Rivoyat va uning xalq poetik ijodidagi o`rni - Adabiyot - Diplom ishlar

Rivoyat va uning xalq poetik ijodidagi o`rni

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

187 KB

Ko'chirib olish

“ Rivoyat va uning xalq poetik ijodidagi o`rni ”

MUNDARIJA KIRISH. ................................................................................................................3 I BOB. Rivoyat janrining o`ziga xos ma`no jihatlari 1.1. Afsona, rivoyatlarning farqli va uziga xos qirralari....................................6 1.2. Rivoyat va afsona janrlarining ijtimoiy-tarixiy voqelikka munosabati........17 II BOB. O`zbek xalq rivoyatlarining tematik tasnifi …………....…… 23 2.1. Etnonimik rivoyatlar.....................................................................................24 2.2. Tarixiy rivoyatlar..........................................................................................41 X ulosa ................................................................................................................57 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati ...................................................................60 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. : Xalq og`zaki ijodi umumxalq madaniyatining tarkibiy qismi bo`lib, xalq va millatning shakllanishi, taraqqiyoti, ma`naviy ehtiyojini qondirishda asrlar bo`yi muhim ahamiyatga ega bo`lib kelgan. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov ta`kidlaganlaridek: «...har qaysi xalq yoki millatning ma`naviyatini uning tarixi, o`ziga xos urf-odat va an`analari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo`lmaydi. Bu borada, tabiiyki, ma`naviy meros, madaniy yodgorliklar eng muhim omillardan biri bo`lib xizmat qiladi» 1 . Ma`lumki, xalq poetik ijodining o`ziga xos janrlarining zamirida ko`hna tariximizning ildizlari yotadi. Ana shu janrlardan biri rivoyatlarni tadqiq etish ham ma`naviy merosimizning o`rganish asosidir. O`zbek xalq og`zaki ijodi janrlaridagi doston, ertak, maqol, topishmoq, latifa va askiya janrlari folklorshunoslikda keng o`rganilgan. Lekin rivoyat janri va uning xalq poetik ijodida tutgan o`rni hayotiy voqealarni, hayotiy uydirmalar vositasida aks ettiruvchi og`zaki ijod janrlaridan biri rivoyat yashovchan janr. Bugungi kunda keng e`tibor berilayotgan milliy qadriyat ken gtushuncha bo`lib, u o`zbek folklorini ham qamrab oladi. Shu nuqtai nazardan qaralsa rivoyat janrining tarixi va badiiyatini tadqiq etish bevosita milliy qadriyatlarni tiklash, tashviq etish masalasi bilan bog`lanishi jihatidan ham dolzarblik kasb etishi shubhasizdir. Muаmmоning o`rgаnilgаnlik dаrаjаsi. O`zbek xalq rivoyatlariga qiziqish XX asrning boshlarida boshlangan edi. Biroq chinakamiga to`plash, nashr etish, ilmiy tadqiq qilishga 30-60-yillarda asos solina boshlandi va hozirga qadar ham davom etmoqda. Mazkur mavzu yuzasidan R. Muqimov, H. Razzoqov, Y.Jo`rayev, B. Sarimsoqov, F.Yo`ldoshev, U.Jumanazarovlarning ilmiy maqolalari mavjud. 1 I.A.Karimov. Yuksak ma'naviyat –yengilmas kuch. T.: Ma'naviyat, 2008, 28-29-betlar. 3

Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-tаdqiqоt ishlаri rеjаlаri bilаn bоg`liqligi. Tаdqiqоt mаvzusi O`zbek adabiyoti kafedrasining ilmiy ishlаr rеjаsigа muvоfiq bo`lib, Qаrshi DU O`zbеk аdаbiyoti kаfеdrаsidа bаjаrilаyotgаn ilmiy tаdqiqоtlаr rеjаsigа kiritilgаn. Bitiruv malakaviy ishining mаqsаd va vazifalari. Ishda rivoyat janrining xalq poetik ijodidagi o`rni va uning afsona va naqllardan farqli jihatlarini tahlil etish maqsad qilib olingan. Bitiruv malakavviy ishning vazifalari shundan iborat: - rivoyat tushunchasining mohiyatini lug`aviy va istilohiy ma`nolarini izohlash; - rivoyat, afsona va naqllarning o`ziga xos ma`no jihatlarini aniqlash; - rivoyat va afsona janrlarining ijtimoiy-tarixiy voqelikka munosabatini tahlil qilish; - tarixiy rivoyatlarning o`ziga xos xususiyatlarini o`rganish; - tarixiy rivoyatlarning janr jihatlarini tadqiq etish. Ishning ilmiy yangiligi . O`zbek folklorshunosligida rivoyat janri yetarlicha tadqiq etilmagan. Shu nuqtai nazardan biz ishda rivoyat janrining xalq poetik ijodida tutgan o`rnini aniqlashga harakat qildik. Bu esa ishimizning o`ziga xos yangiligini tashkil qiladi. Bitiruv malakaviy ishining mеtоdоlоgik аsоsi vа tаdqiq usullаri. Milliy istiqlol mafkurasining shakllanishi, ma`naviyat bobidagi jiddiy o`zgarishlarning yuzaga kelishida o`zbek hajvchilik adabiyotining ham o`ziga xos o`rni bor. Mavzuni tadqiq etishda, belgilangan masalalarni yoritishda mustaqillikning g`oyaviy asoslari, milliy mafkura masalalariga bag`ishlangan dasturiy ahamiyatga molik hujjat va asarlar bitiruv malakaviy ishga metodologik asos bo`lib xizmat qiladi. Shuningdek, o`zbek adabiyotshunoslaridan R. Muqimov, H. Razzoqov, Y.Jo`rayev, B. Sarimsoqov, F.Yo`ldoshev, U.Jumanazarovlarning larning tadqiqotlariga suyanildi. 4

Bitiruv malakaviy ishining nаtijаlаrining ilmiy vа аmаliy аhаmiyati : Bitiruv malakaviy ish mavzuni o`rganish jarayoni orqali badiiy so`z san`atida, xususan folklorshunoslikning muhim o`rni borligi haqida ilmiy – amaliy tushuncha hosil qilindi. Bitiruv malakaviy ishimizni mavzui o`rta umumta`lim maktabida muhim o`rin tutadi. Chunki, o`rta umumta`lim maktablarida badiiy adabiyot tur va janrlari, ularning xususiyatlari haqida nazariy ma`lumotlar o`qitiladi. Bitiruv malakaviy ishida tаhlil оb`yеktigа tоrtilgаn аdаbiy mаtеriаl hаmdа bаyon etilgаn ilmiy-nаzаriy хulоsаlаrdаn, umumlаshtiruvchi fikrlаrdаn o`zbеk rivoyat va naqllari tаriхini yarаtishdа, оliy o`quv yurtlаrining filоlоgiya fаkultеti tаlаbаlаri, o`rtа mахsus tа`lim tizimi hаmdа аkаdеmik litsеylаrning yuqоri kurslаr tаlаbаlаri uchun tаnlоv vа iхtisоslik mаshg`ulоtlаri o`tishdа fоydаlаnish mumkin. SHuningdеk, tаdqiqоt mаtеriаllаri vа ilmiy kuzаtishlаr adib ijоdigа bаg`ishlаngаn risоlа, qo`llаnmа hаmdа mоnоgrаfiyalаr yarаtishdа, аdаbiy pоrtrеtgа qo`shimchаlаr kiritishdа mаnbа bo`lib хizmаt qilаdi. Bitiruv malakaviy ishining оbyеkti vа prеdmеti sifаtidа xalq rivoyatlari va naqllari olindi. Ishning sinоvdаn o`tishi. Bitiruv malakaviy ishi Qarshi dаvlаt univеrsitеti O`zbеk аdаbiyoti kаfеdrаsidа bаjаrildi va kafedra yig`ilishida muhоkаmа etilib, himоyagа tаvsiya qilingаn. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi vа hаjmi. Ish Kirish, ikki asosiy bоb, umumiy хulоsа vа fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro`yхаtidаn ibоrаt. 5

I BOB. Rivoyat janrining o`ziga xos ma`no jihatlari 1.1. Afsona, rivoyatlarning farqli va o`ziga xos qirralari Afsona. O`zbek xalq og`zaki ijodining eng qadimgi janrlaridan biri afsona bo`lib, u ijtimoiy hayot bilan bog`l;iq bo`lgan voqea va hodisalarni xayoliy uydirma asosida hikoya qiladi. Chunki u kishilarning tabiat hodisalari va ijtimoiy voqealarni bilish va tushunishga bo`lgan intilsihlari jarayonida vujudga kelgan. Shuning uchun ham afsonada ijtimoiy hayot, kishilarning dunyoqarashi, urf- odatlari va tarixiy hodisalar haqida ixcham axborot beriladi. Afsona forscha so`z bo`lib, fantastika, sehr-jodu hamda hayotiy uydirmalar asos bo`lgan nasriy hikoyalarni bildiradi. Bu xildagi hikoyalar Mahmud Qoshg`ariyning «Devonu lug`otit turk» asarida saw so`zi orqali ifodalangan bo`lib, hikoya, qissa deb izohlangan. Mahmud Qoshg`ariy hikoya bilan qissani «O`tmish voqealardan xabar beruvchi» deb ta`riflaydi va o`z fikrini rivojlantirib, «hikoyalarda faqat o`tganlar haqida aytilishi shart emas», deb uqtiradi. Haqiqatan ham, o`tgan voqealar haqida hikoya qiluvchi og`zaki hikoya va qissalar xayoliy hamda hayotiy uydirmalarning teng ishtirok etishi o`z`o`zidan ma`lum. Biroq Mahmud Qoshg`ariyning izohlashicha, saw faktik voqea hamda xayolan to`qilgan hodisalardan tashkil topadi. Binobarin, bu izoh shakl va mazmun e`tibori bilan turlicha bo`lgan ikki janrni ifodalaydi. Birinchisi uzoq o`tmish voqealarini faqat hayotiy uydirmalar asosida talqin etuvchi hikoyalar, ikkinchisi – muayyan tarixiy voqealar yoki hodisalarni sehr-jodu, fantastik hikoyalar o`zining shakl va mazmuniga ko`ra rivoyatlarni, ikkinchisi esa, ko`proq, afsonalarni tashkil qiladi. Demak, Aristotel ta`biri bilan aytganda, afsonalar, «haqiqatdan xabar beruvchi yolg`on hikoyalardir». Afsonalarda ertaklardagiga o`xshash an`anaviy boshlanma va tugallamalar uchramaydi. Bu narsa faqat afsona aytish bilan shug`ullanuvchi professional ijodkorning yoq`ligi bilan izohlanadi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, 6

afsona keng ommaviy ijro etiluvchi janr hisoblanadi – uni bilgan shaxs o`zi istagan shaklda aytaveradi. Afsonalar, ko`pincha, biror diniy hodisa yoki obyekt bilan bog`liq holda hikoya qilinadi. Bu narsa afsona voqealariga kishilarni ishontirish maqsadidan kelib chiqqan. Shuning uchun ham ko`pchilik afsonada aks ettirilgan voqealarni haqiqat deb tushunadi. Afsona tekstida an`anaviylik yo`q ekan, syujet tuzilishi ham murakkab emas. Shuning uchun aytuvchining mahorati bilan bog`liq holda syujet doim o`zgarib turadi. Afsona syujetlari mifoligik hodisalar, geografik joylar nomi bilan bog`liq g`aroyib voqealardan tashkil topgan. Xarakterli tomoni shundaki, deyarli barcha afsonalarning syujeti bir yoki ikki epizoddan tashkil topadi. Syujet voqealari esa ko`proq tugundan boshlanadi. Bunday epik tugunlar esa tinglovchilarni kutilmaganda voqealar ichiga olib kiradi. Masalan, «Farhod va Shirin» afsonasining boshlanishi quyidagicha epik tugun bayonidan boshlangan: «Farhod dev Xorazmshohning Shirin ismli qizini sevib qolibdi» va h.k. Afsonalarning tematikasi rang-barangdir. Osmon, yer, suv pirlari (muakkil)ning g`aroyib ishlari, yovuzlik yaratuvchi ruhlar bilan ezgulik yaratuvchi ruhlar o`rtasidagi doimiy to`qnashuvlar, yer yuzida odamning paydo bo`lishim narsa yoki hodisalarga taalluqli belgilarning paydo bo`lish sabablari, tabu(taqiq) bilan bog`liq ajoyib va g`aroyib voqealar afsonalar tematikasini tashkil etadi. Afsonalar voqea va hodisalarni hayrli tabiiy tasvirlashi bilan ertaklarga o`xshab ketadi, biroq syujetning barqaror shaklga ega emasligi va qisqaligi bilan ulardan foydalanib turadi. Demak, afsonlarda barqaror syujet va kompozitsiya yo`q. Bunday xususiyat ularning ommaviy ijro shakli hamda axborot berish vazifasini o`tashi bilan bog`liq. Afsonalar g`oyaviy-tematik yo`nalishlariga ko`ra, shartli ravishda sof mifologik afsonalar, tarixiy voqea va hodisalar haqida to`qilgan afsonalarga bo`linadi. 7

Sof mifologik afsonalar tuzilishiga ko`ra oddiy bayon shaklida bo`lib, ertaklarga xos ayrim belgilarni tashiydi. Bunday xoslik syujetning hayoliy uydirmalar asosiga qurilishi, konflikt yechimida fantastikaning hal qiluvchi rol o`ynashida ko`zga tashlanadi. Bu tipdagi afsonalar ko`proq yer va osmon xudolari suv pirlarining g`ayri tabiiy ishlari hamda fantastik obrazlar yoki dastlabki, odamlarning paydo bo`lishi haqida hikoya qiladi. Darhaqiqat, ko`pgina afsonalardagi epizodlarda otashparastlik diniga aloqador talqinlar ham uchraydi. «kayumars», «Odami Od», «Er Xubbi», «Anbar ona», «Hazrati Xizr» kabi mifologik afsonalar ibtidoiy dunyoqarash, u yoki bu sirli ko`ringan narsani muqaddaslashtirish, unga e`tioqd qo`yish kabi diniy tasavvurlar zamirida paydo bo`lgan. Mifologik obrazlarning dastlabki namunalari tarixiy asarlar, diniy kiotb va yodnomalarda saqlanib qolgan. Beruniy asarlarida saqlanib qolgan shunday afsonalardan biri «Kayumars»dir. Bu afsona odamning paydo bo`lishi haqida yaratilgan mif asosida yuzaga kelgan. Chunki mifologik qahramonlar ibtidoiy davrlarda muqaddas sanalib, xalqning ma`naviy madakoriga aylangan. Ana shu g`oyaviy-badiiy vazifa mazku afsonada asosan unutilib, u oddiy diniy hikoyaga aylanib qolgan. Mifologik afsonalarning ba`zilari Xizr nomi bilan bog`lanadi. Xizr- mifologik obraz sifatida, ba`zan cho`l piri, ba`zan esa hosildorlik homiysi shaklida namoyon bo`ladi. U sehr-jodu kuchiga ega bo`lib, afsonalarda o`lim bilmas, zarb o`tmas, o`tda yonmas qilib tasvirlanadi. Ana shu xususiyatni quyidagi afsonada ham kuzatish mumkin: Jahonni fath etgan Iskandar Xizr va Ilyos bilan birgalikda sirli suv uchun quduqqa boradi. Suv topiladi va undan Iskandar ichib ulgurmaydi. Xiz va Ilyos ichib dunyoni kezib yurishadi va Xizr quruqlikda, Ilyos suvda yo`lovchilarga yordam beradilar. Keltrilgan afsonadan ma`lum bo`ladiki, Xizr qadimgi ajdodlarimiz tasavvurida yaratuvchi, og`ir vaziyatda ko`makdosh, yovuzlikning kushandasi sifatida namoyon bo`ladi. U xalqning yuksak ideallarini, manfaatlarini himoya 8

qiluvchi qahramon tarzida talqin etiladi. Binobarin, u bordan yo`q bo`lib, yo`qdan bor bo`ladi, goh odam, goh jonivor, goh buyum shaklida paydo bo`lib kishilarga ko`mak beradi, yomonlik va qora kuchlarga qarshi chiqib, ezgulikning g`alabasini ta`minlaydi. O`zbek xalq afsonalarining sirasida tarixiy voqea va hodisalar haqidagi afsonalar katta o`rin egallaydi. «Devqal`a», «Shirin qiz», «Kalta minor», «Ilon buzgan» kabilar shular jumlasidandir. Ular insoniyatning beqiyos kuchi va go`zalligini madh etadi. Bu afsonalar ma`lum bir tarixiy joylar, qal`alar haqida yaratilgan bo`lsalar ham, ularning sujeti ko`proq xayoliy epizodlardan tashkil topgan. Tarixiy joylar, qal`alar bilan aloqador afsonalarning ayrimlari esa xalq orasida mashhur bo`lgan afsonalar bilan bog`liq holda yaratilgan. Masalan, Qoraqum sahrosida «Yorbakir», «Shirvon», «Shmaxa», «Xalaf» nomi bilan mashhur bo`lgan qal`alarning xarobalari mavjud bo`lib, ular haqidagi afsonalar «Shohsanam va G`arib», «Devqal`a» afsonasi esa Sharqda mashhur bo`lgan «Farhod va Shirin» afsonasi bilan bog`lanadi. «Devqal`a» afsonasida mifologik tasavvurlarning izlari saqlanganligi uning juda qadim zamonlarda yaratilganligini ko`rsatadi. Biroq u bizga qadar juda ko`p o`zgarishlar bilan yetib kelgan. Shuning uchun ham Devqal`aning qurilish sababi sof sevgi-muhabbat, yaxshilik va yomonlik haqidagi tushunchalar bilan bog`lanib, vafodorlikni tarannum etish afsonaning yetakchi g`oyaviy asosini tashkil etgan. Afsonada aytilishicha, bahaybat Devqal`ani Farhod ismli dev qurgan emish. Farhod Xorazm shohinig Shirin nomli qizini sevib qoladi va unga sovchi qo`yadi. Bu narsa podshohni tahlikaga soladi. Qizini devga berishga qo`rqqan podshoh rad javobini berishdan qo`rqib, jodugar kampirdan yordam so`raydi. Jodugar Farhodga bajarib bo`lmaydigan vazifani –Qoraqum cho`lining o`rtasiga tosh qal`a qurishni topshiradi. Biroq dev uzoq janubdagi tog`lardan yelkasiga tosh ko`tarib kelib, qal`ani quradi. Qal`a bitay deb qolganda podshoh jodugarni maslahatga chaqiradi. Jodugar podshohga o`zi belgilagan kuni 9000 ta yangi 9

tug`ilgan bo`taloq, shuncha toy, buzoq va qo`zi so`yishni maslahat beradi. Qolgan ishni o`zi zimmasiga oladi. Belgilangan paytda jodugar dev qurib tamomlayotgan qal`aga keladi. Shu payt Xorazm tomondan dahshatli hayqiriqlar eshitiladi. Bu bolalari so`yilayotgan minglab hayvonlarning ovozi edi. Farhodning «Bu qanday yig`i?» degan savoliga kampir» «hozirgina malika vafot etdi, Shiringa butun Xorazm motam tutmoqda», -deya javob beradi. Sevgilisining o`limi to`g`risidagi xabardab gangib qolgan dev usiz yashashni istamay, hali joyiga qo`yilmagan toshni osmonga uloqtiradi. Tosh Farhodning boshiga kelib tushadi. Devni sevib qolgan Shirin ham fojia ro`y bergan joyga yetib keladi va sevgisining murdasi tepasida o`ziga pichoq sanchib halok bo`ladi. Ko`ramizki, afsonani tashkil etgan voqea va hodisalar tizmasi haqiqatdan darak berishga qaratilgan. har bir hodisa hamda boshq ahramon talqinida epik ruh hukmron. Bunda fantastik uydirma sujet asosini tashkil etib,voqealar tizmasini o`zaro bog`lash, harakatlantirish, ayni chog`da badiiy bezak vazifasini bajaradi, asar yechimida esa hal qiluvchi rol o`ynab, ta`sirchanlikni oshiradi. Xalq Farhod siymosida yaxshilik, mislsiz kuch-quvvat va ijodiy mehnatning umumlashma obrazini yaratgan. Jodugar esa ibtidoiy yalmog`izning hayotiy varianti, ayni paytda yovuz kuchning xayoliy obrazidir. Demak, afsona mardlik va qahramonlik, kuch-quvvat, vafodorlikning ajoyib ifodasidir. «Shirin qiz» afsonasi kosmogonik mif bilan bog`liq bo`lib, xalq orasida keng tarqalgan. BU afsonada Shirin go`zallik timsoli sifatida talqin etilgan bo`lib, iffatli ayollarga xos axloq namunasi o`z ifodasini topgan. Biroq ana shu ma`naviy go`zallik ibtidoiy dunyoqarash, mif yo`zinida berilgan. U oy haqidagi sodda tushunchani hikoya qiladi. Ayrim afsonalar osmon jismlarining, sayyoralarning shakli shamoyili, holatlarini izohlashga qaratilgan. «Oyda nima uchun dog` bor?» afsonasi buning misoli bo`la oaldi. Aytilishicha, Shirin degan go`zal bir qiz tug`iladi. U balog`atga yetgandan so`ng husnining ta`rifi butun olamga yoyilibdi. O`sha zamonda oy o`zini 10

dunyoda yagona, chiroyli deb sanab, yer yuzida yurar ekan. Hamma go`zallikda tengi yo`q deb oyni maqtar ekan. Shirin balog`atga yetib, go`zalligi kundan-kun orta borgach, odamlar oyni maqtamay, Shirinning husnini tillarda doston qiladilar. Bunga oyning rashki kelibdi: «nahotki men turganda Shirinni maqtashsa. Shirin bilan meni husnimni o`lchab ko`ray-chi, so`ngra mening kim ekanimni bilib qo`ysinlar»,- debdi. Oy Shirinni o`z qoshiga chaqirib: «Sen kim- u, men kim? El og`zida husningning ovozasi olamni bosibdi. Kel, ikkimiz o`zimizni taroziga solib, tortib ko`raylik-chi, kim chiroyli bo`lsa, tarozidan ma`lum bo`ladi», debdi. Shirin xijolat chekib: «Husnda siz ziyodasiz, qo`ying, meni uyaltirmang. Men husn da`vosini qilmayman», debdi. Bunga oyning jahli chiqib: «Sen husn da`vosini qilmasang ham, biroq odamlar nazarida sen mendan chiroyli emishsan. Bir tarozida tortishib sinashmasak bo`lmaydi» debdi va qo`yarda-qo`ymay Shirinni taroziga olib boribdi. Tomoshga xalq yig`ilibdi. Oy mag`rurlanib: «Mana Shirin-u, mana men, ko`rasizlar hozir, husnda kim g`olib ekan?» deb yalpayib tarozining bir pallasiga chiqibdi. Shirin uyalib, noiloj o`ng oyog`ini tarozining bo`sh pallasiga qo`ygani ham yo`q ekan, oy laylak bo`lib osmonga uchib ketibdi. Xijolatda oy qaytib yer yuziga tusholmay, osmonda qolgan ekan. Ko`rinib turibdiki, afsona sujeti va qahramonlar talqinida ertaklarga xos xususiyatlar mavjud bo`lib, fantastik uydirmalar voqealar tizmasini harakatlantiradi, konflikt yechimida hal qiluvchi rol o`ynab, mardlik va go`zallik, kamtarlik va nazokatni tasdiqlaydi. Afsonadan chiqarilgan xulosa konkret fakt misolida tasdiqlanadi. «Nima uchun oyda dog` bor?», «NIma uchun oy osmonda?» degan ibtidoiy savollarga javob beradi. Islom dini bilan bog`liq bo`lgan afsonalar ham ana shu guruhga mansub. Bu xil afsonalar diniy, g`ayri diniy voqea-hodisalar haqida hkoya qiladi. Shuning uchun ham ularda diniy tushunchalarni targ`ib qilish xususiyati va pand-nasihat asosiy o`rinni egallaydi. «Hazrat Ali», «Ko`rqut ota», «Yusuf qissasi» kabilar shunday afsonalardir. 11

«Baroqtom», «Shohsanam va G`arib», «Hazorasp», «Iskandar va Afrosiyob» kabi afsonalar esa tarixiy joy va tarixiy shaxslar nomi bilan bog`langan. Ularda voqelik fantastik yo`nalishda hikoya qilinadi. Bu xildagi afsonalar ko`proq muayyan yo`nalishda hikoya qilinadi. Qabila yoki elat, geografik joy – qal`a, maqbara, qo`rg`on, saroy, minora, daryo, dengiz, shaharlar bilan bog`liq bo`lib, ularning yuzaga kelishi va vayron bo`lsih sabablari, u yoki bu nomning paydo bo`lishi tarixidan xabar beradi. Shu jihatdan «Hazorasp» afsonasi xarakterlidir. Aytishlaricha, bir joyda ming uchar otni tutib olish uchun ularning doim kelib suv ichadigan bulog`iga behush qiladigan dori solib qo`yadilar. Shu hiyla bilan uchib kelgan otlarni tutadilar, qanotlarini qirqadilar va ularni insonga xizmat qilishga majbur qiladilar. Shu-shu joyning nomini Hazorasp (ming ot) deb yuritganlar. Yuqorida keltirilgan afsonalrdagi voqealarni tasdiqlovchi ishonchli asos yo`q, ular uydirmadan iborat. Shuning uchun ham toponimik xaraterdagi afsonalrag doim ishonib bo`lmaydi. Ular afqat muayyan joyning u yoki bu belgisi, detaligina aniqlashi mumkin. Shunga qarmasdan «Baroqtom» va «Hazorasp» afsonalari xalqning osoyishtaligi, erkin va ozod hayot haqidagi orzularini ifoda etgan. Chunki ularda hatto haqiqatga zid bo`lgan axborot ham berilishi mumkin. Bu narsa afsonalarning qadimgi inson dunyoqarashi, sodda, ibtidoiy tushuncha va bilimining real voqealar bilan bog`liq bo`lgan haqiqat elementlarigina saqlangan. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, har bir afsona o`zi tashkil topgan manbadan qanchalik uzoqlashsa, o`sha voqelikni aks ettirish xususiyatini shunchalik xiralashtiradi, oxir-oqibat konkret tarixiylik yo`qolishgacha borib yetadi. Natijada, u faqat estetik vazifani ado etuvchi badiiy asarga aylanib qoladi. Xullas, afsona sof informativ vazifa o`tovchi epik janr bo`lib, u xalqning kelib chiqishi, jamiyat va tabiatdagi voqea-hodisalarni o`rganishda nodir manba sifatida katta ilmiy-amaliy hamiyat kasb etadi. 12

Rivoyat. Hayotiy voqealarni hayotiy uydirmalar vositasida aks ettiruvchi og`zaki ijod janrlaridan biri rivoyatdir. Ular g`oyaviy-tematik jihatdan rang- barangdir. Rivoyatlarda tarixiy voqealar va ayrim shaxslar bilan bog`liq bo`lgan voqealar, kishilar turmushi, geografik joylar – sahro, ko`l, cho`l, dengiz, shahar, qishloq, qal`a, saroy va boshqalarningbarpo bo`lishi hamda vayron qilinishi haqida xabar berishi va uni tasdiqlash vazifasini o`taydi. Rivoyatlarda lutf va nazokat, aql va tadbir, ishq va vafo, yaxshilik va odamiylik kabi ilg`or g`oyalar zulm va zo`rlik, haqsizlik va adolatsizlik singari illatlarga qarshi qo`yiladi. Rivoyatlar tematikasiga ko`ra tarixiy va toponimik rivoyatlarga bo`linadi. TArixiy rivoyatlar biror shaxs faoliyati yoki xalq qahramonlari bilan bog`liq bo`lgan voqelarni aks ettirib, axloq v aodobning ideal normalarini tashviq etadi. To`maris, Shiroq, Alisher Navoiy, Ulug`bek, Ibn Sino, Beruniy, Mashrab, Amir Temur singari tarixiy shaxslar haqida yaratilgan rivoyatlar shular jumlasidandir. Rivoyatlar ikki, uch epizoddan tashkil topgan ixcham sujetga ega bo`lib, qat`iy kompozitsiyaga ega emas. Shuning uchun sujet voqealari, ko`pincha, go`yo tugallanmagandek, davomi bordek seziladi va tinlovchiga katta asardan uzib olingan bir lavha singari tuuladi. Tarixiy rivoyatlarni u yoki bu tarixiy shaxs yoki voqealar guvohi bo`lganlarning, ko`rgan-bilganlarning esdaliklari asosida yuzaga kelgan deyish mumkin. Bu narsa rivoyat janrining o`ziga xos xususiyatini ta`minlaydi. Ba`zi tarixiy rivoyatlarda esa faktik voqealardan asar ham qolmay, faqat shax snomigina saqlanib qolishi mumkin. ba`zan esa tarixiy shaxs sayyor sujetlar qolipida hikoya qilinadi. Shunga qarmay, tarixiy shaxslarning ishtirok etishi, sujetda hayotiy uydirmaning mavjudligiga qarab bunday asarlarni tarixiy rivoyat deymiz. Navoiy bilan bog`liq tarixiy rivoyatlar buning yaqqol misoli bo`la oladi. Navoiy bilan bog`liq bir rivoyatda Husayn Mirzo shipga qarab yoptib, vazirlariga «olib keling» debdi. Shu kuni Alisher Navoiy saroyda yo`q ekan. vazirlar nimani olib kelishni bilmabdilar. Oxiri ular Alisherni topib, bo`lgan 13

fapni aytib beribdilar. Alisher ularga shoh oldiga arra, tesha bilan usta olib kiringlar debdi. Shunda Husayn ustaga qarab: «mana bu toqini tuzat» debdi. Ko`ramizki, bu afsona xalq orasida qadimdan mashhur bo`lgan bir ertakning sujeti asosida yaratilgan. «Erksiz folchi», «Ayoz» nomli ertaklar ham xuddi shu xildagi sujetga asoslangan. Mazkur sujet Alisher Navoiyning donishmandligini, uning tadbirkorligini izohlash uchun xizmat qildirilgan. Demak, qahramonlar tarixiy shaxs, ularning munosabati faktik hodisalarga mos, biroq asar voqealari esa to`qima xaraterdadir. MA`lum bo`ladiki, ertak yoki latifaga mos bo`lgan an`anaviy sujet yoki motivlar tarixiy faktlarga monelik qilmaydi, aksincha, ularni to`ldirib, bo`rttirib, muhim bo`lgan belgilarni yorqin chizich uchun xizmat qiladi. «Oltin uzuk», «Ibn Sino bilan kasal yigit», «Mir Alisher bilan Sulton Husayn», «Navoiy bilan cho`pon yigit» va boshqa rivoyatlarda xalq idealini ifodalovchi tarixiy shaxslarning obrazlari aks etgan bo`lib, ularni rivoyat janri doirasida aks ettirishda ijodkorlar ertak, latifa kabi janrlardagi tayyor sujetlardan foydalanganlar. Demak, real hayotda mavjud bo`lgan xarakterlar, belgi, xususiyatlar ana shu obraz atrofida jamlanib umumlashtirilgan. YAratilgan bu obrazlar esa xalq diliga jo bo`lgan adolatli rahnamoni istash, adolatsiz zolimlarni inkor etish kabi g`oyalarni ifodalashga xizmat qiladi. Tarixiy shaxs va tarixiy voqealar bilan bog`liq rivoyatlar yozib olingan davri e`tibori bilan ikki tipda namoyon bo`ladi. Ular bir-birian shakl va mazmun hamda tarixiy faktni talqin qilish xususiyati bilan farqlanadi. Birinchi tip rivoyatlarga xalq orasida paydo bo`lgan davrdayoz yozib olingan rivoyatlar kiradi. Bunday rivoyatlarda tasvirlangan voqea va hodisalar o`sha davr shart- sharoiti, ruhiga mos keladi. Bu jihatdan tarixiy janglar haqida yoki uning ta`sirida yaratilgan «To`maris», «Shiroq», «Zariadr va Odatida», «Guldursun» kabi rivoyatlar ahamiyatlidir. Bu rivoyatlar keltirilgan faktlarning aniq va to`liqligi bilan ajralib turadi. Xondamirning «Makorimul axloq», Vosifiyning «Badoye ul-vaqoye» asarlarida keltirilgan rivoyatlar ana shu tipdagi rivoyatlar turkumini tashkil qiladi. 14

Ikkinchi tipdagi rivoyatlarga esa, yaratilgandan keyin uzoq zamonlar o`tgach, yopzib olingan rivoyatlar kiradi. Bu rivoyatlarlarda tarixiylik, faktik hodisalar xiralashgan. Ular hayotiy udirmalar bilan qorishib ketgan. Natijada ertak, latifalarga xos tarixiy jihatdan noaniqliklar yuzaga kelga, tarixiy fakt o`z kuchini yo`qotgan. Bu tipdagi rivoyatlar afsonalarga yaqinlashib qolganliklariga qaramay, voqea va hodisalar haqida tushuncha yoki ma`lumot berishi jihatidan ahamiyatlidir. Toponimik rivoyatlar u yoki bu joy nomi yoki biror obyekt bilan bog`langan bo`lib, hikoya qilingan voqealar uzoq o`tgan zamonda sodir bo`lgan. Ularda sujet aksariyat hollarda sxematik tarzda bo`lib, hikoya qilingan voqealar uzoq o`tgan zamonda sodir bo`lgan. Qolaversa, rivoyatlarda izohlangan nomlar har doim ham to`g`ri chiqavermaydi. Bu xildagi rivoyatlarlarni tarixiy, etnografik ishlar va badiiy ocherklarda, sayohatnoma va qadimgi manbalarda uchratish mumkin. Andijon toponimi haqidagi rivoyatlar fikrimizning isbotidir. Qorabug`roxon degan podsho bo`lib, uning o`zi Qashqarda turar ekan. Kunlarning birida u ov qilib yurib, suv bo`yida qo`shiq aytib turgan qizni sevib qolibdi. To`y-tomoshalar bilan unga uylangan kuni urush boshlanib, Qorabug`roxon urushga jo`nab ketibdi. Bu urushda u g`olib chiqibdi. Amo og`ir yaralanibdi, yo`lda ahvoli og`irlashibdi. Shunda xon kun chiqish, ya`ni qaylig`i bor tomonni ko`rsatib: «Anda jon qoldi, meni o`sha yerga ko`minglar», -deb jon beribdi. Vazirlari vasiyatga binoan, ko`rsatgan joyga ko`mibdilar. U yer keyinchalik shaharga aylanib «Anda jon, Andijon» bo`lib ketgan ekan. Rivoyatda Andijon nomining kelib chiqishi to`g`ri izohlangandek bo`ladi. Aslida esa unday emas. «Andu» - qabila nomi, «gon» forscha ko`plik qo`shimchasi bo`lib, andularning jami va yig`ilgan joyi, demakdir. Vaqtlar o`tishi bilan Andijon bo`lib ketgan. Ko`rinib turibdiki, bu xildagi rivoyatlar tom ma`nodagi badiiy asar darajasida bo`lmay, biror joy nomining paydo bo`lishini izohlovchi xabar 15

shaklidadir. Bunga Xorazm, Qarshi singari shahar nomlarining kelib chiqishi haqidagi rivoyatlar ham misol bo`la oladi. Toponimik rivoyatlarda hkoya qilishning o`ziga xos uslubi mavjud. Odatda, uning yakuniy qismida hikoyadan kelib chiqadigan asosiy maqsda ta`kidlanadi va mavjud faktlar izohlanadi. «To`rabekxonim maqbarasi», «Anda jon qoldi», «Odinajon», «Qo`ng`irot» kabi rivoyatlar shular jimlasidandir. Toponimik rivoyatlar ko`proq hayotiy uydirmlaar asosiga qurilgan bo`lib, asosan, joy nomlari haqida axborot berishi bilan muhim g`oyaviy-badiiy qimmatga ega. Umumna olganda, rivoyatlar xalq tarixi, uning estetik qarashlarini o`rganishda zarur bo`lgan og`zaki ijod janri hisoblanadi. 16

1.2. Rivoyat va afsona janrlarining ijtimoiy-tarixiy voqelikka munosabati Xalq prozasi janrlari orasida afsona va rivoyatlar salmoqli o`rin egallaydi. Mazkur janrlar, ularning tematik tasnifi har bir tematik guruhga xos xususiyatlar, umuman, afsonalar, rivoyatlarning o`ziga xos jihatlari va umumiy tomonlari o`zbek folklorshunosligida ma`lum darajada tadqiq qilingan. Shunga qaramay, bizning nazarimizda, afsona va rivoyat janrlarining o`zaro munosabati, ayniqsa, ularning voqelikni aks ettirish prinsiplari, voqelikka munosabatlari jihatidan bir- birlaridan farqlanib turdai. Bunga saba, birinchidan, zikr qilingan har ikkala mustaqil janrning umumiy va xususiy jihatlarining yetrali darajada konkret yoritilmaganligi bo`lsa, ikkinchidan muayyan tematik guruhga mansub faktik materiallarning aniq o`rin berilmaganligidir. Mana shuni hisobga olib, biz quyida dastavval afsona va rivoyat janrlarining ijtimoiy-tarixiy hayotga munosabati, mazkur janrlarning tarixiylik prinsiplari va ulardagi real tarixiy materialning berilishiga va so`ngra esa rivoyatlarning tematik tasnifi masalalari haqida fikr yuritishga harakat qilamiz. Avvalo, afsona janrining atamasi va funksiyasi haqida ikki og`iz so`z. Ma`lumki, «afsona» atamasi fors-tojikcha afsun yolg`on, uydirma so`;zidan olingan bo`lib, janr atamasi sifatida uydirma gapga asoslangan hikoyani eslatadi. Demak, afsona folklor janri sofatida o`tmish haqida xabar beruvchi uydirma xarakteridagi kichik hikoyachalarni eslatadi. Turkiy xalqlarda ham ushbu janrni anglatuvchi maxsus so`z mavjud bo`lib, XI asrning mashhur qomuschisi M.Qoshg`ariy shu haqda xabar bergan. Afsonalarda aks etgan voqelik, garchi fantastik uydirmalar qobig`ida bayon etilsa ham, ularda real tarix izlari ma`lum darajada saqlanib qoladi. mana 17

shuning uchun ham afsonalar xalq tarixini, uning iqtisodiy, siyosiy va madaniy o`tmishlarini, dunyoqarashlarini, urf-odatlarini hamda ruhiy kechinmalarini o`rganishda muhim manba hisoblanadi. Afsonalar asosan informativ (xabar berish) vazifasini bajaradi, binobarin ularda estetik vazifa ikkinchi o`rinda turadi. Rivoyatlarda-chi? Rivoyat – mezoniy shaklga ega bo`lmagan, oddiy muloqat tilida, maxsus badiiy priyomlarsiz bayon etiluvchi kichik hajmli nasriy hikoyalardan iborta. U ham afsonaga o`xshab, asosan, informativ vazifani o`taydi, lekin unda estetik vazifa juda zaif namoyon bo`ladi. U holda rivoyatlar afsonadan nimasi bilan farq qiladi? degan savol tug`ilishi mumkin. Ushbu savolga bir og`iz soz` bilan: rivoyat hayotiy voqealarni badiiy uydirmalar vositasida tasvirlashi bilam afsonalardan farqlanadi, deb javob berish mumkin. Afsonada esa uydirma asosidagi voqea tasvirlansa, rivoyatlarda tarixiy voqealar badiiy uydirmalar orqali bayon etiladi. Demak, rivoyat janrining afsona janridan farqlanuvchi yetakchi belgisi hayotiy voqealarga asoslanishida ko`zga tashlanadi. Mana shuning uchun ham rivoyatda bayon etilayotgan voqelikning realligiga, uning tinglovchi tomonidan real voqelik sifatida qabul qilinishiga alohida e`tibor beriladi. Binobarin, ko`p hollarda rivoyatda bayon etilgan voqelik real hayotiy uydirma bo`lsa ham, biroq u real ahyotiy voqea sifatida qabul qilinadi. Rivoyatlarda hamma vaqt juda uzoq va yaqin o`tmishda bo`lib o`tgan voqealar, ularning ko`pgina axborotchilar orqali yetib kelgan sadolari bayon etiladi. Shuning uchun ham rivoyat aytilishida voqealarning haqiqatligi, ko`pincha, ilgariroq o`tgan keksalarning xabariga ishora qilinishi orqali tasdiqlanadiki, bu ham mazkur janrning o`ziga xos belgilaridan biri sanaladi. Rivoyatlar ning o`ziga xos xususiyatlaridan yana biri – ularda hamma vaqt kichik, ammo tugal voqealar tasvirlanishi, ya`ni rivoyat obyekti bo`lgan voqealar davomiylikka ega emasligidir. Bu xususiyat bilan rivoyat afsonaga yaqin turadi. Rivoyat hech qachon tasvirlangan voqelikning shohidlari tomonidan aytilmaydi. Chunki unda o`tmishda bo`lib o`tgan voqealar haqida shohidlardan 18

emas, xabarchilar tomonidan dark beriladi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, har qanday voqea faqat shohidi yo`qolgandan keyingina rivoyat obyektiga aylanishi mumkin. Rivoyat bir planli sujetga ega bo`lib, unda tasvirlanadigan voqea juda sodda, ketma-ketlik bilan bayon etiladi. Rivoyat og`zaki prozaning mustaqil janri sifatida uzoq taraqqiyot yo`lini bosib o`tgan. Biroq undagi sujetlarning har biri betakror va tor mahalliy doira bilan chegaralandi. Shunga qaramay, unda asrlar mobaynida shakllangan stilistik klishe elementlari ham ko`zga tashlanadiki, ular mazkur an`anaviy shakliy komponentlarni tashkil etadi. Afsona kabi rivoyat ham professional aytuvchilar tomonidan emas, keng ommaviy aytiladi. Biroq aytuvchilar yosh jihatidan olib qaralsa, ko`pchilik rivoyatlar faqat keksa ksihilar, ya`ni hayotda ko`p narsalarni ko`rgan, eshitgan va bilgan shaxslar tomonidan aytilganligini ko`rish mumkin. Bu qonuniy hol. Chunki rivoyat ham aytuvchining xotirasi, uning hayotiy tajribasi bilan bog`liq holda yashaydi. Biroq ayrim folklorshunoslar rivoyat professional aytuvchilar tomonidan aytilgan va ular roviy deb yuritilgan, deb ko`rsatadilar. Arab tilidan olinga roviy so`zi, umuman, o`zgalarga turli-tuman voqealar haqisa xabar beruvchi, hikoya qilib beruvchi kishi ma`nosini ifodalaydi. Chunki, roviylar turli-tuman janrlarga mansub asarlarni ham aytaverishgan. Mana shundan kelib chiqib aytish mumkinki, faqat rivoyat aytish bilan shug`ullangan roviylar o`zbeklar orasida uchramaydi. Balki bunday professional aytuvchilar o`tmishda bo`lgandir, ammo ular keyinchalik turli-tuman janrlardagi asarlarni ham aytishavergan. Demak, professional aytuvhcilarga ega bo`lmaslik, keng ommaviy ijro xarateriga ega bo`lish xususiyati har ikkala- afsona va rivoyat janrlarining muhim xususiyati hisoblanadi. Ko`rinadiki, o`zlarining tashqi shakliy, tarkibiy, ijro, struktura va vazifa xossalari bilan afsonalar rivoyatlarga juda yaqin turadi. Mana shuhning uchun ham ayrim ilmiy ishlarda, hatto xalq prozasi namunalari jamlangan to`plamlarda 19

afsonani rivoyatdan farqlashda chalkashliklarga yo`l qo`yishadi. Chunki bi ikki janr o`rtasida juda ko`p mushtaraklik mavjud. Aslida, rivoyat ham afsonaga o`xshab rivoyatda ham voqelik keng tarixiy miqyosda, butun muayyan jamiyat miqyosida aks etmaydi. O`zbek xaql prozasining tadqiqotchisi K.Imomovning rivoyatga bergan ta`rifidan shu narsa ma`lum bo`ladiki, rivoyat afsonadan hayotiy voqealarni uydirmalar vositasida aks ettirishi bilan farqlanadi. U shunday yozadi: «Rivoyat hayotiy voqealarni badiiy uydirmalar vositasida hikoya qiluvchi folklorning realistik xarakteriga mos bo`lgan alohida turidir». Ushbu ta`rifga ayrim tuzatishlar kiritgan holda qabul qilish mukin. Bu tuzatishlar esa, birinchidan, voqelik hayotiy uydirmalar vositasida aks etiriladi. Ikkinchidan, rivoyatda aks etgan voqelik qay darajada hayotiy bo`lmasin, baribir, tasvirda realistik xarater emas, romantik xarakter yetakchilik qiladi. Yuqorida biz afsona va rivoyatlarning bir-biridan farqli jihatlari haqida turli tadqiqotchilarning bildirgan fikrlari bilan tanishib chiqdik. Biz ham ularning ayrim fikrlariga bilan tanishib chiqqan holda quyida shu masala borasida o`zimizning fikr-mulohazalarimizni bildirmoqchimiz. Hamma biladiki, adabiy janrlar hayotiy kamroq va poetik sistema yaxlitligi nuqati nazaridan tasnif etib kelinadi. Folklor janrlarini tasnif etishda ana shu ikki predmetga qo`shimcha holda qo`llanilishi o`rni, ijro shakli va musiqaga munosabati ham hisobga olinishi lozim. Biz ham bu qarashni ma`qullaymiz. va afsona bilan rivoyatlarning o`zaro o`xshash hamda farqli jihatlarini belgilashda ana shu nuqtai nazardan turib ish ko`ramiz. hayotiy qamrov jihatidan qaralsa, agsona va rivoyatlarni bir-biridan farqlash qiyin. Chunki ularning har ikkalasida ham o`tmishda bo`lib o`tgan epizodik voqealar, u yoki bu joylarning nomlarini izohlovchi yoki ulkan shaxslar hayotidan muayyan voqealar sof axborot tarzida aks ettiriladi. Bundan atshqari, mazkur ikki janrda ham kichik, loaqal bir epizodik voqeagina aks etadi, xolos. 20

Poetik nuqtai nazardan yondashilsa, har ikkala janrning asosiy bazifasi asosan xabar berish bo`lganligidan ularni o`zaro farqlab turuvchi poetik vositaning o`zi yoq`. Binobarin, afsona va rivoyat aytuvchi professional ijodkor ham, ijrochi ham yo`q. Bu ikki janrning ijodkori ham, ijrochisi ham yaxshigina xotira quvvatiga ega bo`lgan shaxslar deyish mumkin. Albatta, bu gapning o`zi nisbiy. Aniqroq qilib aytganda, afsona v arivoyatlar avloddan-avlodga o`tib keladi. O`tib kelayotgan ana shu materialni o`z qiziqishi doirasi bilan xotirada saqlab qolish, uni boshqalarga, keyingi avlodlarga yetkazishda ulkan hayotiy tajribaga ega bo`lgan kishilarning roli katta. Sjunda ham ushbu janrlarning professional ijrochisi yo`q. Demak, afsona va rivoyat janrlari poetik tizimining yaxlitligi jihatidan farqlanmaydi. Janrning maishiy qo`llanishi jihatidan qaralsa, afsona va rivoyatlar oddiy suhbatlarda biror joy yoki narsa, voqea yoki hodisalarni izohlash lozim bo`lganda, ayrim hollarda o`tmishdagi ayrim shaxslarning xatti-harakatlari, qahramonliklari yoxud hayrtaomuz ishlarini boshqalarga ibrat qilib ko`rsatsh ehtiyoji tug`ilgandagina oddiy, og`zaki bayon qilinadi. Mazkur janrlar maxsus aytiladigan biron-bir marosim yoki tadbir yo`q. Demak, mazkur janrlarning aytilishi o`rni, ya`ni maishiy qo`llanish doirasi juda ham keng va ular bu masalada bir-birlaridan farqlanmaydilar. Musiqaga munosabat masalasida ham afsona va rivoyatlar o`zaro farqlanmaydi, chunki ularning ikkisi ham kuyga solinmay, oddiy so`zlashuv tilida bayon etiladi. Afsona va rivoyatlar bir-birlariga ham shakl, ham mazmun jihatidan juda yaqin. Biroq ular mustaqil janr sifatida bir-birlaridan farqlanadilar. Bu farqlar bizning nazarimizda, quyidagilardan iborat: 1. Afsona asosida voqelik faqat xayoliy uydirmalar orqali fantastika bilan yo`g`rilgan holda, kuchli mubolag`alashtirilib tasvirlanadi. Rivoyatda esa voqelik hayotiy uydirmalar orqali fantaziyasiz tasvirlanadi. Demak, mazkur janrlarni o`zaro farqlash ehtiyoji nisbatiga ahamiyat berish lozim. 21

2. Ma`lumki, bayon etilgan voqelik yo xotira, yo butunlay to`qima sifatida aytilishi mumkin. Ana shu voqelik tinglovchi tomonidan xotira, ya`ni memorta yoki yarim memorta sifatida qabul qilinsa, bu janr o`z-o`zidan rivoyatni tahskil etadi. gar voqelik o`zining tarixiy asoslaridan uzilsa, bunday material sof fabulatni tahskil etadi. Bu esa afsonani tahskil qialdi. 3. Bu o`rinda shuni ham aytib o`tish muhimki, ushbu janrlar o`ratsidagi aloqada afsonlara mudom rivoyatlar hisobiga boyib boradi. Shuning uchun ham N. Hotamov va B. Sarimqsoqovlar afsonlara, ko`pincha rivoyatlar asosida yuzaga keladi, deganlarida haqli edilar. Bunda rivoyatdag konkret tarixiy elementlar yo`qolib, ularning o`rnini xayoliy uydirmalar egallab borish jarayoni kechadi. Boshqacha aytganda, afsona va rivoyat o`ratsidagi munosabatda memoratning fabulatga aylanish jarayoni yetakchi rol o`ynaydi. Chunki, mavjud tarix unutilishiga mahkum, ammo asosi yo`q uydirmalarning real tarixga aylanishi mumkin emas. Binobarin, rivoyat afsonaga aylansa ham, biroq afsona rivoyatga aylanmaydi . Afsona va rivoyat janrlarining o`zaro munosabatlariga doir fikrlar, mulohazalarimiz va bu boradagi kuzatishlarimizdan quyidagi xulosalar chiqarish mumkin: 1. O`zbek afsona va rivoyatlari uzoq tarixiy taraqqiyot bosqichlarini bosib o`tgan mustaqil janrlardan bo`lib, ularning tuzilishi, ijtimoiy-estetik vazifalari oz`aro yaqinlik kasb etsalar ham, ammo tasvir prinsiplari,voqelikkka munosabatlari, obrazlar tizimi hamda tasviriy vositalari jihatidan farqlanib turadilar. 2. Tarixiylik nuqtai nazaridan afsona ham, rivoyat ham o`zaro yaqinlik kasb etishi shubhasiz. Bu narsa, ayniqsa, tarixiy afsona va rivoyatlarda yaqqolroq ko`zga tashlanadi. Aslida tarixiylik jihatidan bir xil darajada turuvchi bu ikki mustaqil janrning asosiy farqi afsona sujetining xayoliy uydirmalarga, rivoyat sujetining esa hayotiy uydirmalarga asoslanganligida namoyon bo`ladi. 3. Afsona va rivoyatlarda sof tarix aks etamydi, balki real tarixiy voqealarning aks-sadolari, ularning g`oaysi, tarixiy shaxslar, obrazlar, joy va 22

voqealarning nomlari orqali o`z ifodasini topadi. Umuman, o`zbek nasrining mazkur janrlari kelgusida to`planishi va ilmiy-ma`rifiy jihatdan jiddiy o`rganilishi lozim. II BOB. O`zbek xalq rivoyatlarining tematik tasnifi Ma`lumki, u yoki bu janrni tadqiq etish bilan bog`liq masalalardan biri – uning tasnifi masalasidir. Chunki, muayyan narsa yoki hodisani jiddiy tadqiq etish eng avvalo ana shu narsa yoki hodisani turli nuqtai nazardan tasnif etishdan boshlanadi.Albatta, bunday tasniflar o`sha narsa yoki hodisaning ma`lum darajada tadqiq etish natijasi bo`lsa ham, biroq amalga oshirilgan har qanday tasnif o`z navbatida ularning tub mohiyatini, tabiatini. tarixiy rivojini yanada chuqurroq, yanada kengroq ochishga imkon beradi. Shu nuqtai nazardan o`zbek folklorshunosligida rivoyatlarning tasnif etilishiga nazar solsak, mavjud ilmiy adabiyotlarda ular etmatik jihatdan ikki turkumga – muayyan voqea va tarixiy shaxslar bilan bog`liq, shuningdek, toponimik rivoyatlarga bo`linib o`rganilganligiga guvoh bo`lamiz. O`zbek xalq rivoyatlarining tematik ko`lami bu ikki turkumni tasdiqlaydi. Biroq, mavjud faktik materiallarga qaralsa, o`zbek xalq rivoyatlari tarkibida yana bir turkum asarlar mavjudligini ko`rsatadi. Bunda asosan, biror qabila, urug` yoki xalq nomining kelib chiqishi haqida xabar beruvchi rivoyatlardan iborat. Shu sababli biz bu turkumni shartli ravishda etnonimik rivoyatlar deb atashni lozim ko`rdik. Shunday qilib, o`zbek xalq rivoyatlari asosan uchta-etnonimik, tarixiy, topinimik kabi turlarga bo`linadi. Bu turkumlarga mansub materiallar yo voqealarning real hayotiy zminlarga egaligi, joy yoki etnik atamalarning real voqelikda mavjudligi jihatidan bir xil darajada tarixiylik kasb etsalar ham, biroqw ularda bayon etilgan voqealarda tarixiylik nisbatining turlichaligi, rivoyatda bayon etilgan xabarning qay darajada badiiy dalillanishi jihatidan bir- birlaridan keskin farqlanib turadilar. Shu bois masalaning bu tomonini quyida 23

faqatgina etnonimik va tarixiy rivoyatlarga mansub faktik namunalar tahlilida imkon qadar hisobga olib borish bizning maqsadimiz hisoblanadi. 2.1. Etnonimik rivoyatlar O`zbeklar murakkab etnik tarkibga ega bo`lgan qadimiy xalqlardan biridi. Chunki u o`z tarkibiga juda ko`p urug` va qavmlarni qamrab olgan. O`zbek etnosi tarkibiga kirgan har bir urug` va qavmlarning esa o`z nomi hamda shu nom bilan bog`liq epik tarixi ham mavjuddir. Ana shu urug` va qavmlarning paydo bo`lishi hamda nomlanish tarixini epik hikoya qiluvhci kichik hajmli prozaik asarlar etnonimik rivoyatlar deb nomlanadi. Ma`lum bo`ladiki, etnonimik rivoyatlar u yoki bu xalq, urug`, qavm, jamoa ba qabila kabi etnik qatlamlarning paydo bo`lishi haqidagi yarim tarixiy hikoyatlardan tashkil topadi. O`zbek etnonimik rivoyatlari folklorshunosligimizda to`la to`planib nashr etilmagan, maxsus tadqiq qilinmagan. Hatto bu sohaga oid birorta maqola ham hali-hanuzgacha matbuotda e`lon qilinmagan. Shu sabali biz etnonimik rivoyatlar haqidagi dastlabki fikr-mulohazalarni aytishni lozim topdik. Avvalo, etnonimik rivoyatlar, umuman, u yoki bu xalqning etnik qatlammiga mansub yozma va xalq og`zaki ijodi materiallarining o`rganishi darajasiga nazar solsak, ularda bir qator ixtisoschi olimlar tomonidan yozilgan hamda turli yillarda jamoa bo`lib yaratilgan darslik-qo`llanmalardagi, shuningdek, ayrim to`plamlar va lug`atlardagi etnonimik rivoyatlarga oid maqolalar, iozh va qaydlar berilganligining guvohi bo`lamiz. Bunday tipdagi ishlarda u yoki bu xalqning kelib chiqishi tarixi, ma`lum bir etnonimning etimologiya va etnik tarkibidagi ayrim qatlamlarning nomlanishi, o`rni va makoni, xullas etnonimik xaraterdagi materiallar haqida e`tiborga molik mulohazalar bildirilgan. O`rta Osiyo xalqlari orasidagi mavjud tarixiy, etnografik, etnotoponimik va onomastik adabiyotlar, shuningdek, xalq og`zaki ijodi va klassik adabiyot 24

sahifalaridagi juda ko`pchilik nodir ma`lumotlarning tasdiqlashicha, etnonimik rivoyatlar bizgacha quyidagi uch yo`l bilan yetib kelgan: 1. Ayrim etnotoponimik, etnografik va tarixiy asarlar orqali. 2. U yoki bu ijodkorlar, ayrim ixtisoschi olimlarning asarlari hamda lug;atlaria berilgan izoh va qaydlar. 3. Og`zaki tarzda yashab kelgan xalq ijodi asarlari orqali. Turli davrlarda yozilgan tarixiy manbalarda turkiy, mo`g`ul va boshqa xalqlarga mansub ko`pgina qavm, urug`, jamoa va qabilalarning paydo bo`lishi tarixi haqidagi rivoyatlar va ayrim izohlar berilgan. Masalan, turli yillarda nashr qilingan uch tomlik Mahmud Qoshg`ariyning «Devonu lug`otit-turk» (Toshkent, 1960-1963), muallifi noma`lum «tavirixi guzida- Nusratnoma» (Toshkent, 1967), Abdurahmon Talening «Abulfayzxon tarixi» (Toshkent, 1959), Abil Fazl Bayhaqiyning «Tarixi Mas`udiy» (Tosjkent, 1962), Abulg`ozi Bahodirxonning «Shajarai tarokima» (1958), Mirza Abduazim Salimiyning «Tarixi salotini mang`itiyya» (1962), Mir Muhammad Amin Buxoriying «Ubaydullanoma» (Toshkent, 1957), Muhammad Solihning «Shayboniynoma» (Toshkent, 1961), Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma», shuningdek, Rashididdinning tarixiy asarlari mana shunday manbalardan sanaladi. Shunisi diqqatga sazovorki, ularning ayrimlarida u yoki bu xalq, qabila , jamoa, qavm va urug`larning paydo bo`lish tarixi afsonaviy O`g`izxon hamda Chingizxonning harbiy yurishlari bilan bog`liq holda izohlanadi. Masalan, Qipchoq etnonimining vujudga kelishi tarixi «Nusratnoma»da shunday izohlanadi: «Itbaroqxon bilan bo`lgan jangda O`g`uzxon mag`lubiyatga uchraydi. Ana shu harbiy harakatlar paytida bir ayol daraxt kavagida tug`ilgan, deb nom berishadi. Bola ulg`aygach, O`g`uzxonning eng yaqin kishisi bo`lib qoladi va uning lashkarlarida eng mas`ul kishisi bo`lib qoladi va uning lashkarlarida eng mas`ul mansablardan birini egallaydi. Ana shu Qipchoq ismli shaxsdan tarqalgan avlodlar qipchoq urug`ini tashkil etadi» (Nusratnoma, 79- bet). 25

Ko`rinib turibdiki, mazkur manbada O`rta asrlar tarixnavisligi an`anlariga sodiq qolingan holda tarixan real mavjud bo`lgan qipcchoq urug`i tarixi rivoyaviy bir tarzda izohlangan. O`rta Osiyo xalqlarining XVI asrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotini o`rganishda katta o`rin tutgan va faktik materiallarga boyligi, tarixiy asarlaridan tamoman ajralib turadigan Hofiz Tanish BUxoriyning «Abdullanoma» nomli asarida ham qipchoq urug`ining paydo bo`lishi haqidagi mazkur rivoyatning epik sujeti to`la saqlangan. Unda atroflicha va real tarixiy voqealar bilan bog`langan holda izohlangan. Bu rivoyatning manbadagi to`la matni quyidagicha: «O`g`izxon Itbaroq jangda shikast yeb ikki daryo oralig`ida qolib, unda makon qilganda o`sha jangda eri sher shamshirining changaliga tushgan bir hmilador xotin zamoning ajib vaziyati tufayli homiladorlikdan bo`shash uchun chirigan katta bir daraxtning kavagiga kirib o`g`il tug`di. Bu hol kayfiyati O»g`izxonning sharafli qulog`iga yetgach, marhamat va karam yuzasidan amr qildiki: «Bu bolaning otasi yo`qlighi uchun , menga farzand bo`lsin va mening tarbiyamdan bahramand bo`lsin». O`g`izxon uning ismini Qipchoq qo`ydi va uni farzand o`rnida tutdi. mazkur ism «qabaq» so`zidan olingan bo`lib, turkchda kavakli daraxtni shunday deb ataydilar. Oradan o`n yetti yil o`tgach, O`g`izxon Itbaroq qavmini yengdi va Eron-zaminni osmonidagi yulduzlar kabi kamolga yetgan mahramlari bezagi bilan to`ldirdi. Dunyo mamlakatlarini taqdir yordami bilan bo`ysundirdi va jahonni tig` va nayza zarbi bilan o`ziga qaratdi. Bir qancha vaqt o`tgacch, o`z yurtiga va qarorgohiga qaytgan ediki, yana xabar keldiki, Itbaroqlar unga qarshi yana isyon boshlabdilar va dushmanchilik shamshirini tug`yon suvi bilan sug`oribdilar. O`g`izxon ularning zararli harakatarining oldini olish va yomonlik niyatlarini daf etish uchun yo`lini to`sdi. O`sha zamondan beri u qavmning yaylov va qishloqlari o`sha manzillardir va hamma qipchoqlar o`sha zotning qatralari va o`sha otashning uchqunlaridir». Juda ko`p O`rta asrlarga oid tarixiy manbalarda muayyan urug` yoki qabilaning paydo bo`lishi alohida epik shaxslar hayoti va faoliyati bilan bog`liq 26

holda izohlanadi. yuqorida nomlari qayd etilgan tarixiy manbalarda, xususan, «Nusratnoma»da ham , Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma»sida ham ana shu an`anaga yo`la rioya qilingan. Bu o`rinda birgina qangli urug`ining paydo bo`lish tarixi haqidagi rivoyatlarni keltirish bilan cheklanamiz. «Nusratnoma»da hikoya qilinishicha, O`g`uzxonning janglari paytida qo`lga kiritilgan o`ljalarni ortuvchi kishilar qangli deb yuritilgan. Ulardan tarqalgan kishilar esa qangli urug`ini tahskil etgan. Chunki qangli turkcha arava demakdir. Qangli urug`ining paydo bo`lishi tarixi haqidagi rivoyatning nisbatan to`laroq varianti «Abdullanoma»da ham berilgan. Unda izohlanishicha, O`g`uz va uning amakivachchalari o`rtasida nizo ko`payib tig` va o`q tili bilan so`zlashib yurgan vaqtlarida ularning mulkini, xirojini, taxtu tojuni talon-taroj qildi va had-hisobsiz qimmatbaho toshlari, turli mato va kiyimlari qanglilar qo`liga tushdi. Bu narsalarni o`sha tomondan olib kelish mushkul va qiyin ko`rindi. Shu vaqtda bu jamoa nazar va fikrning yukning hammasini aravalarga ortardilar. Va mushkul ishlari tufayli «qang`li» laqabini olganliklari aravaning nomi bo`lgan. Qanglilarning barchasi o`sha nomning qatralari va o`sha daryoning tomchilaridir. Sulton Jamoliddinning onasi Turkan xotin ham shu qabiladan bo`lib, shu pilikning sho`lasidir». Ma`lumki, qorluqlar O`rta Osiyoida va Turkistonda keng tarqalgan eng qadimiy urug`lardan biri. Shuning uchun ham qorluq shevasi hozirgi o`zbek tili tarkibidagi yetakchi dialektlardan birini tashkil qiladi. Yuqorida nomlari qayd qilingan manbalarda juda ko`p urug`lar va qavmlar qatori qorluqlarning vujudga kelish tarixini hikoya qiluvchi rivoyatlar ham berilgna. masalan, «Nusratnoma»da aytil;ishicha, O`g`uzxon Gurjistonga qilgan yurishidan o`z yurtiga qaytayotgan paytida qalin qor tushadi. Uning butun qo`shini og`ir ahvolda qoladi. Ko`pchilik sovuqdan halok bo`ladi. Bir qism qo`shini esa ortda qolib ketadi. O`g`uzxon ana shu joyni qorluq deb ataydi. Mana shundan keyin ana shu joyda odamlar va ulardan tarqalgan avlodlar qorluqlar deb atala boshlaydi. 27

«Abdullanoma»da ham qorluqlar tarixi, qorluq atamasining etimologiyasi va shu urug`ga mansub etnik aholining yashash joylari –geografik nomlari o`;ziga xos kichik hajmli mukammal variantdagi rivoyat bilan izohlanadi. Unda aytilishicha, «Qachonki, O`g`izxon G`ur va gurjistondan o`zinig asl yurtiga qaytar ekan, bir baland toqqa yetdiki, osmon balandlikda uning kamarbasta edi va yer atrofi havo etagi qor bilan to`lgan tog`day mushk va kofir bilan to`lgan edi. Sovuqning shiddat va savlatidan bir firqa muborak uzangisiga mulozim bo`lishdan ortda qoldi. Mavjud yasoq va qoida kishini undan ortda qolishga yo`l qo`yadigan ema sedi. O`g`izxon o`sha harakat ulardan sodir bo`lganini bildi va tanbeh va tobelik yuzasidan u xalqqa qorliq deb laqab berdi. ya`ni qorliq qor egasi demakdir. Ular o`sha joyda turib qoladilar va ularning yurtlaridan ba`zilari Sova viloyatining atroflaridir». Etnonimik rivoyatlar turli xalq va urug`larning paydo bo`lishi haiqda real tarixiy asosga ega bo`lmasa ham, biroq u yoki bu xalqlarning etnik tarkibini tashkil etuvhci, urug`, qavm, jamoa va shu kabilar haqida ma`lum darajada tasavvur tug`dirishga imkon berishlari bilan alohida ahamiyatga ega. Ammo shuni ham aytish lozimki, bu xildagi rivoyatlarning qanchalik darajada haqiqatga yaqinligini tasdiqlovchi yoki ularni inkor etuvchi tarixiy faktlar ko`p emas. Shuning uchun ham biz ularning tarixini tadqiq etishdan ojizmiz. Biz uchun eng muhimi – u yoki bu etnik atamlaarning vujudga kelsihini izohlovhci rivoyatlarning mavjudligi va ularda xalq etimologiyasining ma`lum darajada saqlanib qolganligi. Binobarin, yuqoridagi nomlari sanalgan tarixiy asarlarda berilgan qariiyb 100 g yaqin xalq, urug`, qavm, jamoa va qabilalar nomlari bilan bog`liq rivoyatlar u yoki bu xalqning etnik tarkibini o`rganishda asosiy manba sifatida xizmat qila oladi. Agra «Nusratnoma» sahifalariga nazar tashlansa, asosan, turkiy va mo`g`ul xalqlari orasida keng tarqalgan qangli, qipchoq, qarluq, qalach, jaboyir, oyrot, nirun, urut, nukuz, barlos, nayman, bayovut, duklat kabi urug`, qavm, jamoa va shu qabilalarning kelib chiqishi tarixi hamda shu etnik 28

qatlamlar nomlari bilan bog`liq juda ko`plab variantlardagi rivoyatlarga duch kelamiz. Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma» asarida berilgan etnonimik rivoyatlar haqida ham shunday fikrni aytish mumkin. Lekin har ikkala manba sahifalarida afsonaviy O`g`zuxonning avlod-ajdodlari va ulardan tarqalgan urug`, qavm hamda jamoalar bilan bog`liq rivoyatlar juda ko`pchilikni tashkil etadi. Shunisi diqqatga sazovorki, «Nusratnoma»da berilgan u yoki bu xalq, urug, qavm va jamoalarning kelib chiqishi tarixi haqidagi rivoyatlar mazmuni Hofiz Buxoriyning «Abdullanoma»sida to`la saqlangan bo`lsa-da, ularning ko`pchiligi real tarixiy voqealar bilan bog`liq geografik va etnografik detallar asosida bayon qilinadi. Masalan, uyg`ur, qangliq, qipchoq, qorluq, xalaj, qo`ng`irot, uryovut, kalankit, xushin, qayqin, manqut, kikiyon, budot, kabi 50 ga ayqin xalq, urug`, qavm va jamoalarning kelib chiqishini izohlovchi mukammal variantlardagi rivoyatlar fikrimizga yorqin dalil bo`la oladi. «Nusratnoma»da qalach-xalaj urug`ining kelib chiqish tarixini rivoyat asosida quyidagicha bayon qilinadi: O`g`izxon Xurosonga qilgan yurishidan keyin Isfihondan qaytayotgan paytida emizikli bolasi bor ayolga duch kelibdi. Onasining suti yo`q bo`lib, chaqaloq ochidan chinqirib yig`lar ekan. O`g`izxon go`dakni o`z tarbiyasiga olib, uni yaxshi jangchi qilib tarbiyalaydi. Ammo ayol bunga ko`nmaydi. G`azabga kelgan O`g`izxon «Qol och!» deb qichqirib o`z yo`lida davom etadi. Ana shu chaqaloqdan tarqalgan avlodlar qalach urug`ini tashkil etadi. Diqqat qilinsa, boshqa ko`p hollarda bo`lgani singari mazkur epik atama izohida ham xalq etimologiyasi yotibdi. Chuki unda etnik atamaning soz` tomoni, ayniqsa, uning tovush tarkibi Qalach o`zbek tilidagi qol och soz`alrining yig`indisidek tuyuladi. Mana shu qalach urug`inig tashkil topishi voqeasidir. Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma»sida ham xuddi shu holni ko`ramiz. Unda hikoya qilinishicha, O`g`izxon Isfahonni olib qaytayotganida, bir homilador xotin tuqqan edi. Tangrining saxiyligi unga o`z nasibasidan bahra 29

olishda ochiqqo`llik ko`rsatganda, onasining ko`krakda nam qolmagan edi. Zahmat kechasining uzunligidan shakar qamishdonda asar qolmagan edi. Bola ochlikdan quruq lab va nam ko`zlari bilan yig`lardiki, ochlik intizorligida ko`zini ochib har tomonga qarab jovdirardi. Shu holatda o`sha ayol erining ko`zi tustovuqni tutib olgan shag`alga tushdi va kaltak otib, uning qo`l va og`zidan o`sh luqmani toptib oldi. Tustovuqni xuddi shag`al yuragidek qilib qovurib berdi. Ona va bola o`sha taomdin bahra va hayot darsidan sabag` oldilar. Farmonning dahshatidan va yasoqning qattiqliggidan kishining to`xtashga majoli yoq` edi. Bir necha kundin so`ng bu bechora lashkarga yetib oldi. O`g`uzxon uning hol- ahvoliga tushungach, unga qol och dedi. xalajlarning hammasi shu yorug`siz urug`dan va is bosgan kulbadandir». Tekshirishlardan ma`lum bo`lishicha, qalach nomi bilan yuritiuladigan xalqning tarixiy o`tmishi to`g`risida materiallar yo`q hisobi. Shu boisdan mazkur etnonimning etimologiyasi haqida bir,umcha har xil munozarali fikrlar mavjud. Masalan, ayrim diniy ma`lumotlarda xalajlar asli kelib chiqishlariga ko`ra turkiy xalq, xalaj esa qadimgi turkiy nomdir, deya qayd qilinadi. XI asrning mashhur lingvist olimi M.Qoshg`ariy o`zining «Devonu lug`otit turk» asarida turkiy o`g`uz urug`larining soni va geografik o`rni to`g`risida qimmatli ma`lumotlar berish bilan birga xalajlar va ularning bo`linishlarini ajratib ko`rsatadi. xalaj terminining etimologiyasi haiqda o`z asarida nega turkmanlar deb atashgan degan masalani tuhsuntirib, quyidagilarni yozadi: Iskandarning istilochilik yurishlari davrida turk xoqoni va turklar ular bilan urushib, asta-sekin sharq tomonga qarab chekindilar. Shunda turk xoqonligiga qaraydigan kishilar ham ularning ketidan ergashadilar. Biroq ot-ulovi bo`lmaganligidan yigirma ikki kishi o`z oilasi bilan qoladi. Bularga yana ikki oila kelib qo`shiladi. 24 oila maslahat qilishadi. Nihoyat ulardan bir gruppasi Iskandar armiyasi bilan ketishga ahd qiladi. Ikki oila esa qoladi. Iskandar oilasi bilan ketishga qaror qilganlar qolgan bu ikki oilaga qol och deb aytadilar. Shundan keyin Iskandar kelib o`sha qolgan ikki oilaning hayvonlarida turkiy tamg`alarni ko`radi va fors tilida tork 30

moned (turklarga o`xshaydi) deydi. Turkmanlarning nomlari ana shundan qolgan ekan. Bundan tashqrai, M.Qoshg`ariy shu asarida turkman o`g`uzlari 24 urug`ni tashkil qiladi, biroq turklarga o`xshab ikkita xalaj urug`i bularga kirmaydi, deb ma`lumot ham beradi. Turkiy va eroniy tillar hamda ularning dialektlarini o`rgangan ko`pgina olimlar, xususan, Abdulhay Habibiy, Mamedov va boshqalarning ma`lumot berishicha, xalajlarning ko`pchilik qismi G`azna va G`ur shahri atrofidagi issiq viloyatlarda yahsaganlar, ular turkiy tilli xalq emas, balki kurd tili dialektiga yaqin bo`lgan eroniy xalqdir. Bulardan tashqari, O`g`izxon yurishi bilan bog`liq rivoyatlarning ko`pgina variantlarida ham qalach so`zi to`g`risida ikkita mustaqil so`zdan iborat turkiy xalq etimologiyasi keltiriladi. Buning ustiga, har ikkala mustaqil xalq etimologiyasi «Rashid-in din» va «Qutadg`u bilik» asarlarida ham aynan takrorlanganl;igi ilmiy jamoatchilikka ma`lum. mashhur tarixchilardan yana biri Abulg`oziy Bahodirxon xalajlarga tegishli bo`lgan quyidagi rivoyatda ham aynan shu etimologik so`zni yana bir bor takrorlaydi: Birinchi turk xoqonlaridan biri bo`lgan O`gizxon Eronga yurish qilgan paytda, uning askarlaridan biri yuk ortadigan ot-ulovi bo`lmaganligi va buning ustiga xotini homilador ekanligi sababli armiyadan ajralib qoladi. Ana shu kishini xoqonning oldiga olib borganlarida xoqon unng askarlardan nega ajralib qolganligini so`raysi: bu faqirning xotini o`g`il tuqqan, och qolgan onaning ko`kragida sut bo`lmaganidan keyin bola qiynalagna. O`gizxon bu kishini yaxshilab mukofotlagan. Bolani och qolgan deb atagan. Shunday qilib, qalach yoki xalaj urug`ining vakillari shu boladan tarqalgan ekan. Xalaj etnonimining etimol;ogiyasi xususida ilmda turlicha fikrlar aytilgan. Juda ko`pchilik tarixchi va tilshunos olimlarning fikricha, xalajlar aslida turkiy tilda so`zlashuvchi xalq bo`lib, asosan Afg`oniston, Hindiston va Xurosonda yashaganlar. Yana ularning aytishlaricha, xalajlar eng avval Iroqning forslar yahsyadigan tumanida joylashgan. Bu yerlarni xalajiston deb atashgan. BU 31

joydagi ko`pchilik qihsloqlarda turkiy tilda so`zalshuvchi xalajlar yashaydi. Bunday fikrni bildirgan olimlar avvalo xalj terminining xalq etimologiyasi bo`yicha anglatgan ma`nosiga ishonadilar. Bu etimologiyaga ko`ra xalaj aslida qol-och so`zlaridan bo`lib, «och qol» degan ma`noni bildiradi. Binobarin, muallifi noma`lum «Tavorixi guzida» - «Nusratnoma», mashhur tarixchilardan Rashididdin, Hofiz Tanish Buxoriy, Abulg`oziy Bahodirxonning asarlarida keltirilgan rivoyatlar, shuningdek, Mahmud Qoshg`ariy va Najib Osim bergan izohlar, turli yillarda nashr etilgan «Islom ensiklopediyasi», ixtisoschi olimlarning ilmiy asarlaridagi ma`lumotlar ham ana shu xalq etimologiyasining to`g`riligini tasdiqlaydi. O`zbek etnonimik rivoyatlarining ayrimlari turli munosabatlar bilan tarixchi va etnograflarning diqqatini ham o`ziga jalb etgan. Masalan, Xiva xoni, mashhur tarixchi Abulg`oziy Bahodirxon o`zining «Shajarai tarokima»sida turkman etnonimining vujudga kelganligini quyidagicha izohlaydi: «Movarounnahrga tushgan turkmanlarni tojiklar avval turk derlar erdi. Besh-olti orqa o`tkondin so`ng, yerga tortdi taqi chakkalari qisiq va ko`zlari uzun va yuzlari kichki va burunlari ulug` bo`la boshladi. Turkman yurtig`a kelib o`lturg`an ellardan asir va savdogar Movarounnahrga kela boshladi. Onlarni ko`rdilar taki tojiklar turk dedilar. Burunqi turklarg`a turkmonand deb ot qo`ydilar. Aning ma`nisi turqqa o`xshar temak bo`lur. Qaro xalq turkmonand deb aytmaydi, taqi turkman terdilar». Hofiz Tanish Buxoriy ham o`zining «Abdullanomasi»da O`g`izxonning tarixi haqida ma`lumotlar berayotganda, turkman etnonimining qanday qilib shu nomda atalganligi va kelib chiqqanligining sababini quyidagicha ta`riflaydi: «O`g`izxonning ajoyib xunarli, pokiza gavhar, quyosh suratli, go`zal olti o`g`li bo`lgan edi. (O`z navbatida) har bir o`g`lining peshonalaridan baxt va davlat nishonalari, mansab va hashamat alomatlari ochiq va ravshan ko`rinib turardi. Ulardan yigirma to`rt tarmoq vujudga kelib, har bir nom va bir laqab bilan mashhur edi. Barcha turkmanlar shu qavmning naslidandir. O`g`izxonning 32

qavmlari o`z yurtlaridan Movarounnahr mamlakatiga va Eron tuprog`iga kelganlaridan so`ng, butxonadan «behishtga, yo`qlikdan borliqqa» - Eram bog`iga o`tib orom oldilar. Ularning tug`ilish va ko`payish hayoti (bu yerda ham) davom etdi va taqdir taqozosi suv va havo shakllarining (qo`shilishi natijasida) bo`lib, farzandlari asta-sekin tojik tusini oldilar va ularning to`rtlik shaklidan (asar ham) qolmadi. (Shuning uchun ularni) turkman yoki turkmanmonand deydilar. Bu gap qadimdan emas. Shu sababdan, bu nom bilan O`g`uzxonning barcha farzandlari va qavmlari ataladigan bo`lib, shu (nom) bilan ma`lumdirlar...» (Abdullanoma, 1-jild, 74-bet). Har ikkala tarixchilarning biz yuqorida keltirgan ma`lumotlari turkman etnonimining paydo bo`lish tarixini to`g`ri izohlaydi. Chunki og`zaki nutqda so`zning, ayniqsa o`zga tillarga mansub so`zlar tarkibidagi ayrim uzvlarning ixchamlik nuqtai nazaridan qisqarishi qonuniy sanaladi. Qolaversa, turkman etnonimini izohlovchi yuqoridagi rivoyatni yagona talqin sifatida qabul qilamiz. Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma» asari turkiy va mo`g`ul xalqlariga mansub juda ko`p etnonimik nomlarning kelib chiqish tarixi haqida qimmatli ma`lumotlar beradi. Tarixchining yozishicha, O`g`uzxon davlati inqirozidan so`ng ming yil vaqt o`tgach, turk va mo`g`ul qabilalari o`rtasida o`zaro nizo va dushmanchilik sodir bo`ladi, urush va talash yuz beradi. Natijada davlat Elxon ibn Dengizxon ibn O`g`uzxon qo`liga o`tadi. U Movarounnahrda podshohlik qilayotgan Faridunning o`g`li Tur ustidan g`alaba qiladi va mo`g`ullarning ko`pchiligini jangda ayovsiz qirib tashlaydi. Ming-minglab mo`g`uldan faqat ikki kishi – Qayon va Nukuz, hamrohlari va xotinlari bilan qochoqlar kemasiga tushib jonini halokat girdobidan qutqarib qoladilar. «Abdullanoma»da Qayon va Nukuzdan tarqalgan mo`g`ul tarmoqlarining nomlari ikki firqaga bo`linadi. «Mo`g`ul darlakan» deb atalgan birinchi firqa Nukuz avlodlariga tegishli bo`lgan. Ular o`z navbatida uryonqiy, qo`ng`irot, uryovut, kunkitan, orlot , kalankut, birinjiz, sulduz, ildirkin, bayovut (jadi bayovut va qahrun bayovut) kingit kabi o`n yetti qabila, qavm va jamoani tashkil 33

etadi. Tarixchining aytishicha, Qayondan tarqalgan qavm, qabila va jamoalar Nirun deb atalgan va ikkinchi firqani tashkil etgan. Ular Alanquvaning eri Dibun Boyon vafot qilgandan keyin, otasiz tug`ilgan uch o`g`ilning farzandlari va naslidan sanalgan. Nirun bilan bog`liq qavm, qabila va jamoalar uch qismga bo`lingan. Alanquva naslidan tarqalgan va to Qobulxonning oltinchi urug`igacha bo`lgan qismlar Nirun avlodlarining birinchi qismini tashkil etgan. Ular o`z navbatida qayin, saljuit, boyjunit, chinin, yumoqdin, urut, manqut, do`rmon, borin, suqnut, barulos (barlos), xidurkin, juryot, budot, duqlot, nisut, sukson, qiqqiyon kabi qavmlarni o`z ichiga olgan. Ikkinchi qism esa Nirun va Qiyot toifalaridan tashkil topgan. Ular Alanquvaning oltinchi avlodi Qobulxinning naslidan paydo bo`lib, quyidagi uch tarmoqqa bo`lingan: nurkus, jyokshut va totor-qiyot. Mirun avlodlarining uchinchi qismi esa «Nirun qiyot burchqin» deb nomlangan. «Burchqin» deb shahlo ko`zni aytadilar, - deb izoh beradi. Hofiz Tanish Buxoriy va u Chingizxon tarmog`ining boshi bo`lib, uning ismi Esugo bahodir, degan xulosaga keladi. Diqqatga molik tomoni shundaki, Hofiz Tanish Buxoriy o`z asarida afsonaviy Alanquvadan tarqalgan mo`g`ul etnonimining tarmoqlari, qavm va qabilalarning kelib chiqish tarixi haqida oddiy axborot – ma`lumotlar berish bilangina chegaralanmaydi, balki u har bir tarmoq, qavm va qabilalarning ichki shajaralari tafsilotini, o`rni kelganda ular bilan bog`liq rivoyatlar tekstini ham keltiradi. Bunday faktlar o`z navbatida hurmatli avlod-ajdodlarimiz hayotiga jiddiy ziyon yetkazgan, tarixiy va madaniy yodgorliklarini kul qilgan bosqinchi – Chingizxonning nasl-nasabini, keyingi avlodlari shajarasining tafsilotini o`rganishda asosiy ishonchli manba sifatida xizmat qiladi. Bu o`rinda birgina «mo`g`ul darlakan» deb nom olgan birinchi firqadagi mashhur va yetakchi qavmlardan biri – Qo`ng`irot etnonimi haqidagi ma`lumotlarni ko`zdan keshirish bilan chegaralanmoqchimiz. Tarixchining o`zi qo`ng`irot etnonimi haqidagi ma`lumotlarni unga shaxsan mo`g`ullarning og`zaki tarzda aytib bergan hikoyalaridan va 34

Rashiddinning «Jomi at-tavorix» nomli asaridan olgan . Qo`ng`irot qavmidan juda ko`p boshqa asaridan olgan. Qo`ng`irot qavmidan juda ko`p boshqa qavmlar va tarmoqlar alohida-alohida bo`lib ajrab chiqqanlar va ularning har biri o`ziga xos nom va muayyan bir laqab bilan farq qilgan. Ularda hikoya qilinishicha, qo`ng`irotlar dastlab bir otaning uch o`g`illaridan tarqalgan. Birinchi o`g`il Jurluq mergan bo`lib o`sha zamonlarda qo`ng`irotga mansub bo`lgan qavmlarning bobosidir. Ikkinchi o`g`ilning nomi Qoboy – Shiro nomida bo`lgan va uning ikki o`g`li bor edi. Ularning ismlari Angiro va Uyqunut. Uchinchi o`g`li Bustudoy bo`lib uning ham ikki: Qoroyut va Qo`nleyut ismli o`g`illari bo`lgan. Hofiz Tanish Buxoriy qo`ng`irot qavmining katta uch tarmog`i – uch o`g`ildan tarqalgan avlodlar haqida quyidagicha ma`lumot beradi. «Shunday qilib birinchi o`g`li Jurluq mergan. Merganning ma`nosi shuki, u o`qni to`g`ri otadi va xato qilmaydi. Kunlardan bir kuni ukasi Qoboy – Shirodan achchiqlanib uning biror joyini majruh qilmasdan, lekin qo`rqitishni istab, unga qarab o`q uzdi va o`qni uning qulog`idagi xalqadan o`tkazib yubordi. Lekin unga qilning uchicha ziyon yetkazmadi. Shu sababdan u mergan atalib shuhrat topdi. Chingizxon zamonida amirlar va xonlarning xotinlari ko`pincha shu qo`ng`irot naslidan bo`lar edi. Shu toifa hamisha uning (Chingizxonning) farzandlari va urug`-avlodidan qiz olib, ularga qiz berar edilar. Ularning mansablari shul ediki, majlis va yig`ilish vaqtida shahzodalardan yuqori o`ltirar edilar. Qoboy – Shironing ikki o`g`li bor edi: Biri Angiros bo`lib, butun angiroslar uning nasl va zurriyotidandir va Chingizxonning to`ng`ich qizi Qurginbekni xotinlikka olgan Duldoy ko`ragon ham shu tabaqadan bo`lgan. Ikkinchisi Uyqunut bo`lib, Uyqunut qavmining hammasi uning suyagidandir. Chingizxonning Oltonun ismli qizini olgan Toyju ko`ragon ham shu nasldan bo`lgan. Ammo Bustudoyning ham ikki o`g`li bor edi: biri Qoroyut va ikkinchisi Ko`nleyut. Qoroyutning nomi bilan yaratilgan hamma tomon jamoalar uning zurriyotlaridandir. Uning Misrahluq ismli bir o`g`li bor edi. 35

Misrahluqning ma`nosi – hech narsadan qo`rqmaydigan demakdir. Murdaning terisini ham shu nom bilan ataydilar. Uning odati shunday ediki, uxlab qolsa uch kungacha uyg`onmas va juda kuchli edi. Chunonchi, ma`lumki, chodirning ustunini uning qo`liga tutqazganlarida, uni og`ir ko`rmadi va ustundan unga ozor yetmadi. Yana hikoya qiladilarki, u bahor kunlari daryo sohilida chig`anoq to`plab, to`rvasiga solardi va uni qovurib yerdi. Bir gal u to`rvasi chig`anoqqa to`ldirib ketayotib, birdan uyqu yengib, to`rvasini ustiga yopib uxlab qolgan va shu zaylda uch kungacha uyg`onmagan. Shunda Abru degan qush uning harakatini ko`rmay, o`lgan deb gumon qilib, orqasiga in qo`ygan. Bu Misrahluq otasining xotinini olgan va Qurlos ismli o`g`il ko`rgan. Qurloslarning hammasi undan tarqalgan. Uning xitoylik xotini bo`lib, undan bir o`g`il bo`lgan, uning nomi Elchigindir. Elchiginning hamma tarmoqlari uning naslidan tarqalgan». E`tiborli tarixchilarning asarlaridagi ma`lumotlarga tayangan holda shunday fikrni aytish mumkin. «Mo`g`ul darlakan» deb nom olgan birinchi firqadagi yetakchi qavmlardan biri – qo`ng`irot urug`i uch tarmoqqa bo`linib kelgan va ularning har biri haqida alohida-alohida rivoyat hamda afsonalar to`qilgan. Ularning ayrim variantlari og`zaki tarzda bizning davrimizga ham yetib kelgan. «Shunday qilib birinchi o`g`il Jurluq mergan. Merganning ma`nosi shuki, u o`qni to`g`ri otadi va xato qilmaydi. Kunlardan bir kuni ukasi Qoboy – Shirodan achchiqlanib uning biror joyini majruh qilmasdan, lekin qo`rqitishni istab, unga qarab o`q uzdi va o`qni uning qulog`idagi xalqadan o`tkazib yubordi. Lekin unga qilning uchicha ziyon yetkazmadi. Shu sababdan u mergan atalib shuhrat topdi. Chingizxon zamonida amirlar va xonlarning xotinlari ko`pincha shu qo`ng`irot naslidan bo`lar edi. Shu toifa hamisha uning (Chingizxonning) farzandlari va urug`-avlodidan qiz olib, ularga qiz berar edilar. Ularning mansablari shul ediki, majlis va yig`ilish vaqtida shahzodalardan yuqori o`ltirar edilar. 36

Qoboy – Shironing ikki o`g`li bor edi: Biri Angiros bo`lib, butun angiroslar uning nasl va zurriyotidandir va Chingizxonning to`ng`ich qizi Qurginbekni xotinlikka olgan Duldoy ko`ragon ham shu tabaqadan bo`lgan. Ikkinchisi Uyqunut bo`lib, Uyqunut qavmining hammasi uning suyagidandir. Chingizxonning Oltonun ismli qizini olgan Toyju ko`ragon ham shu nasldan bo`lgan. Ammo Bustudoyning ham ikki o`g`li bor edi: biri Qoroyut va ikkinchisi Ko`nleyut. Qoroyutning nomi bilan yaratilgan hamma tomon jamoalar uning zurriyotlaridandir. Uning Mirsahluq ismli bir o`g`li bor edi. Mirsahluqning ma`nosi – hech narsadan qo`rqmaydigan demakdir. Murdaning terisini ham shu nom bilan ataydilar. Uning odati shunday ediki, uxlab qolsa uch kungacha uyg`onmasva juda kuchli edi. Chunonchi, ma`lumki, chodirning ustunini uning qo`liga tutqazganlarida, uni og`ir ko`rmadi va ustundan unga ozor yetmadi. Yana hikoya qiladilarki, u bahor kunlari daryo sohilida chig`anoq to`plab, to`rvasiga solardi va ni qovurib yerdi. Bir gal u to`rvasini chig`anoqqa to`ldirib ketayotib, birdan uyqu uni yengib, to`rvasini ustiga yopib uxlab qolgan va shu zaylda uch kungacha uyg`onmagan. Shunda Abru degan qush uning harakatini ko`rmay, o`lgan deb gumon qilib, orqasiga in qo`ygan. Bu Misrahluq otasining xotinini olgan va undan Qurlos ismli o`g`il ko`rgan. Qurloslarning hammasi undan tarqalgan. Uning xitoylik xotini bo`lib, undan bir o`g`il bo`lgan, uning nomi Elchigindir. Elchiginning hamma tarmoqlari uning naslidan tarqalgan». E`tiborli tarixchilarning asarlaridagi ma`lumotlarga tayangan holda shunday fikrni aytish mumkin. «Mo`g`ul darlakan» deb nom olgan birinchi firqadagi yetakchi qavmlardan biri – qo`ng`irot urug`i uch tarmoqqa bo`linib kelgan va ularning har biri haqida alohida-alohida rivoyat hamda afsonalar to`qilgan. Ularning ayrim variantlari og`zaki tarzda bizning davrimizga ham yetib kelgan. Turkiy xalqlar, jumladan, o`zbeklarning ham qo`ng`irot ismli yirik urug`i (qavmi) qadimdan mavjud. U haqda ham bir qator afsona va rivoyatlar 37

yaratilganki, mo`g`ul qo`ng`irotlari bilan bog`liq shu tipdagi folklor asarlarni qiyosiy-tipologik yo`sinda solishtirilsa, har ikkalasining syujeti, obrazlar nomlarida va eng muhimi, mazkur urug`ning ichki tarmoqlarining bo`linishida tamomila jiddiy farqlar borligiga guvoh bo`lamiz. Etnonimik rivoyatlarning ko`pi qabila, urug` yoki xalq nomining bir yoki bir necha so`zlarning tovush tomoniga yaqinligi yoxud mos kelishi bilan bog`liq holda izohlanishiga asoslangan. Ch. Valixonov keltirgan qirg`iz atamasi qirq-qiz so`zlarining birikuvi hamda fonetik o`zgarishlarga uchrashi oqibatida hozirgi mavjud shakliga kelib qolgan. U keltirgan rivoyatlardan birida qirg`izlarning vujudga kelish tarixi quyidagicha izohlanadi: Mansur ismli darvesh xalq orasida turli yara, kasallik tarqalishiga sababchi deb ayblanadi. Shuning uchun uni o`ldirmoqchi bo`ladilar. Shunda Mansur o`z o`ligini kuydirib, kulga tashlashlarini iltimos qiladi. Mansurning kuli ko`lga tashlangach, suv chetida oq ko`piklar paydo bo`ladi. Qiziqsinib bu ko`piklardan malika va uning kanizlari ham ichishadi. Natijada, ularning hammasi homilador bo`lib qolishadi. Shoh o`z qizi va kanizlarini Chu daryosining narigi tomoniga, ya`ni shimolga haydab yuboradi. Malika va uning kanizlaridan paydo bo`lgan bolalardan yangi avlodlar vujudga keladi. Bunday avlodlar qirqqiz-qirg`iz xalqini tashkil etadi. Qirg`iz atamasining qirqqiz so`zlari bilan bog`liqligini izohlovchi ikkinchi bir rivoyat ham Ch. Valixonov tomonidan keltirilgan. Unda aytilishicha, bir qabila xonining qizi qirq kanizi bilan sayr qilar edi. Bir kuni u shunday sayrdan qaytib kelsa, dushman butun ovul xalqini o`ldirib, hamma yoqni buzib ketibdi, Ovulda faqat birgina qizil it tirik qolibdi. Malika va kanizlar it bilan aloqa qilishadi. Ulardan farzandlar tug`iladi. Mana shu farzandlardan qirg`iz, ya`ni qirqqiz xalqi paydo bo`lgan emish. Rivoyatlarning ikkalasi ham xarakterli bo`lib, birinchisida magiya (sehr- jodu), fantastika va g`ayritabiiy tasvir ustunlik qiladi. Bizningcha, unda sehrli- fantastik ertaklarga xos tasvir ta`siri, ikkinchi rivoyatda esa it totemining ta`siri 38

sezilib turibdi. Chunki xonning qizi va uning kanizlari bilan aloqada bo`lgan qizil it – totem-ajdod obrazining o`zidan iborat. Xullas, turkiy xalqlarga mansub ayrim tarixiy, etnotoponimik va etnografik asarlardagi, shuningdek, klassik adabiyotning boy nodir sahifalaridagi ma`lumotlar, qolaversa, xalq og`zaki ijodiga oid qo`lga kiritilgan faktik materiallarni o`rganish shuni ko`rsatadiki, etnonimik rivoyatlar u yoki bu xalq tarkibiga kiruvchi barcha urug`lar, qavm, jamoa va qabilalarning paydo bo`lishlarini izohlashga xizmat qiladi. Biroq ulardan aksariyati shu paytlargacha to`liq yozib olinmaganligi uchun hozir unutilib ketgan. Ushbu guruhga mansub rivoyatlar syujeti real tarixiy asosga ega emas. Shu bois ulardagi tarixiylik muayyan nom ostida yashovchi xalq, urug`, qavm, jamoa va qabilalarning real mavjudligida, ularning tarixi bilan bog`liq ayrim geografik makonlar va tarixiy shaxslar nomlarining saqlanib qolganligida ko`zga tashlanadi. Ijodkor xalq orasida u yoki bu xalq etnonimining vujudga kelishini izohlovchi, shuningdek, ayrim etnik qatlamlarning etimologiyasi bilan bog`liq tarixiy shaxslar va geografik makonlar haqidagi rivoyatlar juda ko`plab uchrashi tabiiy. Bunday tipdagi rivoyatlarni sira kechikmasdan yozib olish, to`plash va nashr ettirish, boshqa xalqlarda uchraydigan etnonimlar haqidagi folklor asarlari bilan qiyosiy- tipologik yo`sinda tadqiq qilish, tarixiy asarlardagi mavjud faktlar bilan solishtirib o`rganish masalalari hozirgi folklorshunos olimlarning oldidagi dolzarb vazifalaridan biri sanalmog`i lozim, deb o`ylaymiz. Mazkur turkumga mansub rivoyatlarda biror tarixiy shaxsning faoliyati bilan bog`liq kichik-kichik voqealar haqida yoxud biror tarixiy voqeaning kechich tarzi yoki uning mohiyati haqida xabar beriladi. Demak, tarixiy rivoyatlarda yo tarixiy shaxs, yo tarixiy voqea yoxud har ikkisi haqida so`z yuritiladi. Agar rivoyat janrining tarixiy rivojiga diqqat qilinsa, tarixiy rivoyatlar shu tipga oid asarlarga nisbatan keyinroq yuzaga kelgan, deb xulosa chiqarish mumkin. Aniqrog`i, tarixiy rivoyatlar, jamiyat hayotida, qaysi shaklda 39

bo`lmasin, davlatchilik yuzaga kelgach, rivoyat janrining yangi tipi sifatida paydo bo`lgan. Ijtimoiy-tarixiy hayotda davlatning paydo bo`lishi ulkan tarixiy voqea hisoblanadi. Birobarin, muayyan davlat faoliyatida ishtirok etgan personaj tarixiy rivoyatlarda o`zining tarixiylik xarakterini saqlab qoldi. Darhaqiqat, rivoyat janrining nisbatan quyi taraqqiyot bosqichlarida mifologik syujet, mifik personajlar ishtirok etgan bo`lsa, davlatning kelib chiqishi rivoyatlardagi mifik personajlarning tashqi ko`rinishi va ichki olamida ham bu narsa o`z ta`sirini ko`rsatdi. Tashqi tasvirdagi degiperbolizatsiya – mubolag`aviylikning yo`qolishi personaj ichki dunyosining ham aytib o`tish kerakki, o`zbek folklorshunosligida rivoyatlarning qadimiy mifologik ko`rinishlari to`planmagan. Natijada, xalq o`rtasida jonli yashayotgan bu xildagi rivoyatlar izsiz yo`qolib ketdi. Ammo ayrim tarixiy manbalar, ulkan shoir va olimlarning asarlarida mifologik rivoyatlarning ayrim qoldiqlari saqlanib qolgan bo`lishi mumkin. Xalq rivoyatlarining tarixiy rivoji bilan shug`ullanuvchi mutaxassislar bu masalaga alohida e`tibor berishlari lozim. 40

2.2. Tarixiy rivoyatlar O`zbek tarixiy rivoyatlarining mavjud namunalarining aksariyat qismi xalq va fan tarixida chuqur iz qoldirgan, shoiru olimlar, xalq ozodligi va baxt-saodati uchun qon to`kkan vatanparvar farzandlari haqidagi turkum materiallardan iborat. Ma`lumki, O`rta Osiyo xalqlarining farzandlari hisoblangan bir qancha shoirlar, tarixchi va ulug` olimlarning ilmiy-ijodiy faoliyati Somoniylar va Qoraxoniylar sulolalarining hukmronligi davriga to`g`ri keladi. Masalan, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Abul Abbos Farg`oniy, Hakim Termiziy, Abu Nasr Forobiy, Kamariy, Abu Nasr Ibn Arroq, Muhammad al-Xorazmiy, Mahmud Qoshg`ariy, Zayniddin Jurjoniy, Zamahshariy, Yusuf Sakkokiy, Nizomiy Aruziy Samarqandiy va boshqa o`nlab shoirlaru tarixnavislar shular jumlasidandir. Bu allomalar ilm-fanning turli sohalari taraqqiyotiga katta hissa qo`shdilar va ajoyib asarlar yaratdilar. Yuqorida nomlari zikr etilgan o`rtaosiyolik olimlar, ilm-fannng turli sohalari namoyandalari haqida g`oyatda ko`p va xilma-xil rivoyat yaratilgan. Ularning aksariyat qismi o`sha ulug` shaxslarning hayotlik chog`idayoq vujudga kelgan tarixiy, biografik-xotiraviy kitoblardan va boshqa manbalardan keng o`rin olgan. O`sha davrning real tarixiy voqea-hodisalari, ulug` kishilarning biografik va ijodiy faoliyati bilan bog`liq epizodlar, shuningdek, ilm-fan sohasidagi katta xizmatlari va hayotdagi shaxsiy insoniy fazilatlari tarixiy rivoyatlarning yaratilishiga hayotiy zamin bo`ldi. 41

Masalan, Muhammad al-Xorazmiyning qutlug` hayoti va tabarruk ilmiy faoliyati haqidagi rivoyatlarda u misli yo`q donishmand – allomalar allomasi, ulug` inson, ayni zamonda kamtarin, oddiy odamlarga nisbatan g`amxo`r, munis va mehribon ustoz sifatida talqin etilgan. Fikrimizni dalillash maqsadida X asrda Bag`dodda tasnif etilgan «Manoqibul-hukamo» («Hakimlar haqida hikoyatlar») taskirasidan olingan shunday mundarijadagi rivoyatlardan quyida ikkita namuna keltiramiz: I. Rivoyat qilibdurlarkim, kunlardan bir kun xalifa Ma`mun ummoni ulum Muhammad al-Xorazmiyni o`z xuzuriga chorlab dedi: - Yo Shayxul baytul donish (Donishmandlar uyining rahnamosi), bizga ayon bo`lmishkin, falon-falon ulamoyi zamonlar ilmning ayrim boblari borasida o`z salaflari –yaratmish kitobotda bayon etilmish fikrlarga o`zgacha rang berib, bo`lakcha to`n qilmishlar. Bu asroridin janoblari voqifmi va yo bexabarmi? Xalifadan bunday gaplarni kutmagan al-Xorazmiy bir muddat tafakkur daryosiga cho`mdi. Chunki ilmi mantiq, ilmi riyoziyot va ilmi falakiyot borasida yaqinda bitilgan ko`plab kitobot orasida, xalifa tilga olganidek, kechmish allomalarning shu boradagi kashfiyotlarini o`g`irlab, «o`zlashtirib» olgan bir necha soxta ulamolar ham yo`q emasdi. Ulardan ikki-uchtasi esa xalifa Ma`munning amakivachcha va jiyanlari edi. – Yo Xalifai Muslimin! – dedi alloma dadillik bilan. Mendan savol qilinmish jumboqlar barhaqdur. Vale, ummon ulumda o`zlarining shaloq kemalari vositasida shuhrat qozonmoqchi bo`lgan zotlar ham yo`q emas. Men ular haqinda sizga arz etmoq taraddudida edim. Xalifa Ma`mun dedi: – Ochiq so`zlang. Al-Xorazmiy ta`zim bilan dedi: – Yo a`lo hazrat! Fikri ojizimcha, falon vaqtda, bir kuni muqim qilib, mulki xalifot va o`zga mamlakat ulamolarini ham taklif etib, allomalar 42

anjumanin o`tkazib, onda turli toifa olimlari yaratmish kitobot borasida ochiq munozara qilinsa, bu jumboqlar o`z-o`zidan ayon bo`lurdi. Al-Xorazmiyning bu fikri Xalifa Ma`munga bag`oyat ma`qul tushdi. Oradan biron yil o`tgach, katta hozirlikdan so`ng, Bag`dodning Alma`munarrashidiya masjidi jomeida arab mamlakatlaridan tashqari O`rta Osiyo, Yunon, Rim, Hindiston kabi juda ko`p mamlakatlardan ulamolar qatnashdi. Shu munozaralar mobaynida Al-Xorazmiy tilga olgan «pachoq ulamolardan» Ibn Obid, Ibn Yamin, Ibn Hoshim,Ibn Yazid, Ibn Shujo kabi xalifaning muqarriblari (yaqinlari)ning ham soxtakorliklari fosh bo`lib, ular «o`zlashtirgan» kitobot o`z egalariga qaytarib berildi. O`sha anjuman ulumda xalifa Ma`munning taklifi bilan Abu Abdulloh Muhammad Ibn Muso Al-Xorazmiy «Shayxul baytul donish» (Donishmandlar uyining boshlig`i) etib tayinlandi. II. Rivoyatda keltirubdurlarkim, Shayxul baytul donish Muhammad al- Xorazmiyning o`g`li Abdulloh bilan tengdosh Tolib ibn Zokir Alshoshiy ismli favqulodda iste`dodli shogirdi bor edi. Ikki shogird ustozning topshiriqlarini aniq va ko`ngildagidek bajo keltirishga jahdu jadal qilishardi. Ittifoqo, bu ikki iste`dodli yigit Bag`dod chekkasida istiqomat qiluvchi mirishgor zargar Aminulloning Gulruh ismli Abdulloni ham, Tolibni ham ilmu adab bobidagi salohiyatini, ajoyib fazilatlarini bag`oyat ehtirom qilardi. Lekin qay biriga ko`ngil berish borasida ikki o`t orasida qiynalar, bir-birlarini juda hurmat qilgan, jonajon og`a-inidek Abdulloh ham, Tolib ham bu hayotiy jumboq qarshisida juda mushkul ahvolda edi. Ikki iste`dod sohibining bu hayotiy mushkuloti haqidagi ovozlar allomaga yetib bordi. Ustoz navro`z kunlaridan birida ikki yigitni o`z huzuriga chorlab, ularning yuragiga qo`l solib ko`rishga, nihoyat bu mushkulotni bir yoqlik qilishga jazm etdi. Gulruxning bad`i ta`b sohibasi ekanligi haqida eshitgan alloma shogirlariga dedi: – Yo farzandi dilbandlarim, yurak sirlaringizdan xabardorman. Illo aniq bir maslahat berishdan ojizman. Bunday qilsalaring: har ikkingiz ham Gulruhga 43

atab dil orzularini nazm ipiga so`z gavharlari vositasida tuzing. Kimning nazmi mahbubiga ma`qul o`lsa, u ham nazm vositasi bilan sizga javob qilg`usi. Sizlarning qalb jumboqlaringizni yechishni bunday o`zgacha yo`rig`ini topish bag`oyat mushkuldir. Hakam – Gulruxning javob baytlari bo`lg`usi. Tolib Shoshiy Gulrux vasfinda so`z demish: Yetmasin dardu balo ey sarvi Gulruximga senga , Tegmasin hargiz yomon ko`z, ey sarvi Gulruhim senga, Sadqa bo`lsin boshingga bu jism ham jonim bila Hur, malak shaydo erur, ey sarvi Gulruhim senga. Yo`qturur husn ila fazling misli bul kun el aro, Jon fido aylay abad, ey sarvi Gulruxim senga Qalbi larzon yo`lladi Tolib senga dil amrini, Yo`g`u borim baxsh erur, ey sarvi Gulruxim senga. Alg`araz Gulruh Tolibning javobinda shu baytlarni raqamga keltirmish: O`t tutashdi bag`rima, bas, Tolibim ash`oridin, Qilmag`aydi, Haq judo bu Tolibim diydoridin. Yo`qu borin Gulruhing Tolibni yo`lida fido, Saqlag`ay Tangri hamisha bizlarni ohu zoridin. Bu misralarniing otashnok nafasidin uztoz bag`oyat mamnun bo`lib, ko`zlarida yosh aylanmish. Mutaasir ustoz o`g`illari Abdulloh sari boqib, «Sen ne dersan», - deya so`radilar. Pokiza qalb yigit: – Yo padari buzrukvor ikki qalb tug`yonining haroratiga menda bardosh yo`q, tan berdim, alarning haqig`a duo qilg`aysiz, - dedi. Alloma alar haqig`a duo qildilar... Olimlarimizning ma`lumot berishicha, vatandoshimiz Abu Nasr Farobiy IX asrning 70 yillarida Sirdaryo bo`yidagi Forob qishlog`ida tug`ildi. Forobiylar oilasi turkiy qabilalardan bo`lgan. U Bog`dodda o`qigan, arab, grek va yana bir necha tillarni mukammal o`rgangan; falsafa, logika, astronomiya, matematika, 44

meditsina va muzika bilan shug`ullangan. Forobiy o`z davrida «Sharq Arastusi» («Sharq Aristoteli») va Aristoteldan keyingi ikkinchi ustoz – «Muallimas-soniy» nomlari bilan katta shuhrat qozongan. Forobiy aristotelning «Metafizika», «Fizika», «Meteoroligiya» va boshqa asarlariga sharhlar yozgan. U birinchi bo`lib o`z davridagi ilmlarni klassifikatsiya qilib, muzika nazariyasi bo`yicha «Qonun» asarini yaratgan. Forobiy o`z davrining eng yirik va mashhur ensiklopedist olimi bo`lishi bilan birga mohir muzikachi va iste`dodli shoir ham bo`lgan. Ijodkor xalq orasida «Sharq Arastusi» nomi bilan anglatgan Abu Nasr Forobiy haqida, uning hayotidagi insoniy fazilatlari va ilm-fan sohasidagi yutuqlari haqida o`zining hayotiylik chog`laridayoq bir qator tarixiy rivoyatlar yaratilgan edi. Bunday rivoyatlarning ayrimlari ba`zi yozma manbalar orqali, shuningdek, juda ko`pchilik qismi esa og`zaki usulda bizgacha yetib kelgan. Fikrlarimizni dalillash maqsadida quyidagi rivoyatni keltiramiz: Naql qilishlaricha, bir kuni Damashq shohining saroyiga janda kiygan bir notanish kishi kirib kelibdi. SHoh saroy bayonlari va olimlar bilan kengash o`tkazayotgan ekan. Damashq shohi kutilmaganda kelgan mehmonni ko`rib hayron bo`libdi va uni o`tirishga taklif qilibdi. Notanish kishi shohdan: – Sizning o`rningizga o`tiraymi yoki o`zimga munosib joyda o`tiraymi? – deb so`rabdi. – Mayli, qaysi joyni xoxlasang, o`sha yerda o`tir, - debdi shoh. Xaligi odam shohning yoniga borib o`tiribdi. Yig`ilganlar hayron bo`lishibdi. Shu payt shoh qorovullar boshlig`ini o`z yoniga chaqiribdi-da, boshqa bir tilda unga buyruq beribdi: – Hozir mana bu yaramasni olib chiqinglar-da, boplab jazosini beringlar. Buni saroyga qo`ygan qorovullar ham jazolansin. Shu payt notanish xuddi o`sha tilda shohga debdi: – Mulohaza yuritmasdan shoshilib ko`rilgan tadbir sizning sha`ninggizga to`g`ri kelarmikan, hazrati oliylari? 45

– Sen bu tilni qayoqdan bilasan? – deb so`rabdi shoh undan. – Men 72 tilni bilaman, hazrati oliylari, - debdi darveshnamo kishi. Shoh yig`ilganlarni chiqarib yuboribdi-da, notanish kishi bilan uzoq suhbatlashibdi. So`ngra mehmon sharafiga ziyofat uyushtirilibdi. Dasturxonga xilma-xil toamlar tortilibdi, qo`shiq va raqslar ijro etilibdi. – Bizning musiqamiz sizga ma`qul tushyaptimi? – deb so`rabdi shoh mehmondan. Mehmon cholg`ularning ijrochilikdagi kamchiliklarini aytibdi-da, yonidan nay chiqarib chala boshlabdi. Mehmon chalgan birinchi kuyni o`tirganlar huzur qilib tinglabdilar. Ikkinchi kuy ijro etilayotgan paytda hamma beixtiyor yig`lay boshlabdi. Mehmon chalgan birinchi kuyni o`tirganlar huzur qilib tinglabdilar. Ikkinchi kuy ijro etilayotgan hammasi uxlab qolibdi. Bundan foydalangan mehmon saroydan chiqib jo`nab qolibdi. Keyin ma`lum bo`lishicha, o`sha mehmon ulug` olim Abu Nasr Forobiy ekan. Shoh uni toptirib kelish uchun har tomonga odam yuboribdi. Lekin safarda yurgan Forobiy allaqachon boshqa mamlkatga o`tib ketgn ekan. X asr oxiri va XI asrning birinchi yarmida vatandosimiz Abu Rayhon Beruniy ham ilm-fanning deyarli hamma sohalari bilan shug`ullangan qomusiy olim va mutafakkir, matematik va astromon, geograf va tarixchi, tilshunos va shoir, sayyoh va faylasuf sifatida katta shuhrat topdi. Akademik I.Y.Krachovskiy so`zi bilan aytganda, «Beruniy – genial aql egasi hamda tolmas mehnatsevar, o`z davridagi ilm-fanning barcha sohasi bo`yicha qalam tebratgan ilm sohibi bo`lgan». Beruniyning hayoti va ijodiy faoliyati, uning fazilat va xislatlari, «Yulduz ilmi» - astronomiya sohasidagi qo`lga kiritgan muvaffaqiyatlari va xalqqa qilgan insoniy xizmatlari haqida ma`lumot beruvchi ayrim mnbalarda Beruniy bilan bevosita yoki bavosita aloqador bolgan tarixiy rivoyatlar bor. Shu jihatdan qaraganda, xususan, Beruniyning zamondoshi tarixchi Nizomiy Aruziy Samarqandiyning «Majma`un navodir» («Nodir hikoyalar») asaridagi tarixiy rivoyatlar alohida ahamiyatga ega. 46

Nizomiy Aruziy Samarqandiyning «Majma`un navodir» («Nodir hikoyalar») asarida – «Yulduzlar ilmi va munajjimning bu fandagi mahorati haqida» nomli bobida Beruniy bilan bevosita aloqador bo`lgan 2 ta rivoyat keltiriladi. Bu rivoyatlarning ikkalasi Beruniy davridayoq xalq orasida juda mashhur bo`lgan va uni Nizomiy Aruziy yozib olgan. Bu rivoyatlar Beruniyning shaxsiy hayoti va xususiy fazilatlarini, o`z zamondoshlariga bo`lgan munosabatlarini o`rganishda katta ahamiyatga ega bo`lganligi uchun uning to`la matnini keltiramiz: Naqil qilishlaricha, Yaminuddavla sulton Mahmud Ibn Nosiriddin Sabuktegin G`azna shahridagi hazor daraxt bog`ining to`rt eshikli ko`shki ustida o`tirar esi. Shunda u Abu rayhonga qarab: «Men bu eshikning qaysi biridan tashqariga chiqaman? Buni topib, javobini bir parcha qog`ozga yoz-da, gilamimning tagiga qo`y!» deb buyurdi. har to`rtta eshikdan ham tashqariga chiqish yo`li mavjud edi. Abu Rayhon usturlab (quyosh va yulduzlar holatini o`lchaydiga asbob) keltirishlarini so`radi. balandlikni aniqladi, goroskop chizdi, so`ng bir pas o`ylanib turgach, bir parcha qog`ozga nimalardir yozdi, so`ng gilam tagiga qo`ydi. Mahmud undan: «Topdingmi?» deb so`ragandi, u: «Ha, topdim», deb javob berdi. Mahmud ustalarni chaqirtirdi. Ular tesha va bel bilan yetib keldilar. Sharq tomondagi devordan beshinchi eshikni ochdilar. Mahmud bu eshikdan tashqariga chiqdi. Keyin esa Abu Rayhon yozgan qog`oani olib kleishni buyurdi. Unda shunday deb yozilgan edi: «Sulton bu to`rt eshikdan ham chiqmaydi, Sharq tomondan eshik ochiradi va u o`sha eshikdan chiqadi.» Buni o`qigan sulton Mahmudning jahli chiqadi va Abu Rayhonni saroy hovlisiga otib yuborishlarini buyurdi. Farmonni bajardilar. Biroq o`rta tomdan to`r tortib qo`yilgan bo`lib, Abu RAyhon to`r ustiga qushdi. To`r yirtilib, u zarasiz yer ustiga tushdi. Mahmud olib chiqishlarni buyurdi. Uni olib 47

chiqqanlarida Mahmud: «Ey, Abu RAyhon! Bunday bo`lishini bilarmiding?» deb so`radi. «Ha, bilar edim», deb javob berdi. «Daliling qani?», deya so`radi podsho. Abu Rayhon g`ulomini chaqirdi, undan taqvimni olib, o`zi tuzgan goroskopni chiqardi. Mazkur kun uchun chiqarilgab hukmlar orasida quyidagi so`zlar yozilgan edi: «Meni baland joydan tashlab yuboradilar, lekin men yerga zarasiz tushaman va sog`-salomat o`rnimdan turaman!». Bu ham Mahmudning ko`ngliga yoqmadi. Battarroq jahli chiqib: «Uni qal`aga olib boring va o`sha yerda saqlang!», deb buyurdi. Uni G`zana qal`asiga qamab qo`ydilar va u olti oy hibsda yotdi». Naql qilsihlaricha, shu olti oy ichida hech kimsa Abu Rayhon bilan bo`lgan voqea haqida Mahmudga hechnarsa deya olmagan. G`ulomlardan biri Abu RAyhonga xizmat qilish uchun tayinlangan bo`lib, kerak paytida kirib chiqa olardilar. Bir kuni mazkur g`ulom G`azna chamanzori yonidan o`tayotib, bir folchi chaqirib, «Sening toleingda aytish lozim bo`lgan bir necha so`zlarni ko`rayapman, biror narsa bersang, aytib beraman», deb qoldi. G`ulom unga ikki dirham bergan edi: «Sening aziz odaming qandaydir g`amda ekan, bugundan boshlab to uch kunda u mazkur ranjdan xalos bo`ladi, xil`atu in`omlar topadi va yana azizu mukarram kishiga yalanadi», dedi. G`ulom qal`aga jo`nadi va bu voqeani bashorta tarzida xojasiga bayon qildi. Abu Rayhon kulib dedi: Ey, nodon, bunday ishlarga aralashish kerak emasligini bilmaysanmi? Ikki dirhamni havoga sovuribsan» Aytishlaricha, ulug` xoja Ahmad ibn Hasan Maymandiy shu olti oy davomida sulton bilan Abu Rayhon xususida gaplashish uchun qulay payt poylar edi. Oxiri u sultonni ovda xursand kayfiyatda ko`rib, so`zni aylantira-aylantira yulduz ilmiga olib kelib taqadi va dedi: «Bechora Abu Rayhon shundau ajoyib ikki hukm chiqardiyu, xil`at va in`om o`rniga qamoqqa tushib o`tiribdi». mahmud shunday dedi: Xojaga ma`lumki, bundan xabarim bor. Aytishlaricha, Abu Rayhondan o`zga teng keladigan kishi yo`q! Lekin chiqarga har ikki hukmi 48

ham mening xohishimga qarama-qarshi edi. Podshohlar kichkina bolalarga o`xshashadi. Undan bahra topay degan kishi aslo uning ra`yiga qarshi ish tutmaydi. O`sha kuni chqargan hukmidan loaqal bittasi xato chiqqanida ham uning foydasi edi. Ertaga uni ozod qilsihlarini va oltin egar-jabduqli ot, shohona xil`at, shohidan salla, yana ming dinor pul, bir g`ulom ba bitta kanizak berishlarini buyur». Shunday qilib, o`sha folchi aytgan kunlar ichida Abu Rayhonni hibsdan ozod qildilar. Buyurilgan hadyalar esa unga topshirildi. Sulton undan uzr so`ragach: Ey, Abu Rayhon. Agar mendan manfaat topay desang, o`z ilming saltanatiga qarab emas, mening murodimga qarab gapir! Abu Rayhon shu kundan boshlab o`z odatini o`zgartirib, podshoning yolg`on ishlarida ham, rostida ham unga qarshi gapirmaslikni bajardi. Abu Rayhon uyiga qyatib kelgandan so`ng, martabali kishilar uni ko`rgani kelishganda, u folchi haqida hikoya qilib berdi. Ular taajjubda qoldilar. So`ng kishi yuborib, folchini toptidilar. Folchi butunlay savodsiz bo`lib, hech narsadan xabari yo`q edi. Abu Rayhon undan tavaluding haqida goroskoping bormi, deya so`radi va uni sahi ul-g`ayb ekanligini aytib berdi. Jahon madaniyatining yo`lchi yulduzlaridan biri, vatandoshimiz Abu Ali ibn Sino samoniylar davri adabiyotining yirik vakillari – Ro`dakiy, Daqiqiy, Samarqandiy, Abu nasr Forobiylar qatori X-Xi asr Sharq klassik poeziyasining ko`zga ko`ringan yulduzlaridan sanaladi. «Ilmu fan olami sayri-gashti bilan she`riyat dunyosini ham yakka rom eta olgan» (Fuzuliy) hassos shoir va buyuk alloma haqida o`zbek, tojik va boshqa xalqlar og`zaki ijodida juda ko`plab afsona va rivoyatlar yaratilgan». Ularing aksariyati ulug` olimning hayotlik chog`ida vujudga kelgan tarixiy, biografik- xotiraviy asarlarda, masalan, olimning shogirdi Abu Ubayd Juzjoniy asarlarida, shuningdek, XI asrning oxiri va XII asrning birinchi yarmida yashagan samarqandlik Nizomiy Aruziy Samarqandiyning «Majmuatun Navodir» nomli kitobida ken go`rin olgan. Bulardan bir qanchasi keyingi davrlarda yashagan 49

Zayniddin Vosifiyning «Badoyeul vaqoye» asariga kiritilib, qayta ishlandi. Ularda ulug` allomaning u yoki bu xizmatlari va fazilatlari ta`rif-tavsif etiladi, donoligi, zakovati, odamiyligi, himmat-saxovati ulug`lanadi. Abu Ali ibn Sinoga doir tarixiy rivoyatlarni o`zida jam etgan muhim manbalardan biri Nizomiy Aruziy Samarqandiyning «Majmaun navodir» asaridir. Uning «tabobat ilmi» nomli to`rtinchi maqolasining beshinchi hikoyatida Ibn Sino hayoti, tabobat sohasidagi faoliyati, shaxsiy sifat va fazilatlari, o`z zamonasining adabiy-badiiy muhiti va zamondoshlarining ilmdagi muvaffaqiyatli hamda xalqqa qilgan xizmatlari haqida batafsil so`z yuritiladi. «Majmaun navodir» 1156-1157-yillarda yaratilgan. Nizomiy Aruziy uni g`uriylar sulolasinng shahzodalaridan Aliga bag`ishlab yozgan. Asarda berilgan materiallardan ma`lum bo`ladiki, Nizomiy Aruziy tabobat ilmining donishmandi Ibn Sino bilan shaxsan tanish va uning zamondoshlari – xorazmshoh Abul Abbos Ma`munning saroyidagi bir necha hakim va fozil kishilardan Abu Sahl Masihiy, Beruniylar bilan hamsuhbat bo`lgan. Ibn Sino haqidagi tariziy rivoyatlardan o`sha davrdayoq Nizomiy Aruziy bevosita xabardor bo`lgan va ayrimlarini o`z asariga kiritgan. «Majmaun navodir»ning «Tabobat ilmi va tabiblarga qo`llanma» bobining beshinchhi hikoyatida shunday ma`lumot bor. Ibn Sino Xorazshoh Abul Abbos Ma`mun saroyida bir qancha muddat xizmat qilgan. Kunlardan bi rkuni Balx hukmdori Sulton Mahmud tomonidan quyidagi mazmunda bitilgan maktub Xorazmga yetib keladi: «Eshitishimcha, xorazmshohning majlisida falon va piston ismli dunyoda tengi yo`q fozil kishilar bor ekan. Ular bizning majlisimizga yuborilishi zarur! Toki ular bizning majlisimizda qatnashish sharafiga noil bo`lsinlar! Biz esa ularni hamma zarur narsalar bilan ta`min etamiz!». Xoramshoh o`z saroyidagi hakim va fozillarni chaqirib, maktubni o`qib berdi-da, ularga shunday deydi: «Mahmudning qo`li uzun, askari esa ko`p! U Xuroson va Hindistonni zabt etdi. Endi esa Iroqqa ko`z olaytirmoqda! Uning 50

amrini bajarmaslikdan va farmoniga quloq solmaslikning o`zga imkoni yo`q. Sizlar bunga nima deysizlar?» Shu fursatda Abu Ali ibn Sino va Abu Sahb bizlar bormaymiz, deyishdi. Ammo Abu NAsr, Abul Xayr va Abu Rayhon Sultonning hadya va in`omlarini eshitganlaridan so`bg borishga xohish bildirdilar. So`ngra Xoramshoh: «Borishga xohishingiz bo`lmagan siz ikkovingiz men elchini qabul qilmasimdan avval yahsiriniglar» deydi va ularnng yo`l anjomlarini hozirlab, bir yo`lboshchini hamroh qilib, cho`l-biyobon orqali Gurgon shahriga jo`natib yuboradi. Gurgon podshosi Qobus edi. U ulug` inson, faylasuf tabiatli, fozil kishi edi. Abu Ali bu yerda tinch qolib yashashini bilardi. U Gurgonga yetib kelib, bir karvonsaroyga tushdi. Qo`shni xonada bir kishi kasal bo`lib yotgan ekan, uni tuzatdi. boshqa bir bemor ham qo`lidan shifo topdi. Abu Ali ularni ko`rib davolardi. Natijada daromad kela boshladi va kundan kun ko`payaverdi. Kunlar shu tariqa tinch o`tardi Kunlardan bir kuni Gurgon podshhosi Qobusning qarindoshlaridan biri kasal bo`lib qoladi, uni qancha davolatmasinlar, hech nafi bo`lmadi. Qobusning bu qarindoshiga nisbatan mehri kuchli edi. Bir vaqt xodimlardan biri Qobusga» Falon mahallaga bir yosh yigit kelibdi, o`zi mohir tabib, qo`li yengil ekan, bir necha bemor undan shifo topibdi. Qobus: uni bemorning huzuriga olib kelinglar, davolab ko`rsin, rostdan ham qo`ldan qo`lning farqi bor!, deb buyurdi. Abu Alini topishib, bemorning huzuriga olib keldilar. Abu Ali bemorning oldiga kelib, g`oyat kelishgan, chiroyli, mo`ylovi endi sabza urgan, ammo o`zi juda g`amgin bir yigitni ko`rdi. Yoniga o`tirib, tomirini tekshirdi. So`ng peshobini olishga buyurdi. Peshobni ko`rgach: Menga Gurgonni barcha uy va mahallalarini biladigan kishi kerak, dedi. Shunday kishini olib kelib, mana u, dedilar. Abu Ali bemorning tomiriga qo`lini qo`ygach, unga Gurgondagi mahallalar nominia yt, dedi. U bir mahallaning nomini tilga olganda bemorning tomiri g`alati ura boshladi. Shunda Abu Ali, shu mahallaning ko`chalarini ayt, dedi. U sanay boshlab, bir ko`chaga 51

kelganda,bemorning tomiridagi g`alati harakat yana takrorlana boshalidi. U ko`chadagi uylarni sanay boshlaganida, bemorda yana osha harakat bo`ldi. Shunda tabib bo`ldi, dedi. So`ng Qobusning yaqinlariga qarab: Bu yigiut falin mahalladagi, falon ko`chadagi, falon ismli kishining qiziga oshiq. Buning shifosi o`sha qizning visoli, da`vosi esa uning diydoridir, dei. Bemor quloq tutib, tabib nima desa, hammasini eshitib turgan edi. U qattiq uyalib, boshini choyshabga o`rab oldi. Tekshirib ko`rishsa, rostdan ham tabib nima degan bo`lsa, hammasi to`g`ri bo`lib chiqdi. So`ng bu haqda Qobusga xabar berdilar. Qobus qattiq taajjublanib: Uni mening oldimga olib kelinglar, dedi. Qobus taxtidan tushib, bir necha qadan yurib, Abu Alining oldiga keldi va uni quchog`iga oldi. So`ng taxt oldiga yozib qo`yilgan gilam ustiga u bilan yonma-yon o`tirdi. Unga izzat va mehribonliklar ko`rsatib, so`ng muloyimlik bilan: Ey, fozillarning fozili va faylasuflarning mukammali! Bu muolaja siridan bozni ham voqif qilsang!, dedi. Abu Ali eng muborak kunni aniqladi. To`y qilib, oshig`u ma`shuqni bir- biriga qovushtirdilar. Go`zal shahzoda shunday qilib bu halokatni oldini olgan edi. Shundan so`ng, Qobusning Abu Aliga hurmati yanada oshdi. So`ng Abu Ali Rayga ketdi va vazir bo`ldi. Bu voqealar xoja hayotining tarixlaridan ma`lum va mashhurdir. «Majmaun navodir»da Ibn Sino bilan bevosita aloqador yana bir rivoyat berilgan. Ulardan birida Ibn Sinoning Balx shahriga chaqirilishining maqsadi, Sulton Mahmud tabibning surtaini Abu Nasrga chizdirishi va o`z naqqoshlarini chaqirtirib, mazkur rasmdan qirqta nusxa ko`chirtiridhi, ularni farmon bilan atrofdagi podsholarga yuborishi, Ibn Sino bilan Abu Sahlning yo`lda vafot etishi, tabibning Tus shahridagi bir necha kunlik hayoti haqidagi epizodlar bayon qilinadi. 52

Abu Ubayd Juzjoniyning ma`lumot berishicha, G`arbda «Avitsenna», Sharqda Buali deb atalgan Ibn Sino barcha fanlar mohiyatini, kamolot cho`qqisini egallashga astoydil kirishgan. Buni Ibn Sinoning o`zi ham e`tirof etadi. U Aristotelning «Metafizika» asariga yozgan sharhini o`qigandan so`ng uni tushungan. Bu haqda Ibn Sinoning o`zi shunday deydi: Men mantiqni, tabiiy va matematika fanlarini mukammal o`rgangach, ilohiyotga murojaat qildim va «Metafizika»ni o`qib chiqdim. Biroq men bu asarning ma`nosini tushuna olmadim va bu kitobni yozganning maqsadi mendan maxfiy edi. Men «Metafizika»ni qirq marta o`qidim, uni yodladim ham, biroq hamon bu kitobning maqsadini tushuna olmadim. Ma`yuslanib o`zimga o`zim aytar edim: Bu shunday kitobki, uni tushunishning yo`li yoqtur. Kunlardan bir kuni namozgar payti men bopzorda, muqovachilar qatorida bo`ldim, kitobfurushlardan biri bir qo`lida kitobni ushlab, uni maqtar edi va menga uzatdi. Men esa bu fandan foyda yo`q, deb uning talabini rad etar edim. U esa bu kitobni sotib ol, juda narxi arzon, uch dirhamga sotaman, kitob egasi pulga juda muhtoj, deb yolvorar edi. Men bu kitobni sotib oldim., u «Metafizika kitobi ekan. Uyimga kelib uni tezlik bilan mutolaa qildim. Metafizikani yod oldim va ertasi kuni ko`p mollarimni kambag`allarga in`om etib yubordim. Haqiqatan ham, juda ko`p mollarini kambag`alarga in`om etib yuborgan Ibn Sino hayotda xalqparvar va mashhur olim, donihsmand, ulug` hakim va adolatsizliklarga qarshi kurashgan dovyurak isyonkor kishilarni bemorlikdan, o`limdan, xarobalik va jabr-sitamdan qutqarib qoluvchi tabib sifatida mashhur bo`ldi. Ibn Sinoning faoliyatidag ana shunday insoniy fazilatlar xalq orasida bir qator rivoyat va afsonalarning yaratilishiga ijodiy zamin bo`ladi. «Umr doirasi» xalq rivoyatida «O`lim bilan qarilikning oldini olish mumkinmi?» xalq rivoyatida «O`lim bilan qarilikning oldini olish mumkinmi? degan savolga Ibn Sino «mna bu chinor bilan niholni voyaga yetkazib, uning shoxlaridan o`zingga uy solasan, manavi niholni mevaga kiritib, meni chinor soyasida salqinlab, nokxo`rlik qilishga chaqirasan. Shundagina men umrni 53

uzaytiradigan dorini aytaman», deydiki, ayni o`rinlarda xalqqa xos kelajakka umid, hayotga o`ta chanqoqlik tasvirga olinganini ko`ramiz. Ma`lumki, rivoyatlarning janr imkoniyatlari Ibn Sinoning butun hayoti va faoliyatini mukammal tasvirlashga monelik qiladi. Shuning uchun buyuk alloma haqida yaratilgan har bir rivoyatda uning hayoti va faoliyatining muhim bir qirrasi aks ettiriladi. Ana shunday rivoyatlardan biri Ibn Sinoning o`ta sezgir va kuzatuvchanligini xaraterlashga qaratilgan. Rivoyat qilishlaricha, Ibn Sino do`stlari bilan o`z uyida suhbatlashib o`tirar edi. Bir oz fursatdan keyin u bir yumush bilan tashqariga chiqdi. Shunda do`stlari uning srzgirligini sinab ko`rish maqsadida u o`tirgan to`shal ostiga bir varaq qog`oz qo`yishadi. Ibn Sino qaytib kirib o`z o`rniga o`tiradi va bir uyning shiftiga qaraydi, bir yerga qarab: «Yo mening bo`yim o`sgan, yo uyning shifti bir qog`oz eniga pasaygan, deydi. Uning nozik sezgirligiga qoyil qolgan do`stlari to`shak ostiga bir varaq qog`oz qo`yganliklarini tan olishadi. Ko`rinib turibdiki, rivoyatlarda Ibn Sinoning sezgirligiga alohida e`tibor berilgan. Albatta, inson ming hushyor bo`lganda ham, rivoytalarda aytilganiday bo`lmaydi. Biroq, rivoyatdagi mubolag`ali tasvir olimning o`ta darajada sinchkov hamda donishmandligini ko`rsatishga xizmat qilgan. Demak, rivoyat janri o`rni bilan mubolag`ali tasvirga ham murojaat etadi va bu bilan tinglovchilarning bayon qilinayotgan voqeaga bo`lgan qiziqishini kuchaytiradi. Xalq o`zi to`qigan kichik bir rivoyat orqali tarixiy haqiqatlarni ochib bera oladi. O`zbek tarixiy rivoyatlarining mavjud namunalari xalq tarixida chuqur iz qoldirgan shohlar, Amir Temur, Ulug`bek, Nasrulloxon kabi shohlar; Navoiy, Bobur, Uvaysiy, Furqat, Muqimiy kabilar haqidagi turkum materiallardan iborat ekanligini alohida qayd etib o`tish kerak bo`ladi. 54

Ma`lumki, ulug` o`zbek mutafakkiri Navoiy ijodi jahon madaniyati xazinasiga qo`shilgan babaho ulushdir. uning ibrtali hayoti va nodir ijodi o`z zamonasidayoq butun Xuroson hamda Movarounnahr ahlini o`ziga maftun etdi. Shuning uchun ham bu zotning hayoti va ijodi haqida ko`plab hikoyatlar, rivoyatlar yaratilgan. Bunday asarlarning ba`zilari bevosita shoir hayotligida yaratilgan bo`lsa, ba`zilari unig vafotidan keyin yaratilgan. Qanday bo`lmasin, , NAviy haiqda yaratilgan bunday asarlar shoir hayotining turli qirralarini yoritishga bag`ishlangan. Ularda shoirning yuksak odamiyligi, ilmparvarligi, halol va haqgo`yl;ik, oddiy va mehnatsevarligi xaraterlangan. Bunday asarlar Dono Alisher, nomi bilan alohida to`plam holida chop etilgan. Biroq to`plovchilar negadir majmuaga kiritilgan asarlarni afsona deb belgilashgan. Aslida to`plamga bir necha afsona va rivoyatlar kiritilgan, xolos. Rivoyatlarda birida Navoiyning dono va tadbirkor vazir sifatidagi obrazi tasvirlangan. Unda Navoiy Xuroson hukmdori, o`z do`sti Husayn BOyqaroning har bir harakati va ihsorasini anglab, unga to`g`ri yo`l-yo`riq ko`rsata oladigan vazir qiyofasida berilgan. Aytilishicha, Navoiy Xuroson hokimi Boyqaro saroyida bosh vazir ekan. Podsho hamma vaqt Navoiyning maslahatlariga quloq tutar ekan. Kunlarning birida Boyqaro ertalab saroyga kirish oldidan NAvoiyga ko`rinish beribdi-da, ko`rsatkich barmog`i bilan boshini ko`rsatibdi. Navoiy ham xuddi shu barmog` bilan tilini ko`rsatibdi. Boyqaro boshini chayqabdi-da, saroyga kirmay iziga qaytibdi. Voqeani kuzatib turgan NAvoiyning shogirdlari bu imo-ishoralarning sababini so`rashibdi. Navoiy bu imo-ishoralarning sababini so`rashibdi. Navoiy bu ning izohini o`zlari yechishini aytibdi. Shogirdlar yecha olambdilar. Shunda Navoiy: - Abdullatif, xayolingiz nega buncha parishon bo`lib qoldi, siyohdon ag`darildi-ku, -debdi. 55

-Kechrasiz, ustoz, - uzr so`radi Abdullatif, - haligi muammoning sababini o`ylab, xayolim qochibdi. Navoiy boyagi imo-ishorasini aytishni majbur bo`libdi: -Husayn boshga baloni nima keltiradi? deb so`ragan edi, til deb javob qildim. Shogirdlar Navoiyning ziyrakligiga qoyil qolishibdi. Rivoyat mazmunidan ko`rinib turibdiki, Navoiyning vazir sifatida davlatni idora etish ishlarida, shuningdek, do`sti Husayn Boyqaroga dono maslahatlar berish bilan to`g`ri yo`lga boshqarishga xizmatlari beqiyos. O`z navbatida Boyqaro ham Navoiy hayotida katta rol o`ynaganligi ma`lum. Mana shu tarixiy haqiqat real tarixiy obrazlar vositasida uydirma sujetlar qobig`ida berilgan. Demak, tarixiy rivoyatda sujet real voqealardan tashkil topishi shart emas. Eng muhimi, sujet asosidagi g`oya va unda ishtirok etuvchi personajlar tarixan haqqoniy bo`lishi kerak. Bu jihatdan Navoiy bilan mardikor rivoyati xarakterlidir. Aytishlaricha, bir yigit o`zi mardikorlik qilsa ham, yurgan yo`lida shovqin- suron qilib, birov bilan birov urishayotgan bo`lsa, o`rtaga tushib ajratib qo`yib, agar birovning aravasi loyga botib yotgan bo`lsa, hahalashib chiqarib yurar edi. Amir Navoiy u yoq-bu yoqqa o`tganlarida, shu yigitni ko`rsalar, undan oldin salom berib, tavoze bilan o`tar edilar. Bu yigtining qilib yurgan ishi o`ziga ta`sir qilib: Navoiydek odam menga salom berib, hurmatlab o`tadilar. Men bo`lsam, ertayu-kech xalqning janjali bormi, boshqasi bormi aralashib yuraman. Umrimda peshonam sajdaga tegmasa, ro`za tutmasam, bu yurishdan menga nima foyda. Bola-chaqam bo`lmasa, menga dunyoning nima keragi bor. Kle, qo`y, endi gunohlarimga tavba qilib, endigi umrimni toat-ibodat bilan o`tkazaman», debdi-da, osha kundan boshlab pirga qo`l beribdi. Xalqning janjaliga ishi bo`lmaydi, birovga aralashmaydi. Bir kuni Navoiy uni ko`radi, u tavoze bilan salom beradi, shunda Navoiy indamasdan o`tib ketadi. Yigit hayron bo`ladi. 56

Yigit buning sababini so`raydi. Navoiy aytadi: Sen o`sha paytda xalqqa foydang tegar edi. O`zbek xalq tarixiy afsona va rivoyatlari ham tarixiy folklorning boshqa janrlari kabi uzoq taraqqiyot bosqichlarini bosib o`tgan janrlardan bo`lib, ularning tuzilishi, ijtimoiy-estetik vazifasi o`zaro yaqinlik kasb etsalar ham, ammo tasvir prinsiplari, voqelikka munosabatlari, obrazlar tizimi hamda tasviriy vositalari jihatidan farqlanib turadilar. Aslida tarixiylik jihatidan bir xil darajada turuvchi bu ikki janrning asosiy farqi tarixiy afsona sujetining xayoliy uydirmalarga tarixiy rivoyat sujetining esa hayotiy uydirmalarga asoslanganligida namoyon bo`ladi. Ularda tarixiy doston va qo`shiqlardagi kabi sof tarix aks etmaydi. Sof tarixiy afsonalardagi voqea-hodisalar talqinida mubolag`a, xayoliy uydirma mavjud bo`ladi. Biroq, ana shular nazardan soqit qilinib, tasvirlangan voqealar, ularda ishtirok etgan personajlar real tarix bilan aloqadorligi, ya`ni ularning xalq tarixining muayyan bosqichlarida ro`y berganligi oydinlashadi. Tarixiy rivoyatlarda esa mifologik obrazlar, xayoliy uydirmalar ishtirok etmaydi. Hayotiy uydirmalar esa real tarixiy sharoitda bayon etilganligi sababli tinglovchi tomonidan konkret tarix sifatida qabul qilinadi. TArixiy rivoyatlar xalqning u yoki bu tarixiy shaxs tarixiy voqealar haqidagi badiiy qarashlarini, unig ana shu shaxs va voqealar haqidagi bahosini ifodalash nuqtai nazaridan ulkan ahamiyatga ega. 57

Xulosa Xalq hayotining turli sharoitlarida, ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarning turli davrlarida ijodkor omma tomonidan yaratilgan tarixiy folklor asarlari o`z zamonasining ijodiy mahsuli bo`lishi bilan birga, uzoq o`tmishning tarixiy yodgorligi hamdir. O`zbek xalq rivoyatlari ham tarixiy folklorning boshqa janrlari kabi uzoq taraqqiyot bosqichlarini bosib o`tgan janrlardan biridir. Sof tarixiy rivoyatlarda mifologik obrazlar,xayoliy uydirmalar ishtirok etmaydi. Hayotiy uydirmalar real tarixiy sharoitda bayon etilganligi sababli tinglovchi tomonidan konkret tarix sifatida qabul qilinadi. Tarixiy rivoyatlar xalqning u yoki bu tarixiy shaxs, tarixiy voqealar haqidagi badiiy qarashlarini, uning ana shu shaxs va voqealar haqidagi bahosini ifodalash nuqtai nazaridan ulkan ahamiyat kasb etadi. Rivoyatlarning aksariyat qismi turli davrlardagi tarixiy asarlar sahifalaridan o`rin olgan bo`lsa, ba`zi birlari asosan, xalq rivoyatlari nisbatan keyinroq davrlarda yaratilgan va og`izdan og`izga o`tib, xalq orasida keng tarqalgan. Bu rivoyatlarda tarixiy hujjat emas, orzu-maqsad va uning qanoti bo`lmish mulohazali tasvir yetakchilik qiladi. Demak, bunday asarlar bizgacha ikki yo`l – yozma va og`zaki usullar bilan yetib kelgan. Yozma manbalarda bayon etilgan rivoyatlarda xalq og`zaki ijodiga xos xususiyatlar mavjud bo`lganligini inobatga olib, ularni ham to`la asos bilan tarixiy proza namunalari sifatida baholash lozim, deb hisoblaymiz. 58

Bitiruv malakaviy ishimizda yuqoridagi kuzatishlarni tahlil qilib quyidagicha umumiy xulosaga keldik: 1. Rivoyatlarda tarixiy voqealar va ayrim shaxslar bilan bog`liq voqealarning berilishini tahlil qildik va mazkur janrning o`zbek xalq poetik ijodidagi vazifasini o`rgandik. 2. Afsona, rivoyat va naqllarning o`ziga xos ma`no jihatlarini aniqlab, farqlashga urindik. 3. Rivoyat va afsona janrlarining asosiy farqi afsona sujetining xayoliy uydirmalarga, rivoyat sujetining esa hayotiy uydirmalarga asoslanganligini o`rgandik. 4. O`zbek xalq rivoyatlarining tasnifi masalasini tadqiq etdik. 5. Urug` va shu kabilarning paydo bo`lishi va nomlanishi tarixini epik hikoya qiluvchi etnonimik rivoyatlarni rivoyatlar misolida tahlil qildik. 6. Tarixiy shaxsning faoliyati bilan bog`liq yoki tarixiy voqeaning kechishi bilan bog`liq tarixiy rivoyatlarni tadqiq etdik. Xulosa qilib aytganda, o`zbek tarixiy folklorining mustaqil va ko`hna janrlaridan bo`lgan rivoyat janrining poetik va badiiy tabiatini jiddiy tadqiq etish xalq tarixini, uning o`tmish va bugungi, kelajak uchun olib borgan sharafli quroli yo`lini mukammal yoritishga keng imkoniyatlar berdi. 59

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. Karimov I.A Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – T.:Manaviyat, 2008. 2. Karimov I.A. Adabiyotga e`tibor – ma`naviyatga kelajakka e`tibor. T.: 2009 3. Karimov I.A. O`zbekiston mustaqillikda erishish ostonasida – T.: O`zbekiston 2011. 4. Barkamol avlod orzusi - T.: Sharq, 1999. 5. Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tamoyillar va tushunchalar. T. 2001. 6. Sarimsoqov B. O`zbek folklorining janrlar sostavi. (O`zbek folklori ocherklari). T.: Fan, 1988. 7. Imomov K. O`zbek xalq prozasi. T.: 1984. 8. Umarov S. Rivoyat va hayot. T.: 1988. 9. Alimov S. Tarixiy-folkloriy jarayon va janrlararo munosabat. T.: Fan, 1993. 10. Rahmonov T. Xalq dostonlarida epik ot obrazining mifologik xususiyatlari haqida. O`zbek tili va adabiyoti .1983-yil, 9-son. 11. Musaqulov A. O`zbek xalq lirikasi. T.: Fan, 1995. 12. Musurmonova O. Dostonlar –tarbiya manbai. «Alpomish» dostoni materiallari asosida. T.: Ma`naviyat, 1999. 13. Yo`ldosheva S. Folklor –etnografik jamoalar uslubiyoti. T.: Fan, 1991. 14. Jo`rayev M. O`zbek xalq ertaklarida sehrli raqamlar. T.: Fan, 1991. 15. Abdullayev Q. “Go`ro`g`li” dostonlari, Bozirgon / Mas`ul muharrir M.Afzalov. - T.: Fan, 1965. – 52 b. 60

16.«Alpomish» – o`zbek xalq qahramonlik eposi. – T.: Fan, 1999. – 180 b. 17. Ashurov T. Xalq dostonlarida qahramon – titanlar obrazi talqiniga doir // O`zbek xalq ijodi. - T.: Fan, 1967. – B. 51-58. 18.Bozorov A. Baxshi ijodining ayrim qirralari. – T.: Fan, 1991. – 56 b. 19. Go`ro`g`li dostonlari. 4 jildlik. 1-jild. –T.: Yozuvchi, 1995. –206 b. 20.Maxmudova R. Xalq kitoblari va ayrim qissalar // Adabiy meros. – T.: Fan, 1971. II tom. – B. 254-258. 61

O'xshashlar

Xalq poetik ijodida xizr obrazining badiiy talqini

Xurshid Davron she’riyatida poetik obraz va shoir mahorati

Mashrab she’riyati va xalq og’zaki ijodi

Nodira she`riyatida tarixiy obrazlar talqini

Lirik va dramatik dostonlarda tarixiy shaxs talqini