Lirik va dramatik dostonlarda tarixiy shaxs talqini - Adabiyot - Diplom ishlar

Lirik va dramatik dostonlarda tarixiy shaxs talqini

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

227 KB

Ko'chirib olish

Lirik va dramatik dostonlarda tarixiy shaxs talqini mavzusida yozgan

MUNDARIJA: 1. TUSHUNTIRISH QISMI - KIRISH………………………………….................3 I BOB. HOZIRGI DAVR LIRIK VA DRAMATIK DOSTONLARINING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI I.1. Lirik va dramatik dostonlarning janriy xususiyatlari……..…................. ......... 16 I.2. Lirik va dramatik dostonlarda tarixiy mavzu talqini.........................................32 II BOB. LIRIK VA DRAMATIK DOSTONLARDA FOLKLORIZMLAR II.1. Xalq dostonchiligi uslubida yozilgan poemalar...............................................40 II.2. Xalq qo’shiqlari va maqollarning dostonlardagi o’rni……….........................49 XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ………..….........................60 2

Kirish Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. Xalq hayotining burilish pallalarida ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy, iqtisodiy – ma’naviy sohalarda tub o’zgarishlar kuzatiladi. Prezidentimizning quyidagi fikrlari adabiyotda yuz bergan muhim o’zgarish va yangilanishlarni qayta kashf etishda ko’mak beradi: “… Insonni , uning ma’naviy olamini kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki, u ham bo’lsa, so’z san’ati, badiiy adabiyotdir. Adabiyotning insonshunoslik deb, shoir va yozuvchilarning esa inson ruhining muhandislari, deb ta’riflanishi bejiz emas, albatta”. 1 Yaqin o’tgan yillarda o’zbek she’riyatidagi yangiliklar, shakliy- mundarijaviy izlanishlar mustaqillikning qo’lga kiritilishi tufayli milliy tafakkurda paydo bo’lgan o’zgarishlar bilan bog’liq. Milliy badiiy tafakkurning yangilanishi tufayli o’zbek adabiyotida badiiy asar tili, adabiy matnning qurilishi, ritm, vazn, qofiya, she’riy san’atlarni qo’llash odatdagidan boshqacha ma’no kasb eta boshladi. Bu davrda ruhni anglatishga bo’lgan intilish, ziddiyat va qarama- qarshiliklar mohiyatiga chuqurroq kirib borishga harakat, ranglar uyg’unligi va tasvirning quyuq bo’lishiga e’tibor kuchaydi. Ma’lumki XX asrning 30-50 yillari zamonaviy dostonning shakllanishi va taraqqiyot yo’liga tushib olish davri xisoblanadi. Bu davrda Oybekning “Dilbar davr qizi”, “Temirchi Jo’ra”, “Navoiy”, G’. G’ulomning “Ko’kan”, H.Olimjonning “Oygul bilan Baxtiyor”, “Semurg’ yoki Parizod va Bunyod”, Mirtemirning “Suv qizi”, “Ajdar”, “Farg’ona”, S. Jo’raning “Zangori gilam”, A. Muxtorning “Adolat” kabi dostonlari dunyo yuzini ko’rdi. To’g’ri, ulardan ba’zilari (misol uchun G’.G’ulomning “Ko’kan”) davr chig’iriqlaridan o’tmagan bo’lsa-da, o’z zamoni uchun go’yat dolzarb mazmun kasb etgan. Bunday asarlar hozirda zamonasoz asarlar qatoridan o’rin olgan bo’lsa ham badiiyligi jihatdan yashashda davom etmoqda. XX asrning 60-80 yillari dostonchilik rivojidagi yangi davr hisoblanadi. Chunki bu adabiyotimiz maydoniga kirib kelgan shoirlarimiz endi xalqning 1 Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-T.: Ma’naviyat. 2008. 3

ko’nglida yashirinib yotgan dardlarni, ijtimoiy voqeligimiz manzaralarini qalamga ola boshladilar. Ayni paytda lirik va liro-epik poemaning yangi janr ko’rinishlari: qasida-doston, tarixiy doston, doston-xronika, ocherk-doston, publististik doston singarilar vujudga keldi. A.Muxtorning “Mangulikka daxldor”, Zulfiyaning “Quyoshli qalam”, M.Shayxzodaning “Toshkent n o m a”, J.Jabborovning “Quyosh yurti”, Shukrulloning “Mardlik va vafo haqida ertak”, E.Vohidovning “Nido”, “Orzu chashmasi”, “Toshkent sadosi”, “Quyosh maskani”, “Ruhlar isyoni”, Jannatga yo’l”, “Hakim va ajal”, “M. Alining “Mashrab”, “Gumbazdagi nur”, H.Sharipovning ”Tanovar”, ”Qilmish-qidirmish”, A.Suyunning ”Beshbarmoq”, O.Hojievaning ”Najot” kabi mavzu va mazmun yo’nalishi jihatidan turlicha bo’lgan poemalar mulohazalarimizni tasdiqlaydi. Istiqlol yillarida poemachilik o’ziga xos tamoyillar asosida taraqqiy etdi. Zulfiyaning ”Xotiram siniqlari”, A.Oripovning ”Ranjkom” dostonlari bilan boshlangan mazkur jarayon o’tgan davr mobaynida ancha to’lishdi. I.Otamurodning ”Sopol siniqlari”, ”Ichkari...Tashqari”, ”Tag’azzul”, T. Nizomning ”Avvalu oxir”, ”Girya”, ”Suhbat”, ”Poyga”, H. Sharipovning ”Ming ikkinchi kecha”, O. Hojievaning ”Ziyorat”, A. Suyunning ”O’zbek davlati”, Y. Eshbekning ”Ona Turkiston”, M. Toirning ”Otamning o’kinchi”, ”Ogoh bo’l, dunyo”, A.Yo’ldoshevning ”Qiyshiq poydevor qurbonlari”, Faxriyorning ”Ayolg’u”, E.Shukurning ”Naqshband”, K.Avazning ”Ogahiy” singari turli mavzu va yo’nalishdagi dostonlar dunyo yuzini ko’rdi. Bu asarlarda shoirlarimiz, yurtboshimiz o’rinli ta’kidlaganiday: ”xalqimiz qalbini, uning oliy maqsadlari, bugungi hayoti, taqdiri va kelajagini yaqindan biladigan insonlar sifatida” ko’rinadi 1 . Xalq dostonchiligi an’analari, jahon poemachiligi va zamonaviy dostonchligimizning eng yaxshi yutuqlari ruhida yozilgan bu dostonlar janrning yangi-yangi ko’rinishlarini vujudga keltirdi. Natijada poema janr tipologiyasida mazmun va sifat o’zgarishlari kechdi. 1 Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor// “O’zbek tili va adabiyoti”, 2009 yil, 4-son, 4-b. 4

Adabiyotshunosligimizda lirik va dramatik dostonlar u yoki bu shoir ijodiga munosabat jarayonida o’rganilgan. Biroq hozirgacha istiqlol davrida yaratilgan poemalarning tabiatini ochib beruvchi, o’ziga xos xususiyatlarini, badiiyatini, uslubiy imkoniyatlarini ko’rsatib beruvchi yaxlit ilmiy tadqiqot yaratilmagan. Shu ehtiyojdan kelib chiqib, istiqlol davrida yozilgan bu dostonlarning o’ziga xos rivojlanish xususiyatlatini, ichki mavzuviy turlarini, badiiyati masalasini o’zaro bog’liqlikda maxsus tadqiq etish bitiruv malakaviy ishning dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning o’rganilish darajasi . O’zbek adabiyotshunosligida istiqlol davr poemachiligi xususida bir qator izlanishlar olib borilgan. Jumladan, adabiyotshunos N.Rahimjonovning ”Mustaqillik davri o’zbek she’riyati” nomli monografiyasida Zulfiyaning ”Xotiram siniqlari” dostoni tahlil etilgan, S.Sayyid, I.Otamurodning shu davrda yaratgan poemalari xususida fikr yuritilgan. Shuningdek, adabiyotshunos T.Ali, O.Xoldor, S.Hakim kabi shoirlarning dostonchilikdagi izlanishlari va jarayondagi ba’zi kemtikliklar haqida fikr yuritgan 1 . Sh. Hasanovning ”O’zbek dramatik dostoni” nomli nomzodlik dissertatsiyasida 90-yillarda yaratilgan dramatik poemalar tadqiq etilgan. Uning ”Zamonaviy doston poetikasi” nomli doktorlik dissertatsiyasida o’tgan asrning 90- yillarida yaratilgan dostonlar qo’yilgan ilmiy muammo doirasida o’rganilgan. U.Hamdamning ”Yangilanish ehtiyoji” nomli kitobida modernistik dostonlarning ayrim o’ziga xos xususiyatlari yoritilgan. Yosh tadqiqotchi N.O’roqovaning ”Uslub jilolari” nomli risolasida 90-yillar poemachiligining poetik tafakkur tarzi tadqiq etilgan va I.Otamurodning bir qator dostonlari tahlil etilgan. Shuningdek, shu davrda yozilgan dostonlar tahliliga bag’ishlangan maqolalarda ham mustaqillik davri poemasining u yoki bu jihatlari ochib berilgan. Ko’rinadiki, mustaqillik davri poemalarining taraqqiyot xususiyatlari, mavzu-mundarijasiga ko’ra tasnifi, ichki janr ko’rinishlari, badiiyati, obrazlar tarkibi, uslubiy imkoniyatlari bilan bog’liq muammolar hali o’z muayyan 1 Rahimjonov N. Mustaqillik davri o’zbek she’riyati. – Toshkent: “Fan”, 2007.- B. 259. 5

yechimini topgan emas. Biroq keyingi yillarda bu masalalarga qiziqish bir qadar ortganligini alohida e’tirof etib o’tmoq lozim. Tadqiqotning metodologik asosi va metodi . Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimovning ma’naviy qadriyatlarni tiklash va milliy an’analarni, takomillashtirishga, milliy adabiyotimizni rivojlantirishga chorlovchi g’oyalarni qo’llab-quvvatlashning nazariy asoslari haqidagi qarashlari mazkur bitiruv malakaviy ishining metodologik asosini tashkil etadi. Mustaqillik davri poemalarining o’ziga xos rivojlanish xususiyatlarini, badiiyatini tadqiq etishda O.Sharafiddiinov, B.Sarimsoqov, B.Nazarov, N.Karimov, U.Normatov, N.Rahimjonov, I.To’lakov, Sh. Hasanov, U.Hamdam kabi adabiyotshunos olimlarning asarlari asosiy ilmiy-nazariy manba vazifasini o’tadi. Bitiruv malakaviy ishda poemalar qiyosiy-tipologik tahlil metodi asosida ilmiy tadqiq etildi. Chunki mustaqillik davrida yaratilgan dostonlarni qiyosiy- tipologik usulda o’rganish, ularning o’ziga xos xususiyatlarini, tabiatini aniqlsh imkoniyatini yaratadi. Tadqiqotning maqsadi . O’zbek adabiyotshunosligida istiqlol davrida yaratilgan lirik va dramatik dostonlarning yaxlit tizim sifatida o’rganish, ularning taraqqiyot xususiyatlarini, badiiyatini ilmiy asosda yoritib berish bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadini tashkil etadi. Tadqiqotning vazifalari : - istiqlol davrida yaratilgan dostonlarning rivojlanish xususiyatlarini ochib berish; - xalq dostonchiligi uslubida yozilgan dostonlarning o’ziga xos jihatlarini yoritish; - lirik va dramatik doston tadrijini o’rganish; - tarixiy mavzudagi poemalarning o’ziga xos xususiyatlarini ochib berish; - davr dostonchiligida qo’llangan folklorizmlarning badiiy vazifalarini ochib berish; 6

- dostonlarning o’ziga xos badiiy-kompozitsion xususiyatlarini o’rganish; - shoirlarimizning dostonchilikdagi badiiy mahoratini yoritish. Tadqiqotning manbalari. Bitiruv malakaviy ishni yozishda Zulfiya, A.Oripov, O.Matjon, H.Sharipov, M.Ali, A.Suyun, A.Mahkam, I.Otamurod, U.Qo’chqor, T.Nizom, E.Shukur, Y.Eshbek, M.Rahmon, Sh. Qurbon, R.Fayz, A.Eshonov, S.Sayyid, Q.Rahimboyeva, M.Toir, Faxriyor, N.Jonuzoq va boshqa shoirlarning mustaqillik davrida yaratgan dostonlari asos qilib olindi. Lozim o’rinlarda xalq og’zaki ijodi namunalari va zamonaviy dostonlarga murojaat etildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Ma’lumki, istiqlol davrida yaratilgan dostonlarning o’ziga xos taraqqiyot xususiyatlari, poema janr tipologiyasidagi mazmun va sifat o’zgarishlari, badiiyati masalasi adabiyotshunosligimizda maxsus va monografik tarzda o’rganilgan edi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi esa shu yo’nalishdagi dastlabki yaxlit izlanish hisoblanadi. Birinchidan, mustaqillik davrida yaratilgan o’zbek poemalarining o’ziga xos rivojlanish xususiyatlari adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan yorilganligi; Ikkinchidan, xalq og’zaki ijodi, o’zbek mumtoz adabiyoti, zamonaviy dostonchilikning an’analari ta’sirida yuzaga kelgan dostonning yangi janr ko’rinishlari tasnif etilganligi; Uchinchidan, dostonlar badiiy strukturasida qo’llangan rivoyat, maqol va xalq qo’shiqlarining badiiy-kompozitsion vazifalarining o’rganilganligi; To’rtinchidan, shoirlarimizning dostonchilikdagi badiiy mahorati tahlil etilganligi bilan izohlanadi. Shuningdek, bitiruv malakaviy ishda yana dostonchilikdagi uslubiy izlnishlar, ularning badiiy-kompozitsion xususiyatlari yaxlit tizim shaklida ilk marta yoritishga harakat qilindi. Tadqiqot nat i jalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishning asosiy tahliliy xulosalari va umumlashmalari mustaqillik davri o’zbek dostonining badiiy-tadrijiy takomilini, folklor va yozma adabiyot munosabatini qiyosiy o’rganishda o’ziga xos nazariy ahamiyat kasb etadi. 7

Chiqarilgan ilmiy xulosalar o’zbek adabiyotshunosligida zamonaviy dostonchilik yo’nalishida tadqiqotlar olib borishda nazariy manba bo’lib xizmat qilishi shubhasiz. Zero, shu orqali badiiy adabiyotning rivojlanish yo’llarini, insoniy kechinmalarning badiiy so’zga ko’chish tamoyillarini chuqurroq anglab olishga imkoniyat kengayadi. Ishda keltirilgan dalillar, nazariy fikr-mulohazalardan oliy o’quv yurtlarida adabiyotshunoslik, XX asr o’zbek adabiyoti, hozirgi adabiy jarayon fanlari bo’yicha maxsus kurslar o’tishda va ma’ruzalar o’qishda, akademik litsey va kollejlarda adabiyot fanidan dars mashg’ulotlari olib borishda, o’zbek adabiyotidan o’quv qo’llanmalari, darslik, majmualar yaratishda keng foydalanish mumkin. Shuningdek, tadqiqotning ilmiy xulosalari va natijalari talabalar uchun adabiyot yo’nalishida kurs ishi, malakaviy bitiruv ishi, magistrlik dissertatsiyalari yozishda ham manba bo’lib xizmat qila oladi. Tadqiqotning tuzilishi . Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan. I BOB. Hozirgi davr lirik va dramatik dostonlarning o’ziga xos xususiyatlari 8

XX asrning ikkinchi yarmi o’zbek she’riyati takomilida doston janridagi asarlar muhim o’rin egallaydi. Zulfiya, Mirtemir, Asqad Muxtor, Shukrullo, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Muhammad Ali, To’ra Sulaymon, Azim Suyun, Usmon Azim, Oydin Hojieva, Omon Matjon, To’lan Nizom, Xurshid Davron, Yo’ldosh Eshbek, Sirojiddin Sayid, Qutlibeka Rahimboyeva, Ravshan Fayz, Shukur Qurbon, Eshqobil Shukur, Faxriyor, Mahmud Toir kabi shoirlar poema janrida jiddiy izlanishlar olib bordilar. Mamlakatimizning milliy istiqlolga erishishi ijodkorlarimizga har jihatdan ijodiy imkoniyatlar eshigini ochdi. Vatan, millat tushunchalariga umumbashariy qadriyat sifatida qarash, haq so’zni baralla aytish, inson botinida kechadigan jarayonlarni badiiy aks ettirish, mustaqillikning buyuk ne’mat ekanligini anglatish o’ziga xos tamoyil mohiyatini kasb etdi. Bu jarayon adabiyotimizning barcha janrlari kabi poemachilikda ham o’z aksini topdi. Xalq og’zaki ijodi, o’zbek mumtoz adabiyotining hayotbaxsh an’analari, jahon poemachiligining eng yaxshi yutuqlari mustaqillik davri dostonchiligida mazmun va shakl jihatdan yangilanishlarni vujudga keltirdi. Natijada hozirgi davr lirik va liro-epik dostonlarda ichki janr ko’rinishlarida bir qator badiiy barkamol asarlar yaratildi. Mavzu jihatidan har xil bo’lgan bu poemalarda tariximiz sahifalari yorqin ranglarda badiiy gavdalantirildi, tarixiy shaxslarning betakror obrazlari yaratildi, zamondoshlarimizning qalb dunyosi, his-kechinmalari folklorizmlar bilan ziynatlangan, ramziylik, falsafiylik, tasavvufiy ohanglar bilan yo’g’rilgan satrlarda namoyon bo’ldi. Zulfiyaning “Xotiram siniqlari”, A.Oripovning “Ranjkom”, O.Matjonning “Nega men?”, H.Sharipovning “Ming ikkinchi kecha”, “Qaynarbuloq”, U.Qo’chqorning “Shiroq”, O.Hojievaning “Najot”, “Ziyorat”, A.Mahkamning “Tavajjuh”, T.Nizomning “Avvalu oxir”, “Girya”, X.Davronning “Vatan haqida yetti rivoyat”, I.Otamurodning “Ichkari…Tashqari”, “Xaritaga tushmagan joy”, Q.Rahimboevaning “Tavba”, M.Rahmonning “Abadiy nido”, Y.Eshbekning “Ona Turkiston”, “Umr malhami”, E.Shukurning “Naqshband”, Sh.Qurbonning “So’z yo’li”, A.Eshonovning “Samarqandda bir oydin kecha”, 9

R.Fayzning “So’z”, M.Toirning “Otamning o’kinchi”, “Ogoh bo’l, dunyo”, A.Qutbiddinning “Izohsiz lug’at”, Faxriyorning “Ayolg’u”, A.Nosirovning “O’tror hokimi”, K.Avazning “Ogahiy”, N.Jonuzoqning “O’n yetti lahza” singari dostonlari mavzu-mundarijasi, kompozitsion tuzilishi, obrazlar tizimi jihatdan boy va rang-barangdir. Ularning janriy xususiyatlarini, taraqqiyot tamoyillarini yaxlit tizim sifatida o’rganish bugungi adabiyotshunosligimiz oldida turgan asosiy vazifalardan biridir. Ko’rinadiki, mustaqillik davri poemachligi o’zining bir qator rivojlanish xususiyatlariga ega. Shulardan biri folklor asarlariga murojaat etish va ularga xos epik motivlar, obrazlardan ijodiy foydalanish asosida poetik manzaralar yaratishdir. Shoirlarimiz xalq og’zaki ijodiga mansub doston, rivoyat, ertak, qo’shiq, maqol kabi janrlarni dostonlar badiiy strukturasiga olib kirish asosida voqelikni ta’sirchan ifodalash, milliylik va xalqchillik belgilarini kuchaytirishga erishdilar. Natijada davr dostonchiligida folklorizmlarning xilma-xil shakllari yuzaga keldi. Binobarin, X.Davronning “Vatan haqida yetti rivoyat”, U.Qo’chqorning “Shiroq” dostonlari badiiy strukturasiga xalq rivoyatlari singdirilgan bo’lsa, T.Nizomning “Girya”, R.Fayzning “So’z”, M.Toirning “Ogoh bo’l, dunyo” dostonlarida xalq lirikasi namunalariga murojaat etildi, O.Hojieva, S.Sayyid, M.Toir, R.Fayz singari shoirlar esa dostonlarini xalq dostonlari uslubida yaratdilar. Bu holat bir necha ko’rinishlarda namoyon bo’lgan. XX asrning ikkinchi yarmida dramatik doston janri ancha taraqqiy etdi. Rang-barang mavzulardagi mazkur badiiy ijod namunalarida tarixiy shaxslar va zamondoshlarimizning badiiy obrazlari yaratildi. O’tgan asrning 90-yillarida bu jarayon yanada to’lishdi. Demak, davr dostonchiligiga xos rivojlanish xususiyatlaridan yana biri dramatik doston tadriji bilan belgilanadi. A.Oripovning “Ranjkom”, A.Nosirovning “O’tror hokimi”, S.Sayyidning “Tanazzul”, M.Rahmonning “Abadiy nido” singari dostonlarida dramatizm va lirizm uyg’unlikda aks ettirilganligi kuzatiladi. Tarixiy mavzudagi “O’tror hokimi” dostonida mo’gullarga qarshi kurashgan Inolchiq, Temur Malik kabi tarixiy 10

shaxslarning timsollari badiiy gavdalantirilgan. A.Oripovning “Ranjkom”, S.Sayyidning “Tanazzul”, M.Rahmonning “Abadiy nido” dostonlarida esa zamonaviy voqelik, turg’unlik yillari fojialari, bugungi kundagi ma’naviy-axloqiy tanazzul jarayoni ramziy usulda qalamga olingan. Bu asarlarning zamonaviy mavzudagi boshqa dramatik dostonlardan farqi ham voqelikni ramziy-timsoliy tarzda ifoda etishda ko’rinadi. Davr dostonchiligida lirik dostonlar alohida o’rin egallaydi. Aslida bu yillar o’zbek dostonchiligiga xos muhim xususiyatlardan biri ham aynan lirik dostonning takomili bilan belgilanadi. Bu esa doston mazmuniga yangilanishlar olib kirdi. Chunki voqelikning lirik syujetga asoslanishi natijasida ramziylik, timsollar orqali fikrlash jihati yorqinroq namoyon bo’ldi. Binobarin, adabiyotshunos Sh.Hasanov T.Nizomning “Girya”, A.Mahkamning “Tavajjuh”, “Ishq”, “Fotiha”, Faxriyorning “Yoziq”, “Ayolg’u”, A.Qutbiddinning “Izohsiz lug’at”, I.Otamurodning “Sen” kabi lirik dostonlarini tahlil eta turib, o’tgan asrning 80-90 yillarida lirik poemaning maqomi oshganligini to’g’ri ta’kidlaydi 1 . Haqiqatan, 90-yiillar va XXI asrning dastlabki o’n yili mahsuli bo’lgan Zulfiyaning “Xotiram siniqlari”, O.Hojievaning “Ziyorat”, I.Otamurodning “Ichkari… Tashqari”, “Xaritaga tushmagan joy”, “Tag’azzul”, T.Nizomning “Girya”, “Suhbat”, Faxriyorning “Yoziq”, “Ayolg’u”, S.Ashurning “Atirgul”, N.Jonuzoqning “Nilufar, “O’n yetti lahza”, Humoyunning “Qalb qal’asi” kabi dostonlarida lirik men tilidan voqelikka hissiy munosabat bildirilganligi, inson qalbi qat-qatida yashiringan dardlarning ramziy usulda ifodalangani yaqqol kuzatiladi. Adabiyotshunos N.Rahimjonov Zulfiyaning “Xotiram siniqlari” dostoniga shu jihatdan baho berar ekan, unda “hurriyat iqlimlari uyg’otgan milliy g’urur tuyg’ularini ta’kidlash asnosida inson ruhoniyati iqlimlariga teran kirib borganligini, kechinmalar silsilasi asosida erkka intilib yozg’irgan ruhning suratini chiza bilganligini” alohida qayd qiladi. 2 Yoxud Ulug’bek Hamdam Faxriyor dostonlarini modernistik yo’nalishdagi asarlar sifatida baholaydi. Aslida modernistik dostonlar ham lirik dostonlarning bir ko’rinishidir. 1 Hasanov Sh. Zamonaviy doston poetikasi. –Samarqand, 2001,42-47-b. 2 Rahimjonov N. Mustaqillik davri o’zbek she’riyati. – Toshkent. ”Fan”, 2007, 26-b. 11

Chunki unda boshqa lirik dostonlarda bo’lgan kabi voqeabandlik yetakchi o’rin tutmaydi. Davr dostonchiligining taraqqiyot xususiyatlaridan yana biri ular tarkibiga mumtoz adabiyot janrlarini olib kirish va shu mazmun hamda shu ruhda she’rlar bitishda ko’rinadi. T.Nizomning ”Girya”, ”Cho’lpon”, K.Avazning ”Ogahiy”, Sh.Qurbonning ”So’z yo’li” singari dostonlari bu jihatdan mulohazalarimizni tasdiqlaydi. Adabiyotshunos Sh.Hasanov T.Nizomning ”Girya” dostonini tahlil etar ekan, yozadi: ”... Boshiga musibat tushgan odam bir xilda yig’lamaydi albatta. Ruhiy jarayonning mahsuli bo’lgan bu qayg’u shamoyili turli holatlarda turlicha bo’ladi. Shu bois To’lan Nizom qalb iztirobini turli shakllarda (masnaviy, musallas, murabba, muxammas) tasvirlaydi va bu usul o’zini oqlaydi”. 1 Haqiqatan, mazkur usuldan foydalanish davr dostonchiligida o’ziga xos adabiy an’ana tusini oldi. Bu lirik va liro-epik poemning badiiy strukturasini boyitishga xizmat qiladi va u uch xil ko’rinishda namoyon bo’lgan: 1. Asar ruhi va mazmuniga mos ravishda mumtoz shoirlarning turli janrlardagi she’rlarini kiritish. Sh.Qurbonning ”So’z yo’li” dostonida Alisher Navoiyning ijod olamini yoritish maqsadida uning g’azallari va ”Xamsa” dostonidan she’riy parchalar olib kirilgan. Asarda bu usul o’zini oqlagan. Chunki shoir shular asosida Alisher Navoiyning badiiy so’zga, ijod ahliga munosabati oydinlashtirilgan. Yoki K.Avaz ”Ogahiy” musiqiy dostonida qahramon xarakterini, ruhiy olamini ochib berish uchun Ogahiyning bir necha mumtoz g’azallari va ulardan ayrim baytlarni poema kompozitsiyasiga singdirgan. T.Nizomning ”Cho’lpon” dostonida Cho’lponning ”Men va boshqalar”, ”Xalq”, ”Go’zal”, ”Ko’ngil” singari mashhur she’rlaridan asar mazmuniga mos satrlarni olib kirgan. Shoir shu orqali Cho’lponning erk va ozodlik kuychisi sifatidagi siymosini yorqin gavdalantirgan. Mazkur usul mumtoz adabiyotda an’anaviylik bo’lib, iqtibos san’atini vujudga keltirgan va lirik dostonning badiiy strukturasini boyitgan. 1 Hasanov Sh. XX asrning ikkinchi yarmi o’zbek dostonlari poetikasi. DD.Samarqand, 2004, 97-b/ 12

2. Mumtoz shoirlar g’azallariga muxammas bog’lash orqali dostonning ta’sirchan ruhini, lirizmini kuchaytirishga erishilgan. Bu T.Nizomning ”Girya” dostonida yorqin kuzatiladi. Shoir Navoiyning ”Rozi emasmen ko’ngul chokini payvand etsangiz”, Boburning ”Qaro zulfing firoqida parishon ro’zg’orim bor” matlalari bilan boshlanuvchi g’azallariga xuddi shu bayt vazni, qofiyasiga mos muxammasalar bog’laydi va shu yo’l bilan ayriliq, mangu hijrondagi holatini lirik ifoda etadi. Yoki shoirning ”Cho’lpon” dostonida Abdulhamid Cho’lponning ”Muhabbat osmonida go’zal Cho’lpon edim, do’stlar”, deb boshlanuvchi g’azaliga muxammas bog’langan. Bu asarda lirik qahramon – Cho’lponning monologi yanglig’ yangraydi. Shoir shu yo’l bilan uning ruhiy olamini, iztiroblarga to’la qayg’u-kechinmalarini hayotiy va jonli ifodalashga erishgan. 3. Davr dostonchiligida mumtoz dostonlarga xos masanaviy shaklidan foydalanish orqali epik tasvir imkoniyatlarining kengayishiga erishilgan. Buni T.Nizomning ”Cho’lpon”, ”Girya”, ”Majnuntol yig’isi, ”Poyga”, R.Fayzning ”So’z”, M.Toirning ”Ogoh bo’l, dunyo” kabi dostonlarida yorqin kuzatish mumkin. Chunki masanaviy ”lirik-epik asarga ham o’ng’ay, shakli sodda, hashamsiz... yangi o’y va tuyg’ular ravon kuylanadigan” 1 bo’lganligi uchun shoirlar liro-epik va lirik tasvir davomida unga ko’proq murojaat etganlar. T.Nizom ”Cho’lpon” dostonining bir necha o’rinlarida masnaviy shaklidan foydalanadi. Xususan, asarning ”Araz”, ”Soliha yig’isi” qismlari mulohazalarimizga oydinlik kiritadi: Cho’lpon erta chiqib ketdi qayoqqa, Soyguzarmi, choyxonami yo boqqa? To tonggacha uxlamadi bolajon Tatar domla qilgan edi ko’p fig’on Qayon ketdi, deb hadikda onasi, Yosh Cho’lpondan arazlagan otasi... 2 1 Adabiy turlar va janrlar. Uch jildlik. Ikkinchi jild.-Toshkent: ”Fan” , 1992, 199-b. 2 Nizom T. Saylanma. Bahoriy fasllar. Uch jildlik. 1-jild. Toshkent: “Fan”, 1992, 199-b. 13

Lirik parchadagi qayoqqa, boqqa; bolajon, fig’on; onasi, otasi kabi so’zlar ohangdosh bo’lib, a-a, b-b, v-v tarzidagi qofiyalanish shaklini vujudga keltirgan. Mazkur satrlarda o’ziga xos voqeabandlik bo’lib, unda Cho’lponning isyonkorona kayfiyati aks ettirilgan. ”Poyga” dostonida syujetning bir necha o’rinlarida masnaviy shakliga murojaat etilgan. Doston birinchi o’zbek chempioni Hidoyat Inoyatov xotirasiga bag’ishlangan. Nohaq qatag’onga uchragan yosh sportchidan bitta Hurriyat ismli qiz qoladi. Asarning Hurriyatga bag’ishlangan qismi masnaviyda yozilgan: Hurriyat qiz, Hurriyat Senda zo’r toza niyat! Ikki opang bor edi, Otasiga zor edi. Ochilmay so’ldi Zumrad Keyin o’ldi Mamlakat Qoshlari qunduz edi Ko’zlari yulduz edi... Parchadagi Hurriyat, niyat; bor, zor; so’ldi o’ldi; qunduz, yulduz kabi so’zlar o’zaro ohangdosh bo’lib, asarga epik ruh olib kirgan. To’g’ri, ayrim satrlar oddiy gaplardan (Keyin o’ldi Mamlakat) iborat bo’lib qolgan. Bunday satrlarda emotsional bo’yoqdorlik sezilmaydi va shoirning qay darajadadir qofiyabozlik ketidan quvganligi ko’rinib turadi. Ravshan Fayz “So’z” dostonida masnaviyga ikki o’rinda murojaat etgan: birinchisi, onaning Bolani ovutib aytgan qo’shig’ida va, ikkinchisi, qushnoch buyurgan uch kunlik chillani buzib daryoga intilgan bolani holatini tasvirlashda foydalanadi. Misol uchun: Bu yurtlardan olislarda oqqan daryo, Mening kenja botirimga yoqqan daryo. Tingla, bir kun seni izlab ketgaymiz biz, So’ray-so’ray qoshlaringga yetgaymiz biz. 14

Shamol bo’lib yugurgaymiz, yelgaymiz biz, Holing so’rab, seni so’rab kelgaymiz biz. E’tibor berilsa, istiqlol yillarida yaratilgan dostonlarning o’ziga xos xususiyati, ulardagi lirik ifoda uslubi qasida orqali boyitilgan. Ya’ni davr dostonlari “Toshkentnoma”, “Quyosh maskani”, “Buxoronoma” singari boshdan- oyoq qasida uslubida yaratilmay, balki lirik poema xarakteri va mavzuidan kelib chiqib, asarning xotimasida qasida mazmunidan foydalanilgan. Demak, masnaviy shaklini qo’llash lirik poemaga mazamun bag’ishlab, uning epiklik xususiyatini kuchaytirgan. Bu davr dostonlarini shakl jihatidan mumtoz dostonlarga yaqinlashtirmoqda. Qasida ruhini olib kirish esa dostonlarning liriklik xususiyatini oshirishga, mavzuni yorqin ranglarda ifoda etishga ko’mak berdi. Ko’rinadiki, istiqlol davri o’zbek dostonchiligi xalq og’zaki ijodi, o’zbek mumtoz adabiyoti va zamonaviy dostonchlik yutuqlaridan, an’analaridan foydalangan holda taraqqiy etdi. Agar folklor janrlari, obrazlari, motivlaridan foydalanish asosida dostonlarning epiklik xususiyati yorqin namoyon bo’lgan bo’lsa, xalq lirikasi va mumtoz she’riyat namunalarini poemalar badiiy strukturasiga olib kirish, xalq qo’shiqlari ohangida satrlar bitish natijasida liriklik xususiyati bo’rtib ko’rinishiga erishildi. Ayni jarayon sof lirik poemalar yaratilishi uchun mustahkam zamin hozirladi. Shunigdek, mumtoz dostonchlikka xos masnaviyning qofiyalanish shaklidan foydalanish asosida dostonlarning epiklik jihati yorqin namoyon bo’ldi. I.2. Lirik va dramatik dostonlarning janriy xususiyatlari XX asr ikkinchi yarmi o’zbek adabiyotida lirik dostonlar muhim o’rin egallaydi. Mirtemirning “Surat”. Zulfiyaning “Quyoshli qalam” dostonlaridan 15

boshlangan ijodiy jarayon E.Vohidov, H.Sharipov, M.Ali , O.Matjon, M.Yusuf, E.Shukur kabi shorlar ijodida davom etdi. Ayniqsa, istiqlol davrida bu sezilarli bo’ldi. XX asr o’zbek poemasini o’rgangan adabiyotshunos N.Rahimjonov lirik poemalarning muhim xususiyatlarini ochib beradi va ularni obyektiv ko’rinishi jihatidan ikkiga bo’ladi: 1. Monolog tipidagi sof lirik poemalar 2. Epik elementlar aralashgan lirik poemalar. 1 Hozirgi davr dostonchiligida har ikki ko’rinishdagi poemalar yaratildi. Jumladan, A.Mahkamning “Fotiha”, I.Otamurodning “Ichkari…Tashqari”, “Tag’azzul”, N.Jonuzoqning “Nilufar”, S.Ashurning “Atirgul” dostonlari lirik qahramonning monologi asosida qurilgan sof lirik dostonlar bo’lsa, T.Nizomning “Girya”, “Avvalu oxir”, A.Eshonovning “Samarqandda bir oydin kecha” kabi dostonlari esa epik elementlar aralashgan dostonlarga kiradi. Turg’unlik yillari voqeligini aks ettiruvchi dostonlarga O.Matjonning “Nega men?”, A.Yo’ldoshevning “Qiyshiq poydevor qurbonlari”, dostonlarini kiritish mumkin. Bu dostonlarda ko’zga tashlanuvchi eng muhim xususiyat ramziylik, timsolli fikrlash bilan bog’liq. Ishqiy-intim mavzuda A.Sherning “Sevilmagan sevgilim”, Humoyunning “Qalb qal’asi”, S.Ashurning “Atirgul”, N.Jonuzoqning “Nilufar” kabi dostonlari yozildi. Mazkur dostonlar bir qator xususiyatlari bilan davr poemachiligini boyitdi. Ma’lumki, lirik dostonlarning bosh qahramoni lirik “men”, ya’ni shoirning o’zidir. Yuqorida tilga olingan dostonlarda shu jihat yorqin kuzatiladi. Lirik dostonlar orasida taniqli shoira Zulfiyaning “Xotiram siniqlari” asari alohida o’rin egallaydi. Istiqlolga shukronalik ruhi bilan sug’orilgan bu asarda Zulfiya o’zining o’tgan hayotiga nazar tashlaydi. Shoiraning sobiq tuzum davridagi hayoti, iztirobli kechinmalari, insoniy dardlari xotiralar tarzida yuzaga ciqadi. U hurriyatga, yurtning mustaqil kunlariga shukrona qilar ekan, ko’z o’ngida yaqin o’tmish manzaralari jonlanadi. Ularning barchasini shoira “baxtu dard to’la dengiz” – qalbida tuyadi, his etadi. Shulardan 1 Rahimjonov N. O’zbek sovet adabiyotida poema. – Toshkent. “Fan”, 1986 yil, 81-b. 16

biri uning qatag’onga uchragan akasi haqidagi yodnomalaridir. Millatning fojiasi bo’lgan qatag’on bitun oila a’zolari qatori Zulfiyaga ham qattiq ta’sir qilgan: …Aka ko’zingizda otash bor edi, Aka, joningizda quyosh bor edi. Sultonlikkka loyiq kelbat, layoqat, Sardorniki yanglig’ bardosh bor edi (214-bet). Bu aslida millatning dardi. Chunki o’tgan asrning 30-yillarida asl farzandlar xalq orasidan yulib olindi. Shulardan biri Zulfiyaning akasi edi. Dastlabki ikki misradagi poetik fikr tarse’ san’ati asosida shakllangan. Ko’zingizda-joningizda, otash-quyosh singari so’zlar parallel ravishda ohangdorlikni vujudga keltirib, shoiraning akasiga o’xshagan millat farzandlariga qaynoq mehrini ifoda etadi. Shoira o’sha davrdagi qamoqxonalar haqida yozadi: Onam qo’llarida mushtday tugunchak, Tosh shaharni kezar avaxta izlab. Avaxta nechadir, zor ona necha, Nechalar yashardi zamonni “sizlab” (215-bet). Epik mazmun bilan yo’g’rilgan bu satrlarda shoiraning onasi timsolida davr onalarining holati aks etgan. Onaning tugunchak bilan shahardagi qamoqxonalarda sargardon bo’lishi, o’glining qaysi avaxtaga tashlanganligini bilish uchun soatlab navbatda turishi singari tasvirlarda bu xususiyat bo’rtib ko’rinadi. Sokin jussali, dili vayron, “mo’ldir-mo’ldir ko’zlarida qotgan yoshlar” kabi tasvirlar davr onalarining farzanddan ayro tushgan holatini o’zida aks ettiradi. Yoki: Ota, bir ko’rmadik ko’zingizda yosh. Yashab umidlarning pok sajdasiga Hatto yovingizga otmadingiz tosh. V a faqat dedingiz: “ Soldim xudoga ” , Bu qirg’in doyasi xudosizlar-ku. Sabr, qanoatdan yaralgan edim, 17

So’qir ham o’ziga so’moq izlarku (215-bet) Yuqoridagi satrlarda otalar qiyofasi gavdalanmoqda. Shoira o’z otasiga hos mustahkam iroda, sabru qanoatni ifoda etar ekan, o’sha davr otalarining qiyofasini chizadi. Onalarning ezilgan yuz-ko’zida aks ettiradi. Otalarda esa mazkur holat botinda namoyon bo’lgan. “Soldim xudoga” deyish orqali ota o’g’lini qatag’on etganlarni qarg’agan. Bu kabi hayotiy tasvirlarda millatning ijtimoiy dardlari qalamga olinadi,ko’klargako’tarilgan sobiq tuzumning shoira ko’z o’ngida sodir bo’lgan fojialari chiziladi. Binobarin, adabiyotshunos N. Raximjonovning “Xotiram siniqlari” dostonining XX asr oxiri XXI asr boshlari o’zbek poemachiligi takomilida ayricha ahamiyat kasb etishini ta’kidlab, yozadi: “Gap asar mavzui milliy istiqlolga bag’shlanganligida emas. Hamma gap hurriyat uyg’otgan milliy g’urur tuyg’ularini ta’kidlash asnosida inson ruhiyati iqlimlariga teran kirib borilganligida, kechinmalar silsilasi asosida erkka intilib yozg’irgan ruhning suratini chiza olganligida ko’rinadi”. O. Hojievaning “Ziyorat” dostonida ham lirik kechinmalar tasviri muhim o’rin tutadi. Shoira bugungi kunlarimizdan turib urush yillari voqealariga nazar tashlaydi. Urushda mardlarcha halok bo’lgan akasiga bag’ishlangan doston xotira mazmuniga ega: Buyuk ziyoratga oshiqqan elim, Mangulikka bitmish ehtiromini. Zarhal yozuvlarda titraydi qo’lim, O’qiyman akamning qutlug’ nomini . Ma’lumki, Xotira maydonida urush yillarida jon fido etgan xalq farzandlarining nomlari zarhal bilan bitilgan. Shoira u yerda akasining nomini o’qir ekan, urush yillari voqealari jonlanadi: Po’lat sahifalar ochilib jim-jim, Chimildiq ko’magan yigitlar chiqar. Haykal poyidagi gullar tirilib, Qirqin parilarday guring boshlaydi. (76-bet) 18

Boshdan-oyoq metaforik mazmunga ega bu satrlarda urush yillari yigitlari yodga olinadi. Po’lat sahifa – po’latdan yasalgan doska. Bu doskaning qatlari ochilsa, ularda mard jangchilarning nomlari chiqadi. Yoki askar haykali poyiga qo’yilgan gullar ertak qahramonlariga – qirqin parilarga qiyos etiladi.Gullarning tirilib, boshlashi tashxisni vujudga keltiradi. Adabiyotimizda urush mavzuida bitilgan dostonlar bisyor. Mirtemirning “Surat”, S. Zunnunovaning “Ruh bilan suhbat”, E. Vohidovnig “Nido”, “Istanbul fojeasi”, J. Kamolning “Armon”, “Eshikda oy to’qini”, “Quyosh chashmasi” singarilar shular jumlasidandir. “Ziyorat” dostonidagi badiiy usul “Quyosh chashmasi”ni, ba’zi lavhalari esa “Armon”ni yodga soladi. Chunki O. Hojieva asarda keyingi yillar poemachiligi an’anaviylasha borgan xotira usulini qo’llaydi. Bu usulni biz 70-yillar o’zbek poemachiligining betakror namunalaridan biri “Quyosh chashmasi”da yorqin kuzatamiz. Shoir Jamol Kamol Bulg’oriya yurtini kezar ekan, u yerdagi gullar bilan hayolan suhbat quradi va shu asosda urushda vatam tinchligi va osoyishtaligi yo’lida jon bergan o’zbek o’g’lonlarini eslaydi. “Ziyorat” da urush qurbonlarini shoira akasi Ne’matjon timsolida xotirlaydi. “Armon”da ta’bir joiz bolsa nafaqat o’zbek onasining, butun onalarning batakror timsoli yaratiga. Undagi bir epizod nihoyatda ta’sirchan. Shirin buvi urushga ketgan uch o’g’lini kuta-kuta ostonada jon beradi: ...Ona jon berishin bilardi hamma, Bundoq jon berishin bilmasdi faqat. Onani topishdi, tongda ostonada, So’ngan ko’zlarida muz qotgan hasrat. Sho’rlik jon bermishdi o’sha ostonada . Sovuq changalida - uchta “qoraxat!..” Shirin buvi o’g’illaridan kelgan qora xatlarga ishonmaydi. U butun qalbi bilan baribir bittasi tirikdur-ku, deb o’ylaydi. U to’shakka mixlanib, hayotining so’nggi lahzalarini kechirayotgan bo’lsa ham, o’g’illarini kutishdan 19

to’xtamaydi. Haqiqatan, bunday onalarning hayotimizda yashab o’tganligi haqiqatdir. Jamol Kamol hayotiy voqelikni nihoyatda tabiiy va kitobxoning qalb torlarini chertadigan darajada tasvir etgan. Shoir bunda lirik dostonning badiiy imkoniyatlaridan samarali foydalanib, Shirin kampirning iztirob, o’kinch, armonlariga to’la qalb dunyosini hassoslik bilan ifodalay oldi. Shuning uchun bo’lsa kerak, “Armon” poemachiligimizning o’lmas namunasi ga aylandi. “Ziyorat”da ham xuddi shunga yaqin lavha bor: Bedarak nishon, deb ocholmay aza Umidin uzmadi ona mehribon. Eng so’nggi nafas ham ochib darvoza Yulda qarab turib ona berdi jon (82-bet) E’tibor berilsa, ikkalasidagi tasvirda mazmuniy mushtaraklik bor. Jamol Kamolning ham, Oydin Hojievaning ham lirik qahramoni o’g’illarinig yo’liga qarab turib, bu yorug’ dunyoni tark etadi. Demak, faqat onalargagina hos bo’lgan farzandga cheksiz mehr tuyg’usini ikkala shoir tomonidan maromiga yetkazib ifoda etib berilgan. Mazkur holatning o’xshashligi ham aslida aynan mana shu jihat bilan belgilanadi. Adabiyotshunos M. Mirqosimova istiqlol davri poemalari haqida fikr yuritar ekan, “Ziyorat”ni badiiyatii bo’sh asarlar qatoriga kiritadi. Aslida bu fikrga qo’shilish qiyin. Yuqoridagi tahlillar jarayoni bu qarashni inkor etadi. Demak “Ziyorat” xotira xarakteridagi lirik poema sifatida istiqlol davri poemachiligining badiiy ufqlarini kengaytiradi. Istiqlol mavzuida T. Nizomning “Suhbat”, A. Suyunning “O’zbek davlati”, N. Jonuzoqning “O’n yeti lahza” dostonlari yaratildi. “Suhbat” xalqi m izning istiqlol yillaridagi bunyodkorona mehnatini kuylashga bag’ishlangan. Dostonda shoir erkin vazn imkoniyatlaridan, barmoq vaznida samarali foydalangan. Asarda istiqlol mavzusi vatan mavzusi nilan uyg’unlashib ketgan. Shoir dastlab o’zi tug’ilib o’sgan yurtning manzaralarini chizadi: Asaka adirlarin eng baland supasida 20

Sehrli keng bog’larning xushhavo tepasida, Zangor ko’kka qurilgan Roxatbaxsh shiyponda, Chorpoyada o’ltirib, zavqu shavq qaynab qonda, Ilhomga cho’ m gan edim Tabiat jamolini ko’zimga ko’mgan edim Shoir shu asosda vatan kengliklari ta’rifiga o’tadi: Bunda har tup g’o’za – Muhabbat, Har tup g’o’za – Ishq, Mehnat va Mehnat! Bo’y-basti – qo’shiq,kuy. Shonalari – she’r! Ilk ochilgan paxta – Andijon, Tog’-tog’ xirmon bu buyuk Vatan! Shundan so’ng mustaqillik kishisi “egnida oq yaktak, qo’lida ketmon” nuroniy chol, fermer dehqon va hokim buvo timsollarida gavdalanadi. Ayni paytda shoir poetik sintaksisga xos elipsis usulidan foydalanish asosida poetik fikrni ixcham shaklda ifodalashga erishgan. Dostonning muhim xususiyati, uning suhbat shaklida yaratilganligidir. Sababi, lirik qahramonning hokim buvo va dehqon Tilavoldijon bilan muloqoti jarayonida asar mazmuni ochila boradi. Shoir yurt odamlari bilan goh mashinada, goh piyoda vatan kengliklarini kezadi. Shu asosda vatanga mehru muhabbatini, istiqlol taranumini samimiy satrlarga tizadi: Yam-yashil maydonlar Marmar dengizday Jimmillar. Erkin nihollarning Nozik bargida Oftob imillar... 21

Har qadamda qahqaha, Har joyda shodlik, Istiqlol baxsh etgan Obodlik! Shoir yashil maydonlarni marmar dengizlarga qiyoslaydi. Peyzaj yaratish jarayonida betakror tashxis qo’llaydi: nihollarning bargiga oftob shu’la sochishini oftob imillar tarzida ifoda etadi. Imi l lash esa insonga xosd i r. Bu bilan shoir erkinlik shamolini hatto yurtning nihollari ham sezgan, demoqchi bo’ladi. Shoir mehnatkash dehqonlar, oqsoqollar davrasini tasvirlaydi. Suhbatdoshlar shu davraga tashrif buyuradilar: Oqsoqollar jamuljam, Shirin anjuman. So’rilarga to’shalgan gilam, Dasturxonda pechakqand, Asaka pashmagi, Eng asil novvot. Qayroqi bug’doy non va yo’li shirmoy... Yuqoridagi satrlarda milliy hayot manzaralari aks etgan. Chunki so’ri, gilam, dasturxon, pechakqand, pashmak, novvot, bug’doy non singarilar o’zbek xonadoni uchun hos bo’lgan narsalardir. Ularda milliy kolorit o’z ifodasini topgan. Mustaqillik kishisi obrazi Tilavoldi timsolida badiiy gavdalantirilgan: - Mana, yoshim oltmishdan oshdi, Oqarmoqqa sochim ham shoshdi. Ammo bilagimda kuchim ko’p hali El oldida burchim ko;p hali... 22

Ushbu satrlarda yashashdan, kurashdan tolmagan, jamiyatdagi turli nohaqliklardan qaddi bukilmagan, mehnat qilishni sharaf deb bilgan inson qiyofasi bo’y ko’satib turadi. Lirik qahramon yaqin tariximiz sahifalarini eslar ekan, otasining namoz o’qigani uchun so’roqqa tutilganligi, “paxta ishi” tufayli ho’l-quqning barovar yonganligi voqealarni esga oladi va bugungi kunlarimizga, istiqlolga shukrona aytadi. Dostonning ba’zi o’rinlarida quruq bayonchanlik ruhi va ortiqcha tafsilotbozlik ko’zga tashlanadi. Buni o’tish fojealari aks etgan o’ r inlarda yorqin kuztish mumkin: ...Ne-ne raxbarlaru Ishchan boshliqlar Badnom qilindi.. Azaliy g’animlar Yaqqol bilindi. Qancha tashabbuskor, Yer tilini biladigan, Yil-o’n ikki oy, Dalada ish qiladigan Fidoiyl a r sudlandi. Bu kabi gaplarni hamma aytishi mumkin. Biroq shoirning vazifasi badiiy so’z kuchidan, qudratidan foydalanib, poetik fikrni ta’sirchan holda kitobxonga yetkazishdan iborat. Aks holda shunchaki so’zlar tizmasidan iborat bo’lib qoladi va bu asarni emotsional ta’sir kuchini susaytiradi. Shunga qaramay, “Suhbat” dostoni istiqlol mavzui aks ettirilgan lirik doston sifatida mustaqillik davri poemachiligini boyitishga xizmat qiladi. Istiqlol kuylangan dostonlardan yana biri N. Jonuzoqning “O’n yetti lahza” asaridir. Shoir dostonni mustaqilligimizning 17 yilligiga bag’ishlagan. Shu ma’noda uni lirik dostonning bag’ishlov ruhida yaratilgan ko’rinishi sifatida 23

baholash mumkin. Ramziy obraz va timsolli fikrlarga boy bu dostonni shoirning istiqlolni tushunishi, uhaqidagi o’y-fikrlari jami deyish mumkin. Sakkiz qismdan iborat bu poemada vatanimiz o’tmishi va buguniga nazar tashlanadi. Asarning lirik qahramoni shoirning o’zi. Shoir unda xalqimizning mustaqillik yillaridagi hayoti, erishgan yutuqlari haqida so’z yuritadi. O’n yetti soni dostonda ramziy mazmun tashiydi. Shoir o’n yetti yilni o’n yetti lahza deb ataydi: 17 yil O’n yetti lahza- Tarix uchun bir nafasday gap. Bu yillar mag’zini chaqsang, Zalvorini qolasan anglab.. . (112- bet) Aslida o’n yetti yil ko’hna tariximiz uchun on’ yetti lahzaga teng. Lekin shu qisqa muddatda mamlakatimiz hayotida keskin burilishlarni boshdan kechirdi. Sh asosda shoir o’n yetti yilning “mag’zini chaqishga” harakat qiladi. Sobiq tuzum qutirgan, qonli qo’lini yalayotagan ajdohaga o’xshtiladi. Ajdaho halq og’zaki ijodida qo’llangan obraz bo’lib, yovuzlik timsoli hisoblanadi. Hususan, xalq ertaklarida bu obraz muhim o’rin tutadi. Shoir ana shu mazmundan kelib chiqib, butun boshli tizimni ajdahoga qiyos etadi. Shoir har bir qismda bosib o’tilgan mustaqillikning o’n yetti yilini hayotiy timsollar asosida tushintirib beradi. U o’n yetti yilni o’n yeti lahza, o’n yeti bahor, o’n yeti kuz, o’n yeti qish, o’n yetti yoz, o’nyetti sinov, o’n yetti ko’zgu, o’n yetti zina, o’n yetti bekat, o’n yetti yoshga qiyos etadi. Shu tashbehlar asosida mustaqillik haqida falsafiy hulosalar chiqariladi. Ayni zamonda doston lirik harakterda bo’lishi bilan bir qatorda publististik ohang sezilib turadi. Mustaqillik davrida lirik dostonlarning yana bir o’ziga xos ko’rinishi vujudga keldi. Ba bag’ishlov dostonlardir. Binobarin, T. Nizomning umr yo’ldoshi 24

Hikmatxonga bag’ishlangan “Girya” N. Jaloliddining M. Bulgakov va Cho’lponga bagishlangan “Chiptasiz odamlar” R. Fayzning A. Oripovga bag’ishlangan “So’z”, K. Avazning Ogahiyning 220 yilligiga bag’ishlangan “Ogahiy” singari poemalari shular jumlasidandir. Bu dostonlarning mazmun-mohiyatiga ko’ra yana ikki guruhga bo’lish mumkin: birinchisi, xotira mazmuniga ega bo’lgan dostonlar bo’lib, ularda qayg’uli ruh sezilib turadi. “Girya” dostoni aynan shu guruhga mansub. Chunki asarning har satrida mungning, qayg’uning suratlari chizilgan. Ayni paytda ular orasida tarixiy shaxslaga bag’ishlangan dostonlar borki, ularda tariximizda ezgu qoldirgan tarixiy shaxslarni yodga olish eslash hukumronlik qiladi. 2. Ma’lum sana yoki shaxs yubeleyiga bag’ishlangan dostonlar. Binobarin, K. Avazning “Ogahiy” dostoni Muhammad Rizo Ogahiyning 220 yilligiga, N. Jonuzoqning “O’n yetti lahza” dostoni Vatanimiz ozodligining 17 yilligiga bag’ishlangan. Bular ham asarda lirik poema o’zanidan o’sib chiqqan yangi shakldagi asarlardir. Lirik poemachilikda asosida yozilgan muhim o’rin tutadi. Bunda ko’proq mumtoz adabiyotga xos noma janrlarining ta’siri sezilib turadi. Biroq bu yo’nalishda yaratilgan poemalarning o’ziga xosligi shundaki, maktub asarda voqelikni lirik tarzda aks ettirish usuliga aylangan. Zero, Q.Rahimboevaning “Qishning oxirlari”, Sh. Qurbonning “Onam qoshidasan yoki singlimga maktublar” kabi dostonlar bunga yorqin misoldir. Liro – epik va lirik tasvir uyg’unlashgan bu poemalarda lirik qahramonning his-kechinmalari, voqelikka munosabati maktublar vositasida yuzaga chiqadi. Davr lirik poemalarining poetik sintaksisi o’ziga hosligi va betakrorligi bilan ajralib turadi. Bu I. Otamurod va N. Jonuzoq dostonlari misolida kuzatish mumkin. Mahoratli shoir Ikrom Otamurod dostonlarida poetik sintaksisga xos ellipsis usulidan samarali foydalanilgan. Ma’lumki, ellipsis “asar tilida so’zlarni tejab ishlatish usuli”dir. Bu usul yordamida shoir fikrini sodda mazmunli satrlarda ifodalab, badiiy ixchamlikka erishgan. Shuning uchun shoir poemalari ravon 25

o’qiladi. Ularda ortiqcha tafsilotbozlik kuzatilmaydi. Asar tilida ramziylik yetakchilik qilsa-da, o’quvchi uning mazmunini tez anglaydi. Xususan, shoirning 90-yillarda yaratgan “Yobondagi yolg’iz daraxt”, “Tag’azzul”, “Ichkari … tashqari”, “Xaritaga tushmagan joy” singari dostonlarida ellipsis ifoda uslubi muhim o’rin tutadi. Binobarin, “Ichkari … tashqari” dostonida so’zlarni tejab ishlatish asosida shoir, avvalo, kompazitsion ixchamlikka hamda o’ziga xos ohangdorlikka erisha olgan. Qolaversa, bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan hayotiy, ruhiy manzaralarni yaxlit ko’rinishda sodda qilib tasvirlash imkoniyatini qo’lga kiritgan. Ichkari – xo’rsiniq, Tashqari – xandon, Ichkari – zabun , Tashqari – muqtadir. Ichkari – dilsiniq, Tashqari – chandon. Ichkari - yobun, Tashqari – zulzabir… Bu misralarda elipsisning tazod san’ati yaratilishiga asos bo’lganligi kuzatilmoqda. Unda shoir, asosan, ega va ot-kesimdan tuzilga hamda bir-biri bilan ritmik-sintaktik jihatdan paralellik hosil qilgan mazmunan misralar orqali ko’ngil manzaralarini chizayotir. Ikrom Otamurod dostonlarida sukut usulidan ham mahorat bilan foydalanilgan. Shoir dostonlarini maxsus o’gangan N. O’roqova ba haqda yozadi: “Ma’lumki, so’ngi davr dostonlarida tuyg’uni belgilar vositasida suratlantirish va shunga ishora qilish hodisasi kuzatilmoqda. Tuyg’ular suratini tinish belgilarida moddiylashtirish usulidan dastlab istedodli shoir I. Otamurod o’zining “Yarador 26

umid otlari” dostonida foydalangan edi. “Yobondagi yolg’iz daraxt”, “Ichkari … tashqari”, “Aning umidi”, “Sopol siniqlari” dostonlarida esa bu tasvir usuli kuchaytirilgan”. Haqiqatan,deyarli barcha dostonlarida bu xususiyat yorqin kuzatiladi. Shoir tinish belgilariga, xususan, nuqta va ko’p nuqtaga o’ziga xos ma’nolar yuklaydi. “Yobondagi yolg’iz daraxt” dostonida shoir yolg’iz daraxtni “insonlashtirgan” va yo’l bilan insoniy tuyg’ularni, qalb tebranishlarini ochib berishga uringan: Dunyo………………………… armonlarni………………….... yutguvchi…………………….. qanor…………………………. Shoir nuqtalarni bundan ham kuchliroq poetik fikr bor degan ma’noda qullaydi. Natijada kitobxon o’sha nuqtalardan ma’nolar izlay boshlaydi. Ya’ni dunyo shoirning nazdida armonlarni yutguvchi qirg’oqdir. Shoir asarda fikr egasini, fikr obyektini, subyektini aniq aytolmayapti. Chunki aniq gapirishning iloji yo’q. Bunga hukmron davlat siyosati yo’l bermaydi. Shuning uchun u aniqlovchisiz gapirishga egasiz gapirishga majbur. Shuning uchun she’riy misralarida sifatlovchi va qaratqich aniqlovchilarning o’rnini ko’p nuqta egallayotir. Ikrom Otamurod “Yobondagi yolg’iz daraxt” dostoning boshidan oxirigacha poetik sintaksisga xos usulini samarali qo’llay olgan. Aslida bu nuqtalar kitobxonni tafakkur qilishiga, mushohakorlikka chorlaydi. N. Jonuzoqning “O’n yetti lahza” dostonida ham sukut qo’llanganligini kuzatish mumkin: 27

“Qayda yong’in, qayda g’alayon, Qayda ellar chekmoqda qayg’u. Shukur, bizda hayot tinch… Ayon - Yurt boshimiz xizmatida bu… ………………………………… …………………………………. …………………………………. ………………………………….” Xalqdagi shukronalik tuyg’usi ko’p nuqtalar orqali ifoda etilgan. Anofora ham poetik sintaksisga xos faol unsurlardan biridir. So’z takroriga asoslangan bu san’at turi “tasvir obektini ta’kidlab ko’rsatish”ga xizmat qiladi. Anaforalar mustaqillik davri poemalarida juda keng qo’llangan. Ayniqsa, undan Ikrom Otamurodning “Yobondagi yolg’iz daraxt”, “Ichkari … tashqari” dostnlarida yuksak badiiy mahorat bilan foydalanilgan: Qayerdadir havo ochilib, Qayerdadir sang’iydi buyuq. Qayerdadir orzul ochiri, Qayerdadir armondil uyuq. Qayerdadir osmon pastlashib, Qayerdadir yuksalar zamin. Qayerdadir do’stlar qastlashib, Qayerdadir sirlashar g’anim . Yuqoridagi satrlar shoirning “Yobondagi yolg’iz daraxt” dostonining boshlanishi. Qism oxiriga qadar “qayerdadir” so’zi anafora bo’lib kelgan. Bu 28

takror kitobxonni zeriktimaydi. Aksincha, qarama-qashilik va ziddiyatlarga to’la bu dunyoning barcha iqlimlarini va qit’alarini o’zida qamrab oladi. Misralar qatida shu ziddiyatlar qarshisida o’zini, o’zligini izlayotgan inson obrazi bo’y ko’rsatib turadi. Aslida shoir qo’llagan anforaning ta’sir kuchi ham shunda. N.Jonuzoqning “O’n yet t i lahza” dostonida anaforaning o’ziga xos ko’rinishini qo’llaganligi kuzatiladi: Bir tomonda – kishanlaridan Xalos bo’lib dovdiragan dast. Bir tomonda – nishonlaridan Ayro tushib jovdiragan kas. Bir tomonda – butun hayoti Puchga chiqib, shaxdi singanlar. Bir tomonda – endi qanoti Kuchga chiqib, axdga minganlar. Ya’ni shoir toq misralarda “bir tomonda” birikmasini qo’llaydi. An’anaviy anaforadan farqli ravishda misralar boshida bitta emas, birdaniga ikkita so’z takrorlantirmoqda. Shu usulda asarning ohangdorligini oshirish barobarida istiqlolning jamiyatdagi turli dunyoqarash va maslakdagi kishilarga ta’sirini, qarama-qarshi hayotiy manzaralarini ochib berishga xizmat qilgan. Yoxud boshqa o’rinda: Yuragimning tubida besas Yig’lar edi shahid bobolar. Yig’lar edi Temur ehtimol, Yig’lar edi jontalash ruh i… (114-bet)29

“Yig’lar edi” birikmasi uchta misra boshida aynan takrorlangan. Mustaqillik xabari shoirni to’lqinlatirib yuboradi. Shu bois ko’zlari yoshga to’ladi. Ayni shu damda lirik qahramon ko’z oldiga istiqlol kunlarini orzu etgan, shu yo’lda kurushgan siymo Temur keladi. Demak, istiqlol yillari lirik poemachiligida lirik men asosiy o’ringa chiqqanligi, inson qalbi, ruhiy dunyosida kechadiga turfa holatlarni badiiy aks ettirishga ko’proq e’tibor qaratilganligi kuzatiladi. Shu bois shoirlarimiz biror voqwaga lirik munosabat bildirishdan ko’ra o’sha voqelikning inson ichki dunyosi, kechinmalariga ta’sirni ifodalashga intildilar. Bu esa o’sha “kechinmalarning odamlar qiyofasida aks etib” (N.Rahimjonov), hayotiy mazmun kasb etishiga o’ziga xos zamin yaratdi. O’zbek adabiyotida dramati k dostonning shakllanishi va taraqqiy etishi o’tgan asrning ikkinchi yarmi bilan bog’liq. Chunki bu davrda E.Vohidovning “Istambul fojeasi”, A.Oripovning “Jannatga yo’l”, I.To’lakovning “Xalil Sulton, O.Matjonning “Pahlovon Mahmud” singari bir qator dostonlari yaratildi. “O’tror hokimi” – tarixiy mavzudagi dramatik doston namunasi. Mazkur poemaning o’ziga xos jihati, unda tarixnavis yozuvchi Mirkarim Osim obrazi olib kirilishi bilan bog’liq. Shoirning maqsadi Mirkarim Osim siymosini gavdalantirish emas, balki miliy tariximizning yuksak bilimdoni, shu mavzuda o’nlab nasriy asarlar yaratgan yozuvchini hikoyachi sifatida tasvirlashdan iborat. Ma’lumki, Mirkarim Osim “O’tror” nomli tarixiy qissa yozgan. Poemani o’qish davomida shoirning shu asardan ta’sirlangani ko’rinib turadi. Dostonda Mirkarim Osim, shoir, Bahouddin Roziy, Xorazmshoh, Mahmud Yalavoch, Temur Malik, Inolchuq, Jaloliddin, Chingizxon, Chig’atoy singari obrazlar tarixiy shaxslardir. Dostonning dramatik xususiyati ko’proq qahramonlar dialoglari – o’zaro muloqotlarida ko’zga tashlanadi. Chunki shoir o’z qahramonlarini so’zlatish asosida mazmun yaratadi. 30

Asarning dostonga xos jihati she’riy shaklda yozilgani va o’sha dialoglarda ifoda etilgan lirik kechinmalar silsilasida ko’rinadi. Sababi, shoir o’rni-o’rni bilan tarixiy voqelikka lirik munosabat bildirish maqsadida bugungi kunlarimizning vakili – shoir obrazini ishga soladi. Shoir tarixga zamonlar osha nazar tashlovchi va baho beruvchi sifatida gavdalanadi. U vatanparvarlik timsoliga aylangan tarixiy shaxslar Temur Malik, Inolchiq, Jaloliddin singarilarni bugungi yosh avlod uchun ibrat qilib ko’rsatadi. Ma’lumki, 70-yillar o’zbek dostonchiligida Temur Malik badiiy siymosi Shukur Qurbonning “Temur Malik yurgan yo’llarda” tarixiy dostonida yaratilgan edi. Milliy tariximizga munosabat turlicha bo’lgan o’sha davrda xalq ozodligi uchun kurashgan tarixiy shaxslar haqida asar yozish jasorat edi. Sh.Qurbon asarida voqealarning ketma-ketlikdagi tizmi muhim o’rin tutmaydi. Shoir tarixiy shaxs hayotining eng muhim nuqtalarini qalamga olar ekan, vatan mavzuiga alohida ur’g’u beradi. Abdulhay Nosirov ham bu an’anani ijodiy davom ettirib, Temur Malik bilan yelkama-yelka turib yurt ozodligini himoya qilgan O’tror hokimi Inolchiq, Xorazmshohning o’g’li Jaloliddin obrazlarini dramatik dostonda gavdalantiradi. Ko’hna milliy tariximiz sahifalari xalqimizning Chingizxon boshchiligidagi mo’g’ul bosqinchilariga qarshi kurashi voqealaridan so’zlaydi. Dramatik doston uchun ham aynan shu davr voqeligi asos qilib olingan. Faqat asarning xuddi shunday mavzudagi asarlardan tafovutli jihati, unda hikoyachi obrazi vositasida tarixiy davr voqealariga kirib boriladi. Shoir esa ana shu voqelikka lirik munosabat bildiruvchi obraz sifatida ishtirok etadi. I.2. Lirik va dramatik dostonlarda tarixiy mavzu talqini Istiqlol yillari o’zbek dostonlarida tarixiy mavzudagi dostonlar alohida tizimni tashkil etadi. Shuning uchun “keyingi yillarda, ayniqsa, mustaqillikdan so’ng tarixga, qadimiy qadriyatlarga, jumladan, tarixiy shaxslar siymolarini badiiy gavdalantirishga alohida e’tibor berildi. U.Qo’chqorning “Shiroq” dostonida vatanparvarlikning yorqin timsoli Shiroq, A.Mahkamning “Tavajjuh”, 31

T.Nizomning “Uch so’z” dostonlarida Mirzo Bobur, E.Shukurning “Naqshband” dostonida din olamining ulug’ vakillari Boboyi Samosiy, Bahovuddin Naqshband, T.Nizomning “Avvalu oxir”, A.Eshonovning “Samarqandda bir oydin kecha” poemalarida buyuk davlatchilikka asos slogan sarkarda va hukmdor Amir Temur, K.Avazning “Ogahiy” dostonida mashhur o’zbek shoiri Muhamad Rizo Ogahiy, O.Safarovning “Buhoriylar va o’n ikki yulduz haqida qo’shiq” dostonida Imom Ismoil al-Buhoriy, Abu Ali Sino, Mahmud Torobiy, Ahmad Donish, Fitrat singari vatanimiz va millatimiz tarixida munosib nom qoldirgan tarixiy siymolarning epik va lirik timsollari yaratilgan. A.Mahkamning “Tavajjuh” dostoni Bobur haqida yozilgan epik turdagi asarlardan ancha farq qiladi. Chunki unda xronologik vaqt va zamon muhim o’rin tutmaydi, voqeabandlikka asoslanmagan. Asar lirik xarakterda bo’lgani uchun shoh va shoir Boburning ruhiy dunyosiga chiuzgilar beriladi. Binobarin, adabiyotshunos Sh.Hasanov o’rinli ta’kidlaganiday: “Bobur ruhidagi g’alayon, tuyg’ular taloshi shaxs va taqdiri azal munosabati ro’yobga chiqadi. “Men” bilan boshlanib, “sen” bilan poyoniga yetadigan kechinmalar tizimi muallifning tasavvufiy-falsafiy qarashlarini tushunishga yordam beradi. Asarning biror satrida epiklik unsurlari uchramaydi”. Kitobxon ruhiy kechinmalar tahlili jarayonida Boburning shoir va shoh dunyosini anglaydi. Sh.Qurbonning “So’z yo’li” dostoni tasvir yo’nalishi jihatidan A.Mahkamning “Tavajjuh” poemasiga yaqin. Cunki shoir Alisher Navoiyning hayot yo’lini aks ettirishni maqsad qilib olmaydi. Balki u xalq og’zaki ijodi va o’zbek mumtoz adabiyotida an’anaviylashgan qoliplash usulidan foydalangan holda A.Navoiy haqidagi xalq rivoyatlarini asar matniga olib kiradi va ular asosida Alisher Navoiyning ijod dunyosini tasvirlaydi. Rivoyatlar asarga epik ruh bag’isjlagan va uning ma’rifiy-axloqiy mazmunni kuchaytirishga xizmat qilgan. A.Eshonovning “Samarqandda bir oydin kecha” dostoni lirik xarakterga ega. Unda shoir Go’ri Amir maqbarasi qoshida Temur ruhi bilan muloqot qiladi. Mana shu muloqot davomida asarning asl mazmuni ochila boradi. Shoir shu asosda 32

Temur, Bibixonim, Ulug’bek, Alisher Navoiy kabi tarixiy shaxslar ruhini so’zlatadi. Ularning monologlari asosida Temur xarakteriga xos muhim jihatlar oydinlashadi. T.Nizomning “Uch so’z” dostonida esa liro-epik tasvir yetakchilik qiladi. Shoir Bobur hayotining xarakterli davrlarini tasvirlashga ko’proq e’tiborni qaratadi. E.Shukurning “Naqshband” dostoni ham voqeabandlikka asoslangan. Unda Bahovuddin Naqshbandning bolalik yillari, kamolotga erishgan davri chuqur lirizm bilan uy’g’un holda tasvir etiladi. Asarning muhim xususiyati, unda tasavvufiy ruhning mavjudligi bilan belgilanadi. T.Nizomning “Avvalu oxir” nomli dostonida ham Amir Temur siymosi gavdalantirilgan. Dostonning “Avval” qismida Amir Temurning dunyoga kelishidan to ulug’ daqvlatchilikka asos solishigacha bo’lgan voqealar, “Oxir” qismida esa uning dardga chalinishi, ichki iztiroblari liro-epik usulda aks ettiriladi. Bunda shoir monologdan foydalanadi. Amir Temur o’z monologida o’tgan umriga nazar tashlaydi: Mirzo Ulug’bek, Pirmuhammad, Jahongir Mirzo, Bibixonim kabi yaqinlariga ko’ngil dardlarini aytadi. Komil Avazning “Ogahiy” nomli musiqiy dostoni ulug’ shoir tavalludining 200 yilligiga bag’ishlangan. Biografik xarakterdagi bu dostonda Ogahiyning hayot yo’li o’z tilidan hikoya qilinadi. Bu xususiyat uning liro-epiklik xususiyatini belgilab beradi. Shu jarayonda shoirning g’azallari kuylanadi. Ya’ni musiqa ohangida Ogahiyning qalb izhorlari, kechinmalari ifoda etiladi. Bu asarda yangi janr ko’rinishi bo’lib, mohiyatan musiqali dramalarni yodga soladi. Musiqali dramalardan farqi, u sahna uchun mo’ljallanmagan. Xronologik vaqt va zamon muhim xususiyat sanaladi. Asar qahramoni o’zi yaratgan kuylar ohangida hayotrini so’zlab beradi. Taniqli folklorshunos va adabiyotshunos O.Safarovning Buxoroning 2500 yilligi va Imom Ismoil al-Buhoriy tavalludining 1225 yilligiga bag’ishlangan “Buxoriylar yoxud o’n ikki yulduz haqida qo’shiq” dostonida Buxoro tarixida 33

munosib nom qoldirgan o’n ikki siymosi obrazi badiiy gavdalantirilgan. Doston o’zining bir qator fazilatlari bilan mustaqillik davri dostonchiligida muhim o’zringa egadir. Avvalo, shoir tarixiy shaxslarning yurt, vatan oldidagi xizmatlari monologlar vositasida yuzaga chiqadi va shu monologlar epiklik bilan yo’g’rilgan. Chunki ularda tarixiy shaxslarning badiiy siymolari gavdalanib turadi. Doston publitsistik xususiyatga ega. Chunki shoir har bir tarixiy shaxs haqida to’xtalar ekan, albatta, ular haqidagi tarixiy manbalarga murojaat qiladi va maqbul o’rinlaridan iqtiboslar keltiradi. Keyin o’sha iqtibos mazmuniga mos badiiy so’zni satrlarga tizadi. Binobarin, Turkon xotunga bag’ishlangan birinchi qismida tarixchi Narshaxiyning quyidagi fikrini keltiradi: “Bidun Buxorxudot o’lgan vaqtda undan bir emadigan o’gil bola qoldi: uning nomi Tag’shoda edi. Bolaning onasi bo’lgan xotun taxtga o’tirdi va o’n besh yil hukmronlik qildi… Aytishlaricha, uning davrida undan ko’ra donoroq birorta ham kishi bo’lmagan; u donlik bilan hukmronlik qilar va xalq unga itoatda edi”. Shoir mazkur tarixiy ma’lumotni keltirgandan so’ng Turkon xotun ta’rifiga o’tadi. Bunda qasida ruhi sezilib turadi: Turkon xotun – hoqon xotun, Qalbi nurga qalqqan, Buxoroga oro berib, Yurt boshiga balqqan xotun. Shu asosda Turkon xotunning fazilatlari: aqli teranligi, ahdida butunligi, farosat va shijoati, tadbirkorligi ulug’lanadi. Asarning yana bir o’ziga xos jihati uning kompozitsiyasi bilan bog’liq. Chunki shoir o’n ikki tarixiy siymoning har biri haqida alohida fikr yuritadi va bu bu qismlarni qo’shiq deb ataydi. Sababi, bunday nomlanish ramziy mazmunga ega. Shoir buxoriylarning ta’rifini qo’shiq yanglig’ kuylaydi. Doston shakl jihatidan masanaviydan tashqari barmoq vaznining 4+4=8, 6+6=12, 6+5=11, 4+5=9 kabi turoqlarida tartiblangan. 34

Ko’rinadiki, istiqlol yillarida milliy tariximiz va tarixiy shaxslarga murojaat etish poemachiligimizning bosh mavzularimizning biriga aylandi. Xususan, Amir Temur, Amir Temur, Alisher Navoiy, Mirzo Bobur, Bahovuddin Naqshband, Muhammad Rizo Ogahiy singari siymolariga bag’ishlangan dostonlarda tarix sahifalarning ochilmagan qirralari namoyon bo’ldi. Mazkur mavzuda yaratilgan asarlarga xos muhim xususiyat shunda ko’rinadiki, ularda tarixiy shaxslarning qalb dunyosini ochib berishga ko’proq e’tibor qaratildi. A.Nosirovning “O’tror hokimi” asarida dramati k to’qnashuv va ziddiyatlar Temur Malik bilan Mahmud Yalavoch, Bug’ro hoji bilan Badriddin, Inolchiq bilan Qoracha Hojib dialoglarida yuzaga chiqa boradi. Binobarin, Temur Malik Mahmud Yalavochning gaplarini eshitib turib, uni “badkirlar nasli” deb ataydi. Ya’ni bu bilan Mahmud Yalavochning Chingizxonga tegishli ekanligi ta’kidlanmoqda. Sirojiddin Sayyidning “Tanazzul yoki bir begonaning iztiroblari” dostoni 90-yillar o’zbek dostonchiligining yaxshi namunalaridan biridir. Mohiyatan Abdulla Oripovning “Ranjkom” dostoniga yaqin bo’lgan, dramatik xarakterdagi bu asar ramziy mazmunga ega. A.Oripov “Ranjkom”da inson qalbi manzaralarini chizadi. Sababi, bir guruh kimsalar ranjituvchilar komitetini tuzib, shu yo’l bilan insonlarga ozor berishni kasbga aylantirib oladilar. Asardagi Farrosh kampir obrazi o’zining g’oyaviy-badiiy yukiga ega. Mazkur obraz orqali shoir mavjud tuzum, unda yashayotgan bir guruh kishilar qiyofalarni yorqin lavhalarda ochib beradi. Insonlar qalbini vayron etib, ularga ozor berishdan rohat qiluvchi bunday shaxslar ma’naviy tanazzulga sabab bo’ladilar. Shoir dramatik epizodlarda mazkur jarayonni mohirlik bilan aks ettiradi. S.Sayyidning dostoni ham aslida ma’naviy tanazzul ildizlarini ochib berishga qaratilgan. Har ikki dostonda ham bir-biriga hamohang, mutanosib obrazlar mavjud. Binobarin, asardagi Begona “Ranjkom”dagi savdoyi olimga, oshxo’rlar ranjituvchilar komiteti a’zolariga, xodim Farrosh kampirga ruhiy-ma’naviy jihatdan yaqinlashadi. Demak, S.Sayyid dostonchilikda A.Oripov an’analarini davom ettirdi. 35

Demak, tarixiy mavzudagi poemalar istiqlol davri o’zbek adabiyotida quyidagi xususiyatlari bilan muhimlik kasb etdi: - birinchidan, XX asrning ikkinchi yarmi poemachiligida yoritilgan tarixiy mavzuda poemalar yozish an’anasi U.Qo’chqor (“Shiroq”), A.Mahkam (“Tavajjuh”), T.Nizom (“Uch so’z”), E.Shukur (“Naqshband”), A.Eshonov (“Samarqandda bir oydin kecha”), K.Avaz (“Ogahiy”), A.Nosirov (“O’tror hokimi”)singari shoirlar tomonidan yangicha davom ettirildi; - ikkinchidan, bu davr tarixiy dostonlarining o’z salaflaridan farqi shundaki, ularda liro-epik tasvirdan ko’ra lirik tasvirga kengroq o’rin berildi. Ya’ni ularda tarixiy xronologiyadan ko’ra tarixiy shaxslarning insoniy qiyofasi, qalb dunyosini ochib berishga ko’proq e’tibor qaratildi. - uchinchidan, shoirlar tarixiy shaxslarning badiiy siymolarini tarix haqiqati va badiiy to’qimadan samarali foydalangan holda yaratdilar. - to’rtinchidan, ijodkorlarimiz tarixiy shaxs xarakteriga xos qaysidir ibratli fazilatni, ularning insoniy dunyosini ta’sirchan ifodalashda turli badiiy usullardan: monolog, qoliplash, liro-epik tasvir, ruhiy muloqot kabilardan samarali foydalandilar. Shu asosda istiqlol davri dostonchiligida tarixiy shaxslar obrazlarining o’ziga xos badiiy tizimi vujudga keldi. II BOB. Lirik va dramatik dostonlarda folklorizmlar Xalq dostonlari XX asr o’zbek adabiyotimizning deyarli barcha davrlarida poemachilik taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko’rsatib kelgan. Xususan, 30-yillarda yaratilgan G’.Zafariyning “Gulyor”, Elbekning “Tozagul” dostonlari ifoda tarzi va obrazlar tasvirida bu xususiyat yorqin sezilib turadi. XX asrning 60-70-yillariga 36

kelib To’ra Sulaymon “Qorasoch”, “Yovqochdi”. “Intizor”, E.Vohidov “Orzu chashmasi” singari dostonlarini xalq dostonchligi uslubida yaratib, bu an’anani jonlantirdilar. Istiqlol yillari dostonchligida O.Hojieva, T.Nizom, I.Otamurod, S.Sayyid, M.Toir, R.Fayz kabi shoirlar mazkur yo’nalishda dostonlar yozib, janrning imkoniyatlarini yanada kengaytirdilar. “Najot”, “Uch so’z”, “Uzoqlashayotgan og’riq”, “To’polondaryo bilan xayrlashuv”, “Otamning o’kinchi”, “So’z” singari dostonlar mulohazalarimizni tasdiqlaydi. R.Fayzning “So’z” dostonida xalq dostonlariga xos ikkita jihat alohida kuzatiladi. Bu asarning nasr+nazmda yozilganligi va nasriy parchalarda sajning qo’llanishi bilan bog’liq. Binobarin, shoir lirik qahramoni A.Oripovning bolalik yillarini tasvirlash jarayonida nasrga murojaat etgan. Xususan, asar qahramoni Bolaning oiladagi o’rnini, onasi, aka-poalarining unga munosabatini nasrda aks ettiradi. Asar bir qarashda lirik dostondek taassurot uyg’otsada, unda o’ziga xos syujet chiziqlari mavjud. Buni Bolaning kechalari qo’rqib uyg’onishi, onasining uni shu holatdan qutqazish uchun qushnochga borishi, qushnochning bolaga chilla solib badik marosimini o’tkazishi, shunga qaramay uning kechalari alahsirab o’rnidan turib ketishi, nihoyat daryoni izlab ketib qolishi voqeralarida epiklik xususiyati bo’rtib turadi. Ayni jarayonni saj’ bezab turadi: “Qushnochning o’ziyam sel bo’ldi, goh shiddatli yel bo’ldi, kuldirmadi kulmadi, sochlarini yulmadi, suyub- suyub so’yladi, kuyib-kuyib kuyladi, davradagi do’st-dushmanni el qildi, ko’zining yoshini sel qildi…” 1 Badiiy parchaga e’tibor berilsa, undagi “sel”, “el”; “kulmadi”, “yulmadi”; “so’yladi”, “kuyladi”; “el”, “sel” kabi so’zlar o’zaro ohangdoshlikni vujudga keltirib, sajni hosil qilgan. Bunda saj’ kinna marosimini o’tkazish chog’idagi ruhiy taranglikni , qushnochning o’zi ishongan narsaga boshqalarni ishontirishga harakat qilishini, eng muhimi, qadimiy marosim manzarasini ta’sirchan ifoda etuvchi vositaga aylangan. Yoxud asardagi yana bir lavha e’tiborli:”Yarim kechalarda uyqudan turib, begunoh ko’zlardan xoblarni surib, 1 R.Fayz. So’z. Doston// “Sharq yulduzi”, 1990 yil, 8-son, 63-bet. 37

daryo chaqirganin muqaddas ko’rib, also charchamadi bola yo’l yurib. Tun hokim bo’lganda ulug’ vatanda, bahorda, adirlar yonib yotganda, ulkan orzularga bo’lgancha banda, ilk bor shr’rlar aytdi o’t yonib tanda, o’zi ham aylanib ketib gulxanga” 1 Parchadagi “turib”, “surib”, “ko’rib”; “vstanda”, “yotganda”, ”banda”, “tanda”, “gulxanga” singari so’zlar saj’ bo’lib, bosh qahramon Bolaning ichki kechinmalarini, shoir qalbini ifoda etadi. Asarning she’riy qismi xuddi xalq dostonlari kabi an’anaviy barmoq vaznida yozilgan. Doston barmoqqa xos turoqlangan. Biroq bu turoqlanish bir xil emas. Misol uchun: Ko’ch-ko’ch badik, ko’ch badik. Changib yotgan cho’lga ko’ch. Ko’ch-ko’ch badik, ko’ch badik, Chalqib yotgan ko’lga ko’ch, Misralari 4+3=7 bo’g’inli tarzida turoqlangan. Biroq yana bir o’rinda manzara boshqacha: Unda emas edi inon-ixtiyor Qilolmasdi endi qaytmoq ilojin. Shundan shamollarning zabtida zor-zor Suzib ketaverdi otib qulochin, Satrlari esa 6+5=11 bo’g’inli tarzda turoqlangan. Demak, xilma-xil turoqlanish xalq dostonlariga xos xususiyat. “Ravshan” xalq dostonida jarayonni yorqin kuzatish mumkin: Kuygan alvon-alvon so’zlar, Ayrilgan bir-birin izlar. Ko’shkida o’tirgan qizlar Baring birday botamizlar Turinglar, Chambil ketamiz 1 R.Fayz. So’z. Doston// “Sharq yulduzi”, 1990 yil, 8-son, 65-bet. 38

Juringlar, Chambil ketamiz. 2 Mazkur misralar barmoqning 4+5=9 shaklida turoqlangan. Yoki boshqa parchaga murojaaat qilamiz: Yaxshilik ko’r, yomonlikni ko’rmagin. Ko’p yashagin, ko’p yilgacha o’lmagin, Jonim do’stim, meni also qo’zg’ama. Birodar, alamim ko’pdir, so’rmagin! satrlari esa 4+7=11 shaklida turoqlangan. Demak, R.Fayz ham asarning she’riy qismida xalq dostonlariga xos turlicha turoqlanish tartibidan samarali foydalangan va shu asosda jozibali poetik manzaralar yaratgan. To’g’ri, dostonning oxiri bir qadar mavhum. Bolaning butunlay daryoga ketganini qanday tushunish mumkin? Yoxud ramziy ma’noda daryo she’riyat maskani tarzida ifoda etilganmi? Harqalay, R.Fayz zamondosh shoirimiz A.Oripovning bola dunyosini va real voqelikka hissiy munosabatini xalq dostonlari ulubida ifodalashga erishgan. Shu ma’noda asarni 90-yillar o’zbek dostonchligidagi uslubiy izlanishlardan biri sifatida baholash mumkin. II. 1. Xalq dostonchiligi uslubida yozilgan poemalar Mahmud Toir “Otamning o’kinchi” asarida xalq dostonlariga xos epik bayon uslubi: nasr+nazmdan mahorat bilan foydalangan. Shoir asosiy voqealarni nasr shaklida baton etsa, shu voqeliklarga lirik munosabatini nazmda ifoda etadi. Asarning lirik qahramoni shoirning o’zidir. Xalq hayotining qavat-qavatlariga kirib brogan shoir hayotiy mavzuga: xiyonatni talqin etishga asosiy e’tiborni qaratadi. Zero, insonning ruhiy-ma’naviy dunyosi turli axloqiy tushunchalar: ishonch, adolat, muhabbat, sadoqat va ularga kontrast bo’lgan: yolg’on, xiyonat, 2 Ravshan. Doston. (Nashrga tayyorlovchi H.Zarifov). – Toshkent:O’zR Fanlar akademiyasi nashriyoti, 1954, 35-b. 39

ikkiyuzlamachlik singarilar asosida qurilgan. Doston ham zamondoshlarimizning ma’naviy-ruhiy dunyosida kechayotgan turli o’pirilishlardan bahs etadi. Asardagi asosiy syujet chizig’i – shogirdining ustozga (shoirning otasiga) xiyonati voqeasi bo’lib, shoir shunga bog’liq holda jamiyatimizdagi axloqiy buzilishlarning bugungi ko’rinishlarini: qizidan tongan ota, ayoliga xiyonat qilgan erkak, vataniga xoinlik qilgan o’g’il haqidagi hayotiy voqeliklar misolida oydinlashtiradi. Shu asosda xiyonatning turfa, ammo mohiyatan nihoyatda yaqin ko’rinishlarini realistik lavhalarda ochib beradi. Muqaddima, to’rt qism, xotimadan tashkil topgan dostonda xiyonat va sotqinlik tufayli vayron bo’lgan qalb manzaralari chiziladi. Asarning birinchi qismida ustoz va shogird munosabatlari xususida fikr yuritiladi. Unda ota ustoz sifatida qator duradgor-usta shogirdlarni yetishtirgan obraz timsolida gavdalanadi. O’zining mashaqqatli mehnati tufayli elda obro’ orttirgan, keksayib qolgan bo’lsa ham elning koriga yarab kelayotgan ota kechirib bo’lmas xiyonatga ro’baro keladi. Bu shogirdining xiyonati edi. Buni shoir onasi va otasi suhbati orqali yorqinlashtiradi: “…Odatdagidek bir odamning imoratini tiklayotgan edim. Kunbay haq to’layotgandi. Bugun tongda borsam: - Usta, endi sizni ishlatolmaymiz, - dedi imorat egasi. - Tinchlikmi tushunmadim? – deya hayratimni yashira olmadim. - Siz keksayib qolgansiz… sekin ishlarkansiz… to’g’ri, menga ham qiyin, sizga bu gaplarni aytish. Nima qilay, axir, o’zingizning shogirdingiz kelib aytdi…: “Usta qarib qolgan, ishlatmanglar, o’zim kelib tezlik bilan imoratingizni bitirib beraman”, dedi. Qolaversa, kuz ham eshik qoqdi. Xafa bo’lmaysiz, bizga ham tezroq bitgani ma’qul… 1 ” Shogirdining ruhiy zarbasi otaga kuchli ta’sir qiladi : shundan so’nggina u keksayib qolganini his qiladi, qaddi cho’kib ketganday bo’ladi. Bunda sadoqat va xiyonat yuzlashadi. 1 Toirov M. Uch doston. Toshkent: “Ozbekiston”, 2006, 32-b. 40

Asarning yana bir muhim jihati, nasriy parchalarda sajni qo’llashda ko’rinadi: “ O’, birodarlar, balki o’ylarsizlar, bu ne shoirkim, doston aytsa g’amdan aytar”, ko’zlardagi namdan aytar! Netayki, taqdiriga tosh tekkan kimsalar, huzuringga qon yig’lab tursalar? “Yozing shoir, borin yozing, ko’nglimizning zorin yozing”, desalar 1 ”. Parchadagi “g’amdan”, “namdan”; “borin”, “zorin” singari so’zlar ichki ohangdorlikni vujudga keltirib, poetik fikrni yanada ta’sirchan ifodalovchi vositaga aylangan. Ko’rinadiki, “Otamning o’kinchi” dostoni istiqlol yillari o’zbek dostonchiligida an’anaviy xalq dostonchligi uslubida yaratilgan poemalar safini to’ldirishga xizmat qila oladi. Xalq og’zaki ijodining ertak, rivoyat, afsona kabi janrlariga xos epik motiv, syujet, obrazlardan foydalangan holda dostonlar yaratish istiqlol davri poemalariga xos muhim jihatlardan biridir. Binobarin, U.Qo’chqorning “Shiroq” dostonida “Shiroq” xalq rivoyati syujetidan ijodiy foydalanilgan bo’lsa, X.Davronning “Vatan haqida yetti rivoyat” dostoni yettita xalq rivoyatiga ishora qilingan va asosda talmehning yangi shakli yaratilgan. Y.Eshbekning “Ona Turkiston” dostonida vatan haqidagi bir rivoyat she’rga solinib, ta’sirchan tarzda kitobxonga yetkazilgan. H.Sharipovning “Ming ikkinchi kecha”, “Qaltis o’yin”, “Qaynarbuloq” dostonlari esa xalq ertaklari uslubida yaratilgan. Umuman olganda, mazkur a’nana aslida o’tgan asrning 30-yillarida H.Olimjon, Mirtemir, A.Muxtor kabi yetuk shoirlar ijodida shakllanib, takomilga erishdi. 60-80 yillarda bu o’ziga xos an’ana tusini oldi. Xususan, Shukrulloning “Mardlik va vafo haqida ertak” dostonida Hamid Olimjonning “Semurg’ yoki Parizod va Bunyod”, E.Vohidovning “Orzu chashmasi” dostonida Mirtemirning “Suv qizi” asari an’analari davom ettirilganligi ma’lum. O’tgan asrning 90-yillariga kelib bu adabiy an’ana H.Sharipov, Y.Eshbek singari shoirlar tomonidan davom ettirildi. Uzoq tariximiz sahifalarini yoritib turgan, nomi xalq rivoyatlari va afsonalari bag’riga singib ketgan siymolardan biri Shiroqdir. U o’zida yuksak vatanparvarlik 1 Toirov M. Uch doston. Toshkent: “Ozbekiston”, 2006, 37-38-b. 41

fazilatini mujassam etgan xalq qahramonidir. Xalq og’zaki ijodida uning betakror jasorati haqida “Shiroq” rivoyati yaratilgan. Ma’lumki, bu rivoyat Poliyenning “Harbiy hiylalar” asari orqali bizning kunlarimizgacha yetib kelgan. Shiroqning qahramonligi ijod ahlini hamisha to’lqinlantirib kelgan. Jumladan, XX asr o’zbek ijodkorlari ham adabiyotning turli janrlarida unga bag’ishlab asarlar yozdilar. Mazkur harakatni iste’dodli yozuvchi Mirkarim Osim “Shiroq” nomli hikoyasi bilan boshlab berdi. O’tgan asrning 60-yillarida bu o’zbek dostonchiligida ham sezilarli jarayonga aylandi. Natijada iste’dodli shoir Mirmuhsin “Shiroq” nomli liro-epik doston yaratdi. Keyinchalik, aniqrog’i, 90-yillarda esa bu an’anani Usmon Qo’chqor davom ettirdi. Uning “Shiroq” dostoni mulohazalarimizga oydinlik kiritadi. Usmon Qo’chqor dostonni yaratishda rivoyat materialiga tayanib ish ko’rgan. Shoir xalq qahramoniga bo’lgan cheksiz hurmatini chuqur lirizmga yo’g’rilgan satrlarda kitobxonga yetkazishga harakat qilgan. Buni tarixiy shaxslar va badiiy to’qima obrazlar tasvirida kuzatish mumkin. Unda voqealar rivoyatdagi kabi yaxlit syujetda ifoda etilgan. Usmon Qo’chqor rivoyat mazmuniga asoslanib, yangicha ruhdagi asar yarata olgan. Shiroq U.Qo’chqorning shu nomli dostonining bosh qahramoni bo’lib, epik mazmunga ega. Shoir eoik mazmunli bu obrazni katta muhabbat bilan yaratgan. Buni shoirning o’z qahramonini tanishtirishida yorqin kuzatish mumkin: Shu sahroda bir cho’pon Bor edi – oti Shiroq. Birozgina quv edi, Biroz sodda, odmiroq Ota-bobodan meroa Bir tayog’u bir nayi. Lablarida tabassum Nur sochadi manglayi. Nigohlari burgutdek, 42

Soch – yelkada qo’ng’iroq 1 … E’tibor qilinsa, shoir biroz quv, odmi, sodda deyish bilan qahramonining xarakteriga chizgilar beradi. “Nigohlari burgut” – qarashlari o’tkir, sochlari qo’ng’iroqligi – jingalaligi uning tashqi ko’rinishiga xosdir. Demak, asar boshidayoq xalq qahramoni Shiroqning badiiy siymosi kitobxon ko’z o’ngida gavdalanadi. Bunda tarixiy haqiqat bilan badiiy to’qimaning bir qadar uyg’unlashganini kuzayish mumkin. Rivoyatda ham Shiroq podachi - cho’pon sifatida tasvirlanadi. Shoir buni “ota-bobodan meros bir tayog’u bir nayi” tarzida ifoda etadi. Aynan shu nuqtada badiiy to’qima bor. Haqiqatan, Shiroqning quroli tayog’idir. Rivoyatda nay haqida gapirilmaydi. Demak, Usmon Qo’chqor poema janri imkoniyatlaridan kelib chiqib, Shiroq obrazini yaratishda ijodiy yondashgan. Xalq rivoyatida hikoya qilinishicha, Doro qo’shini saklar qabilasiga bostirib kiradi. Buni eshitgan Shiroq oqsoqollar kengashiga kirib keladi. Dostonda esa Shiroq Doroning bostirib kelganini yo’lda bir choldan eshitadi. To’g’ri, rivoyatda ham Shiroq oilasi haqida fikr yuritiladi. Dostonda esa shoir Shiroq oilasi a’zolarini individuallashtiradi va ularni o’g’li hamda xotini Guldursun tarzida kitobxonga tanishtiradi. Dostonda tasvirlanishicha, urush boshlanganini eshitgan Shiroq chuqur qayg’uga botadi. Chunki u o’g’li va xotini taqdirini ko’z oldiga keltirib, ruhan eziladi. Ularni asrash burchi ekanligini yodga oladi. Dostonda bu haqda shunday yozilgan: Falakka ne otilsa, Qaytib yerga tushadi Burch avvalo otaga, Avval erga tushadi. Shundan so’ng Shiroq xotini va o’g’li bilan vidolashib, yurt hoqoni huzuriga yo’l oladi. Ketar chog’ida u o’g’liga shunday vasiyat qiladi: Otasi yo’q yetimmas, 1 Qo’chqor U. Shiroq. Toshkent: G’.G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1999 yil, 3-bet 43

Vatani yo’q yetimdir… Hamma narsa topilgay, Faqat Vatan topilmas. O’g’li bilan xayrlashuv epizodida Shiroqning ota sifatidagi siymosi yaratilgan. Xotini Guldursun bilan vidolashuvi ham xalq qahramonining boshqa bir qirrasini: oila boshlig’i va o’z muhabbatiga sadoqatli oshiq sifatidagi timsolini ochishga xizmat qiladi: Men ruh bo’lsam, duolaring Ruhga shodlik to’ldirsin. Sahrodagi noyob guldek Sevdim seni, Guldursin. E’tibor qilinsa, Shiroqning dastlabki fikrlaridayoq olqish ohangi sezilib turadi. Boshqa bir o’rinda shoir Shiroq qalbidagi so’ngsiz tug’yonlarini quyidagicha ifoda etadi: Tangrim o’zi yaratganlar Sendek suluv jahonni. Hamda uni asrash uchun Mendek tanho qurbonni. O’chog’ingdan qo’r o’chmasin, Ko’zingdan so’nmasin nur. Sendan xabarlar olgani Har kecha ruhim kelur. Shiroq muhabbatini asrash uchun qurbon bo’lishga ham tayyor. Keyingi misralarda esa yana olqish ruhi kuchayib boradi. Zero, “o’choqdagi qo’rning o’chmas”ligi, ko’zda nurning jilvalanib turishi hayotning davom etayotganligining belgisi. Yoki diniy manbalarda inson vujudi bu dunyoni tark etsa-da, ruh abadiydir degan tushuncha bor. Shoir ana shunga tayanib, qahramonining ruhi yaqinlari ahvolidan hamisha boxabar bo’lib turishini ta’kidlaydi. 44

U.Qo’chqor badiiy to’qima vositasida rivoyatdan farqli o’laroq vatanparvar obraziga chuqur mazmun yuklaydi. Zero, oilasini, farzandlarini sevgan kishigina vatanparvar bo’lishi mumkin. Chunki aslida yurtga muhabbat oilaga, yaqinlarga muhabbatdan boshlanadi. Shoir Shiroqni o’z o’quvchisiga yuksak bir mejr, ichki bir tug’yon bilan tanishtirishni ko’zlaganidan asarga Shiroqning o’g’li va xotini bilan vidolashuvi epizodini olib kiradi. Bu esa Shiroqning oila boshlig’i va ota sifatidagi qiyofasini yanada tiniq ranglarda ifodalash imkoniyatini bergan. To’g’ri, rivoyatda mazmunidan ham Shiroqning va yurtini asrash uchun o’limga tikka borganligi tasvirlangan. Dostonda esa ana shu voqelik badiiy to’qima bilan uyg’unlashgan holda aks ettirilgan. Rivoyatda Shiroq Doroning bostirib kelayotganligini eshitadi va qabila oqsoqollari huzuriga yo’l oladi va o’z hiylasi haqida ularni ogohlantiradi. Dostonda ham Shiroqning qabila oqsoqollari huzuriga tashrifi jarayoni tarixiy voqelikka mos keladi. Shoir uni lirik uslubda bayon etishga chog’langan. Dastlab bir oddiy cho’ponning ushbu yig’inga kirib kelishi ko’pchilikda turli xil fikr- mulohaza uyg’otadi: kimlardir bundan hayratlansa, kimlardir xunob bo’ladi. Hoqon uning maqsadini so’raydi. Shunda: Shiroq kengash ahliga Tashladi bir-bir nazar. Bu nigohda hayot bormi Yoki o’lim alhazar. G’azab desang bu nigohda Chaqnab turar muhabbat. Muhabbatning zamirida G’azabi bor qatma-qat. Haqiqatan, Shiroqqa qadalgan nigohlardan turli mazmunni uqish mumkin edi. Uning o’tkir qarashiga yig’indagilar dosh berolmaydilar. Shundan so’nggina Shiroq hoqonga o’z tadbiri haqida so’zlab beradi. Dostonda hoqon to’qima obrazdir. Chunki rivoyatda faqat qabila oqsoqollari haqida so’z boradi. Bu ham 45

shoirning voqelik tasvirida ancha erkin va ijodiy yondashganligini ko’rsatadi. Biroq tarixiy haqiqat ifodasida undan chekinish sezilmaydi. Binobarin, shoir o’zrni-o’rni bilan o’z kechinmalarini, tarixga munosabatini lirik usulda bayon qilib boradi. Doroni yengish bilan bog’liq epizod ham dostonda ishonarli chiqqan. Shoir Shiroqning mardona o’limini quyidagicha tasvirlaydi: Ufqqa cho’kib borardi G’amdan qip-qizil quyosh. Unga termulib turar Yerda yotgan bitta bosh. Botgan quyosh nurlari Falak sochiq qoldi. Sahro ichra bir juft ko’z Manguga ochiq qoldi. Demak, “yerda yotgan bitta bosh”, manguga ochiq qolgan “bir juft ko’z” ramziy ma’noda Shiroqdir. Xalq qarashlarida ko’ra ko’zning ochiq qolishi insonning hayotdagi orzulari ushalmaganligiga ishoradir. Shoir ramziy ifodalarni qo’llar ekan, Shiroq ko’nglidagi tilaklar armonga aylanganligini nazarda tutadi. U ham yolg’iz o’g’lining kamolini ko’rishi mumkin edi-ku! Biroq qalbida jo’sh urgan Vatanga muhabbat, shu farzandining kelajagiga bo’lgan ishonch hissi uni mislsiz qahramonlik qilishga chorladi. Umuman aytganda, Shiroq obrazi Vatan uchun jonini fido etgan qahramonlarning adabiyotdagi eng ta’sirchan namunasidir. Iste’dodli shoir Usmon Qo’chqor xalq rivoyati materialidan ijodiy foydalanib, ozodlik kurashchisi obrazini yorqin chizgilarda aks ettira olgan. Yo’ldosh Eshbek “Ona Turkiston” dostonini rivoyat-doston deb ataydi. Xalqning axlodiy bir rivoyati boshdan-oyoq singdirilgan asar vatan haqidagi qo’shiq yanglig’ jaranglaydi. Shoir rivoyatni go’zal she’riy satrlarda kitobxonga 46

yetkazadi. Asarning ifoda yo’sini esa ertakalrga o’xshaydi. Buni, avvalo, doston boshlanmasida kuzatish mumkin: Qadim-qadim zamonlarda, Turkiston tomonlarda Bo’lgan ekan bir qishloq. Atroflari yashil bog’… 1 Mazkur parcha ertaklardagi boshlamalarga o’xshaydi. Ikkinchidan, poema syujeti ertakka xos epik bayon uslubida ifoda etiladi. Unda Uquvbek, Charos, Nigorning hayot yo’li tasvirlanadi. Shoir xalq rivoyati mazmunini she’riy shaklda ifoda etadi. She’riy shakl shoirga qahramonlarining ichki kechinmalarini, qalb manzaralarni yorqin tasvir etishga ko’mak bergan. Asarda Uquvbek va Nigor obrazlari muhim o’rin tutadi. Aslida bir butun oila bo’lgan, lekin hayotga qarashlarini turlicha bo’lgan bu ikkala obraz vositasida poemaning asl mohiyati ochib beriladi. Unda voqealar liro-epik poemaga xos o’ziga xos izchillikda tasvirlanadi. Binobarin, kambag’al va nochor yigit – Uquvbekning oddiygina qiz Nigorga uylanishi, uning aql-farosati tufayli pul topishi, nihoyat, boylikka ega bo’lish maqsadida o’z yurtidan chiqib ketishi, had-hisobsiz mol-dunyo to’plashi natijasida yurtidan voz kechib, hatto “Vataniga tupurish”gacha borishi, alal oqibat baribir yurti tuprog’iga zor bo’lishi singari jihatlar ta’sirchan aks ettirilgan. Asarning yana bir muhim jihati, u mazmun jihatidan Xurshid Davronning “Vatan haqida yeti rivoyat” dostoni uslubida yozilgan. Chunki har ikkala doston ham Vatan mavzuidagi rivoyatlar asosida qurilgan. Faqat Xurshid Davron Vatan haqidagi yetti rivoyatni bir badiiy tizimga solgan, Y.Eshbek esa birgina rivoyatga tayangan, xolos. Demak, shoirlarimiz xalq rivoyatlaridan foydalangan holda tarixiy o’tmishimiz manzaralarni real lavhalarda gavdalantirishga erishganlar. Agar Usmon Qo’chqor Shiroq haqidagi xalq rivoyatini badiiy qayta ishlab, Shiroqni 1 Eshbek Y. Ona Turkiston. Rivoyat-doston// “Sharq yulduzi”, 202 yil, 2-son, 3-b. 47

bugungi avlodga yana bir karra ibrat qilib ko’rsatgan bo’lsa, Y.Eshbek Vatan haqidagi axloqiy rivoyatni she’riy shaklda ifoda etgan va shu asosda Vatan mavzuini falsafiy yo’sinda tasvirlab bergan. Bu esa dostonlarda epiklik xususiyatining yanada yorqin namoyon bo’lishini ta’minlagan. Eng muhimi, rivoyat uslubi va syujetidan foydalanish natijasida liro-epik poemaning yana bir yangi ichki ko’rinishi vujudga keldi. Ma’lumki, xalq dostonlari uslubida poemalar yozish o’tgan asrning 60-80 yillarida urf bo’lgan edi. Xususan, T.Sulaymon, O.Matjon, O.Hojieva singari shoirlar ijodida ushbu yo’nalishda yaxshigina asarlar yozilgan edi. “Qorasoch”, “Najot”, “Haqqush qichqirig’i” bu sohadagi eng yaxshi tajribalar edi. Istiqlol yillariga kelib bu an’ana yana davom ettirildi. S.Sayyid, , R.Fayz, M.Toir singari shoirlar xalq dostonlariga xos nasr va nazm uyg’unligida, saj’, barmoq vazniga xos turlicha turoqlanish singari xususiyatlardan ijodiy foydalanib, zamonaviy voqelikni milliy ranglarda, realistik lavhalarda tasvirlashga erishdilar. II. 2. Xalq qo’shiqlari va maqollarining dostonlardagi o’rni Mustaqillik davri o’zbek dostonlariga xos xususiyatlardan biri ular badiiy strukturasiga xalq she’riyati namunalarining olib kirilishi va xalq qo’shiqlari ohangida bitishdir. Buni T.Nizomning “Girya”, R.Fayzning “So’z”, Y.Eshbekning “Ona Turkiston”, M.Toirning “Ogoh bo’l, dunyo” singari dostonlarida yorqin kuzatish mumkin. T.Nizomning “Girya” dostonida xalq marsiyalari, allalari ohangida bitilgan satrlar mavjud. Demak, bu janr stilizatsiyasi asosidagi folklorizmlar bo’lib, ular orqali lirik qahramon ruhiyatida kechadigan turli iztirobli holatlar ta’sirchan ifoda etilgan. “Bir ko’ngilning g’amgin kechinmalari” (I.Otamurod) tasirlangan bu 48

doston shoirning bevaqt olamdan ko’z yumgan turmush o’rtog’i Hikmatxonga bag’ishlangan. Dostonda shoir uslubiga xos muhim ohorli jihat – xalq qo’shiqlari ohangini asarga olob kirishida namoyon bo’ladi. Og’ir judolikdan qalbi o’rtangan lirik qahramon o’sha iztirobli lahzalarni shu usulda ifodalash orqali bir qadar taskin topadi. Xususan, shoirning qizi tilidan aytilgan marsiya qo’shiq mulohazalarimizga oydinlik kiritadi. Bu bilan shoir qizning onaga nihoyatda yaqinligini ifodalasa, ikkinchi tomondan qalbi tubidagi qayg’uli kechunmalarni berishga erishgan. Onasizlik yomondir – o Farzand rangi somondir- o Aqli qochib hayrondir – o, Voy onam – a, jonim onam, Jonim onam, voy – onam-a!... Xalq marsiyalari ohangi, vaznida yozilganmazkur misralar qizning o’sha damdagi g’amli holatini aks ettiradi. Yoxud dostondagi yana bir lavha e’tiborni tortadi. Shoir aza kunlarida marhum onasini tush ko’radi. Tushida onasi unga alla aytadi: Tiniq ko’lga tushdi g’oz, O’ziga berur pardoz, Chiqarmagil sen ovoz Boqmagil unga qiyo Alla bolam alla-yo Bolaginam alla. Lirik qahramon tushida eshitgan alla ta’sirida yetimlikda o’tgan bolalik yillariga qaytadi. Ko’rinadiki, mazkur qo’shiq xalq allalari ohanglarida bitilgan. Bundan ko’ramizki, dostonlardan o’rin olgan marsiya va alla ohangida bitilgan misralar shoirning g’amli onlarini ifoda etuvchi ruhiy vositaga aylangan. Ravshan Fayzning “So’z” dostoni ham o’ziga xos kompozitsiyasi bilan ajralib turadi. Asar taniqli shoir A.Oripovning bolalik yillari tasviriga 49

bag’ishlangan. Ravshan Fayz uning she’r dunyosiga kirib kelishi jarayonini tabiiy va jonli aks ettirish maqsadida xalq qo’shiqlarini, aniqrog’i, olqishlar va kina marosimida aytiladigan qo’shiqlarni asar matniga olib kirgan va xalq dostonlari uslubidan samarali foydalangan. Dostonning bosh qahramoni Bola. Unda hikoya qilinishicha, Bola ulg’aya borgan sari unda turli o’zgarishlar paydo bo’la boshlaydi: u biroz odamovi, xayolprast bo’lib qoladi. Buni onasi akalari va opalaridan ko’radi. Chunki qishning uzun kechalarida aka va opalari bir-birlariga jin-ajanalar haqida turli qo’rqinchli hikoyalar aytib beradilar. Bu hikoyalarni Bola ham o’tirib tinglardi. Shundan boshlab u kechalari alahsiraydigan odat chiqaradi. Onasi esa bolamga bir narsa bo’lgan deya, folbin – qushnochning oldiga boradi. Shu o’rinda kinna matnidan foydalanilgan. Bu ham Bolaga ta’sir qilmaydi. Ravshan Fayz mazkur epizod orqali Bolada shoirlik iste’dodi, she’rga mehr uyg’onganligini, uni “davolash”ga kina-yu badiklar ham ta’sir etmasligini asoslashga urinadi. Yoki onasi bolasidagi o’zgarishlarni tushunishga harakat qiladi va uning kelajagi yorqin bo’lishini istaydi. Shu bois onaning tilidan asarda olqish ohangidagi misralar o’rin olgan: Shoxlar aro shitirlab shabadalar esgandi Bovrimdagi bolam-ov polaponday seskandi Oq bulutning ortiga yashiringan oymoma Chiq olamni yoritib, bolamga qo’rquv soma Mening bolam ulg’ayib, yurt so’rovchi bo’lsin-ey Uyqusidan ayirgan shabadalar o’lsin-ey 1 . E’tibor qilinsa, she’riy parchadan olqish ohangidan tashqari xalq lirik qo’shiqlarining ham ohangi yorqin sezilib turadi. Demak, kina qo’shiqlari asarning milliy ruhini ifodalashga, olqish va xalq qo’shiqlari ohangida bitilgan satrlar lirizmini kuchaytirishga xizmat qilgan. 1 Ravshan Fayz. So’z. Doston// “Sharq yulduzi”, 1990, 8-son, 62-b. 50

T.Nizomning “Suhbat” dostoniga xalq qo’shiqlari ohangida bitilgan satrlar lirik ruh va mazmun olib kirgan. Unda tasvirlanishicha, hokim buvo sayohat davomida hamrohlarini Gujgan qishlog’iga boshlaydi: -Endi, yuring ho’, Gujgan tomon. Dildan o’tdi bir qo’shiq shu on: “Muncha so’lim, taxti ravon, Gujgan yo’li!. Uzum hil-hil har ikki yon O’ngu so’li Baland-baland ishkomlari Quvnar ko’zim. “Qo’shiq ayt”, - der, ilhomlari – Oltin uzum…” Uzum haqidagi qo’shiqni keltirish orqali shoir Gujgan qishlog’ida uzumchilik rivojlanganini ifoda etadi. Shuningdek, qo’shiq satrlari barmoq vaznining simmetriya ko’rinishida yozilgan. Ya’ni 1 va 3-satrlar sakkiz hijoli, 2 va 4-misralar esa 4 hijoli tarzda turoqlangan. Demak, shoir zamonaviy barmoq vazni imkoniyatlaridan xalq qo’shiqlari ohangida she’r bitishda foydalangan. Suhbatdoshlar qishloq gulzorlarini kezish davomida ham shoir qalbida qo’shiq tug’iladi. Bu qo’shiq masanaviy shaklida bitilganligi bilan e’tiborni tortadi: Asakaning yo’li soz, Sekin yuring iltimos: Qizil gullar ochilgan, Hidi yelda ochilgan… Chor atrofi qizil gul, Chaman ochilgan nuqul… a-a, b-b, v-v… tarzida qofiyalangan yuqoridagi satrlarda mustaqillik shamollari esganidan shod bo’lgan yurakning navolari yangraydi. Chunki inson masrur damlaridagina shodon qo’shiq kuylaydi. Demak, qo’shiq lirik 51

qahramonning ruhiyatini, yurtga, vatanga bo’lgan muhabbatni ifoda etuvchi badiiy vositaga aylangan. Y.Eshbekning “Ona Turkiston” dostonida alla ohangidagi satrlar mavjud: Alla bolam, allayo Uyg’on bolam, allayo Onang dili nolayo To’ldi alam, allayu Sog’inch daryo, alla-yo Ko’zimdan tomdi, bolam, Jahon – qaro allayo, Qayda yurt – yorug’ olam… Asar qahramoni Nigor tilidan aytilgan bu allada vatanidan yiroqdagi kishining qalb kechinmalari , sog ’ inch - armonlari aks etgan . Mazkur satrlar O . Matjonning “ Haqqush qichqirig ’ i ” dostonidagi ba ’ zi lavhalarni esga soladi / M . Toirning “ Ogoh bo ’ l , dunyo ” dostonida xalq yig ’ i - yo ’ qlovlari ohangidagi satrlar mavjud . Asarning “ Armon ” deb nomlangan qismi 2004 yil 29-30 aprel kunlari sodir etilgan terrorchilik xarakatlari va unda halok bo ’ lgan to ’ qqiz nafar ichki ishlar xodimlari xotirasiga bag ’ ishlangan . Shu asosda shoir Erkin , Qodir , Otabek , Mansur , Vahobiddin , Zaitbek , Azizjon singari terrorchilarga qarshi kurashgan xalqimiz o ’ g ’ lonlarini bir - bir yo ’ qlab chiqadi . Maqolni yozma adabiyotda qo ’ llash irsoli masal san ’ atini vujudga keltiradi . Bu ko ’ hna an ’ ana Yusuf Xos Hojibning “ Qutadg ’ u bilig ” asaridan boshlangan . Gulxaniyning “ Zarbulmasal ” asarida majoziy qahramonlar o ’ z fikrlarini maqol orqali asoslaganlar . Bu mumtoz an ’ ana XX asrning ikkinchi yarmi o ’ zbek adabiyotida , ayniqsa , dostonchiligida ijodiy davom ettirildi . Xususan , T . Sulaymonning “ Qorasoch ”, “ Yovqochdi ” dostonlarida qahramonlar o ’ z fikrlarini maqollar orqali asoslaydilar . Bu asarga hayotiylik va milliy ruh baxsh etgan . E . Vohidov , A . Oripov , O . Matjon , M . Ali , T . Nizom , I . Otamurod kabi shoirlar poemalarida maqol ko ’ proq falsafiy mazmunni yorqin ifodalashga xizmat52

qilganligi kuzatiladi . Istiqlol davri adabiyotida ham dostonlar tarkibida xalq maqollarini keltirish muhim xususiyatlardan sanaladi . Jumladan , M . Rahmonning “ Abadiy nido ”, “ A . Yo ’ ldoshevning “ Qiyshiq poydevor qurbonlari ”, S . Sayyidning “ Tanazzul ”. Y.Eshbekning “Ona Turkiston”, A.Nosirovning “O’tror hokimi” singari poemalari bunga yorqin misoldir. A. Yo’ldoshevning ”Qiyshiq poydevor qurbonlari” dostoni ramziylik asosida qurilgan. Unda ham bir necha xalq maqollariga murojaat qilingan. Asarning lirik qahramoni yosh shoirdir. U ”Alamzadalar” nomli she’r yozgani va bu she’rning sobiq tuzumga qaratilgani uchun ”telba” yorlig’i ostida jinnixonaga yuboriladi. Asarda yosh shoirning jinnixona vrachi bilan suhbati beriladi: Qani, so’ylab bering, navqiron do’stim, Boshingizga tushdi qanday savollar? Bizning ”sariq uy”ga o’x, nomi qursin, Sizni boshlab keldi qanday g’avg’olar? Salomga yarasha alik har qalay, Yaxshi gapga chiqar ilon inidan Men nechun borini ochiq so’ylamay. Savollar samimiy bo’lgani zamon 1 . Bunda bir paytning o’zida ikkita xalq maqoli ishlatilgan. Birinchisi, “Salomga yarasha alik” aynan, hech qanday o’zgarishlarsiz; ikkinchisi, biroz o’zgartilrilgan holda: “Yaxshi gap bilan inidan chiqadi” – “Yaxshi gapga chiqar ilon inidan” tarzida qo’llanulgan. Bu maqollar jinnixonadagi manzarani, undagi doktorning iliq munosabatini va bosh qahramon – shoirning ruhiy holatini yorituvchi vositaga aylangan. Yoxud boshqa bir o’rinda ”Suv ichayotganga teginmas ilon” (”Suv ichayotganga ilon ham tegmaydi”) maqolidan foydalanilgan. Bu maqol ham aslida shoir uchun aytilgan. Chunki sobiq tuzum yillarida jamiyatimizda bu maqolning taskarisi amalga oshgan. Ya’ni shoir o’sha ”suv ichganlar” dan biri. U ozor 1 Yo’ldoshev A. Qiyshiq poydevor qurbonlari// “Sirli olam”, 1991 yil, 10-son, 28-b. 53

chekkan, nohaq ayblangan kishilar timsoli. A.Yo’ldoshev maqolni lirik va epik tasvir uyg’unlashgan o’rinlarda qo’llagan va natijada poetik fikrni ta’sirchan ayni paytda ramziy tarzda ifodalashga erishgan. S.Sayyidning ”Tanazzul” dramatik dostoni mazmunini ham qator xalq maqollari bezab turadi. Asosan ramziy obrazlardan tarkib topgan bu asarda inson ichki olamidagi o’pirishlar aks etgan. Shu bois asar ruhiy manzaralarga boy. Shoir Begona obraziga alohida mazmun yuklaydi. Shu bois uni hayotni moddiylikdan iborat deb hisoblovchi kishilar orasida (”Farmon” ishlab chiqarish birlashmasi a’zolari, oshxo’rlar), oddiy xalq, mehnatkash insonlar orasida tasvirlaydi. Asardagi bir epizod e’riborli. Oshxo’rlar oshni yeb davrani tark etishadi. Faqat Begona va Xodim qoladi. Shunda xodim Begonaning vazminligini ko’rib ”Farmon” ishlab chiqarish birlashmasiga taklif qiladi: Zamon senga boqmasa, sen zamonga boqqin Degan gap bor. Bundoq boqing zamonangizga. Bola-chaqangiz bo’lmasa... Begona Bola-chaqaning Qanday aloqasi bor korxonangizga Xodim Ro’zg’oringiz katta emas. Begona Qaydan bilasiz 1 ? Mazkur parchadagi ”Zamon senga boqmasa sen ham boqqin zamonga” maqoli orqali shoir Xodim xarakteriga xos hayotga yengil-yelpi qarash xususiyatini ochib berishga harakat qilgan. Yoxud asarning uchinchi ko’rinishida Begonaning ona yurtiga kelishi, u yerda yurtining odamlari bilan muloqotda bo’lishi voqealari tasvirlangan. Ana shu tasvir davomida asar qahramoni kampir nutqida ”Tegirmon navbati bilan”, mo’ysafid nutqida ”Umr – oqar suv” (”Oqar 1 Sayyid S. Tanazzul// “Sharq yulduzi”, 1991 yil, 3-son, 11-b 54

suvmas, umr asli tiyra shom ekan”), ”Har kim o’z boshiga yoqqan qorni o’zi kuraydi” singari maqollar keltirilgan. Bu maqollar qahramonlarning hayotga, voqelikka munosabatlarini bildirishdan tashqari asarning axloqiy, falasafiy mazmunini kuchaytirgan. Hatto shoir maqollarni qo’llash barobarida o’ziga xos badiiy topilmalar yaratgan. Binobarin, ”Umr- oqar suv” maqolini o’zgartirib, shoir umrni oqar suvga emas balki tiyra shom – qorong’u kechaga o’xshatgan. Albatta bunda o’ziga xos mazmun bor. Chunki mo’ysafid Begonaning otasini, u bilan birga o’tgan bolalik chog’larini eslar ekan, shunday xulosaga keladi. Sababi, tiyra shom ham xuddi oqar suvdek bir zumda o’tib ketadi. Umuman olganda, S.Sayyid xalq maqollarining qahramonlarini nutqida qo’llaydi va shu asosda hayotiy xulosaga chiqaradi. Y. Eshbekning ”Ona Turkiston” dostonida xalq maqollarini qahramonlar nutqida qo’llaydi va shu asosda hayotiy xulosalar chiqaradi. Eru xotin qo’sh ho’kiz – Teng sherik, posbon derlar. Yashab bo’lmas umidsiz, Noumid shayton derlar 1 Yuqoridagi parchadagi voqelik ifodasida ”Eru xotin-qo’sh ho’kiz”, ”Noumid shayton” maqollari ishlatilgan. A.Nosirovning ”O’tror hokimi” dramatik dostonida Inolchiq Qoracha Hojibning Chingizxon qo’shini haqida fikrlarini eshitib, shunday xulosaga keladi: ” Bir o’lim bor axir, yigit boshida, So’nmasa, porlasa imon chirog’i. Bosh egib yashar kim g’anim qoshida. Yorug’lik ko’rmayin aslo quchog’i?...” (128-bet) Bu misralarda Inolchiqning vatanparvar qiyofasi yorqin ko’rinadi. U ”Bir boshga bir o’lim bor” maqolini o’ziga nisbatan qo’llagan. Ya’ni insonda imon 1 Eshbek Y. Ona Tuekiston. Rivoyat-doston// “Sharq yulduzi”, 2002 yil, 2-son, 4-b. 55

chirog’i porlab tursa, u hamisha yurti ozodligini himoya qilishi mumkin. Shoir bunga shunday munosabat bildirib, Inolchiqning fikrini qo’llab-quvvatlaydi. Umuman olganda, maqol xalq og’zaki ijodining dono fikrlarga boy, nihoyatda ixcham shaklga ega janridir. Shundan kelib chiqib, maqollar poemalar badiiy strukturasida quyidagi vazifalarni ado etadi. Birinchidan, maqol asarda fikrni ixcham va siqiq ifodalashga yordam beradi, tafsilotbozlikka, ortiqcha so’zbozlikka yo’l qo’yilmaydi. Ikkinchidan, davr poemachligida maqollar ko’proq qahramonlar nutqida qo’llanilganligi uchun ular xarakteriga xos ayrim jihatlarni ochib beruvchi badiiy vositaga aylangan. Uchinchidan, xalq maqollari poemaning falsafiy-axloqiy mazmunini kuchaytirishga, hayotiy manzaralar yaratishga ko’mak bergan. To’rtinchidan, maqol bor ekan, mumtoz adabiyotimizda keng qo’llangan irsoli masal san’ati zamonaviy adabiyotimizda ham yashashda davom etadi. Demak, istiqlol davri dostonligida folklorizmlarning turli shakl va ko’rinishlarda namoyon bo’lishi natijasida a) xalq og’zaki ijodi janrlarining yozma adabiyot asarlar tarkibida yashab kelayotganligi ayonlashadi; b) folklorning epik janrlarini poema badiiy strukturasiga olib kirish orqali ularning kompozitsiyasi boyidi. Xulosa Doston barcha davrlarda adabiyotimizning faol janrlaridan bo’lib kelgan. Badiiy tasvir imkoniyatlari nihoyatda keng bo’lgan bu milliy istiqlol yillarida ham takomil topdi. Zulfiyaning ”Xotiram siniqlari”, A.Muxtorning ”Dol qoya”, A.Oripovning ”Ranjkom” dostonlari bilan boshlangan jarayon adabiyotimizning navqiron vakillari ijodida davom etdi. I.Otamurodning ”Sopol siniqlari”, ”Ichkari tashqari”, ”Tag’azzul”, T.Nizomning ”Avvalu oxir”, ”Suhbat”, H.Sharipovning ”Ming ikkinchi kecha”, O.Hojievaning ”Ziyorat”, A.Suyuning ”O’zbek davlati”, M.Toirning ”Otamning o’kinchi”, ”Ogoh bo’l, dunyo”, A.Yo’ldoshevning ”Qiyshiq poydevor qurbonlari”, Faxriyorning ”Ayolg’u”, E.Shukurning ”Naqshband” singari turli mavzu va yo’nalishdagi dostonlar dunyo yuzini ko’rdi. 56

Xalq dostonchiligimizning eng yaxshi yutuqlari ruhida yozilgan bu dostonlar janrning yangi-yangi ko’rinishlarini vujudga keltirdi. Birinchidan, o’zbek mumtoz she’riyati va dostonchiligi an’analaridan foydalanish lirik dostonning ifoda uslubini yangilanganligini aniqladik. Shoirlar mumtoz lirikaga xos murabba’, muxammas, g’azal singari janrlarni poema matniga olib kirish va masnaviyning qofiyalanish shaklidan foydalanish adabiy vorisiylikning o’ziga xos ko’rinishi sifatida namoyon bo’ldi. Bunda mumtoz lirik janrlarning aynan poema badiiy strukturasiga olib kirilishi natijasida iqtibos san’atining yashovchanligini ta’minlashdan tashqari qahramonlar ruhiy kechinmalarini yorqin ifodalashga erishildi. Ikkinchidan, dramatik dostonlarda ramziylik xususiyati S.Sayyidning ”Tanazzul”, M.Rahmonning ”Abadiy nido” dostonlari bo’rtib ko’ringanki, bu dostonlarning boshqa davr poemachligining alohida ajralib turadigan xususiyati sifatida ko’zga tashlanganligini tahlil qildik. Mazkur usul orqali bugunning fojealari badiiy aks ettirilgan. Ayni paytda yuqorida tahlil etganimiz dostonlarda lirizm va dramatizm uyg’unlashib ketganligi kuzatiladi. Shoirlarimiz tarixiy, zamonaviy mavzuni ochib berish barobarida voqelikka lirik munosabat bildirishga, qahramonlar ruhiy olamida kechadigan o’zgarishlarni aks ettirishga ham erishganlar. Bu esa poemaning adabiyotning deyarli barcha turlari bilan aloqadorlikda ish ko’rishini yana bir karra asoslaydi. Istiqlol davrida yaratilgan dramatik dostonlarining poetik ifoda tarzi she’riy shakl bo’lib, bu bu orqali ham lirik kechinmalar silsilasi, ham epik talqinni berishga erishildi. Ayni paytda an’anaviy dramatik dostonlarga xos nasriy shakldan ham foydalanilgani kuzatiladi. Uchinchidan, lirik va dramatik dostonlar milliy tariximiz sahifalarini xolisona o’rganilishi natijasida adabiyotimizda tarixiy siymolar obrazlarini badiiy gavdalantirish sari yangi qadamlar tashlanganligini kuzatdik. Amir Temur siymosi A.Oripovning ”Sohibqiron”, A.Eshonovning ”Samarqandda bir oydin kecha”, T.Nizomning ”Samarqandda bir oydin kecha”, T.Nizomning ”Avvalu oxir” dostonlarida yaratildi. Mazkur asarlarining sobiq tuzum davrida shu mavzu 57

yozilgan asarlardan farqi shundaki, ularda Amir Temurning insoniy qiyofasini, qalb dunyosini ochib berishga alohida e’tibor qaratildi. To’rtinchidan, bu davr tarixiy dostonlarining o’z salaflaridan farqi shundaki, ularda liro-epik tasvirdan ko’ra lirik tasvirga kengroq o’rin berilganligi ko’zga tashlanganligini aniqladik. Shoirlar tarixiy xronologiyadan ko’ra tarixiy shaxslarning insoniy qiyofasi, qalb dunyosini ochib berishga ko’proq e’tibor qaratdilar. Bunda ular tarixiy shaxs xarakteriga xos qaysidir ibratli fazilatini, ularning insoniy dunyosini ta’sirchan ifodalashda turli badiiy usullardan: monolog, qoliplash, liro-epik tasvir, ruhiy muloqot kabilardan samarali foydalanganliklari yorqin kuzatiladi. Bu istiqlol davri poemachligida tarixiy shaxslar obrazlarining o’ziga xos badiiy tizimini vujudga keltirdi. Beshinchidan, davr poemachiligida folklorizmlar turli shakl va ko’rinishlari namoyon bo’lganligini kuzatdik. Avvalo, xalq og’zaki ijodi janrlarining yozma adabiyot asarlar tarkbida yashab kelayotganligi natijasida an’anaviylikka vorisiylik vujudga kelgan. Rivoyat, ertak singari folklor janrlari syujetlarini poema badiiy strukturasiga olib kirish orqali ularning mazmuni va kompozitsiyasi boyitilib asar mazmuniga singdirib yuborilganligi (U.Qo’chqor “Shiroq”) hamda shu yo’l bilan tarixiy va zamonaviy voqelikning o’zaro bog’liklikda tasvir etilganligi kuzatiladi. Shuningdek, Vatan mavzui talqinida xalq rivoyatlaridan foydalanish muhim xususiyat sifatida ko’zga tashlanadi. Agar X.Davron “Vatan haqida yetti rivoyat” dostonida bir-biriga mantiqan bog’langan yetti rivoyatni muayyan bir yizimga solgan bo’lsa, Y.Eshbekning “Ona Turkiston”, “Umr malhami” dostonlarida xalqning birgina rivoyati asosida mavzuni teran yoritishga muvaffaq bo’lgan. Oltinchidan, folklorning lirik janrlari: alla, xalqning lirik qo’shiqlarini asar matniga olib kirish, ular ohangida satrlar bitish dostonlarning liriklik xususiyati va milliy ruhi yanada yorqin ifodalanganligini aniqladik. Dostonlarga maqolni olib kirish natijasida shoirlar asarning axloqiy-falsafiy mazmunini kuchaytirishga, lirik qahramon xarakter-xususiyatini yorqin ochib berishga erishdilar. 58

Shunday qilib, istiqlol davri o’zbek dostonchiligi yaxlit poetik tizim sifatida namoyon bo’ladi. O’zbek shoirlari xalq dostonlaridan, mumtoz dostonchilik an’analaridan muvaffaqiyatli foydalanish asosida uning mazmunini yangilashga va shakliy-uslubiy rang-baranglik kasb etishiga erishdilar. Ayniqsa, davr dostonchiligida folklorizmlarning turli tiplari qo’llanilishi shoirlarning ko’p yillik shakliy-ulubiy izlanishlari mevasi sifatida poema janri tipologiyasini boyitishga samarali ta’sir ko’rsatdi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Karimov I.A. Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor// “O’zbek tili va adabiyoti”, 2009 yil, 4-son, 4-b. 2. Adabiy turlar va janrlar. Uch jildlik. 2-jild. – T.: “Fan”, 1992. B. 246. 3. Mirqosimova M. So’nggi davr o’zbek dostonlari poetik tafakkurining o’ziga xosligi. Kitobda: So’z iztiroblari. – Toshkent: Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010. – B. 143. 4. Mo’minov G’. Hozirgi o’zbek dostonchligida uslubiy izlanishlar. Kitobda: O’zbek adabiyotida janrlar tipologiyasi va uslublar rang-barangligi. – Toshkent: “Fan”. 1983. – B. 126. 59

5. Normatov U. Doston va zamon// “Sharq yulduzi”, 1987 yil, 10-son, 173- 180-betlar. 6. Rahimjonov N. Shoir va davr. – Toshkent: G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983. – B. 182. 7. Rahimjonov N. Mustaqillik davri o’zbek she’riyati. – Toshkent: “Fan”, 2007. – B. 259. 8. Safarov O. Hamid Olimjon she’riy adabiy ertaklari// “Pedagogik mahorat” jurnali, 2003, 4-son, 62-63-betlar. 9. Quvvatova D. Keyingi yillar o’zbek poemachiligining taraqqiyot xususiyatlari// “O’zbek tili va adabiyoti”, 2009 yil, 6-son,61-64-betlar. 10. Hasanov Sh. Dostonlarda shoir shaxsiyati talqini// “O’zbek tili va adabiyoti”, 2001, 3-son, 40-42-betlar. 11. Hasanov Sh. Davr va doston// “Sharq yulduzi”, 2002 yil, 4-son, 148-150- betlar. 12. Hamdam U. Yangilanish ehtiyoji. – Toshkent: “Fan”, 2007. – B.194 13. Jonuzoq N. Mehribonim. Toshkent: “Sharq”, 2008. – B. 124. 14. Matjon O. Haqqush qichqirig’i. – Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1979. – B. 133. 15. Nizom T. Girya. Doston// “Sharq yulduzi”, 1993 yil, 9-on, 95-110-betlar. 16. Nosirov A. O’tror hokimi// “Sharq yulduzi”, 2004, 4-son, 116-134-betlar. 17. Oripov A. Tanlangan asarlar. To’rt jildlik. 1-jild. – Tohkent: G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2000, 371—389-betlar. 18. Otamurod I. Tag’azzul. Toshkent: “Sharq”, 2008. – B. 176. 19. Otamurod I. Ichkari… Tashqari. Doston// “Sharq yulduzi”, 1992 yil, 4-son, 146-155-betlar. 20. Fayz R. So’z. Doston // “Sharq yulduzi”, 1990, 8-son, 61-66-betlar. 21. Safarov O. Buxoriylar youd o’n ikki yulduz haqida qo’shiq. Buxoro, 1999. – B. 50. 22. Sulaymon T. Yovqochdi. – Toshkent: “Yozuvchi”, 1998. – B. 107. 60

23. Toirov M. Uch doston. Toshkent: “O’zbekiston”, 2006. – B. 95. 24. Sharipov H. Asiringman. – Toshkent: “Sharq”, 2003. – B.349. 25. Eshbek Y. Ona Turkiston. Rivoyat –doston// “Sharq yulduzi”, 2002 yil, 2- son, 3-10 – betlar. 26. Qo’chqor U. Shiroq. – Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1995. – B.30. 27. Qurbon Sh. So’z yo’li. Tarixiy doston// “Sharq yulduzi”, 1991 yil, 2-son, 97- 109-betlar. 61

O'xshashlar

Shavkat Rahmon she’riyatida lirik qahramon va kechinma talqini

Nodira she`riyatida tarixiy obrazlar talqini

Hozirgi zamon dostonlarida an’ana va badiiy mahorat

“Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish

Xalq poetik ijodida xizr obrazining badiiy talqini