifa personajlari orasida: bu yerda monolog dialog tarkibida tasvirlanayotgan voqea qatnashchilarining ketma-ket kelayotgan qator replikalari sifatida ko`rinadi. Latifalarda monologning alohida so`nggi xillaridan biri ichki monologdir. Uning paydo bo`lishi oqibatida ba`zi latifalar psixologik yo`nalishga ega bo`ldi. Bu aytuvchilarni qahramonning ichki dunyosiga qarashga, ularning harakati sabablarini tushunishga urinishini ko`rsatadi. Shuning uchun latifalarda ichki monologni qo`llash bilan yangi badiiy obraz yaratish imkoniyati haqida gapirsak bo`ladi. 56

II.3. Latifalarda dialog O`zbek xalq latifalarida ikki xil tasvirlash usuli yetakchilik qiladi. Birinchi usul hikoya qilish yoki hikoya, ikkinchisini esa dialog deb hisoblasak bo`ladi. Boshqacha aytganda, hikoyaviy va dialogik nutq latifalarning til va uslubiy xususiyatlarini namoyon etuvchi asosiy komponentlardir. Shuni eslatib o`tishimiz kerakki, latifalarda dialog, odatda, hikoya davomida matn ichida qo`llaniladi. Boshqacha aytganda, hikoya dialogni o`z ichiga oladi, ya`ni birinchi usul ikkinchi usulni o`ziga singdirib yuboradi. Modomiki, latifalarni yetarli darajada sodda syujetlar va kompozitsiyalar ajratib turar ekan, hikoyaga ixcham so`zlash uslubi jalb qilinadi. Hikoyani cho`zmasdan, latifa aytuvchi tinglovchi oldida latifa personaji o`z harakati bilan yaratayotgan voqeaning bir parchasini ochib beradi. Dialog ko`proq dramaturgiya janrlariga tegishli bo`lsa ham, latifa dialogik nutq “xizmati”dan chetda qolmaydi. Aynan dialog tufayli latifada voqealar avj oladi, dialog tufayli asosiy va ikkinchi darajali personajlar harakati mantiqiy bog`lanadi va yaxlitlikka erishadi. Aynan dialogik nutq ma`lum darajada latifada qatnashuvchilarning fe`l– atvori, maqsadi va vazifasini ochadi. Dialog axloqiy belgilarni ochish, voqea-hodisalarni harakatga keltirish, syujet dinamikasini belgilashda so`zga ortiqcha ma`no yuklashiga ko`ra ahamiyatlidir. Dialog - ikki yoki bir necha kishining suhbati. Dialog suhbatdoshlarning ketma-ket keladigan ifodalari – replikalaridan tuziladi. Replikalar hajmi, sintaksisi, kommunikativ yo`nalganligi jihatidan har xil bo`ladi. Ular bitta so`zdan iborat bo`lishi mumkin, monologga ham yaqinlashishi – monologik replika, yoki monologga o`tishi mumkin. Replikalar dialog tarkibida sintaksisi va ma`nosi jihatidan o`zaro bog`lanadi. Shuning uchun dialog umuman o`z ichki tuzilishiga binoan semantik-sintaktik yaxlitlikni tashkil etishi – matn sintaksisi tizimida muhim birikma ekanligidandir. Dialog yaxlitligi suhbat va mavzu qatnashuvchilari tarkibi tomonidan qo`llanib turiladi. Dialog replikalari qo`shimcha ravishda muallif izohi yordamida o`zaro 57

bog`lanadi. Ba`zi holatlarda personajlarning dialogdan tashqari alohida replikalari muallif hikoyasiga kiritiladi. Ko`p hollarda, replikalar ko`chirma gap shaklida beriladi. Ba`zida mualliflar ko`chirma gapni o`zlashtirma gap bilan qo`shib yuborishadi. Bunday dialoglar muallif hikoyasidan sirtqi ko`rinishdan aniq ajralib turadi. Dialoglarni o`zlashtirma gap shaklida berish mumkin, bunda ular muallif hikoyasi bilan qo`shilib ketadi va bir qarashda oshkor bo`lavermaydi. Dialog badiiy nasr kompozitsiyasining asosiy qismini tashkil etadi. Dialogning alohida xarakterli tomonlari o`rganilgan. Birinchi navbatda sintaktik tuzilishi va intonatsiyasi jihatidan muallif hikoyasidan farq qiladigan dialogni tashkillashtiruvchi gaplarning kommunikativ tiplari: muallif izohlari va hikoyasi orqali replikalarni bir-biri bilan bog`lovchi har xil usullar. Bizning maqsadimiz – dialoglar tasnifi, dialog tuzilishi haqidagi tushuncha, dialogni shakllantiruvchi replikalarning xarakterlarini qarab chiqish. Dialoglarni o`rganishda, umuman, ularning tasnifi haqida savol paydo bo`ladi. Bu narsa shu paytgacha ularning umumiy suhbat asosidagi semantik yo`nalishi bo`yicha olib borilgan. Masalan, A.Solovyeva “dialogning ba`zi semantik xillarini ajratish imkoniyati haqida" va “ularning lingvistik xususiyatlarini ta`rifiy imkoniyati haqidagi” savollarni qarab chiqadi. Muallif quyidagi xillarni ajratadi: 1) dialog-bahs; 2) dialog-maxfiy tushuntirish; 3) dialog- jo`shqin konflikt (janjal); 4) dialog-unison (ma`qullash). Dialog xillarini aniqlash hali ishlov bosqichida qolayapti. Badiiy asarni sinchiklab o`rganish va undan dialoglarni ajratishda lingvistik tadqiqotlarda belgilangan bo`limlar bo`yicha dialoglarni erkin bo`lib chiqish imkoni yo`q. Masalan, dialog-tushuntirishni ko`pincha dialog-bahs deb atash mumkin, chunki tushuntirish odatda – suhbatdoshlarning qarashidagi farqlarga quriladi, dialog-bahs esa konfliktning jo`shqin ifodasi bo`ladi va janjalga olib keladi. Shu taqlidda dialog xillari bir-biriga yaqinlashadi. Albatta, tushuntirish xarakteri va janjal orasida uslubiy farq bor. Buni fikrlarni ifodalovchi so`zlar orasida, tushuntirish va janjaldagi so`z shakli va intonatsiyasida ko`rishimiz mumkin. Tushuntirishda 58

rasmiy ohang bor, janjalda - erkinlik. Lekin natija qismi o`xshash bo`ladi: tushuntirish, bahs va janjal sovuqlik tushishiga, ixtilofga olib kelishi mumkin. Yoki dialog–tushuntirish o`zaro kelishuvga olib kelishi mumkin va shunda u dialog–ma`qullashga yaqinlashadi, suhbatdoshlar kelishuvdan bahsga yoki janjalga ham o`tishi mumkin. Shunday ekan, kommunikativ yo`nalishda doim dialoglarning sinkretik xillari bo`lishi mumkin. Dialog tuzilishi xususiyatlariga uning ishtirokchilari soni kiradi. Keng tarqalgan qoidalarda dialogni sof dialog, agar unda ikki kishi qatnashsa, yoki, agar qatnashuvchilar ko`p bo`lsa polilogga ajratishadi. Lekin N.Piksanov tersetlar, kvartetlar, kvintetlarga ajratishni taklif qilgan va ularni umumiy qilib – ansambllar deb ataydi. Latifalarda sof dialoglar ko`proq. Bu asar mazmuniga ko`ra tushunarli. Agar bir guruh odamlar tasvirlansa ham, ulardan ikki – uch kishining luqmasi dialogni tashkil etadi. Dialog qurilishi tushunchasiga uni tashkil etuvchi replikalar miqdori kiradi. Ularning eng kam soni – ikkita, ba`zida uch, to`rtta ham bo`ladi. Latifalarda replikalarning eng ko`p soni o`ntagacha (ikki, uch dialog tarkibida) borishi mumkin. Ba`zida dialog mazmun e`tiboriga binoan ikkita qisqa replikalarda namoyon bo`ladi. Bu replikalar muallif hikoyasiga kiradi va uni to`ldiradi. Shunda ham uni mavzu jihatidan tugallangan deb hisoblash mumkin: “Mahallaga yangi kelgan imomni Afandiga bir kishi rosa maqtadi: - Juda aqli ko`p odam... - To`g`ri, imomlar aqlini juda kam ishlatadi, - dedi Afandi. – Shuning uchun kallasi aqlga to`lib qolgan bo`lsa ajab emas”. Bu ikki replikada mahalla imomining sifatlari qarshilantirilayapti. Bu replikalar imomni ta`riflashi va personajlarning unga bo`lgan munosabatini oydinlashtirishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi. Ba`zi dialoglarni shartli holda sof dialogga o`tkazish mumkin. Chunki bunday holatlarda replika bir vaqtda ikki yoki ko`proq odamlarga qaratilgan bo`ladi. “Afandi darhol eshakdan tushdi, o`g`lini ham tushirdi, odamlarga qarab: 59

- Mana shunday qilsam, malomatdan qutulamanmi? – deb eshagini opichib oldi”. “- Iy–yi! – deyishibdi odamlar. – Bundan o`n yil burun ham, qirqqa kirdim, deb edingiz. Yana, qirqqa kirdim, deysiz... - Ey, nodonlar! – debdi Afandi. – Xudo – bir, gap – bir, er so`zidan, sher izidan qaytmas degan maqolni bilmaysizlarmi?”. Latifalarda bir necha mavzuni o`zida birlashtiruvchi va ularni yorituvchi murakkab replikalar uchramaydi. Shuningdek, bir mavzuni ochuvchi va yetarli mustaqil ma`noga ega, hajmi katta monolog – replikalar ham yo`q. Shunday qilib, dialog tuzilmasi tushunchasiga uning kommunikativ – semantik yo`nalganligi, begona nutq shakllaridan birining ifoda usuli ekanligi; dialog ishtirokchilari soni, dialogni tashkil etuvchi replikalar miqdori; replikalarning xususiyatlari; dialogda qatnashuvchilarning hammasini yoki bir qismini ko`rsatish kiradi. 60

Xulosa Jahon folklorshunosligida latifa janri eng keng tarqalgan xalqaro janrlardan hisoblanadi. O`zbek xalq latifalari folklorimizning mustaqil janrlaridan biri bo`lib, u o`zining tarixiy ildizlari bilan ancha qadimiydir. Bu qadimiylik janrning o`z tarkibida so`z hamda dramatik turga xos xususiyatlarning mavjudligida, ya`ni folklorga xos sinkretizmning ishtirok etishi bilan to`la tasdiqlanadi. O`zbek xalq latifalari asrlar bo`yi shakllanib, o`zida milliy xususiyatlar bilan birga, qator baynalminal belgilarni ham ifoda etadi. Latifalar tarixiga qanchalik chuqur kirib borsak, jahon xalqlari folklorida umumiyliklar shunchalik ko`pligini ko`ramiz. Tarixiy jihatdan keyinroq shakllangan latifalar folklorning milliy xususiyatlarini ham yaqqol namoyon etadi. Sharq nasriy janrlar sirasida latifa mustaqil janr sifatida hamisha sevimli faol janr bo`lib kelgan. U, xususan, fors-tojik va turkiy nasrda XIII asrdan boshlab to bugungi kungacha kichik nasriy janr maqomida yashab kelmoqda. Latifa miniatyur nasriy janr sifatida boshqa nasriy janrlar qatori faol bo`lib kelishining sababi, bir tomondan, hajviy xarakterga egaligida bo`lsa, ikkinchi tomondan, yumoristik ruhga molikligidadir. Shuning uchun ham G`arb nasridagi anekdot latifaning ekvivalenti hisoblanadi. Latifa ham mustaqil janr sifatida o`ziga xos tarixiy rivojlanish bosqichlariga ega. Latifaning kelib chiqish tarixini aniqlashda uning janriy belgilari asosiy mezon vazifasini o`taydi. Latifaga xos dastlabki yumor namunasi ilk turkiy yodgorliklar orasida uchraydi. “Devonu lug`otit turk” dagi yumoristik ruhdagi mavzular latifaning dastlabki kurtaklari bo`la oladi. Bular xalq og`zaki ijodi namunasi ekanligini inobatga olsak, latifaning vujudga kelish tarixi xalq og`zaki ijodi bilan bevosita bog`liq ekanligi ayon bo`ladi. Biz quidagicha xulosalarga keldik: 61

Birinchidan, latifa syujet va kompozitsiyasida mantiqni faqat matndan emas, balki tinglovchining oqilona fikrlashi orqali tiklanuvchi, uning aytilmagan qismlaridan ham qidirish kerak. Ikkinchidan, latifa janrida konflikt tasodifdan boshlanadi va u doim shartli bo`ladi. Latifalarni konfliktiga ko`ra yumoriy va hajviy guruhlarga ajratish mumkin. Uchinchidan, latifalar badiiyatining til va ifoda xususiyatlarini tekshirish jarayonida aytuvchi nutqiga xos asosiy jarayonlarni tavsif qildik. Nutqda ma`lum davr til xususiyatlari yaqqol ko`rinadi. Aytuvchi nutqida uchraydigan singarmonizm hodisasi asar tiliga o`ziga xos joziba bag`ishlaydi. Voqyealarning rivojlanish jarayoniga mos ravishda aytuvchi nutqida ham ayrim o`zgarishlar kuzatiladi. To`rtinchidan, folklor asar uslubiga aytuvchi-ijrochi shaxsining ta`siri bo`ladi. “Aytuvchi uslubi” tabiiy “janr uslubi”dan farq qiladi. Aytuvchilik jarayoni - latifa to`quvchi, uni takrorlovchi, yozib oluvchi, to`plam tuzuvchi va tarjimonlardan iborat. Aytuvchilikda obyektiv hikoya va unga hikoyachi subyektining munosabati kesishgan joyda latifa uslubining o`ziga xos xususiyatlari namoyon bo`ladi. Aytuvchi nutqida singarmonizm hodisasi, shuningdek arxaizmlar va neologizmlar keng qo`llanadi. Beshinchidan, monolog - latifalarning maxsus kommunikatsion shakllaridan. Faqat uning vositasida aytuvchi va auditoriya orasida, personajlar orasida o`zaro aloqa bo`lishi mumkin. Yuqoridagi xulosalardan kelib chiqadiki, hali xalq poetik ijodida latifa janri va uning xususiyatlari to`liq o`rganilmagan. Bizning mazkur bitiruv malakaviy ishimiz bu boradagi urinishdir. 62

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Karimov I.A. Istiqlol va ma`naviyat. –T.: O`zbekiston, 1994. –155 b. 2. Abdusamatov H. O`zbek sovet satirasining ba`zi masalalari. –T.: O`zfanakadnashr, 1960y 196 b. 3. Avesto. Yasht. XIX. 55-64 // San`at. – Toshkent, 1991. -№12. –B. 21-22. 4. Adabiy turlar va janrlar (tarixi va nazariyasiga oid). Epos /B.Nazarov tahriri ostida. 3 tomlik. –T.: Fan, 1991. T.1. –384 b. 5. Adabiyot nazariyasi / M.K.Nurmuhamedov tahriri ostida. 2 tomlik. - T.: Fan, 6. Afandi latifalari / –T.: Sharq, 1999. 7. Afandi latifalari /To`plovchilar: B.Sarimsoqov, F.Yo`ldosheva. –T.: Adabiyot va san`at, 1990. –272 b. 8. Ashurov T. O`zbek xalq dostonlarida satira va yumor. –T.: Fan, 1974. -56 b. 9. Jalolov G`. O`zbek xalq ertaklari poetikasi. –T.: Fan, 1976. –156 b. 10. Jo`rayev M. O`zbek xalq ertaklarida “sehrli” raqamlar. –T.: Fan, 1991. -153 b. 11. Jo`rayev M. O`zbek xalq samoviy afsonalari. -T.: Fan, 1995.-108 b. 12. Jo`rayev M. O`zbek xalq nasri janrlarini tasnif qilish mezonlari //O`zbek tili va adabiyoti. –Toshkent, 1996. -№5. -B.28-35. 13. Zarifov H. O`zbek sovet folkloristikasi tarixidan //O`zbek sovet folklori masalalari. –T.: Fan, 1970. -B. 218-281. 14. Imomov K. O`zbek xalq prozasi. –T.: Fan, 1981. –103 b. 15. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O`zbek xalq og`zaki poetik ijodi. – T.: O`qituvchi, 1990. –304 b. 16. Imomov K. Latifalar // O`zbek xalq og`zaki poetik ijodi. -T.: ¡qituvchi, 1990. - B.216-222. 17. Imomov K. O`zbek xalq nasri janrlari tasnifi //O`zbek tili va adabiyoti. – Toshkent, 1998. - №1. -B. 45-50. 63

18. Musaqulov.A. O`zbek xalq lirikasi. Fan.T. 1995 19. Mirzayev.T. , O.Safarov. O`zbek xalq og`zaki ijodi xristomafiyasi. T. Aloqachi nashriyoti. 2008 20. B.Sarimsoqov. Badiiylik asoslari va mezonlari. Tosh unversitet. 2012 64

O'xshashlar

Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

Xayriddin Sulton va Ahmad A’zam qissalarida xronotop

“Sujet va uning turlari” modulini o’qitishda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalaridan foydalanish

Rivoyat va uning xalq poetik ijodidagi o`rni

Ijodkorning estetik ideali va individual uslub (Omon Muxtorning prozasi misolida)