Mashrab she’riyati va xalq og’zaki ijodi - Adabiyot - Diplom ishlar

Mashrab she’riyati va xalq og’zaki ijodi

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

285.5 KB

Ko'chirib olish

“Mashrab she’riyati va xalq og’zaki ijodi” MAVZUSIDA YOZGAN BITIRUV MALAKAVIY ISHI

Reja Kirish I.BOB. O’zbek adabiyotida Mashrabshunoslik muammolari I.1. Boborahim Mashrabning hayoti va ijodi I.2. Mashrab she’riyatining g’oyaviy xususiyatlari II.BOB. Mashrab va xalq poeti ijodi II.1. Shoir she’riyatida xalq maqollarining o’rni II.2. Mashrab lirikasida “irsoli masal” va talmeh san’atlarining ishlatilishi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik mamlakatimiz iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy taraqqiyotida yangi bosqichni boshlab berdi. Bu esa о‘tmish tariximizni, ma’naviy qadriyatlar va merosimizni mustaqillik ehtiyojlari nuqtai nazaridan qayta kо‘rib chiqib, ulardan oqilona foydalanishni taqozo etadi. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kid la ganidek: “Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan eng qadimgi toshyozuv va bitiklar, xalq og‘zaki ijodi namunalaridan tortib, bugungi kunda kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan ming-minglab qо‘lyozmalar, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, mineralogiya, kimyo, astronomiya, me’morlik, dehqonchilik va boshqa sohalarga oid qimmatbaho asarlar bizning buyuk ma’naviy boyligimizdir. Bunchalik katta merosga ega bо‘lgan xalq dunyoda kamdan-kam topiladi” . Bu sо‘zlar milliy adabiyotimiz tarixini о‘rganayotgan olimlar uchun dasturulamaldir. Shu vaqtgacha о‘nlab adiblarimiz va allomalarning adabiy, diniy va tarixiy merosi qayta о‘rganilib, asarlari nashr qilindi. Shular qatori ulug‘ shoir Boborahim Mashrabning ijodiy merosi turli yо‘nalishlar bо‘yicha ilmiy-nazariy jihatdan о‘rganildi, о‘rganilmoqda. Ayniqsa, uning adabiy merosini tо‘plash va nashr etish borasida samarali ishlar qilindi. Mashrabning jumboqlarga tо‘la hayoti va ijodiy merosi haqida manbalar tо‘plandi, uning lirikasi “Devon” holida nashr etildi. Shoir lirik asarlarining g‘oyaviy-tematik jihatlari, mahorati, poetik tili, ijodiga doir ilmiy tadqiqotlar yuzaga keldi. Ko’p asrlik boy adabiyotimizning chuqur mazmundoorligi va keng ko’lamini ming bir xil rang va jilovlarini uning turli tuman ohang va navolarini Lutfiy va Navoiy, Bobur va Mashrab, Gulxaniy va Turdi, Ogahiy va Mo’nis, Muqimiy va Furqat, Avaz va Zavqiylar bilan yonma – yon qalam tebratib xalqimizning ezgu intilishlari orzu – umidlarini, quvonch – shodligi va dardu hasratlarini kuylagan Boborahim Mashrab ijodisiz tasavvur etish qiyin. Boborahim Mashrab asarlarini ayniqsa uni she’riy ijodini tahlilq qilish, o’rganish,uning merosini u haqidagi 3

turli – tuman qarashlarni qiyosiy tahlil etish bugungi kun o’zbek adabiyotining asosiy masalalaridan biridir. Mashrab ijodining tarixiy-filologik, xronologik, falsafiy va tilshunoslik nuqtai nazaridan о‘rganilganligi, kelgusida qilinadigan ishlarni aniq belgilab olish imkonini beradi. Shо‘ro davrida ham bu borada salmoqli ishlar qilingan. Biroq shoir adabiy merosi xususidagi ilmiy maqola va risolalar о‘sha davr mafkurasi talablari asosida baholandi. Shunga qaramay, ular fakt va dalillarning kо‘pligi bilan katta ahamiyatga egadir. Bugungi kunga kelib Mashrab ijodi matnshunoslik aspektida ham о‘rganilmoqda. Ilmiy qayd va xulosalarga suyanib turib, shoir merosining hali yetarli tadqiq etilmagan jihatlari kо‘p ekanini ta’kidlash kerak. Mashrab lirikasi bо‘yicha mavjud ilmiy ishlar sharhi shuni kо‘rsatadiki, shoirning poetik mahorati sirlari, she’rlaridagi badiiy san’atlarning funksiyalari, shoir qо‘llagan xalq maqollari, matal, aforizm va frazeologik iboralar shu paytga qadar maxsus tahlil qilinmagan, ularni mustaqillik sharoitida milliy-ma’naviy tiklanish mezonlari asosida о‘rganish zarurati bor. Bu esa ushbu tadqiqot mavzusining dolzarbligini kо‘rsatadi. Mashrab kuylagan g‘oyalar millat taraqqiyoti va shaxs kamoloti uchun , ayniqsa, muhim dir. Shoir ma’naviy merosini tadqiq va targ‘ib etish tariximiz, madaniy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimizni yaxshiroq о‘rganishga hamda yangi avlod vakillarida ajdodlarimizga ehtirom, milliy iftixor tuyg‘ularini tarbiyalashda yordam beradi. Prezidentimiz Islom Karimov aytganidek: “Haqqoniy tarixni о‘rganmay turib, о‘zlikni anglash mumkin emas”. Shoir g‘azallarining xalq tomonidan kо‘p о‘qilishi, hofizlar tomonidan kuylanishi, og‘izdan og‘izga, avloddan avlodga kо‘chib yurishi ham uning xalq qalbiga naqadar yaqinligini kо‘rsatadi. Mashrab adabiy merosining katta qismi bizgacha xalq kitoblari orqali yetib kelganligi ham fikrimizni tasdiqlaydi. Bu esa, shoir nazmiy asarlarining xalq ruhiga nechog‘lik yaqin ekanini kо‘rsatadi. Mashrab she’riyati va xalq og‘zaki ijodi muammosini о‘rganish shuning uchun ham dolzarb muammolardandir. 4

Muammoning о‘rganilganlik darajasi . Mashrab ijodini adabiyotshunoslikda о‘rganish XVIII asrdan boshlangan bо‘lsa-da, XX asr oxirlariga kelib bu boradagi tadqiqotlar yangicha bosqichga kо‘tarildi. Akademik V. Abdullayev “О‘zbek adabiyoti tarixi” darsligida Mashrab hayoti va ijodiy faoliyati XVII-XVIII asrlardayoq adabiyot va ilm ixlosmandlari e’tiborini tortganini ta’kidlab о‘tgan. Mashrabshunoslik avvalo, shoir asarlarini nashr ettirish ishlaridan boshlangan. Bu borada, о‘zbek tadqiqotchilari mehnatlarini kamsitmagan holda, dastlabki davrlarda rus sharqshunoslari xizmati samarali bо‘lganini eslatib о‘tish о‘rinli. Jumladan, sharqshunos V.L.Vyatkin va M. Likoshin Mashrab merosiga katta qiziqish bilan qaragan. Shoir she’rlarini, u haqda yozilgan manoqiblarni rus tiliga tarjima qilgan, original matnlarni zamonaviy bosmaxonalarda chop etish zarurligini о‘rtaga tashlaga. A.Fitrat V.Abdullayev, A.Hayitmetov, A.Abdug‘afurov, I.Abdullayev, M.Zokirov kabi olimlar Mashrab merosini xalqqa taqdim etishga, uning hayoti va ijodini ilmiy asosda о‘rganishga salmoqli hissa qо‘shdilar. I.Haqqulov, E.Musulmonqulov, M.Hoshimxonov, A.Xalilbekov va D.Hamroyeva monografiyalarida, doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalarida mustaqillik yillari mashrabshunosligini yangi bosqichga kо‘tardilar. Adabiyotshunos N.Komilov tasavvuf va tasavvuf adabiyotiga oid asarlarida Mashrab ijodiga kо‘p bor murojaat etdi. U Mashrab tо‘g‘risida maxsus asar yaratmagan bо‘lsa-da, uning ijodiga xolis ilmiy munosabat bildiradi, о‘z fikrlarini dalillashda shoir qarashlariga suyanadi. Biroq Mashrab ijodining hali о‘rganilmagan jihatlari kо‘p. Chunki shoir merosiga oid ilmiy ishlarda uning xalq og‘zaki ijodi bilan bog‘liq jihatlari talab darajasida о‘rganilmagan. Bu esa, mazkur masalani о‘rganish zaruratini kun tartibiga qо‘yadi. Tadqiqot maqsadi: Boborahim Mashrabning poetik mahorati, she’rlaridagi badiiy san’atlarning adabiy-estetik funksiyalarini, shoir qо‘llagan xalq maqollari, matal, aforizm va frazeologik iboralarni tadqiq etish hamda ilmiy baholash. Tadqiqot vazifalari : 5

– mashrabshunoslik tarixini tadrijiy tarzda о‘rganish; mustamlakachilik va totalitar tuzum sharoitida Mashrab asarlariga munosabat tarixiga nazar tashlash, amalga oshirilgan ishlarga umumiy baho berish, ularga tayangan holda shoir merosining kam о‘rganilgan jihatlarini tadqiq etish; – Mashrab lirikasi va xalq og‘zaki ijodi masalasini nazariy asosda tahlil qilish; – shoir lirikasini badiiy mahorat nuqtai nazaridan о‘rganish; – Mashrab she’riyatida qо‘llangan xalq maqollari, matal, aforizm va frazeologik iboralarni tasniflash va tadqiq qilish; – shoir lirikasining milliy zaminlari va badiiy qirralarini о‘rganish. Tadqiqot obyekti va predmeti. Ishda quyidagi manbalar tadqiqot obyekti qilib belgilandi:. Mashrab she’riyatining shu kunga qadar amalga oshirilgan deyarli barcha nashrlari tadqiqot obyekti sifatida olindi. Mashrab lirikasida qо‘llangan xalq maqol va matallari, aforizmlar va frazeologik birliklar tahlili, shoirning folklorizmlarni san’atkorona qо‘llash mahorati ilmiy tadqiqotning predmetini tashkil etadi. Tadqiqotning metodologik asosi va ilmiy metodi. Tadqiqot ishi kо‘p asrlik ilg‘or badiiy-estetik tafakkur namunalarining yaratilish uslublari, demokratiya mahsuli bо‘lgan adabiy-ma’rifiy g‘oyalar, hozirgi zamon milliy taraqqiyot g‘oyasining metodologik tamoyillari asosida yozildi. Shuningdek, Y.E.Bertels, V.M.Jirmunskiy, I.Sultonov, V.Abdullayev, A.Hayitmetov, A.Abdug‘afurov, I.Abdullayev, A.Qayumov, N.Komilov kabi olimlarning adabiyot nazariyasi va tarixi bо‘yicha yozgan tadqiqotlari bizning ishimiz uchun muhim nazariy asos bо‘lib xizmat qildi. Mazkur tadqiqotni yaratishda tarixiy-qiyosiy metoddan foydalanildi. Ishning ilmiy yangiligi. Mazkur ishda mashrabshunoslik tarixi, Mashrab poetikasi izchil tarzda maxsus о‘rganildi. Tekshirishlar jarayonida Mashrab lirik merosida aks etgan og‘zaki ijodga xos barcha unsurlar (maqol, matal, aforizm, sо‘z va iboralar)ning tarixiy-badiiy asoslari va genetik ildizlari qadimgi turkiy va forsiy 6

poeziyaga, shuningdek, О‘rta asr tasavvuf she’riyatiga borib tutashishi aniqlangani tadqiqotning ilmiy yangiligini kо‘rsatadi. Mashrab lirikasida chuqur mazmun va gо‘zal badiiyat uyg‘unligini ta’minlashda maqol, matal, aforizm, sо‘z va ibora, tarixiy va adabiy personajlar о‘rni ilmiy baholangani, ularni qо‘llashdan kо‘zlangan poetik maqsad tadqiq qilingani ham ishning ilmiy yangiligini tasdiqlaydi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ilmiy ishning natijalari kelajakda о‘zbek lirikasini, xalq og‘zaki ijodi an’analari tizimini, uning tarixiy taraqqiyotini о‘rganishda, shuningdek, о‘zbek mumtoz adabiyoti tarixini yaratishda ilmiy manba sifatida xizmat qilishi mumkin. Mazkur ishdan о‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi bо‘yicha darslik va qо‘llanmalar yaratishda, shuningdek, oliy о‘quv yurtlarining filologiya fakultetlarida ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin. Tadqiqotning tuzilishi va hajmi. Ushbu Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 7

I.BOB.O’zbek adabiyotida Mashrabshunoslik muammolari Boborahim Mashrab ijodini o’rganishda katta ishlar qilingan bo’lsa-da, aksar hollarda uning ijodiga bir tomonlama yondashuvlar bo’ladi. Jumladan, “Mabdai nur” va “Kiyo” asarlari Mashrabniki emas, deb baholash oqibatida uning adabiy merosi doirasi toraytirildi. Bugungi kunda Mashrabning shoh asarlari sanalgan bu ikki mumtoz masnaviy ilmiy muomalaga olib kirildi. Mashrabning hayot lavhalari, ijodiy faoliyatidan xabar beruvchi manbalar XVII-XIX asrlarda yaratilgan tarixiy solnomalar,manoqiblar, qissalar va tazkiralardan iborat. Mashrab yashagan davrga eng yaqini uning bevosita zamondosh bo’lgan va 1640 – yilda tavallud topgan Maleho Samarqandiydir. U 1692 – yilda yozgan “Muzakkir ul-ashob” tazkirasida Mashrabning qayerda tug’ilgan, kimlardan ta’lim olib, qanday ruhdagi she’rlar yaratgani xususida juda qisqa ma’lumot beradi. Tarixchi Muhammad Hakimxon To’raning “Muntaxab ut- tavorix”, Majzub Namangoniyning “Tazkirat ul-avliyo”, Abdumutallib Xojai Fahmiyning “Tazkirai Fahmiy”, Sharifjon Mahdumning “Musavvadai Abdushukur Ziyo” kabi asarlarida ham Mashrabning hayoti va ijodiga oid qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Vohid Abdullayevning shahodat berishicha, Mashrabning hayoti va ijodiy faoliyati XVII-XVIII asrlardayoq ilm ixlosmandlari tomonidan o’rganila boshlagan. Surat, Bexud, Nozim Hiraviy, Shavkat Buxoriy, Rafel Shohid, Zuhur kabi taniqli shoirlar Mashrabning she’rlari, sertashvish hayoti va uning ayanchli taqdiri haida ma’lumot beruvchi mulohazalarni Shamsiddin Somibekning “Qomus ul-a’lom” asariga suyanib bayon etganlar. Ayrim adabiyot muhlislari esa o’zlari tuzgan to’plamlarga, bayozlarga Mashrab she’rlaridan namunalar kiritganlar. Chunonchi, XVII asrda yashab ijod etgan Zohir Buxoriy Mashrab musannifotlarini zavq bilan ko’chirganlar. Mashrab hayoti va ijodi bilan qiziqib, u haqda qiziqarli fikrlar bayon qilgan yana bir shaxs Ziyovuddin Ishoq bog’istoniydir. U o’zi ham Mashrab bilan bo’lgan shaxsiy yaqinliklar to’g’risida juda qiziqarli ma’lumot beradi. 87 sahifadan tashkil topgan bu kitobchada Ishoq Bog’istoniy mashhur So’fiy Mulla Bozor Oxundni 8

tavof qilgani borib, u yerda Mashrab bilan ham tanishganini aytadi. Mazkur kitobda Mashrab o’sha paytdayoq xalq o’rtasida mashhur shoir ekanligini ko’rsatuvchi dalillar mavjud. Mashrab asarlari “Devonai Mashrab”, “Eshon Shomashrab”, “Shomashrabi devonai Namangoniy”, “G’azali eshon Shomashrab”, “Muxammasi Mashrab” nomlari bilan qayta – qayta kitob qilinib, xalq ichida tarqatilgan. Ana shu devonlarga va xalq qissalariga tayanib turib, N.S.Likoshin 1889 – yildayoq “Turkiston viloyatining gazeti”ning 26, 28, 29, 34, 39 – sonlarida “Namanganlik Mashrab devonaning ahvolini bayoni” sarlavhasi ostida tadqiqot e’lon qilib, folklore an’analari shoir ijodidagi eng muhim qirralaridan biri ekanligini sharxlab ketgan. Shundan so’ng rus sharqshunosligida Mashrabga qiziqish kuchayib, professor N.I. Veselovskiy 1895 – yildayoq “ восточние заметки ” deb nomlangan asar yozib, uni Sankt – Peterburgda nashr ettirdi. U ham Mashrab mahorati xususida so’zlab, uni turli masalalarni tanqidiy baholashda xalq og’zaki ijodidagi masal, maqol, metal va hikmatlarga suyanib ish ko’rganligini alohida ta’kidlaganlar. O’tgan asrning 50 – yillarining oxirida G’afur G’ulom boshliq bir qancha nufuzli olimlar “Ikki Mashrab” xususida yangitdan so’z ochdilar: ular kuyib – pishib “mabdai nur”ning muallifi Mullo Ro’zi Oxund Mashrab degan boshqa bir shaxs ekanligini dalilamoqchi bo’ldilar. Faqatgina 1994 – yilga kelib, bu asar professor I.Abdullayev tomonidan chuqur o’rganilib Mashrabga mansubligi o’rganildi va chop ettirildi. 70 – yillarga kelib, Mashrabning tug’ilgan joyi, yili haqida yana katta bahs ochildi. Respublika matbuotida bu mavzuga bag’ishlab ko’plab maqolalar e’lon qilindi. Jumladan, A.Abdug’afurov, I.Sulton, Z.Rizayev, Sh.Zunnunov, M.Zohiriylar o’zaro bahsga kirishib, uning hayoti va faoliyati, adabiy merosi haqida qator chiqishlar qildilar. Bu o’zaro munozaralarga asolangan maqolalarda ham Mashrab asarlarining g’oyaviy – badiiy jihatlari, uning tug’ilgan joyi, vafoti tarixi bilan bog’liq masalalar u yoki bu darajada tadqiq etildi. 9

Mashrab adabiy merosini xalqqa yetkazishda hamda, uni tekstologik jihatdan o’rganishda P.Shamsiyev, A.Hayitmetov, A.Abdug’afurov kabi olimlarning xizmatlari nihoyatda kattadir. Bu o’rinda Mashrab devonini nashr etishda V.Rahmonov, J.Yusupovlarning xizmatlarini ko’rsatib o’tish zarur. Shoir ijodini har tomonlama o’rganishda M.Zokirovning “Boborahim Mashrab” monografiyasi, A.Abdug’afurovning “Erk va ezgulik kuychilari” kitobi, “O’zbek adabiyoti tarixi” besh jildligining Mashrabga bag’ishlangan bobi va boshqa olimlarimizning o’nlab maqolalari katta ahamiyatga ega bo’ldi. Shoir va yozuvchilar ham Mashrab hayoti va ijodiga katta qiziqish bilan qaraganlar. Jumladan, Hamid G’ulom, Shuhrat shoir haqida alohida romanlar yaratib, u haqda xalq tomonidan asrlar osha yaratib qoldirilgan hikoya va qissalar asosida Mashrab shaxsiyatini ochishga harakat qilganlar. Yozuvchi va olim Mirkarim Osim esa Mashrab haqida yaratilgan folklore qissalariga suyanib, “Singan setor” nomli asarini yaratgan. Mustaqilligimizdan keyin Mashrab ijodini metodologik jihatdan ilmiy o’rganish to’g’ri yo’lga qo’yildi. Bu o’rinda yosh tadqiqotchi D.Hamrayeva, marhum professor Ismatulloh Abdullayevlarning xizmatlarini alohida ta’kidlash zarur. I.Abdullayevning tashabbusi bilan shoirning “Mabdai nur” va “Kimyo” asarlari xalqqa qaytarildi. Mashrab tavalludining 350 – yilligi munosabati bilan Namanganda chop etilgan ilmiy to’plam ham uning ijodini o’rganishdagi navbatdagi qadam bo’ldi. Namangan teatrida sahnalashtirilgan Aziz Tursunov tomonidan yozilgan to’rt pardali “Mashrab” nomli lirik dramaning matni ham ushbu to’plamda nashr qilingan. Demak, olimlarimiz hozirga qadar otashnafas shoirimiz Mashrab ijodini o’rganishda ma’lum yutuqlarni qo’lga kiritishgan. Har qanday katta ijodkor shaxsiyati , hayot yo’li va, ayniqsa merosi turli bahs – munozaralarga, ilmiy tortishuv va fikrlar kurashiga, bir – birida farqli, ba’zan esa, tamoman zid bahs – munozaralrga asabab bo’ladiki, bu ilmda tabiiy va shubhasiz foydali hisoblanadi. Mashrab dunyoqarashi va merosi, e’tiqodi va kurashi xususida ham xuddi shunday jiddiy munozaralga, bir – birini butunlay 10

inkor etuvchi qarashlarga duch kelamiz, ko’pgina taxin va “emish”larni ba’zan esa, “qat’iy” xulosalarni uchratamiz. Bu bobda ham bizda hech qanday e’tiroz yo’q. ilmiy halollik va axloq odob - doirasida xolis va daliliy munozara mumkingina emas, hatto zarurhamdir. Xullas bu ham yangi maqola money bo’lmagan. O’ylaymanki, Mashrab dunyoqarashi, iodide, olg’a surilgan g’oyaviy yo’nalish, she’riyatdagi murakkab obrazlar va tag’dor ramzlar, kinoya ishoralar, qo’llanilgan she’riy san’atlar, van va til hususiatlari ham, inson sifatidagi, xislat belgilari, ta’bi – tabiati, fe’li – atvori ham asosan darbadarlikda kechgan nihoyatda chigal va fojia bilan yakunlangan hayotyo’li ham ko’pdan ko’p yangi izlanishlarni ta’lab qiladi, tortishuv va fikriy talashlarni maudonga chiqaradi. Biz bularning talabdorigina emas, balki shoirning chin muhlisi sifatida ma’nfaatdormiz. Shoir adabiy merosining ko’lami, qamrovi, mohiyati, g’oyaviy – badiiy mazmun xususiyatlari she’riyatining jozibasini shakllantirgan san’atlar, tasviriy vositalar Mashrab shuhratini ta’minlagan omillar biroz chetga surilgandek, ikkinchidarajali deb qaralayotgandek, unutilayotgandek ko’rinardi. Go’yo bosh va eng muhim masala shoir qayerda va qachon tug’ilgani! Uning jur’at va jasorat to’la hayoti, ijtimoiy faoliyati va bebaho ijodiy merosi emas, balki, qachon va qayerda tug’ilgani! Shu “masala” “ilmiy” hal bo’lsa bo’lgani! Bunday bahslarni o’qiganimizda darhol mashhur Turk yozuvchisi Aziz Nessinning “Sharmandiy qachon tug’ilgan?” nomli mitti hajviyasi esimizga tushardi. Unda adabiyot tarixidan katta bir “mutahassi”ning “o’n besh yillik” izlanish natijasida “o’n to’rtinchi asrda o’tgan shoir Sharmandiy”, “may oyining to’rtinchi kunida emas balki, uchinchi kuni kechasi tug’ilgani”ni isbotlab berganligi, xali bu bobda izlanishlar davom etayotgani, “yana bir necha jildlik” tadqiqotlar yaratilajagi achchiq kulgi bor. Biz, eslagan hajviya mantiqi bilan aytgan, yanada murakkabroq vazifaga bel bog’lagan edi: Mashrabning faqat tavallud sanasi emas, balki tug’ilgan joyini ham aniqlashga kirishdik. Yaqinda “muhim” jumboqlar sirasiga yana bir jiddiy “ilmiy” jumboq qo’shilgan edi. Shoirning nomi Boborahim Mashrab emas alki Rahim bobo shaklida yozilsa to’g’ri boladi degan fikrlar aytildi. Bu masalaga biz ham o’z 11

fikrimizni bildirmoqchimiz. Aytaylik Andijonda o’n yettinchi yilning falon yilda tug’ilgan bo’lsin, yoyinki, Buxoroda, Toshkentda yoki Xorazmda tug’ilgan degan fikrlar shoir merosiga bo’lgan hurmatni yuksakligiga ta’sir qiladimi! Namanganda tavallud topgan bo’lsa nahotki Andijonlik she’riyat muhlislari uchun Mashrab misralari boshqacha jaranglasa, barkamol g’azallarning ahamiyati kichraysa, hayotbaxsh murabba va mustazodlarning maftunkor jozibasi kamaysa. Axir, hazrat alisher Navoiyning Hirotda tavallud topib usha yerda vafot etganligi ulug’ shoir merosiga bizning samimiy mun0sabatimizga qilcha bo’lsa ham ta’sir ko’rsata olmaydiki. Biz uchun avvalo va birinchi novbatda ulug’ bobolarimizning insoniyat va ruhiy olamiga quyishdek ko’tarilib, she’riyat osmonida hamon porlab turganliklari, sahiylik bilan hammaga bab – barabar ziyo va marifat yulduzlarini tarqatib badiiy zavq – shavq va chin insoniy g’urur ulashayotganlari cheksiz baxt emasmi. Biz bitiruv malakaviy ishimizda Mashrab haqida yozilgan barcha ilmiy ishlarni kuzatib uni namanganlik deb e’tirof etdik. Xuddi Navoiy Hirotda, Bobur Andijonda, Abdulla Qodiriy toshkentda tug’ilgan deyilganidek, Mashrabni Anidijonlik deb hisoblovchi muathasislar uchun ham xuddi shunday – ular tarixcha xaqiqatni oddiy qayd etishdan boshqa maqsad bo’lmagan. Chindan ham gap u yoki bu ijodkorning, jumladan, Mashrabning qayerda va qachon tug’ilgani emas. Muhimi shundaki Boborahim Mashrab o’zbek mumtoz adabiyotining she’riyatining yorqin yulduzidir. Bunda hech qanday hato va mubolag’a yo’q. Bu olam ahli ichra dil parishon bo’lmasin hech kim – deb nara tortan Mashrab hammaga barobar va u barchaniki. Boshqa bir g’azalda shoirni hammaga aloqador ekanligi ta’kidlagandek ko’rinadi: Hech bilmasman o’zimni qaysi millat xalqiman, va shu o’rinning o’zida, juda jiddiy va nihoyatda izoh beradi: Har qayerda bekasu bechoraga hamhonaman! Ehtimol shoirning dil – dilidan chiqqan bu samimiy iqror o’zrinsiz bahslarga endilikda uzil – kesil chek quyishdan bosh mezon bo’lgandir. Bundan tashqari 12

adabiyotshunoslar shoir tarjimai holiga oid ma’lumotlardagi turlilikka barxam berishlari lozimliklari bizningcha ayni muddaodir. 1992 – yil aprel oyida Toshkentda FAsida o’tkazilgan Mashrabshunolik yig’inida ham ayni shu masala keng muhokama qilindi. Konferinsiyada shoirning tug’ilgan yili 1640 (hijriy 1050) tavallud topgan shaxri esa uning o’z asarlaridagi ma’lumotlar asosida Namanga deb qabul qilinishi yakdillik bilan maqullandi. Mutaxasislar qabul qilgan bu ilmiy xulosa foydasiga yangi bir dalil keltirish ham o’rinli ko’rinadi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida yashab ijod qilganshoir Hoji Sobir Samarqandiyning asrimiz boshida litografik usul bilan chop etilgan bayozining 40-41 betlarida mana bu g’azal bayon qilingan: Oshiqlarning oshiqi, Mashrabi Namangoniy, Bir xudoning majnuni Mashrabi Namangoniy. Dunyoni taloq etgon, harisni tepib yurgon, Olamni uch aylongon Mashrabi Namangoniy. Tanburi qoshg’ariy qo’lga, tushtilar yarim yo’lga, Balh shahrini cho’liga Mashrabi Namangoniy. Ul Balh shahriga borgon, Mahmud bilan aytushgon, Ishqiga shohid bo’lgon Mashrabi Namangoniy. Bordilar Madinaga – hazratimni qoshiga, Rahmati xudo anga Mashrabi Namangoniy Hammani qilur barbod, bu dasti ajalda dod, Avliyoi madarzod Mashrabi Namangoniy. Taqdiriga tan bergon, jannat ichiga kirgon, Hurlar bila aysh etgon Mashrabi Namangoniy. Qoshg’ar shahriga borgon, har shaharga g’azal aytgon, Hojiga nazar qilg’on Mashrabi Namangoniy. G’oyaviy – badiiy tomondan, shuningdek, she’riyat talablariga izchil rioya qilish jihatidan qator kamchiliklardan xoli bo’lmagan bu g’azal bir so’z yuritgan masalaga ravshanlik kirituvchi ishonchli dalillardan biri sifatida qimmatlidir. 13

I.1. Boborahim Mashrabning hayoti va ijodi Boborahim Mashrab 1640 – yilda Namanganda Valibobo bo’zchi oilasida dunyoga kelgan. Otadan yosh yetim qolgan. Shunga qaranay chuqur bilim olishga harakat qiladi. Dastlab o’z qishlog’dagi mulladan tahsil olib savod chiqaradi. Uning bolaligi, tahsil yillari haqida “Qissayi Mashrab”da ko’p rivoyatlar keltirilgan ulardan biz yoshligidn ilohiy jazba tekkan, g’ayri oddiy, g’ayb asroridan voqif bir inson bo’lganini ko’ramiz. Jumladan, ilk tahsil kunlarning birida ustozi undan “alif” deyishini so’raydi, “Alif” deydi. Endi “be” (arab alifosidagi 2-harf) deng, deydilar. Shunda shoh Mashrab ustozlaridan “alif” va “be”ning ma’nosini tushuntrib berishni so’raydilar. Shunda domla biroz achchiqlandi. Buni ko’rgan Mashrab aydilar: “Ey domla. “alif”ni ma’nosini siz aytmasangiz man aytarman”. Ustozlar aytdilar: Ey o’g’lum, “alif”ni ma’nisi nimadir?” Shoh Mashrab aydilar: “Domla, “alif”ni ma’nisi birdur. Ul sababdin “Be” demasmen. Mundin o’tmak xatodur”. Buni eshitgan ustoz shogirdining quvvai afkoridan hayratga qoladilar. Chunki shunday yoshda olam va odamning mohiyatini bunchalik teran anglash g’ayri odatiy hol edi. Bu rivoyat bizni Mashrab dunyoqarashining eng muhim asrori bilan oshno etadi. U butun borliqni Ollohning zuhuri deb bilishini, Olloh bitta boshqa barcha mavjudod uning tajallisi deb tushunishini anglatadi. Uning bunday o’tkir zehnini ko’rgan ota – onasi zamonasining eng ulug’ shayxlaridan bo’lgan Mulla bozor Oxund qo’liga tahsil uchun topshirdilar. Mashrab u yerda diniy va tasavvufiy falsafani o’rganadi. Mansur Halloj, Farididdin Attor, Nasimiy, Ibrohim Adham dunyoqarashi bilan tanishadi. Hofiz, Lutfiy, Navoiy she’riyatiningfayzosor navolaridan bahramand bo’ladi. Ularniing ko’plab asarlarini yod oladi. Ulardan ilhomlanib, o’z tuyg’ularini ruhiyatining rang – barang manzaralarini ifodalab o’ziga xos asarlar yarata boshaydi. Mashrab Namanganda har tomonlama puxta bilim olgandan keyin, undagi g’ayritabiiy layoqatni ko’rgan ustozi uni Qashqarga Ofoq Xoja huzuriga bilimini yanada chuqurlashtirish maqsadida yuboradi. 14

Mashrab Ofoq Xoja dargohida 1665 – yildan boshlab 7 yil xizmat qiadi. Shu yillarda u tariqat bosqichlarini amaliyotini bosib o’tadi. Tasavvuf ta’limoti g’oyalarini she’riyatiga olib kiradi. “Qissayi Mashrab”dagi rivoyatlar orqali biz Mashrabning ruhiy takomil bosqichlari haqida ham xulosalar chiqarib olishimiz mukin. Tasavvuf ta’limotida Olloh asrorini o’rganishning 2 yo’li mavjud. Birinchisi, ilmi qol. U mantiqiy tafakkurga asoslangan. Ikkinchisi, ilmi hol. U ruhiy takomil darajalariga tayanadi. Mashrab Ofoq Xoja huzurida ana shu ilmi hol tahsilini olai. Shu yerdagi hayoti paytida shoir buni e’tirof etgan o’rinlar bor: “Bildiki, ilmi holni oldida ilmi qol bir kasb”. Ofoq Xo’ja kanizagi bilan Mashrab o’rtasidagi munozara ham har xil sharhlanadi. Kimdir bu munozarada dunyoviy mazmun ko’rsa (buni tushunish qiyin emas,) kimdir unda ilohiy ishq darajalarini ko’radi: “Kanizak nozu karashma birla dediki: ey Mashrab, to yeti yildirki, seni dog’I ishqing mani siynamg’a joy olibdur. Bukun mening birla bir yerda o’lturmasang qiyomatga mani qo’lum sening etagingda bo’lg’ay. Shoh Mashrab ani ko’rub behud bo’ldilar. Yana hushlariga kelib aytdilarki: Ey bor Xudoyo muningdek ofati jon bandalaring bor ekan, - deb behud bo’lub yiqildilar”. Bu voqea ayol bo’lgach Ofoq Xoja “Qizil libos kiyib shamshiri barahna birla ro’baro’ bo’ldilar”, - deyiladi qissada. Ranglar so’fiy ruhiy holatlari. Alloh tomon safaridagi daraja – bosqichlarini bildirib turadi… Qizil rangda solikning ruhi vujuddan ajrala boshlagani, ma’rifatga yaqinlashgani, ma’naviy mohiyatlar olamini anglagani ma’lum qilinadi. Ammo, bu bosqich hali hirs qutqusidan xalos bo’lmagan bir holatdir. Demak, Mashrabning goh Xud, goh bexud bo’lishi, Ofoq Xo’janing Qizil libosda tasvirlanishidan shoirning ma’rifatga yaqinlashganini xulosa qilishimiz mumkin. Xuddi shunday ruhiy darajada solikka pirning rahnomoligi zarur bo’ladi. Shuning uchun ham Ofoq Xo’ja Mashrabga peshvoz chiqadi. (Uni to’g’ri ruhiy manzilga yo’naltirish uchun shahvat tomiriga muhr qizdirib bosadi). Bu borada shu vaziyatda aytilgan ayrim she’riy parchalarga ham ishora bor: 15

Bir oh urubon Laylini Majnun qilayozdim, Pirsiz kishilar borgusidur nori alamga, Tasavvuf lug’atlarida soch – zulf Olloh bilan dunyo o’rtasidagi parda sifatida izohlanadi. Quyidagi baytda devonalik – bexudlik shu perdani parishon qilishi, to’zatishi haqidagi fikr singdirildi. Mumtoz adabiyotda Layli va Majnun oshiq va ma’shuqa timsoli hisoblanadi. Mashrabning shu o’rinda keltirilgan ushbu g’azalida oshiq va ma’shuqa o’rtasidagi masofa yo’qoladi, yani ma’shuqa ham oshiqqa aylanadi. Yagonalik, birlik paydo bo’ladi. Buni “Anal – haq”likning talqini deyish mumkin: Bir hu chekibon Laylini Majnun qilayozdim, Devonalig’im shona urur zulfi sanamga… Qissaning shu o’rinda Mashrab yuqoridagi she’riy parchalarni aytgandan so’ng Ofoq Xoja uning shu paytdagi ruhiy holati haqidagi hukmni bayon etadi: “Ey so’filar, Mashrabni tutinglarki, andan Mansur Hallojning bo’yi keladur” 1673 – yilda Mashrabning onasi vafot etadi. U shundan keyingi hayotini qalandarlik bilan o’tkazadi. Ko’p viloyat va shaharlarga boradi. Hamma joyda xalq uni ulug’ avliyo, so’fiy shoir sifatida qabul qiladi. U qayerga bormasin, zamondoshlariga olamning va hayotning mohiyatini tushuntirishga xizmat qiladi. To’g’ri yo’ldan adashgan, nafsiga mag’lub kimsalarni hushyorlikka, uyg’oqlikka da’vat etadi. Insoniyatni mudroqlikdan, ma’naviy so’qirlikdan ogohlantiradi. Qissadagi ayrim rivoyatlar insoniyat tabiatidagi uni tanazzulga yetaklovchi qusurlar, xislatlardan ogohlantiradi. Jumladan, manmanlik, takabburlik kishini nazaridan qoldiradi, Ollohdan uzoqlashtiradi. Bunga Mashrabning munosabati qisqagina rivoyatda yorqin ifodalab beriladi. Mashrab Buxoroyi Sharifda bir qalandardan otini so’raydi. “Mani otim Ponsadmandur.shoh Mashrab aydilar: Shayton bir marotaba manlik qilib bo’yniga tavqi la’nat tushti, san besh yuz manni (Ponsad – fors-tojikchada besh yuz demakdir) ko’tarib yurursan. Munosib shulki sandin qochmoq kerak”. 16

Mashrabshunoslikda bir mallif ilk bor maydonga tashlagan xato fikrni ikkinchimiz rivojlantirganmiz, uchinchimiz esa uni asoslash, dalillash yo’llarini qidirganmiz. Chindan ham, endilikda oddiy va hato, odatiy bo’lib qolgan “isyonkor shoir”, “dahriy shoir” unvonlarii olaylik – ular zaminida katta ijtimoiy – siyosiy va amaliy mazmun – ma’no yotishiga e’tibor bermay shunday aytaveramiz. Ta’kidlab aytish kerakki, masalan, “isyonkor shoir” deyilganda, shubhasiz botirso’z va jasurqalb shoir asarlaridagi ruhiy tug’yon va jasoratli hayqiriq; shiddatli xitob va qat’iy ohang, zulm va adolatsizlikka qarshi keskin norozilik va ayovsiz fosh etishni emas, amaliy faoliyatidagi zo’ravon amaldorlar va riyokor ruhoniylar bilan murosasiz bahsni ham emas, balki siyosiy tushunchadagi isyonkorlik nazarda tutilgan. Bunday siyosiylashtirishda shoirning dorga osilganligi jiddiy dalildek tuyuladi. Aslida esa bu mudhish fojianing yuz berishining bosh sababchisi shoirning isyonkorligimi yoki ruhoniylarning munofiqligi va hokimlarning jaholatimi – buni ham jiddiy o’rganish lozim. Bizningcha, Mashrabning amaliy – ijtimoiy faoliyatida ham, badiiy asarlarida ham uning siyosiy tushunchadagi isyonkorligini ko’rsatuvchi, hatto bunga biror darajada imo – ishora etuvchi asos yo’q. Ammo, Mashrabshunoslikda qat’iylik bilan shoirni isyonkor sifatida ko’rsatishga zo’r beraverdik, uni shunchaki deyishni kam deb bildik va oxirgi yillarda “Buyuk isyonkor” deb tuzatdik. Unga bag’ishlangan maqolalardan birida xuddi shunday sarlavha qo’yilgan. Shoirning “buyuk isyonkorli”ligini isbot etish uchun yangi – yangi rivoyatlar to’qishga to’g’ri keldi natijada Mashrab inqilobchi darajasiga yaqinlashtirib qo’yildi. Tadqiqotchilardan birining mana bu ta’kidiga nazar tashlaylik, uning zaminidagi katta siyosiy mazmunga diqqat qilaylik: “Sinfiy kurashlar jangida xalq o’z ma’naviy ustozlaridan biri Mashrab edi”. Yana o’qiymiz: “Mashrab xalqning ruhiy rahbari edi… Biz Mashrabni ham xalq uchun ustoz va rahnamo ulug’ zotlar jumlasidan, deb hisoblaymiz”. Va nihoyat “Mashrab xalq oldidagi o’z ma’naviy rahbarlik burchini a’lo darajada anglagan” deb ta’kidlanadi o’sha maqolada. 17

Hamonki, Mashrab “buyuk isyonkor” bo’lsa, “xalqning ruhiy rahbari” va “xalq oldidagi o’z ma’naviy rahbarlik burchini a’lo darajada anglagan”, “sinfiy kurashlar jangida xalq yetishtirgan yo’lboshchi” bo’lsa – u qamalishi, zindonga tashlanishi yoki jilla bo’lmasa surgun qilinishi kerak. Chindan ham surgun qilinmagan isyonkor – isyonkormi yoki tarixda qaysi buyuk isyonkor surgun qilinmagan? Mantiq Mashrabning surgun qilinishini talab qiladi. Marhamat, bu savollarga ham javob tayyor. Boborahim Mashrab tavalludining 350 – yilligi yubleyiga tayyorgarlik munosabati bilan bosilgan maqolalarning birida jiddiy tarzda Mashrabning “Namangandan Qoshg’arga noma’lum muddatga va ehtimol, umrbod badarg’a” etilganligi haqida so’z boradi. Undan oldingi tadqiqotlarning birida esa shoirning Qoshg’ardan surgun qilinganli haqida o’qiymiz. Biz bunday bahs va talqinlarga also qo’shila olmaymiz. To’la ma’noda xalqchil ijodkor bo’lgan Mashrab bunday suniy ulug’lashga zarracha ham muhtoj emas. To shu kunga qadar bir yoqlama va dalillarga zid yoritilgan masalalardan yana biri Mashrab va Ofoq Xoja munosabatlaridir. Avvalo shuni aytish kerakki, Mashrabning asli Buxorolik bo’lgan Hidoyatulloh Ishoqxoja o’g’li Ofoq Xoja dargohiga borishi mutlaqo “badarg’a” emas, aksincha, zamonasining mashhur diniy arbobiga murid tushish va shu orqali ma’naviy komolotga erish kabi ezgu niyat yo’lida hamda Mulla Bozor Oxund tavsiyasiga ko’ra qilingan ixtiyoriy ishdir. Mashrab u yerda so’fiy – falsafiy bilimlarni, qalandarlik shart – sharoitlari va yo’l – yo’riqlarini egallashga kirishadi. Aftidan, Ofoq Xoja eshon bilim doirasi juda keng, jumladan, badiiy adabiyotda ham anchagina xabardor bo’lgan, xususan, she’riyatning qadr – qimmatini, uning ommaga ta’sir kuchini yaxshi tushungan. Shu bois, aytish mumkinki, uning dargohida she’riyat ham yuqori baholangan. Mashrab haqidagi qissa ma’lumotlari xuddi shunday guvohlik beradi. Boborahim bilan ilk uchrashuvdayoq Ofoq Xoja uning she’riyatdan o’ziga xos imtihondan o’tkazadi, jumladan, Xo’ja Hofiz Sheroziy va o’z g’azallaridan yoddan o’qishni talab qiladi. Bu sinovdan muvoffaqiyatli o’tga Boborahimga, qissada yozilishicha, Ofoq Xoja 18

“Mashrab” taxallusini beradi. Bu ma’lumotning haqiqatga qanchalik muvofiq ekanini aytish qiyin. Har holda ayrim, asarlarida (shoirning) “Mashrab” taxallusini Ofoq Xoja qo’yganligi aniq ravshan qayd etiladiki, bu bejiz bo’lmasa kerak. Masalan, g’azallarning birida: Quddisa sirrihu Xojam otimni “Mashrab” dedilar, Qoshg’aru Yorkand ichinda sohibi guftor o’zum. Bayti uchrasa boshqa o’rinda: Ofoq Xojamki, suyub “Oting Mashrab!” dedilar, Bo’sag’angda o’lurman, manda hasrat qolmadi. Misralarini o’qiymiz. Bu kabi dalillar Ofoq xoja bilan Mashrab o’rtasidagi munosabatlar also g’oyaviy dushmanlik tarzida kechmaganligini ko’rsatadi. Xuddi shu o’rinda shoirning yana bir iqrorini eslab o’taylik – u o’z hayotini, barcha fazilatlarini, hatto “har nafas”ni pirining sharofatidan, deb ochiq – oydin ta’kidlaydi: Har nafaski, manda bor bo’ldi madad Ofoq Xojam, Bo’lmasa bir quruq yog’och, dashteda ko’hsor o’zum. Eshon dargohidagi kanizaklarning biriga muhabbat tufayli shoirning jismoniy jazolanishi masalasiga kelsak, bizningcha, bu ongli ravishda qilingan va shahvat o’ldirish, o’z nafsini tiyish, tamoman ilohiy ishqga berilish niyatida rasmiy marosimlarni eslatadi. (O’zlikni, nafsni bunday qurbon qilishlik isom dunyosi tarixida ancha – muncha uchraydi. Mashrab “fojiasi”ni Shayx Shibliyning o’z ko’ziga o’zi nil tortib, ko’r bo’lishi yoki Xoja Ahmad Yassaviy yorug’ dunyoni tark etib, qorong’u g’rga ko’chish bilan qiyoslash o’rinli ko’rinadi.) shoirning bu masala yuzasidan Ofoq Xoja qoshida: Maqbuli hidoyat bo’layin deb gunoh etdim – 19

degan iqrori ham xuddi shu rejaga ishora etgandek tuyuladi. Ofoq Xojaning, qissada ta’kidlanishicha, Mashrab gardaniga o’z muhrini qizdirib bosishi ham bu taxminni – rasmiy marosimni quvvatlagandey ko’rinadi. Shu ma’noda Mashrabning o’z piriga nisbatan chin hurmat – ehtiromni umrbod saqlab qolishi ham bejiz bo’lmasa kerak. Qissa ma’lumotlariga ko’ra, shoir Qoshg’arga yana bir marta keladi, keyinchalik esa, Ofoq xojaning Hindistonda ekanligini eshitib, o’sha tomon uning ziyoratiga shoshiladi. Shoir asarlarining biror o’rinda, jumladan qissada ham Ofoq Xoja haqida salbiy baho yo’q, aksincha, uning nomi doimo izzat – ikrom bilan tilga olinadi, 1995 – yilda (hijriy 1105-yil) uning vafoti munosabati bilan esa maxsus marsiya – tarix yozadi. Qisqasi, Ofoq Xoja bilan Mashrab o’rtasidagi o’zaro samimiy pir – muridlik munosabatlari adabiyotshunoslikda jiddiy buzilib, g’oyaviy raqib shaxslar o’rtasidagi dushmanlik munosabatlari tarzida talqin etilganki, bunda ham o’sha suniy siyosiylashtirishning aniq izlari bor. Mashrab insoniyatni mol – dunyo, nafs, hirsu havas to’g’ri yo’ldan ozdirishini juda teran anglagan. O’zi bilgan mohiyatni zamondoshlariga o’qtirishni farz deb bilgan. Quyidagi rivoyat Mashrabning dunyoga, boylikka munosabati haqida xulosa chiqarishimizga asos bo’ladi. Buxorodan Mashrab bir g’rib bechorani chaqirib aytdilar: “Agar belimdagi fo’ta tushib qolsa, saning baxtingdur, agar qo’lum birla bersam dunyo ayturki, mani Mashrab qo’li birla tutti, ammo yerga tushsa, san yerdin olg’il, minnatdor bo’lsun yer” Mashrab bir necha chaqirim minib yo’l bosgan otini oyog’ini chopishni buyuradi. Muridlari sababini so’rashganda, - “To o’rdadin registoni Buxorog’a kelguncha ushbu otni minib, Ollohi taolodin g’ofil bo’ldum. Yana har banfayi mo’min bu otning ustig’a minib, xudoyi taolodin g’ofil bo’lmasun, shu sababdin o’ldurunglar dedim”, - deb javob beradilar. Bu bilan Mashrab qanday mansab martabada bo’lsada, insonning “oyog’i yerdan uzilmasin”, ko’ngli Ollohdan uzoqlashmasin degan fikrni ilgari surmoqda. “Qissayi Mashrab”da ahoirning ilohiy ishq kuychisi ekanligi, bu ishq otashining meyyoru hadisi borasida ham bir qancha rivoyatlar keltiriladi. 20

Shulardan birida hikoya qilinishicha, mashrab Yorkentga borganda, chilim so’rab chekadi. Nafas tortib tutun chiqarganda, butun olam qorong’u bo’ladi. Ammo, chilimning sarxonasini olib yerga qoqqanlarida xalq bir dona ham bang quymaganligining guvohi bo’ladi. Bu albatta, bir tomondan Mashrabning karomatpeshaligini ko’rsatsa, ikkinchidan, shoir ishqi sharorasining o’tkirligini namoyish etadi. Bir o’rinda Mashrab nomoz o’qib, “hu” deb nafas chiqarganlarida kuygan kabobning isi kelardi, deyiladi. Ko’rinib turibdiki, “Qissai Mashrab” rivoyat tarzida yaratilgan bo’lsa ham, bizga shoirning dunyoqarashi, shaxsiyati, asarlarining mazmun – mohiyatini anglashimizda asosiy manba vazifasini o’taydi. Undagi rivoyatlardan mantiqiy xulosalar chiqarishimiz mumkin. Shoir asarlari bilan qissadagi fikrlarni muqoyasa etib, ayrim muammolarga aydinlik kiritishimiz mumkin. Mashrab 1711 – yilda Balx hokimi Mahmud Qatag’on tomonidan dorga ostiriladi. Boborahim Mashrabning bizgacha she’rlaridan tashqari “Mabdai nur” va “Kimyo” asarlari ham yetib kelgan. Adabiyotshunosligimizda bu ikki asar muallifi borasida uzoq yillar bahs – munozara olib borildi. Ayrim olimlarimiz ularni Boborahim Mashrabga nisbar berishsa, ayrimlar ular Mashrabi Soniy taxallusi bilan ijod etgan Mullo Ro’ziboy Oxundning asaridir, deyishgan. Ammo, so’ngi yillarda bu munozaraga biroz oydinlik kiritildi. Bu asarlar tuzilishi, mazmuni va g’oyaviy yonalishiga ko’ra, tili badiiy vositalarining ishlatilishiga ko’ra va Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalar fondida saqlanayotgan ayrim qo’lyozmalardagi ma’lumotlarga ko’ra Boborahim Mashrabnikidir, degan xulosaga kelindi. 1997 – yilda “Mabdai nur” asari hozirgi yozuvimizda nashr ham etildi. O’zbek mumtoz adabiyotigao’ziga xos uslubga, ijodiy yo’liga rga bo’lgan shoirlarimizdan biri Boborahim Mashrabdir. U o’z hayotini O’rta Osiyoning ko’p shahar va qishloqlarida qalandarona yashab o’tkazdi. Shoir faoliyatiga karomatpesha bir avliyo, darvesh, qalandar sifatida xalq katta ixlos va ehtirom bilan qaragan. Shuning uchun o’z zamonasidan boshlab Mashrabning asarlari keng yaratilgan. Majzub Namangoniyning “Tazkirat ul – avliyo”, Ishoq Bog’istoniyning 21

“Tazkirai qalandaron”, Maleho Samarqandiyning “Mazakkiri ashob” kabi tazkiralarida Hakimxon To’raning “Muntaxab ut – tavorix”, Mirzo olimning “Ansabus – salotin” asarlarida ham shoir haqida ayrim ma’lumotlar, mulohazalar uchraydi. Mashrabning shaxs sifatidagi qiyofasi haqida mukammalroq tasavvur hosil qiluvchi manba bu – Pirmat setoriy tomonidan tuzilgan “Qissai Mashrab”dir. U XX asr boshlariga qadar “Devona Mashrab”, “Shoh Mashrab”, “Eshon Mashrab”, “Qissai Mashrab” kabi nomlar bilan juda ko’p nusxalarda kitobat qilingan. Mashrab ijodi, faoliyati bilan XIX asr oxiri XX asr boshlarida rus sharqshunos olimlari qiziqa boshladilar. 1889 – yilda “Turkiston viloyatining gazetida” bir qator maqolalar e’lon qilindi. Shoir hayoti va ijodi borasida o’zbek adabiyotshunos olimlarimizdan Izzat Sulton, V.Zohidov, I.Mo’minov, G’.G’ulom, A.Hayitmetov, A.Abdug’afurov, E.Shodiyev, V.Abdullayev kabilar ham bir qanchamaqolalar e’lon qilishgan. Ularda mashrab shaxsi, ijodi bilan bog’liq turli masalalar yoritib berilgan. Mashrabshunosligimizni kuzatib, uzoq yillar siyosiy mustamlaka ta’sirida shoir ijodi soxta talqinlarga duchor etilganini guvohi bo’lamiz. Mashrab ijodidagi ilohiy muhabbat dunyoviy muhabbat sifatida talqin etiladi. U dinni rad etuvchi – ateist, deya baholanadi. Shoir she’riyatidagi jo’shqin isyon ham sinflar manfaati bilan bog’lab izohlanadi. Ammo, mustaqilligimizning benazir sharofati bilan Boborahim Mashrab ijodi o’zining xolis bahosini ola boshladi. Olimlarimiz uning asarlariga teranroq nazar tashlamoqdalar. Jumladan, I.haqqulning “Haqiqat yo’l tutay desang…”, N.Komilovning “Kamoli nuri rahmatman” maqolalarini N.Jumaxo’janing “Milliy istiqlol mafkurasi va adabiy meros” nomlik doktorlik dessertatsiyasidagi Mashrabga oid ma’lumotlarni aytish mumkin. Ular shoir dunyoqarashi, falsafasini atroflicha yoritishga harakat qilishgan. Mashrab hayoti va ijodini o’rganish borasida matnshunoslik yo’nalishida ham ancha ishlar amalgam oshirilgan. Jumladan, 1958 – yil birinchi bor 22

P.shamsiyev va A.Hayitmetovlar tomonidan Mashrabning “Tanlangan asarlari nashr etildi. Bu 1960 – yilda qayta nashr bo’ldi. 1963-1971 – yillarda A.Abdug’afurov Mashrab asarlarining to’laroq nashrini yaratdi. 1979 – yilda V.Rahmonov tomonidan yana mukammalroq nashr tayyorlandi. Unga yozilgan “So’zboshi” ham ma’lumotarning yangiligi, shoir asarlariga chuqurroq yondashilganligi bilan katta ilmiy qimmatga ega. Mashrab asarlarining so’ngi nashri 1990 – yil Samarqandlik adabiyot muallimi Jaloliddin yusupov tomonidan amalgam oshirildi. Kitobda keltirilgan “So’zboshida” ush bu nashrning oldingilardan tafovutlari afzalliklari batafsil sharhlab berilgan. Mashrab hayoti va ijodiga oid muammolarga birlamchi manbalar vositasida aniqlik kiritilgan. Mashrabning taxalluslari “Mabdai nur”, “Kimyo” asarlarining muallifligi, O’rta Osiyo va boshqa Sharq mamlakatlarida Mashrab taxallusi bilan ijod etgan shoirlar borasida yangi xulosalar bayon qilingan, ravshanliklar kiritilgan. Ko’rinadiki, Mashrab hayoti va ijodi xususida ancha tadqiqot ishlari amalgam oshirilgan. Ammo, biz hali shoir shaxsini, dunyoqarashiyu falsafasini, asarlari mohiyatini to’laligicha anglaganimiz yo’q. bu borada hali yechimini kutayotgan muammolar juda ko’p. 23

I.2. Mashrab she’riyatining g’oyaviy xususiyatlari Boborahim Mashrabning lirikasida mahsus devon tarzida tartib berilmagan. Uning merosi bizga “Qissai Mashrab”larning ko’plab nusxalari orqali yetib kelgan. U Rindiy, Umam, Mahdiy,Zinda va Mashrab taxalluslari bilan she’rlar yozgan. Mashrab tahallusining ma’nolari har xil izohlanib kelingan. Shulardan ikkitasi haqiqatga yaqin keladi. Ular bir – birining mazmunini to’ldirish uchun ham xizmat qiladi. Mashrab – maslak, maslakdosh degan ma’nolarni ifodalaydi. “Qissai Mashrab”da ham shunga yaqin izohlanadi: “Har kishi manga rafiq bo’lsa man anga rafoqat qilurman. Xar qozonga tushsam qaynaydurman, aning uchun otim Mashrab qo’ydum” demak, Kimki manga do’st bo’lsa, man ham unga do’stdirman. Bu yerda ham g’oyaviy yo’lning birligi, maslakdoshlik haqida fikr bildirilayapti. Tahallusni yana “Ilohiy sharobdan nasibali” degan ma’noda ham sharhlash mumkin, ilohiy ishq bilan oshno yurak, albatta, insonlarni ezgulik srai yetaklaydi. Ularning to’g’ri yo’l topishida rahbar – rahnomolik qiladi. Boborahim Mashrab asarlarini ikki – o’zbek va fors-tojik tilida yaratgan. Shoir asarlari haqida uzoq yillar bahs – munozarali fikrlar bayon etib kelindi. Ammo, so’ngi yillarda uning she’rlari mohiyati siyosatdan kelib chiqib emas, balki obyektiv anglay boshlayapmiz. Chunki Mashrabning ijodkor sifatida asl qiyofasi she’riyatidadir. U so’fiy shoirdir. Uning she’riyatia asosida tasavvufiy g’oyalar talqini turadi. Xo’sh tasavvufning o’zi nima? Tasavvuf – bu inson o’zini tanish orqali Ollohni tanish va sevish ilmidir. U “Insonning ichki olami, ya’ni botinini tadqiq etuvchi ilmdir”. Inson umri tadriji ikki qarama – qarshi qutb ezgulik va yovuzlik kurashidan iborat. Tasavvuf ta’limotining mohiyati odamzodga o’z vujudida mavjud nafsoniy intilishlarni fosh etish, ularni yengish yo’llarini ko’rsatish, ruhidagi ilohiy fazilatlarni uyg’otish, taraqqiy toptirishdan iboratdir. Chunki insonning yashashdan bosh maqsadi ilohiylashish, asl mohiyatga yetishishdir. Buning yo’li esa bitta. O’zini yengish o’zidan o’tish va o’ziga yetishishdir. Bu borada “Nasoyimul – muhabbat”da keltirilgan Boyazif Bistomiyning xulosasi 24

ibratlidir: “…Boyazid dediki, Olloh taoloni tush ko’rdum, so’rdumki, bor xudoyo, yo’l sanga ne nav’dur? Dedimki, o’zungdin o’ttung, yeting”. Mashrb she’riaytidagi asosiy g’oyalardan biri ham ana shu insonni o’ziga tanitishdan iboratdir. Uko’p yurtlar kezib, kishilarning yashash tarsi, tabiatini kuzatib, barcha fojealariga, iztiroblariga sabab ularning nafsi degan xulosaga keldi. Va ibrat sifatida, o’zi anglagan dunyo mohiyati borasidagi tasavvurlarinidan zamondoshlarini agoh etish maqsadida qalandarlik yo’lini tanlaydi. Qalandariylik yo’li adabiyotshunoslikda mukammal talqin etilgan emas. Ammo ayrim manbalarda, ayrim ilmiy tadqiqotlarda ba’zi chizgilar mohiyatini yorituvchi mulohazalar bayon etilgan Navoiy asarlari lug’atida ushbu istiloh quyidagicha izohlanadi: “Qalandar – dunyoning hamma bordi – keldilaridan voz kechib, daydib yuruvchi darvesh; devonatabiat kishi, loqayd”. Bu izoh istilohning mohiyatini qisman oydinlashtirsada, to’liq tasavvur berolmaydi. Qalandariylik borasida adabiyotshunoslikda turli bahs munozaralar mavjud. Ba’zi olimlar u XIII – XIV asrda shakllangan deyishsa, ayrimlari, jumladan, Fitrat Yassaviylikdan keyin XII – XIII asrlarda paydo bo’lgan deydi. Qalandariylikning o’ziga xosligini izohlash borasida ham allomalarning bir – birini to’lg’azuvchi turli qarashlari mavjud. Jumladan, “Haft kulzum”da: “Qalandar butun rasmiy takliflardan, butun qaydlardan ozod bo’lgan, har turli diniy amal va odatlardan ayrilgan, butun moddiy, hayotiy aloqalarni tark qilgan, ibodat va odatlarning hammasini buzg’uvchi kishining ismidir” deydi. Abdurahmon Jomiyning “Nafahotul – uns” asarida esa “qalandarlar diniy ibodatlarning farz bo’lgan qismlarinigina ado qiladilar. …Malomatiylar diniy ibodatlarni ijro qiladilar, biroq ijro qilganlarini xalqdan yashiradilar. Qalandar esa, to’g’ridan – to’g’ri diniy ibodatlarni va odatlarni buzadilar”, deya baholanadi. “Bahori Ajam”da quyidagi bayt keltiriladi: Sanamorai qalandar sardor ba man namon. Ki base daroz didam rahu rasmi porsoyon. 25

Mazmuni: Taqvo yo’li juda ham uzoq ekan, menga qalandariylik yo’lini ko’rsating. Agar qalandarlar faoliayatini kuzatsak, ular haqida aytilgan fikrlarni umumlashtirsak, ularning yo’lida bir nechta tariqatlarga xos xususiyatlar birgalikda mujassamligini ko’ramiz. Jumladan, ularning hayot tarzlarida yassaviylikka xos jahriylikni malomatiylikning ayrim belgilarini, naqshbandiylikka xos umumbashariy, gumanistik g’oyalar mutanosibligini ham kuzatamiz. Qalandarlarning o’ziga xos yurish – turishi, axloq va kiyinishi odobi bo’lgan, ular amal qilishi, rioya e’tishi lozim shartlari mavjud. O’zbekiston RFA Beruniy nomidagi ShIda 9175 raqami ostida saqlanayotgan tasavvufga oid qo’lyozma tarkibiga “Risolai qalandariy” ham kiritilgan. Unda qalandarlik va ular rioya etishi lozim shartlari haqida qisqacha ma’lumot berilgan. Ayniqsa fe’l – atvoridan shakllanishi lozim bo’lgan faqr tushunchasi haida alohida to’xtalinadi. Uning 3 ta muhim belgisi ta’kidlab ko’rsatiladi: “Tariqat mashoyixlari faqrning uch nishonasi: quyosh kabi shafqatli, yomg’ir kabi saxovatli, yer kabi tavozeli bo’lish deb aytganlar” Xirqa kiyish va farq maqomini egallash tariqatda muhim hisoblangan. Qalandarlarning janda, quloh, kamar, aso, kachkul, sepoya, qo’yish, suyanchiq qo’yish, po’stin kiyish kabi mahsus kiyinish odoblari bo’lgan. Bularning har birining ramziy mazmuni va qat’iy mas’uliyati bo’lgan. Risolada, ayniqsa, darveshlarning bosh kiyimi hisoblangan qulohga keng izoh berilgan. Uning neg muhim mohiyati sifatida quyidagilar ko’rsatilgan: “Va bilginki, qulohning to’rtta xonasi bor. 1. Shariat xonasi. 2. Tariqat xonasi. 3.Ma’rifat xonasi. 4. Haqiqat xonasi. Va yana shuki, qulohning to’rt tarki bor. 1. Nafs tarki. 2. Xalq tarki. 3. Dunyo tarki. 4. Oxirat tarki. Ma’lumki qalandarlik bilan gadolik chambarchas bog’liq. Risolada gadolikning uch turi ko’rsatiladi va izohlab beriladi: “agar gadolik necha xil deb so’rasalar, uch xil deb javob ber: 1. Shoh gadolik. 2. Nar gadolik. 3. Xar gadolik… Barcha k’rsatmalar, ma’lumotlardan so’ng risola so’ngida qalandariylik tariqatining mohiyati umumlashtirilib beriladi: “Ey darvesh, qalandarlik tariqati 26

shuki, haqiqat yo’lida ikkilanmasin va odamlarga behuda so’zlamasin. Va yana kachkulini ko’tarib yurish odobi shuki, avvalo, to uyiga kelguniga qadar tahoratlik va ro’zador bo’lsin. Va yo’lda chor – atrofga ko’z tashlab nomahramga nazar solmasin. Va tilini yolg’on so’zlashdan asrasin, pirigabeodoblik qilmasin, faqirlarga rahm qilsin va hamma a’zolarini pok tutsinki, Xudoning kutbi Xoja Bahoul Haq vaddin qaddasallohu ruhahu shunday qilganlar va ham shunday buyurganlar”. Yetuk adabiyotshunos Fitrat qalandariylik tariqatiga oid ko’p manbalar bilan tanishgan. Hayotda o’zi guvohi bo’lgan holatlarni eslagan. Ularning hammasini umumlashtirib, quyidagi xulosalarni bayon etgan: “Qalandarlik musulmon tasavvufining sho’’ basidir. Bumaslak bizning o’lkamizda so’ng kunlargacha davom qildi. O’zbekiston shaharlaridan har birining tashqarisida “qalandarxona” ismli go’zal bog’cha xoliga keltirilgan bir joy bor edi. qalandarlar shunda turar edilar. Bular qisman mahaliy, qisman musofir, yersiz, xususiy mulklari bo’lmagan kishilardan iborat bo’lib, asosiy kasblari tilanchilik edi. haftada ikki daf’a tilanchilikka chiqib, shahar va bozorlarni aylanar edilar. O’zlariga maxsus qalandariy quylari bor edi. oralaridan eng yaxshi tovushlisi shu kuylarda Yassaviy, Mashrab kabi shoirlarning she’rlarini o’qur va boshqalari uning naqoratini qayarib turar edilar. Oralarida bir boshliqalri bo’lib, munga “bobo” derlar. Tilanchilik chog’ida to’plangan pulni shu bobolari terar va shundan ularni ta’min qilib turar edi”. Yuqorida manbalardan keltirilgan fikrlar bizga qalandariylikning mazmun mohiyatini anglashimizga yordam beradi. Ularning tashqi qiyofasi, botiniy olami haqida tasavvur uyg’otadi. Mumtoz adabiyotda ayrim ijodkorlar qalandarlikning maqsadi va mohiyatini yorituvchi badiiy asarlar ham yaratishgan. Jumladan, Mashrab ham uning insonparvar g’oyalarini oydinlashtiruvchi, izohlab beruvchi g’azallar yozgan. Uning “Qalandar bo’l, qalandar bo’l” radifli g’azali shunday asarlardan biridir. Bu asar ham qalandarlikning, ham Mashrab ijodining o’zak mohiyatini anglashimizga asos bo’ladi. Bunda lirik qahramon solikka asl maqsadga yetish, ruhan ozod 27

bo’lish yo’lini ko’rsatib beradi. Lahzalik foniy ashyolardan g’olib kel olish va boqiylikka musharraf bo’lish sinoatidan saboq beradi: Riyozatsiz bo’lay desang, tanim ozod yuray desang, Jahonni sayr etay desang, qalandarbo’l, qalandar bo’l. Razolat kuyduray desang, zalolat o’lduray desang, Hammasin supuray desang, qalandar bo’l, qalandar bo’l. Bu taqvodin kechay desang, xonaqohdin qochay desang, Haqiqatni ochay desang, qalandar bo’l, qalandar bo’l… Inson umrini ulkan, poyonsiz bir to’qayzorga o’xshatish mumkin. Chunki, hayotda hech kim uchun tayyor, silliq yo’l yo’q. har kim o’z yo’lini o’zi izlab topadi. Bu asnoda ba’zan to’siqlar uchraydi. Ba/zan ravon yuriladi. Ba’zan adashilar, xatolklar ichra iztirob chekiladi. Inson o’zini, to’rt qadam narida nima kutayotganini bilmaydi. Bizni ana shu chigalliklardan olib o’tuvchi rahnamolardan biri adabiyot. Ajdodlarimizdan qolgan dono fikrlarga muzayyan meros. Hazrati Shayx Sa’diy inson hayoti haqida armon bilan mushohada etib, “Qaniydi odamzodga ikki karra umr berilsa. Birinchi marta xatoliklardan adashishlardan xulosa chiqarib, tajriba o’rganib, ikkinchi marta ko’ngildagidey, armonsiz yashasa”, degan ekanlar. Hazrati Alisher Navoiy ham shunga yaqin fikrni bayon etganlar: Yorab, eshigingda ul gadomen Kim, boshdin oyoqqacha xatomen. Shunday ulkan aql sohiblari, donishmand allomalarimiz ham dunyoning g’alatliklaridan afsus – nadomat chekishgan. Va butun umrlarini yurtdoshlariga to’g’ri yo’l ko’rsatishga bag’ishlashgan. Ularni hushyorlikka, tiyraklikka da’vat etishgan. Boborahim Mashrab ham ana shunday dono ijodkorlardan. Ammo, uning donoligi, dunyoni anglashi o’ziga xos. She’riyatidagi lirik qahramonning ruhi 28

baland. Olam va odam mohiyati, munosabati haqida gapirganda, ishonch bilan qat’iy xulosalar chiqaradi. U ham dunyoning xatolardan, armonlardan, yolg’onlardan iboratligini biladi. Ammo, bu shoir lirik qahramonini tushkunlikka tushirmaydi. Chunki, u ana shu xatolar zaminida ishonsa va suyansa bo’ladigan birgina xaqiqat borligini ham anglaydi. Bu – Olloh: Bir xudodin o’zgasi barcha g’alatdur, Mashrabo, Gul agar bo’lsa qulumda, ul tikonni na qilay?! Demak, Xudoga ishonish, unga muabbatda bo’lish insonni xatolardan asraydi. Hayotiga go’zal mazmun baxsh etadi. Mukammal axloqli, halol, pok bo’lishga boshlaydi. Mashrab she’riaytidagi asosiy g’oyalardan biri dunyoning o’tkinchi ekanligi. Hayotda buni anglash juda muhim. Chunki, lahzalik narsalarni g’animat bilish lozim. Mashrab asarlarida shu jahonshumul muammoga katta e’tibor beradi. Insoniyatni g’aflatdan, mudroqlikdan ogoh etadi. Ko’ngillarni tiriklikka, uyg’oqlikka da’vat qiladi. Shoir fikrlari bilan tanishgan har bir o’quvchi o’zida g’ayrat, kuch – quvvat paydo bo’lganini his etadi. Atrofga tiyrakroq nazar tashlay boshlaydi. Quyidagi kabi misralar esa har bir kishiga, men yonimdagi insonni anglayapmanmi? Uning yuragida qanday armonlar qolyapti? Qanday qilsam u o’zini baxtli his qilishi mumkin, degan savollar berishga majbur etadi: Hasratimga tog’u tuzlar yig’lagay, Hech kim yo’qtur so’zimni anglagay. Mashrab yuragida armon uyg’otgan narsa bu – insonlardagi loqaydlik, beparvolik. Mashrab “Dili g’amgin”, dardchan xaloyiqni xush ko’radi. Dardsizlar uni hasratga giriftor etadi. Uning yuragidagi cho’ng darddan metin toshlardan iborat tog’lar, tilsiz – zabonsiz dala – tuzlar yig’laydi. Ammo, afsuski, insonlar uni anglamaydi, beparvo. Shoir ana shu birgina baytda chuqur ruhiy manzarasini chizib bera olgan. Asosiy mazmun ruhiy ma’naviy yolg’izlik. Hamisha yolg’izlik 29

bilan sukunat yo’ldosh. Tog’lar esa qanchadan – qancha zamonlar asrorni o’z bag’rida, sukunat qo’ynida asraydi. Uning mangu ertaklarini tinglay va anglay bilishi lozim. Demak, shoir tog’ timsolini bejiz qo’llamagan. U ana shu sokinlikning mangu saltanatini shoir qalbi bilan tushunadi. O’zining yolg’izlik iztiroblari tasvirini unda ko’radi. Bag’ridan oqayotgan jilg’alarni uning ko’z yoshlariga mengzaydi. Ne – ne avlodlarning kechmishini ko’rgan ko’rgan tog’larni o’ziga hamdard, hamroz deb his etadi. Insonlar orasida ham o’zini anglaguvchi sirli, dardli ko’ngillarni sog’inadi. Ana shu sog’inch unga yolg’izligini eslatadi. Ammo, bu tushkunlik belgisi emas. Bizga mahzunlik bo’lib tuyulgan shu sog’inch lirik qahramon ruhini yuksakka ko’taradi. Tor vujudiy nafsoniy intilishlar dunyosini sindirishga muyassar etadi. O’zini aslida Ollohdan uzoqda g’arib sezadi, yolg’iz his qiladi. Natijada, uning maqsad manzili, intilish hududi kengayadi. Vujudini Olloh bilan birlashish ishqi qamraydi: Mudom miskin erurman chun g’uloming – Mashrabingdurman, Meni bechora bu dunyo bilan uqbog’a sig’mamdur. Turli davrlarda yashagan turli shoirlardagi ruhiy yaqinlik, dunyoni anglash borasidagi mutanosiblik timsollar yaqinligiga sabab bo’ladi biz ko’p ijodkorlarning asarlarida jonlashtirish san’ati vositasida tog’ timsolining takrorlanmas ifodalarini ko’rishimiz mumkin. Jumladan Shavkat Rahmon ijodida ham tog’ timsoliga teran falsafiy mazmun yuklatilganligining guvohi bo’lamiz: Tog’ xo’rsinib yubordi og’ir – Teran xobdan uyg’ondi yurak, Tog’lar kabi xo’rsinmoq kerak. Ushbu misralarda ham insonni anglash, insonlardagi loqaydlikdan bezish tuyg’ulari aks etgan. Mashrabda ham, Sh.Rahmonda ham bu timsol o’quvchini fikrlashga, hushyor tortishga undaydi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Mashrab she’riyatining asosiy maqsadi – insonlarni mudroqlikdan uyg’otish. Bir – biriga muhabbat bilan boqish, bir – birini anglash va bu orqali Ollohni anglashga yo’naltirishdir. 30

Shoir har bir ko’ngilni sirli biro lam deb tushunadi. Zamondoshlarini uni sevishga chaqiradi. Biror dilni og’ritishni, unga ozor berishni yuzlab Ka’bani vayron etishga tenglashtiradi: Tavofi olami dil qil jahonda har bashardin sen, Agar bir dilni sen buzsang, yuzar Ka’ba buzulmazmu. Xo’sh, Mashrab nega shunday fikrda? Bizda paydo bo’lgan bu savolga Hazrat Navoiy ijodidan aniq javob topamiz: Ka’baki olamning o’lub qiblasi, Qadri yo’q andoqki, ko’ngul ka’basi. Kim, bu xaloyiqqa erur sajdagoh, Ul biri Xoliqqa erur jilvagoh. Navoiy fikricha, Ka’ba xaloyiqning sajdagohi, ko’ngul esa Xoliqning Ollohning jilvagohi, makon tutguvchi maskani. Shuning uchun ham u mo’tabardir. Ko’ngilni anglash va uni poklab boorish insonni Ollohga yaqinlashtiruvchi vositadir. Chunki, g’uborlardan tozalangan qamish naydan ruhbaxsh navo taralgandek, pokiza ko’ngilda ham ilohiy ishq, hayotga muhabbat, go’zallikka oshuftalik mujdalari una boshlaydi. Mashrab she’riyatida biz ana shu ilohiy ishq talqinini kuzatamiz. Ammo, uzoq yillar ilohiy ishq mohiyatini inkishof etuvchi asarlari tor ma’noda, ya’ni majoziy sihq tasviri sifatida baholanib kelindi. Shoir ijodidagi “dinga qarshi motivlar” ham bir yoqlama talqin natijasidir. Mashrab ijodidagi ishq talqini o’ziga xos. U Ibrohim Adham, Mansur Halloj, Attorni o’ziga g’oyibona pir deb biladi. Ularning yo’lidan boradi. Mansur Halloj kabi o’tli ishq otashida yonib yashaydi. Bu Ollohga bo’lgan muhabbat. U hayotning, tiriklikning mazmunini shunda ko’radi. Uning asosiy maqsadi Ollohni sevish va u bilan birlashish. Chunki u insonni g’uborlardan, vujudiy, nafsoniy qafaslardan faqat u ishqqina ozod etishiga ishonadi. Shoir tasavvuricha, bunday muhabbatga oshno bo’lmagan ko’ngul haqiqiy go’zallikni his qilolmaydi. Borar 31

manzillari torayadi. Ko’rar ko’zlari xiralashadi. Quyidagi baytlar ham shoirning xuddi shunday nuqtai nazari natijasi sifatida maydonga kelgan deyishimiz mumkin. Uning tasavvuricha, Olloh yodisiz, ishqisiz Makkaga boorish besamar, Ka’ba eski do’kon yanglig’ be’etibor: Yorsiz ham bodasiz Makkaga bormoq ne kerak? Ibrohimdan qolg’on ul eski do’konni na qilay?! Urayinmu boshima sakkiz bihishtu do’zaxin, Bo’lmasa vasl menga, ikki jahonni na qilay?! “Sig’madim” radifli g’azalida shoir ruhiy manzaralarining eng yuksak cho’qqisi ifodalangan. U Tavhid holatining bayonidir. Olloh vasliga yetgan, u bilan birlashgan lirik qahramon bir lahzalik foniylik olamiga, o’tkinchi olam uning ruhiy kengliklariga sig’maydi. Bu sig’maslikning, cheksizlikning sababi “analhaqlik”dir: Onqadar nurga to’libman osmonga sig’madim, Toki Arshu kursiyu lavhu jinonga sig’madim. Kimga soyam tushsa bir nuri yaqin bo’ldi u ham, Daftari ruhi qudsdurman, zabonga sig’madim. Mashrab ilohiy ishq sarhadlarida zohidlar bilan kelisha olmaydi. Chunki unga zohid jannat ilinjida yurgan tamagir bo’lib tuyuladi. Shuning uchun ham u zohidning riyo aralash namozini bir kosa may ishqqa almashmaydi. Zohid. Manga bir shishada may, senga nomozing, Ming taqvini bir kosai mayga sota qoldim. Umuman, zohidlikni rad etish mumtoz adabiyotimizda an’ana. Buning mohiyatini ulug’ Ozar shoiri Nasimiyning quyidagi bayti yanada oydinlashtiradi, deb o’ylaymiz: Zohidin bir barmog’in kessen do’nub Haqdan gachar, Ko’r, bu Miskin ashigi, sarpa suyarlar ag’lamaz! 32

Mashrab tasavvuf g’oyalarini targ’ib qiluvchi yetuk mutafakkir, mutasavvuf shoir bo’lishi bilan birga, oddiy insoniy kechinmalar kuychisi sifatida ham namoyyon bo’ladi. Uning asarlarida vatan sog’inchi, ona oldida qarzdorlik tuyg’usidan iztiroblanish kabi kechinmalarning samimiy ifodasini ko’ramiz Mashrab asarlari badiiyati ham o’ziga xos. Uning g’azallari kutilmagan xalqona ifodalar bilan sayqallanadi. Timsollar tizimining ham o’z silsilasi mavjud. Shoirlarning quyidagi baytini o’qib, yuragingda hijronning za’far rangini his eta boshlaysan, kishi: Sarig’ sadbarg shirin so’zluk yuzingni kunda bir ko’rsam, Yuzungdin yuz o’gurmasman agar yuz ming balo ko’rsam. Xalq orasida sariq gul hijron, ayriliq timsoli deyishadi. Demak, bu bayt “sariq sadbarg” stirgul haqida gapirilishi tasodifiy emas. Bu kabi yangicha qiyosu tashbihlarni, timsollar tizimini shoir she’riyatidan ko’plab keltirish mumkin. Mashrab asarlarining eng mukammal denb hisoblanuvchi 1990 – yil nashrida ona tilida bitilgan g’azal va mustazodlar, murabba va muxammaslar, shuninhdek, ikki musaddas va musabba o’rin olgan. Tuzuvchi Jaloliddin Yusupovning juda katta va mashaqqatli mehnatini ta’kidlab, to’plam xususida ko’p ijobiy fikrlar aytish mumkin. Ammo, qilinishi lozim bo’lgan galdagi vazifalar manfaatidan va tuzuvchini mutloqo aylamay ikki savolni o’rtaga qo’ymoqchimiz: 1) to’plamga kirgan asarlar Mashrab merosining hammasimi? Va 2) undan o’rin olgan hamma asarlar Mashrab qalamiga mansubmi? Bu har ikkala jiddiy savolga tasdiq javobini berib bo’lmaydi. Bunga asosiy sabab tuzuvchilarda emas, balki ilmda Mashrab asarlarining o’zida jamlovchi ishonchli qo’lyozmalarni yo’q ekanligi yoki hozircha topilmaganligida! Agarda biz Navoiy asarlarini hali ulug’ shoir barhayot vaqtidayoq ko’chirilgan, har jihatdan ishonchli qo’lyozmalar turkumiga ega bo’lsak, taassauf bilan qayd etishga majburmiz, Navoiydan roppa – rosa ikki yuz yil keyin tavallud 33

topgan va o’z davrida katta shuhrat tutgan Mashrab asarlarining e’tiborli qo’lyozmalariga ega emasmiz. Rasmiy kitob xazinalarida saqlanuvchi qissa – manqabalar tarkibidagi Mashrab asarlarining eng qadimiy nusxalari uzog’i bilan XIX asrning o’rtalariga, shaxsiy kutubxonalarda esa XIX asrning birinchi choragi atroflariga to’g’ri keladi. Mashrab asarlarining qo’lyozma nusxalari, ularning yetakchi xususiyatlari haqida quyidagi umumiy mulohazalarni qayd etishni lozim hisoblaymiz Vah – vah! Na go’zalsan, na ajoyib, na qiyomat, Hay – hay! Na jafo qilsa sanam – jonima rohat! Misralari takrorlanuvchi go’zal she’r shoir asarlarining bizda amalgam oshirilgan birinchi nashrda 4 banddan iborat musaddas tarzida bosilgan. Keyingi nashrlarda esa uning aslida to’qqiz yrttilik banddan iboratligi aniqlangan. Ya’ni, batamom boshqa shakl va hajm jihatidan ham ikki marotobadan ko’proq katta. Ikkinchi jiddiy masala Mashrab taxallusli asarlarning barchasi ham aslida Mashrab qalamiga mansub emasligi masalasiki, bu 30-yillardayoq Fitrat, Izzat Sulton maqolalarida ko’tarilgan. Bunga qo’shimcha ravishda ba’zi uyg’ur adabiyotshunoslarning shoir asarlari nashrlaridagi ayrim g’azal – muxammaslarning XVII – XVIII asrlar uyg’ur shoirlari, jumladan, Zaliliy, Gumnomlar meroslarida ham deyarlik aynan uchrashi haqida matbuotda chiqishlarini nazarga olsak, masalaning jiddiyligi va maxsus o’rganish lozimligi yanada oydinlashadi. Bu ish shuning uchun hsm zarurki, matn jihatidan eng pishiq hisoblanuvchi so’ngi nashrda ham ba’zi na’munalar, ulardagi mazmun va imo – ishoralarga ko’ra, Mashrab qalamiga mansubligi juda shubhali ko’rinadi. Shoir asarlariga turli davrlarda o’xshatmalar yozishga katta intilish bo’lganligi, shuningdek, uning hayot yo’lini rivoyat tarzida bayon etuvchi qissalarda shoir qalamiga tegishli bo’lmagan, ammo “Mashrab” tahallusi mavjud (masalan, onasi va singlisi tilidan aytilgan) g’azal – muxammaslarning ham uchrashi har bir na’munaga ehtiyotkorlik bilan yondashish lozimligini ko’rsatadi. 34

Masalan, shoirning bo’lajagi, Blxda dorga osilajagi haqida misra – baytlar uchrovchi g’azal – muxammaslar, bizningcha qissada voqealar rivojiga ko’ra hamda Mashrabni avliyolashtirishga urinish, bashorat, karomat sohibi sifatida ko’rsatish niyatida boshqalar tomonidan to’qilgan. Shunday na’munalarning birida “Balx shahrida shahid bo’lishi” bashorat qilinsa, ikkinchisida “Mansur Hallojdek dorga osilgan o’zginam” misrai mavjud. Yana boshqa g’azallardagi manabu baytlarga diqqat qilyalik – ularni Mashrabning o’zi bitishi mantiqqa qanchalik to’g’ri keladi.? Mansuri Hallojdek ichib sharobi antahur, Charx urub yig’lab tururman ushbu dam dor oldida …Dori Mansuri analhaq joyidur, Bosh berib yuz ming nido topsam kerak. Onai zorimga bermanglar xabar, Balx shahrida qazo topsam kerak. Yoki: …Necha Mansur o’ldi irshodmand muhabbat yo’lida, Manga ham dore qurulg’onda yetar bu qismatim. Bizga tarixdan ma’lumki, xuddi shunday bo’lgan: Balx shahrida Mahmudxon dorga ostirgan. Ammo Mashrab bo’lajak voqealarni oldindan aniq karomat qilgan va she’rga tushirgan, deyish ishonarli emas. Boshqa andishalar ham bor. Masalan, “o’rus” so’zi she’riyatimizga qachon kirgani masalasi. To’g’ri, Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonida “Rus” atamasini ishlatadi, ammo millat ma’nosida emas, balki mamalkatning nomi tarzida. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelibgina, ya’ni Turkistonni Rossiya bosib olganidan so’ng bu so’z chindan ham keng tarqaladi, she’riyatga ham kiradi. Shuning uchun ham to’plamdagi: Gohi o’rus, gohi cherkas, armoniyu ro’siyoh – va Goh o’rus, goh cherkas, goh mo’min, goh tarsoman – 35

misralari uchraydigan g’azal va muhammaslar kimga mansubligini va qachon bitilganligini jiddiy o’ylab ko’rish kerak. Qisqasi, Mashrab adabiy merosining hajmi, mundarijasi, janr xususiyatlari hali yetrali darajada to’plangan va o’rganilgan emas. Asarlarning amalgam oshirilgan barcha nashrlari chala va qo’surli desak xato bo’lmaydi. “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida Mashrabning hali nashr etilmagan yetmishdan ortiq g’azallari topilganligi haqida xabar va bir necha na’munalar bosilgani ham, “Mabdai nur” va uning muallifi to’g’risidagi maqollar ham hali bu sohada ko’p ishlar qilish kerakligini ko’rsatadi. Bbizningcha, birinchi galda turli adabiy markazlarda ko’chirilgan diqqatga sazovor qo’lyozmalarni o’zaro qiyoslab, shoir asalarining jilla bo’lmaganda, chog’ishtrma – yig’ma matnini tayyorlash zarur. Bunda bu kungacha deyarli to’planmagan forsiy asarlarini ham nazarda tutish kerak. Mana shundagina shoir haqida chuqur ilmiy va xolis tadqiqot uchun kerakli poydevor yaratilgan bo’ladi. 36

II.BOB. Mashrab va xalq poetik ijodi II.1. Shoir she’riyatidagi xalq maqollarining o’rni Mashrab qо‘llagan xalq maqollari, matal va aforizmlar, ularning badiiy matn tarkibidagi poetik vazifalari tahlil qilindi. Mashrab lirikasidagi xalq og‘zaki ijodi unsurlarining milliy zamini va badiiy qirralari о‘rganildi. Mashrab lirikasini umumnazariy asosda tahlil qilish, xalq maqollarining shoir ijodidagi talqinlari ikkinchi bobning mavzu doirasiga kiritildi. Dardi firoqing ayladi bemor, Qayga boray men emdi davog‘a . Yuqoridagi baytda “О‘zingdan chiqqan baloga, qayga boray davoga” degan maqol mazmunidan ustalik bilan foydalanilgani kuzatiladi. Mashrab tomonidan qо‘llangan maqollar kо‘p hollarda fikran lо‘nda, aniq va obrazlidir. Binobarin, shoir ishlatgan maqol va matallar badiiy nutqqa mazmuniy salmoq, о‘ziga xos jilo baxsh etadi. Boshqa mumtoz shoirlar ijodida bо‘lganidek, Mashrab qо‘llagan maqollarda ham, о‘zbek xalqining о‘ziga xos turmush tarzi, ma’naviy qiyofasi, dunyoqarashi, mehnatga, insonga va Allohga munosabati о‘z ifodasini topgan. Shuning uchun ham shoir asarlarida qо‘llanilgan maqollar xalq hayoti, ruhiy dunyosi bilan yaqindir. Xalq maqollaridagi ixchamlik, lо‘ndalik, hayratomuz mantiqiy izchillik hamma vaqt Mashrabni о‘ziga maftun etgan. Maqol va matallarga xos mо‘jaz ma’nolik, siqiqlikdan ta’sirlangan Mashrab g‘azallari tili og‘zaki ijodga xos sermazmun va tushunilishi oson ekani bilan alohida ajralib turadi. U she’r vazni, qofiya va band talablariga mos tarzda maqollardan о‘rinli foydalanishga erishgan. Mashrab she’riyatida mahorat bilan qо‘llangan xalq maqollari, hikmatli sо‘z va iboralar shoir she’rlarining salmog‘ini, badiiyatini kо‘rsatuvchi mezonlardir. Shoirning poetik mahorati uning о‘zbek adabiy tilini xalq sо‘zlashuv tiliga yaqinlashtirishdagi xizmatlari bilan ham belgilanadi. 37

Mashrab g‘azallaridagi singari “Mabdai nur”, “Kimyo” asarlaridagi manzum hikoyalarda ham “irsoli masal” mahorat bilan qо‘llangan. “Qо‘lida chirog‘i yо‘qni choh kutar” degan maqolni Mashrab haq yо‘lidan adashganlarga qarata qо‘llaydi: Kimki yо‘lda sham’i yо‘qdur, kaj nazar, Yо‘l yurar chog‘i jahannamg‘a tushar. Shoir asarlarining xalq dili va didiga ma’qul kelishi, xalq tomonidan sevib о‘qilishi va kuylanishi uning she’riyati mazmunan xalqchil va usluban xalqona ekanligini kо‘rsatadi. Yana bir о‘rinda Mashrab xalqimizning “Boshga tushganni kо‘z kо‘rar” degan maqolini mana bunday talqin etadi: Ohu fig‘on qilib ketay, tog‘u tosha boshim uray, Boshima ming balog‘a g‘am, kunda tur u r qiyomatim . Bu baytda maqol mazmunidan tashqari, “ohu fig‘on qilib ketish”, “boshni toshga urish” kabi iboralardan ham ustalik bilan foydalanilgan. Tekshirishlar kо‘rsatadiki, Mashrab lirik merosida aks etgan og‘zaki ijodga xos barcha unsurlar (maqol, matal, aforizm, sо‘z va iboralar)ning tarixiy-badiiy asoslari va genetik ildizlari qadimgi turkiy va forsiy poeziyaga, shuningdek, О‘rta asr tasavvuf she’riyatiga borib tutashadi. Shuning uchun xalq og‘zaki ijodi va Mashrab she’riyati mavzusi bitiruv malakaviy ishda tasavvuf ta’limoti nuqtai nazaridan ham о‘rganildi. Adabiy ijodda xalqona iboralar tarixiy an’anaviy timsollar talqinini tadqiq etish, ularning badiiy asar matnidagi badiiy-estetik vazifasini о‘rganish dolzarb masalalardandir. Agar ijodkor xalq jonli tilining biror vositasini, xususan, maqol, matal, hikmatli sо‘z va iboralarni tanlab olar ekan, shu vositani badiiy asar talabiga va о‘zining badiiy niyatiga muvofiq tarzda qо‘llaydi. Ijodkor xalq tilidan badiiy vositalar topib, о‘z uslubiga xos xususiyatlarni shakllantiradi. 38

Bitiruv malakaviy ishda Mashrab ijodida qо‘llangan maqol va aforizmlar о‘rganilar ekan, uning she’riyatida yuksak mavqeni egallagan jonli sо‘zlashuvga xos unsurlar, idiomatik iboralar tadqiqiga alohida e’tibor qaratildi. Mashrab devonidagi “deb” radifli g‘azalda “mulki jahonga о‘t yoqish”, “g‘avg‘oi qiyomat qilish” kabi birikmalar asosida shakllangan iboralarni qо‘llash orqali yorning gо‘zalligidan paydo bо‘luvchi holatning anchayin mubolag‘ador tasviri ifodalangan: To kiydi qizil о ‘z i ni zebo qilayin deb, О ‘t yoqdi jahon mulkina g‘avg‘o qilayin deb . Bu baytdagi “to kiydi qizil” degan iboraga diqqat-e’tiborni qaratadigan bо‘lsak, shubhasiz, Mashrab bu о‘rinda ma’shuqasini “qizil kiyim”ni kiyib, qizil qon tо‘kishga shaylangan kо‘chma ma’nodagi “jallod”ga о‘xshatayotgani anglashiladi. Mashrab “Arzimni aytay” matla’i bilan boshlanadigan g‘azalida ham ishq yо‘lidagi “ahdu vafo”ni kim buzadigan bо‘lsa, “xudoga solishi”ni xuddi shu ma’noda ishlatgan. Suyukli yorga, mahbubaga murojaat qilinganda kо‘pincha “qorakо‘z”, “mastona kо‘z” iboralari qо‘llanadi. Shoir “xо‘b” radifli g‘azalida har qadamda va’dasidan qaytadigan ma’shuqaning “mastona qora kо‘zi”ga ishonib, aldanmaslikni uqtiradi: Gar bodmasal charx urib Mashrabi miskinni, Mastona q a r o k о ‘zga nigoh chekmaganing x о ‘b. Bu baytda shoir “shamoldek”, “shamolga о‘xshab” degan iborani “bodmasal” tarzida qо‘llagan. Mashrab bir necha baytlarida “kо‘ngildan о‘tkazmoq” iborasini “ о ‘ylamoq”, “kо‘ngli joyiga tushdi” iborasini esa “tinchimoq” ma’nosida ishlatadi. “Eti suyagiga yopishgan” iborasi orqali esa “ozg‘in”, “qotma” ma’nosini k о ‘zda tut adi . Shoirning “ K о‘nglimni berdim”, “ K о‘rsat jamoling” deb boshlanadigan kichik hajmli g‘azallarida vazn, ritm va qofiya mahorat bilan uyg‘unlashgani 39

kuzatiladi. Unda “kuydi yuragim”, “yuz ming balog‘a qoldim”, “jafo chekish”, “kо‘ngli qattiq”, “bemori ishq”, “sovuq sо‘z tushdi”, “ostonaga bosh qо‘yish” kabi о‘zbekcha va forscha izofalar bilan omuxta sо‘z birikmalari anchagina. Mashrab adabiy merosi mohiyat e’tibori bilan dunyoviy va hayotbaxsh bо‘lib, ayni paytda, u ruhoniy-irfoniy xususiyatga ham ega . Shoir asarlarining ilhom manbaini davr, zamon, hayot va inson muammolari tashkil etadi. U borliqni har tomonlama chuqur va ta’sirli tarzda tasvirlash uchun tasavvuf ta’limotiga tayangan edi. Sharq adabiyotidagi ilg‘or an’analarning davomchisi sifatida qalam tebratgan Mashrab ijodiyotida ana shu ikki jihat yorqin kо‘zga tashlanib turadi. Ulug‘ ijodkorning ilohiy-irfoniy maslagi xalq og‘zaki ijodi uchun ham xos bо‘lgan insonparvarlik g‘oyalarini targ‘ib etish uchun bir vosita bо‘lib xizmat qilgan. Shoir g‘azaliyotining g‘oya va obrazlar olami atroflicha tadqiq etilganda bu haqiqat yaqqol namoyon bо‘ladi . Mashrab asarlarida yuzlab maqollarni, hikmatli so`zlarni uchratishimiz mumkin. Ular mavzu jihatdan ham, mazmun jihatdan ham keng va xilma-xil bo`libshoir ularni gohida aynan keltirsa, goh ayrimlariga ju’ziy o’zgartirishlar kiritadi. Bu o’zgartirishlar ba’zan esa har ikkalasiga ham taalluqli bo’ladi.U ayrim maqollarning bir emas, bir necha variatlarini qo’llaydi. Jumladan, “O’rdak g`ozga yetguncha butidan ayrilur” degan maqolni eslatish uchun shoir “Yo’rg’alikda eshak otdek emas” maqolini ham keltiradi. U o’z falsafiy mushohadasini jamlab kelib, ustma- ust kichik hikoyalar keltiradi. Jumladan, “To’g’ri oshini, egri boshini yer”, “Egrining omochi yerga tegmas”, “Egrining soyasi ham egri”, “To’g’ri o’zar egri to’zar”, “O’zi to’g’rining so’zi to’g’ri” hikmatlari mazmunidan kelib chiqib, “Egri yurganga olov tegar” maqolini ishlatadi: …Egrilik ko’p qilma, bejo qori bor, Kimki kaj bo’ldi, yo’lida nori bor. Shayx Abul Sahl Muhammad haqidagi hikoyatda Mashrab asl odamdan noasl kishi dunyoga kelishi mumkinligi haqidagi falsafiy fikrni ilgari suradi. 40

Bazilar bor: “Mening asl zotim falonchi” deb, yeti avlod e`tibori bilan kerilmoqchi bo’ladi. Shoir zoti- zurriyoti yaxshi kishilardan ham yomonlar chiqishi xususida bahs yuritadi. Chindan ham, bir daraxtning bir necha shohi qurishi mumkin, bu bilan butun daraxtning shukuhiga vahm sololmaydi, ya’ni boshqa shohlari samara beraveradi. Shundan kelib chiqib, faylasuf shoir odamlarga maslahat berib,o’tgan ajdodlarni pesh qilib, ularning etagida manmanlik nomozini o’qimaslik kerak, degan bir haqiqatni ixtiyor etadi.Bu yo’lda shoir ,,Mushukka ham ozor bermay” yashashni o’rgatadi. Bunda shoir o’z fikrlari bilan o’rtoqlashish uchun xalq o’rtasida mashhur “Chumoliga ham ozor yetkazma”, “Chumolining ham ko’nglini og’ritma” qabilidagi maqollardan foydalanadi: …Bas kishiga tegmasun xavfu xatar, Murg’a ozor bermas yaxshilar. Bu o’rinda muallif “yeru ko’k inson qo’lida” degan xalq ta’birlaridan ham foydalangan. Hikoyaning oxirida u dunyoni ,,Mayiston” deb atab, unga yashovchi mo’minlarni ogohlikka chaqiradi, ularni hamisha “Zoti gavhar”iga intilish dardi bilan yashashga da’vat etadi. Bunda san’atkor maqollar keltirish bilan voqia syujetini kuzatib boradi. El og’zidagi “Dardi yo’q eshshak” degan naqil ham shoirga asqotib qoladi: …Bas bu yo’lda qori odam darddur, Har kishini dardi yo’q, nomarddur. “Mabdai nur”da ishlatilgan “O’g’lini zar bilan o’qitgan arab xojasi” haqidagi hikoyatda ham shoir qator mazmundor maqollarni qo’llagan. Jumladan, “Toma- toma ko’l bo’lur” maqoli ijodiy qayta ishlanadi: “Qatra- qatra tomib, Qulzum bo’lur”,”Sadafsiz daryo bo’lmas, marvarid nimkola bo’lmas”, “Ganj beranj qo’lga kirmas” va boshqalar. …Vaqti keldi, asli nasling gul bo’lur, Qatrai daryo tomib, Qulzum bo’lur. 41

…To sadaf chiqmay xalq qo’liga olmadi. …Bas, bu yo’lda ming jahon ganjinadir, Asli bo’lsang, ganj beranj nimadir. Mashrab o’z hikoyatlarining yana birida xudojo’y, solih biro dam bilan xudobexabar suhbati qotil kishi haqida juda o’rinli maqol keltiradi. Xudojo’y so’fiy rahmi kelganidan “xudobexabar”ni yo’lga solish uchun ko’p aziyatlar chekadi. Biroq, Xoja har qancha urinmasin, u yaramasligicha qolaveradi. Shundan xulosa qilgan shoir har kishi osonlik bilan Ollohning taniy olganda, eshakmunchoq ham gavharga aylanar edi, degan haqiqatga yetib keladi. Har valiykim boxabar bo’lsa edi, Har nechun xarmuhga dur bo’lmasmi? Shu hikoyat zamirida Mashrab yana bir maqolni joylab, o’z niyatini chuqurroq dalillashga urinadi. Ya’ni, Ollohni tanimagan kishining fikrini rad etib, uni misoru tavariqqa solish uchun juda ko’p suhbat va sa’y- harakat, chidam, matonat zarur bo’lganidek, ,,Qushni tutishga ham ko’p don kerak” degan bir tabirni keltirib ,o’z fikrini asoslaydi. Shoya bo’lg’aysen vale saydi zabon, Qushni olmoqqa kerak bisyor don. Mumtoz shoirlar xalq orasida kinoyali istehzolarning yuzaga chiqarmoqchi bo’lganida, odatda, ,,shiraga botgan pashsha” degan ta’birni ishlatadilar.Jumladan, Mashrab ham original tashbeh yaratgan. Sadga yetting, saddi rohing bo’ldi xas, Shiraga tegdi, ucholmasdir magas. Mashrabning fikricha, inson o’zining go’ri va kafani g’amida yurmasligi lozim. Chunki, el orasida ,,murda kafansiz qolmas” degan gaplar ham yuradi. G’ami go’ri kafanni qayg’usida bo’lsa, ey darvish, 42

Ko’milmay qolmagay hech murda, hargiz taxti poqolmas. Xulosa qilib aytganda, Mashrab ijodi xalq durdonasi hisoblanmish xalq maqollariga boy bo’lib, ular turli badiiy maqsadlarda qo’llangan. II.2. Mashrab lirikasida “irsolu masal” va talmeh san’atlarining ishlatilishi 43

Irsolu masal arabcha maqol qo’llash, she’rda maqol ishlatish, metal, hikmatli so’zlarni muayyan maqsadda tamsil yo’li bilan ishlatish. Irsolu masal nazmda ham, nasrda ham qo’llanilaveradi. Poetikaga oid asarlar ta’kidlanganidek, adabiy asarlarda maqol, metal va hikmatli so’zlar, asosan, quyidagi uch yo’l bilan ishlatilgan: a) qo’llanilgan maqol, metal va hikmatli so’zlar shoirning aniq ishorasi bilan (“derlar”, “ayturlar”, “masaldur”, “masaldurkim”…) beriladi: Bobolarda bir gap bor, Eshit og’ajon: “Bosgan izidan qaytmas O’lsa ham arslon” (Hamza) b) maqo, metal yohud hikmatli so’z hech qanday ishorasiz va o’zgarishsiz ishtatiladi: Sabr qilsang g’o’radin halvo bitar, Besabrlar o’z oyog’idan yitar. (Gulhaniy) v) maqol, metal yohud hikmatli so’zning ma’nosi saqlangan holda shakli turli o’zgarishlarga uchraydi: Uoshiq hamisha O’tkazur orzu bilan: Oyning o’n beshi qorong’u, O’n beshi yog’du bilan. (Erkin Vohidov) Talmih arabcha nazar solmoq, ishora qilmoq, she’rda mashhur qissa, mashhur bayt yohud mashhur maqolga ishora qilish usuli. Bu san’at mumtoz she’riyatimizda ham, hozirgi she’riyatda ham keng qo’llanilgan. Ba’zi misollar keltiraylik: a) mashhur qissa yoki dostonga ishora qilish: Ko’p o’qurdum Vomiqu Farhodu Majnun qissasin, O’z ishimdin bul ajabroq dostone topmadim. (Alisher Navoiy) 44

Bu bayt Vomiq, Farhod, Majnun haqidagi qissalariga ishora qilinmoqda. Fikrati mizoni bo’lib xamsasanaj, “Xamsa” dema, balki degil panj ganj. (Alisher Navoiy) Bu bayt mashhur “Xamsa” (beshlik) dostonlariga ishora qilinmoqda. Bunchalik shon – shuhrat o’chmas tayin “Ming bir kecha”larning afsonasida. Yurtim, seni yana qutlab quyayin, Qutlug’ Yangi yilning ostonasida. (Abdulla Oripov) Bu bandda arab xalqining mashhur afsonasi – “Ming bir kecha” tilga olinmoqda. b) mashhur maqolga ishora: Navoiy, tilingni asrag’il zinhor, Desangkim, yemay dahr ishidin afsus. (Alisher Navoiy) Bu baytda “tilingni tiygan boshini qutqarar” yohud “Tilingni tiy – tishing sinmasin” maqoliga ishira qilingan. v) mashhur baytga ishora: Umardan yil o’tsa, yashirmoq nechun, Yurak simob yanglig’ titragay har gal. Ustoz lutf etganday, har fursat uchun Qudratli qo’l bilan qo’yaylik haykal. (Abdulla Oripov) Bu bandda akademik shoir G’afur G’ulomning “Vaqt” she’ridagi: “Umrdan o’tajak har lahza uchun Qudratli qo’l bilan qo’yaylik haykal”. Degan shoh bayti ko’zda tutilgan. Mashrab she’riyati kо‘p asrlik о‘zbek mumtoz adabiyoti an’analarining tadrijiy davomi bо‘lib, she’riy san’atlardan foydalanishda uning о‘ziga xos uslubi bor. Fikrning ta’sirchan bо‘lishini ta’minlash maqsadida shoir she’riy 45

san’atlarning xalq tiliga yaqin variantlarini topib ishlatishga muyassar bо‘lgan. U о‘z asarlarida funksional jihatdan arab, fors va turkiy she’riyat uchun birdek xos bо‘lgan badiiy san’atlarning aksariyatidan unumli foydalangan. Mashrabning g‘azal, masnaviy, mulamma, mustazod, murabba, muxammas, musaddas, musabba janrlaridagi asarlari she’riy san’atlar mahorat bilan qо‘llangani jihatidan ham alohida ahamiyatga ega. Atoiy, Gadoiy, Sayfi Saroyi, Lutfiy, Sakkokiy, Navoiy va Bobur kabi mumtoz sо‘z san’atkorlarining mahorat maktabida toblangan Mashrab ularning poetik an’analarini munosib davom ettirdi. Shoir qо‘llagan she’riy san’atlar tabiiyligi va dilga yaqinligi bilan e’tiborga molikdir. Shoir asarlarida mubolag‘a, tashbih, tamsil, husni ta’lil, tajohuli orif, tashxis, talmih, istiora, irsoli masal, iqtibos kabi ma’naviy san’atlar istifoda etilgan. Shuningdek, lafziy san’atlardan iyhom mahorat bilan qо‘llangan. Ma’lumki, “Iyhom”ning lug‘aviy ma’nosi gumonga solish bо‘lib, badi’shunoslikda “tahyil” (о‘ylantirish) va “tavriya” (о‘ngini teskari qilib kо‘rsatish, berkitish) deb ataladi. Ba’zan iyhom tasviya – tenglashtirish san’ati bо‘lib ham xizmat qilishi mumkin. Mashrabning quyidagi bayti bunga misol bо‘ladi: Ey Mashrabi qalandar, yaxshig‘a banda bо‘lg‘il, Halvoyitar bо‘lmas shakkar qо‘shilmaguncha. Y a ’ni, ey qalandar Mashrab, yaxshilar xizmatini qilib, о‘zing ham ular qatoridan о‘rin ol. Chunki tarbiyaga muhtoj kishi yaxshilar suhbatiga muyassar bо‘lmaguncha, kamolga yetmaydi. Baytda yaxshi odam shakarga, tarbiyaga muhtoj kishi esa xom atalaga qiyoslan. Shoirning juda kо‘p baytlari husni ta’lil san’ati bilan muzayyan ekanligini kо‘rish mumkin: “Qofu nun – kо‘zu, labing – madd, alifu madd – qoshing”, “Sha’m uchida yuzing о‘t, о‘t uzra sochingdur dud”, “Labing la’lu xating Xizru yuzing monandi Yusufdur”, “Shajarlar – xoma, daryolar siyohu yeru kо‘k – sahfa, Raqam qilsam ado bо‘lmas g‘aming bisyor, sog‘indim”. 46

Ayniqsa, Mashrab mustazodlari poetikasi har qanday she’r shaydosini о‘ziga maftun etadi. Mustazodlarda talmih, tajnis, husni ta’lil, tanosub kabi san’atlarni kо‘p uchratish mumkin. Shoirning “Ey sanam, gul-gul yonibsan, may ichib raxshonmusan?” misrasi bilan boshlanuvchi muxammasida qо‘llangan tajohuli orif usuli she’riy san’atning mumtoz namunasi sanaladi: Ikki ruxsoring qizil guldurmu yo bargi suman? Donayi rayhon – qaro xoli xating sahni chaman, Siymtan, gulpirohan, shirinsuxan, nozik badan, Odamiysan yo parisan bul nazokat birla san, Hurmusan, g‘ilmonmusan, jannatmusan, rizvonmusan? “Mashrab she’rlarida “irsoli masal” va “talmeh” san’atining ishlatilishi” deb atalgan. “Irsoli masal”, “maqol kiritish”, “masal keltirish” degan ma’noni bildirishi ma’lum. “Masal” bilan “maqol” sо‘zlari mumtoz adabiyot namunalarida ba’zan sinonim bо‘lib keladi. Jonli tilda masal kichik bir ibratli voqea ma’nosida qо‘llanadi. Adabiyotshunos A. Hojiahmedov bu san’atning paydo bо‘lishiga sabab bо‘lgan ehtiyojni avval aytilgan fikrni tasdiqlash va uning tо‘g‘riligiga shubha qoldirmaslik maqsadi bilan izohlaydi. Mashrab “irsoli masal”ning asosan uch turini qо‘llagan. 1) maqolni tо‘liq keltirish; 2) maqol, matal va yoki masalga ishora qilish; 3) vazn talabiga kо‘ra mazmunni saqlagan holda maqol sо‘zlarini о‘zgartirish. “Ikki kemaning uchini tutgan suvga g‘arq bо‘ladi” degan maqolni shoir quyidagi masnaviy baytiga jo etadi: Ikkini tutgan bu matlabdin qolur, Ahli taqlid yaxshi mazhabdin qolur. “Har kim о‘z kо‘mochiga kul tortar” degan naql juda qadimiydir. Bu maqol har kishi faqat о‘z manfaatini kо‘zlaydi, degan ma’noda ishlatiladi. Mashrab biror narsaga e’tiqod qо‘yishda о‘zboshimchalik bilan fikr qilib, badgumonlikka bormaslikni maslahat beradi: 47

Har kim о‘z jonibiga yо‘l tortadur, Sayyiotini birovga ortadur, Ulki ojiz bо‘lmadi idroki yо‘q, Xotiri obodu qalbi poki yо‘q. О‘zbek xalqi maqol bisotida “Boshidan о‘tkazgan – tabib”, “Tutunning achchig‘i mо‘riga”, “Dard kо‘rgan, dard tortganni tanir” kabi maqollar mavjud. Mashrab shu maqollar zamiridan kelib chiqib, xalqimizning bir hikmatini juz’iy о‘zgarishlar bilan quyidagicha qо‘llagan: Ulki dard topgan bо‘lsa sofi zamir, Dard kо‘rgan, dard kо‘rganni tanir. Agar she’riy hikoya tarkibida masaldan foydalanish zarurati tug‘ilib qolsa, shoir unga ishora qilish usulini tanlaydi. Agarda g‘azal yoki muxammas baytlari ichida maqoldan foydalanish ehtiyoji tug‘ilib qolsa, shoir aynan keltirish usulini afzal kо‘radi. Ba’zan baytlarda maqol ma’nosiga uyg‘un keluvchi fikr ifodalangan bо‘ladi. О‘quvchi shoirning nima demoqchi ekanligini fahmlashda maqolni yodiga keltiradi. Bu ham shoirning she’riy mahorat sirlaridan bо‘lib, bu yerda maqol asosiy fikr uchun ma’naviy tayanch, kо‘zga kо‘rinmas qalqon vazifasini bajaradi. Mazkur san’atdan foydalanishda Mashrab ham ustozlar an’anasiga ergashdi. Ravon va shо‘xchan bandlardagi samimiyat esa xalq ohanglarini eslatib turadi. Mashrab asarlarida о‘zbek va tojik xalqlari qо‘llaydigan maqollarga kо‘p murojaat qilinishi uning о‘zbek-tojik muhiti uchun yaratilganligini kо‘rsatadi. Shoir maqollarni keltirishda insonning chigal va rang-barang ruhiy kechinmalari, nozik his-tuyg‘ularini hisobga oladi. Ularni о‘quvchiga favqulodda sodda va ayni zamonda juda ta’sirchan misralarda havola qiladi. Uch daftarni о‘z ichiga olgan “Mabdai nur”da istifoda etilgan о‘zbekcha, tojikcha maqol va masallar, Gulxaniyning “Zarbulmasal”ini yodga soladi. Asarda “Kо‘za yoruq bо‘lsa, kulol aybdor”, “Ixlos qilgan shaytondan ham topar”, “Nima 48

eksang – shuni о‘rasan”, “Yomonlik qilgan – yomonlik kо‘rar”, “Takabburning ishi sargardonlik”, “Bilmaganni о‘lim bildirar”, “Daryo tо‘lsa, chо‘lga toshar”, “Kо‘z yoshi (tushda) – yorug‘lik”, “Sel kelsa, nahangga ne g‘am” kabi maqollar san’atkorona qо‘llangan. “Nafs – ajdahodan yomon” maqoli “Mabdai nur” hikoyatlarining birida juda chuqur va ma’nodor tarzda berilgan. Nafsni shoir ba’zan Ahraman devga qiyos qiladi: Nafs qо‘shilsa ajdaho devga, Bо‘ldi mashg‘ul makru rangu revga. Xalqimizning kо‘p ming yillik til boyligi xazinasini о‘z xotirasiga ixlos bilan joylab olgan Mashrab, uning turli-tuman dur-javohirlarini she’riyat bо‘stoniga olib kirish borasida mahorat bilan qalam tebrata bildi. Mashrab ijodida talmeh san’atining rang-barang kо‘rinishlari va shakllari mavjud. U bir qator tarixiy va afsonaviy qahramonlar timsolida о‘zining g‘oyaviy-badiiy qarashlarini mahorat bilan ifodalaydi. U о‘zining g‘azal va muxammaslarida, “Mabdai nur” va “Kimyo” asarlarida islom olamida mashhur bо‘lgan Nuh, Ibrohim, Yahyo, YA’qub, Ayyub, Dovud, Iso, Sulaymon, Muso, Yusuf kabi payg‘ambarlar nomini tilga oladi va ular hayotiga oid qissalarga ishoralar qiladi. Mashrab peshdodiylar, kayoniylar, ashkoniylar va sosoniylar sulosasiga mansub Iskandar, Doro, Xisrav Parviz, Jamshid, Shaddod, Tur kabi podshohlar hayotidan misol keltirib, obrazli tasvir vositasida dunyoparastlikni qoralaydi. Mashrab yozma manbalargina emas, balki og‘zaki qissa va afsonalar mohiyatini ham asarlari zamiriga ustalik bilan singdiradi: Men yutgan alamlarni, agar zarracha yutsa, Doroi jahon, Xusravi davron chiday olmas. U о‘zining xalq qо‘shig‘iga aylanib ketgan “Dilrabo derlar” deb nomlangan mashhur g‘azalida tarixda о‘tgan afsonaviy oshiqlar obrazini yodga oladi: 49

Qani Layli, qani Majnun, qani Xusrav bilan Shirin, Alar о‘tdi bu olamdin, bu olam bevafo derlar. Bu baytda, shubhasiz Layli va Majnunlar, Farhodu Shirinlar haqidagi qissa va rivoyatlar ham kо‘zda tutilgan. Podshohlarni insofga chaqirish, odamlarni boylik ketidan quvmaslikka undash, dunyoning о‘tkinchi ekanligini yodga solish mumtoz she’riyatning xos usullaridan. Mashrab payg‘ambar va avliyolarga obrazi talqiniga katta e’tibor bilan qaragan. Bu zotlar bilan bog‘liq xalq rivoyatlari, afsona va hikoyatlarga о‘rin ajratib, ularning sifat hamda xislatlariga ishoralar qilgani ushbu fikrni tasdiqlaydi: Sulaymon taxtiyu Jamshid jomig‘a bermasman, Qо‘limg‘a kosai chо‘bin olib qilsam gadoliqni. Sensiz menga, nigoro, ikki olam kerakmas. Taxtu baxti Sulaymon, sensiz Hotam kerakmas. Mashrab о‘zining serqirra ijodida faqat majoziy ishqni tasvirlabgina qolmay, ishqi haqiqatni ham baland pardalarda kuyladi. Shu yо‘l bilan ilm ahllarining hayotidan, ijodidan, namunalar keltirib, adabiy-falsafiy niyatlarini badiiy ifodaladi. XULOSA Tadqiqot natijalaridan quyidagi ilmiy-nazariy xulosalarni chiqarish mumkin: 1. Boborahim Mashrab о‘z salaflari singari g‘azal, masnaviy, mulamma, mustazod, murabba, muxammas, musaddas, musabba’ janrlarida qalam tebratdi. U 50

ham о‘rta asr mumtoz shoirlari kabi an’anaviy ishq mavzusida g‘azallar va manzumalar yozib, mumtoz she’riyatimiz taraqqiyotida munosib iz qoldirdi. 2. Shoirning din va tasavvufga bog‘liq she’rlarida xalq og‘zaki ijodi an’analari betakror badiiy talqin etilgan. “Majoz tariqi bila haqiqat asrori”ni ifodalagan ijodkor oshiqlik, komillik va oriflik, pok muhabbat kabi mavzularni ilohiy kitoblardagi kо‘rsatmalar asosida, shu qatorda xalq og‘zaki ijodining maqol, matal, aforizm, sо‘z va iboralari hamda tarixiy-an’anaviy shaxslar ibrati vositasida mahorat bilan tasvirlaydi. Mashrab g‘azallarida ifodalangan majoziy ishq haqiqiy ishq yо‘lidagi bir vosita, bir kо‘prikdir. Uning g‘azallaridagi insoniy muhabbat zamirida Yaratuvchining buyuk san’atkorligidan hayratga tushish, inson va olam gо‘zalligidan zavqlanish, komil inson siymosida Tangri jamolini mushohada qilish tuyg‘usi yotadi. Shoir о‘zining falsafiy, mantiqiy zavqlanishlari, mushohadalarini san’atkorona tasvirlaydi. 3. Mashrab о‘z asarlarida xalq og‘zaki ijodining keng imkoniyatlaridan mahorat bilan foydalandi. Ularda xalq og‘zaki ijodi ertak, maqol, aforizm, hikoyat va latifalari о‘ziga xos badiiy talqin etilgan. Mashrabning pand-nasihatlari, Markaziy Osiyodagi xalqlar, ayniqsa, turkiylar hayoti, urf-odatlari bilan bevosita bog‘liq. Uning g‘azallari XVII- XVIII asrning ijtimoiy-axloqiy qarashlarini va tarixiy jarayonini nisbatan kengroq ifodalashi bilan ham ahamiyatga molikdir. 4. Mashrabshunoslik о‘ziga xos murakkab taraqqiyot yо‘lini bosib о‘tdi. Agar rus tadqiqotchilari Mashrabni xalq nima sababga kо‘ra kо‘p о‘qiydi, degan jumboqqa javob izlash uchun uning merosini о‘rganishga qiziqqan bо‘lsalar, shо‘ro davridagi о‘zbek olimlari Mashrabni mafkuraviy qatag‘onlardan asrash uchun turli yon berishlarga majbur bо‘lganliklari kuzatiladi. 5. Ijodkor xalq jonli tilining biror vositasini - maqol, matal, hikmatli sо‘z va iboralarni tanlab ishlatar ekan, bu vositani badiiy asar talabiga muvofiq ijodiy tarzda qо‘llaydi. Bu orqali u о‘z uslubi xususiyatlarini namoyon etadi. Shu boisdan Mashrab ijodidagi maqol va aforizmlarni о‘rganganda, uning she’riyatida yuksak 51

mavqe egallagan jonli sо‘zlashuvga xos unsurlarni, idiomatik iboralarni hamda tarixiy va an’anaviy timsollar tahliliga alohida e’tibor qaratish taqozo etiladi. Shoir о‘z g‘azallarida, asosan, frazeologizmlardan keng miqyosda foydalangan. 6. Mashrab xalq og‘zaki ijodiga tayanib, g‘azalda о‘ziga xos soddalikka, fikr- tuyg‘ularini xalq ruhi va tiliga yaqin bо‘lgan vositalar bilan sayqallashga erishdi. Shoir maqol, matal va masallarni “irsoli masal”, “tamsil” kabi san’atlar vositasida ham qо‘lladi. Ularning yozma adabiyot vositasida xalq bisotida yashab qolishiga katta hissa qо‘shdi. Mashrab, ayniqsa maqollar vositasida fikrni lо‘nda, ixcham va ta’sirli ifodalashga erishadi. 7. Mashrab mumtoz adabiyotning qonuniy davomchilaridan biridir. U о‘ziga qadar bо‘lgan о‘zbek adabiyotining taraqqiyot yо‘liga katta hissa qо‘shib, о‘z ijodi bilan yangi, yuksak sarhadlarga erishgan san’atkordir. U xalq ijodiyotiga munosabat bildirishda, undan ilhom olishda ulkan ibrat kо‘rsatdi. Shu jihatdan ham о‘zbek mumtoz adabiyoti va folklar uyg‘unligining yuksak nuqtalaridan biri Mashrab ijodi deyilsa, xato bо‘lmaydi. Shu bilan birga Mashrab ijodiyoti Yaqin va О‘rta Sharq xalqlari yozma adabiyoti bilan xalq poetik ijodi aloqalari va umuman, adabiyot bilan folklorning о‘zaro munosabati tipologik hodisalarini yoritish, qonuniyatlarini о‘rganishda muhim bir manbadir. 8. Mashrab she’riyatida insonparvarlikni, dо‘stlikni, hamjihatlikni, insonlararo mehru muhabbatni targ‘ib qildi. Shoirning muvafaqqiyatlariga sabab bо‘lgan omillardan yana biri, uning bilimdonligi, xalq og‘zaki ijodini kuzatuvchanligida kо‘rinadi. Mashrab о‘z davrida mavjud ilm-fanlarni a’lo darajada egallagan, tabiat va jamiyat haqida mufassal bilimga ega bо‘lib, juda kuzatuvchan, nozikbin edi. Uning g‘azallarida tasvirlangan rang-barang hodisalar orasida butun Sharq adabiyoti uchun xos bо‘lgan chuqur falsafiy mulohazalar talqini oz emasligi ham bu fikrni tasdiqlaydi. 9. Shoir xalqning kundalik hayotini yaxshi bilgan. Busiz xalq yuragiga yetadigan asar yaratish mumkin emas. U turli kasbdagi kishilarni har xil toifaga mansub shaxslarni, ularning turmushini, ruhiy kayfiyatini mufassal о‘rganib chiqqan va she’rlarida betakror talqin etgan. 52

10. Mashrab о‘zbek va fors tilini mukammal bilgan, bu tillarda yaratilgan xalq og‘zaki ijodi an’analarini chuqur egallagan. Tildagi kichik bir xato ham har qanday shoir uchun katta nuqson hisoblanadi. Mashrab turkiy lahjalarni, о‘zbek adabiy tilini hamda fors va arab tilini puxta bilgan. Uning she’rlari betakrorligini ta’min etgan omillardan yana biri she’riyat sohasida salaflari yutuqlarini yangilari bilan boyita olganidir. Shu bois u о‘ziga xos, mashrabona she’riyatga asos sola bildi. 11. Mashrab she’riyatga folklorni chuqur singdirib, yangilik berishni, tasavvuf g‘oyalari bilan uni bog‘lashni muvaffaqqiyat bilan ado etdi. Bu yо‘nalishda u о‘ziga xos yо‘l tutdi. Uning dunyo va inson haqidagi falsafiy asarlari nazirabozlikdan iborat emas, balki о‘z g‘oyalarini katta san’atkorlik bilan ifoda etgan. Mashrab bilan bizning davrimizni uch asrlik masofa ajratib turibdi. Ular tamomila boshqa-boshqa sotsial - iqtisodiy zaminga asoslangandir. Ammo milliy ma’naviyatimiz va qadriyatlarimiz Mashrab ulug‘lagan va ardoqlagan tuyg‘ularga begona emas. Binobarin, Mashrab bizlar bilan zamondosh. Shubhasiz, uning ijodidagi yuksak g‘oya va maslak, teran fikr va ideallar tarix bisotida qolib ketmadi. Bugun ham adabiy-estetik tafakkur rivojiga, ma’naviy-ma’rifiy yuksalishga xizmat qilmoqda. Yuqoridagi fikr – mulohazalardan kelib chiqib quyidagicha UMUMIY XULOSALARGA keldik: Birinchidan, o’zbek adabiyotida Mashrabshunoslik muammolariga jumladan, mashrabning tug’ilgan yili, tug’ilgan joyi, ismi – sharifi kabi masalalar atrofidagi munozaralarni tadqiq etib, bitiruv malakaviy ishda o’z mulohazalarimizni bildirdik; Ikkinchidan, Boborahim mashrabning hayoti va ijodiga doir manbalarni o’rganib, bitiruv malakaviy ishda aniq xulosalarga keldik; Uchinchidan, Mashrab she’riyatiuning g’oyaviy hususiyatlarini tahlil e’tib shoir lirikasidagi ijodkor mahoratini tahlil qidik; To’rtinchidan, Mashrabning xalq poetic ijodidan foydalanish mahoratini tahlil etdik; 53

Beshinchidan, shoir she’riyatida xalq maqollaridan, qay darajada foydalanganligini, lirikasi misolida tadqiq etdik; Oltinchidan, Mashrab lirikasida irsolu masal va talmeh san’atining individual xususiyatlarini she’rlari misolida o’rgandik; Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yо‘q. – T.: “Sharq” nashriyot-matbaa konserni bosh tahririyati, 1998. – B. 29. 2.Abdullayev V. A. О‘zbek adabiyoti tarixi. – T.: О‘qituvchi, 1980. – 346 b.; 4.Abdullayev.V. О‘zbek adabiyoti tarixi. – T.: О‘qituvchi, 1985. – 346 b. 54

5.Hayitmetov A. Hayotbaxsh chashma. – T.: Adabiyot va san’at, 1974. – 165 b; 6. Hayitmetov A. Mashrab lirikasi // Sharq yulduzi. 1980, №3. – B. 80-85; 7.Hayitmetov A. Mashrab qayerda tug‘ilgan? // О‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 1982, 19 noyabr; 8. Hayitmetov A. Mashrab haqida sо‘z. // Adabiy meros. 1992. №3. – B. 22-25; 9.Hayitmetov A. Adabiy merosimiz ufqlari. – T.: О‘qituvchi, 1997. – 238 b. 10.Abdug‘afurov A. Mashrab biografiyasining ba’zi nuqtalari. // О‘zbek tili va adabiyoti. 1978. №6. – B. 10-14; 11. Abdug‘afurov A. Erk va ezgulik kuychilari. – T.: Adabiyot va san’at, 1979. – 160 b.; 12. Abdug‘afurov A. Mashrab qachon tug‘ilgan? // Adabiy meros, 1980. №4. 13.Abdug‘afurov A. Toshlarni yoradi kо‘ksimning ohi. //О‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1992, 22 may; 14.Abdug‘afurov A. Buyuk beshlik saboqlari. – T.: Adabiyot va san’at, 1995. – 181 b.; 15. Abdug‘afurov A. Qalb qa’ridagi qadriyatlar. – T.: О‘qituvchi, 1998. – 216 b. 16.Abdullayev I. Yana Mashrab tavalludi haqida. // О‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1983, 28 oktabr; 17.Abdullayev I. Mashrab va “Mabdai nur”. // О‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1991, 12 aprel; 18. Abdullayev I. Nashr etilmagan she’rlar. // О‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1992, 13 may. 19. Abdullayev I. Mashrab tarjimai holiga oid g‘azallar. // О‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1992, 17 yanvar. 20.Fitrat Abdurauf. Mashrab. Yosh leninchi. 1991, 3 iyul ; Fitrat Abdurauf. О‘zbek klassik musiqasi va uning tarixi. – T.: Fan, 1993. – 56 b.; 2 1 .Zokirov M. Shubhalar о‘rinlimi? // О‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1982, 29 yanvar; 2 2 .Zokirov M. Mashrabning bog‘istonlik dо‘sti. // О‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1984, 24 avgust; 55

23. Zokirov M. Tasavvuf ta’limoti haqida. // Sharq yulduzi, 1990, №7. – B. 89-90. 24.Haqqulov I. Tasavvuf va she’riyat. – T.: Adabiyot va san’at, 1991. – 184 b.; 25.Haqqulov I. Irfon va idrok. – T.: Ma’naviyat, 1998. – 154 b.; 26 Haqqulov I. Yana qora rang talqini haqida. // О‘zbek tili va adabiyoti. 2001, №3. – B. 17-24; 27.Haqqulov I. Ishq va komillik jazbasi. // О‘zbek tili va adabiyoti. 2002. №1. B. 3-9; 2 8 Musurmonqulov E. Oshiq fano bо‘lmay turib... Yoshlik. 1997. №5. – B. 10-15; 29 .Hoshimxonov M. Mashrab e’tiqodi. Adabiy meros. 1992, №2. 30. Xalilbekov A. Namangan adabiy muhiti. – T.: Ruhafzo, 1998. – 174 b. 31. Komilov N. Tasavvuf yoxud komil inson axloqi. Birinchi kitob. – T.: Yozuvchi, 1996. Mundarija Kirish…………………………………………………..3-7 I.BOB. O’zbek adabiyotida Mashrabshunoslik muammolari…………………………………………….8-13 56

I.1. Boborahim Mashrabning hayoti va ijodi…………………………………………………….14-23 I.2. Mashrab she’riyatining g’oyaviy xususiyatlari…………………………………………….24-36 II.BOB. Mashrab ijodi va xalq poeti ijodi II.1. Shoir she’riyatida xalq maqollarining o’rni……………………………………………………..37-43 II.2. Mashrab lirikasida “irsoli masal” va talmeh san’atining ishlatilishi……………………………………………….44-50 Xulosa…………………………………………………..51-54 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………..55-57 57

O'xshashlar

Hamid Olimjon ijodida xalq og‘zaki ijodi an’analari

O‘zbek adabiyotida Maxtumquli an’analarini o‘rganish

Tabiat poetikasi va badiiy tasvir vositalari (70-80-yillar she’riyati misolida)

Lirik va dramatik dostonlarda tarixiy shaxs talqini

O’zbek adabiyotida zamon va makon muammosi (Rauf Parfi she’riyati misolida)