“Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish - Adabiyot - Diplom ishlar

“Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

643.4267578125 KB

Ko'chirib olish

“Badiiy obraz, xarakter, tip ” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish” mavzusidagi BITIRUV LOYIHA ISHI 1

MUNDARIJA KIRISH ...………………………………………………………………………….3 I BOB. “ BADIIY OBRAZ, XARAKTER, TIP ” MODULINI O‘QITISH NING NAZARIY MASALALARI 1.1. “ Badiiy o braz, x arakter, t ip ” moduli taraqqiyotining ustuvor yo’nalishlari……7 1.2.“ Badiiy obraz, xarakter, tip ” modulini o‘qitishga doir innovatsiyalar va ilg’or xorijiy tajribalar …………………………………………………………………..17 II BOB. “ BADIIY OBRAZ, XARAKTER, TIP ” MODULINING O‘Q UV- USLUBIY TA’MINOTI 2.1. “ Badiiy obraz, xarakter, tip ” moduli dan ma’ruza matni ……………… 2.2. M odul yuzasidan keyslar to’plami, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar ……… 2.3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko’rsatmalar…………… Xulosa ………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ……………………………………… 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O‘z bekiston Respublikasining mustaqilli k ka erishishi jamiyat hayotining barcha sohalarini tubdan isloh qilish imkoniyatini yuzaga keltirdi . Shu jumla da n, ta’lim jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash dolzarb vazifalardan etib belgilan di . Ta’lim jarayoniga yangi o‘qitish texnologiyalari va faol metodlarini qo‘llash orqali bo‘lajak kadrlarning ijodiy fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, yangi bilimlarni mustaqil egallash qobiliyatini rivojlantirishga erishish mumkin. Chunki, bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan shaxsgina o‘z muammolarini o‘zi mustaqil hal qila oladi va jamiyatda o‘z mavqeiga ega bo‘ladi. Bunday qobiliyat esa ta’lim muassasalarida shakllantiriladi. Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: «Demokratik jamiyatda bolalar, umuman, har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o‘rganmasa, berilgan ta’lim samarasi past bo‘lishi muqarrar. Albatta, bilim kerak. Ammo bilim o‘z yo‘liga. Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir» 1 . Hozirgi paytda respublikamizda yetuk mutaxassislar tayyorlash sifatini yaxshilash bo‘yicha qator pedagogik izlanishlar olib borilmoqda. Bu izlanishlarning aksariyatida pedagog olimlar, amaliyotchi va tadqiqotchilarning diqqat e’tibori o‘qitish maqsadi va uning natijalariga erishishga, ta’limni texnologiyalashtirish orqali sifatli o‘qitishni tashkil etishga, shuningdek, ilmiy asoslangan zamonaviy o‘qitish texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni ta’lim- tarbiya jarayoniga joriy etishga yo‘naltirilgan. «Ta’lim to‘g‘risida»gi q onun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni hayotga tatbiq etish borasida qator ishlar amalga oshirilmoqda. Bu tadbirlar o‘z navbatida oliy ta’lim muassasalarida talabalarning kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirish uchun zamonaviy o‘qitish texnologiyalaridan 1 Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Шарқ, 1997. – Б.9. 3

foydalanib o‘quv-tarbiya jarayonini samaradorligi va sifatini oshirish talablarini qo‘ymoqda. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, an’anaviy o‘qitish tizimida ta’lim oluvchining pedagogik ta’sirlar ostida bilim olishi yotadi, bunda talabaning faoliyati faol ijodiy xarakterga ega bo‘lmaydi. Turli predmetlarni o‘qitishda yangi pedagogik, innovatsion, interfaol texnologiyalari, shu jumladan, o’yin texnologiyalariga asoslangan ta’lim an’anaviy ta’limga qaraganda talabalarni ancha mavzuga qiziqtirishi kun sayin o‘z tasdig‘ini topmoqda. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib aytish mumkinki, oliy ta’lim muassasalarida “ Badiiy obraz, xarakter, tip ” modulini o’yin texnologiyalari asosida o‘qitish talabalarning bilish imkoniyatlarini, ijodiy qobiliyatlarini va amaliy ko‘nikmalarini rivojlantirishga, ularning mustaqil fikr yuritishini yanada oshirishga xizmat qiladi. Bitiruv loyiha ishining maqsadi. Mavzu bo‘yicha chuqur va atroflicha bilim berish, ularda obraz, xarakter, tip bo‘yicha yaxlit tasavvur uyg‘otish, modulning barcha tushunchalari va mazmunini tizimli asosda, interfaol usullardan foydalanib, didaktika talablariga amal qilgan holda o‘qitish jarayonini loyihalashtirish va o‘quv-uslubiy ta’minotini yaratish. Bitiruv loyiha ishining vazifalari .  “ Badiiy obraz, xarakter, tip ” modulini o‘qitishning ustuvor yo‘nalishlarini aniqlashtirish ;  “ Badiiy obraz, xarakter, tip ” modulini o‘qitishga doir innovatsion texnologiyalarni tasniflash;  “ Badiiy obraz, xarakter, tip ” modulini o‘qitish jarayonini loyihalashtirish va rejalashtirish ;  “Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishga doir didaktik ta’minotni ishlab chiqish ( ma’ruza matni, modul asosida ma’ruza va amaliy mashg‘ulot texnologik modeli hamda texnologik xaritasi, keys-stadi, amaliy topshiriqlar va ishlanmalar, testlar, nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan 4

ko‘rsatmalar, taqdimotlar ). Bitiruv loyiha ishining obyekti. “Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish jarayoni. Bitiruv loyiha ishining predmeti. “Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish mazmuni va amaliy-texnologik jihatlari. Tadqiqotning metodologik asosi: O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi q onuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, Respublika Prezidenti I.A.Karimovning uzluksiz ta’lim tizimini rivojlantirishga oid g‘oyalari, oliy ta’lim mazmunini yorituvchi me’yoriy hujjatlar, falsafiy, tarixiy, huquqiy, pedagogik, psixologik va metodik manbalar bilan tanishish, mazkur yo‘nalishlarida amalga oshirilgan tadqiqotlar, yaratilgan o‘quv dasturlari, darsliklar, qo‘llanmalar. Bitiruv loyiha ishi ning nazariy ahamiyati. Loyiha materiallari badiiy obraz, xarakter, tip muammolarini keng va atroflicha tahlil etilishiga yordam beradi. Sohaga oid bilimlarimizni boyitadi, u haqidagi qarashlarimizni kengaytiradi. Shuningdek, adabiyotshunoslik sohalarining rivoji uchun salmoqli hissa bo‘lib qo‘shiladi. Bitiruv loyiha ishi natijalari oliy o‘quv yurtlarining filologiya va tillarni o’qitish, tarjima nazariyasi va amaliyoti yo’nalishlarida “Adabiyotshunoslik” fanini o‘qitishda hamda mazkur soha bo‘yicha darslik va qo‘llanmalar yaratishda material bo‘lib xizmat qiladi. Bitiruv loyiha ishi ning amaliy ahamiyati. Mazkur bitiruv loyiha ishida ishlab chiqilgan innovatsion ta’lim texnologiyalari hamda didaktik materiallardan “Adabiyotshunoslik”, “Adabiyotshunoslikka kirish” , “Adabiyot nazariyasi” fanlaridan ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarini o‘tkazish jarayonida samarali foydalanish mumkin . 5

Bitiruv loyiha ishining tuzilishi. Loyiha ishi kirish, ikki bob, fasllar, xulosa, ilovalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6

I BOB. “ BADIIY OBRAZ, XARAKTER, TIP ” MODULINI O‘QITISH NING NAZARIY MASALALARI 1.1. “ Badiiy o braz, x arakter, t ip ” moduli taraqqiyotining ustuvor yo’nalishlari Badiiylik – san’atning ham joni, ham ruhi ekan, uni yuzaga keltiruvchi asosiy vositalardan biri – badiiy obrazlardir va u adabiyotshunoslik fanining markaziy muammosi sanaladi. Obraz haqidagi dastlabki fikrlarni mashhur yunon faylasufi Aristotelning estetik q arashlaridayoq uchratish mumkin. Biroq obraz atamasi bir i nchi marta mashhur nemis faylasufi Gegelning estetikaga oid asarlarida ishlatilgan, bu haqda jiddiy ta’limot ham ana shu olim qalamiga mansub. Gegel (1770-1831) o’z estetik qarashlarida san’at haqida fikr yuritar ekan, “San’at – obrazlar orqali fikrlash” demakdir deb ta’kidla ydi.San’atga berilgan bu ta’rif klassik ta’rif bo’lib qolgan. Rossiyada “obraz” atamasini , asosan , V.G.Belinskiy adabiyot ilmiga olib kirdi, bu haqdagi ta’limotni mukammallashtirdi. O’tmishda o’zbek adabiyotida obraz atamasi ishlatilmagan, buning o’rniga “tasvir”, “nusxa” kabi iboralar qo’llanilgan. XX asrga kelib esa obraz atamasi keng ishlatila boshlangan. Asosan, obraz atamasi 1939-yilda nashr etilgan Izzat Sultonovning “Adabiyot nazariyasi” darsligida juda keng va prinsipial ravishda ishlatilgan. Shundan beri bu atama o’zbek adabiyotshunosligi terminalogiyasidan mustahkam o’rin olgan. Adabiyotshunoslik ilmida “obraz” deganda inson ongida in’ikos etilgan voqea – hodisalargina emas, balki shu bilan birga so’z vositasida san’atkor tomonidan anglangan, qayta ishlangan (bichib to’qilgan) va tasvirlangan hayot tushuniladi. Unda hech bir tasodifiy va ortiqcha narsa bo’lmaydi. Hamma qismlar butunga bo’ysungan, hammasi bitta maqsadga yo’naltirilgan, hammasi birlikda bitta go’zallik, yaxlitlik, individuallikni maydonga keltiradi. “Obraz” atamasi faqatgina san’atda ishlatilmaydi. Jumladan, falsafada hayotni inson ongidagi in’ikosini – obraz deb tushunish odat tusiga kirgan. “Fan – voqelik faktlaridan ularning mohiyatini – g’oyasini ajratib oladi” (V.Belinskiy), 7

undagi obrazning maqsadi – ana shu g’oya (tushuncha, muhokama, isbot, xulosa)ni ta’kidlash, ko’rgazmali tarzda yetkazishdir. Fandagi obraz voqea – hodisaning shunchaki tashqi ko’rinishi emas, balki ana shu ko’rinishlarning eng tipigi (o’rnakli misolini, eng arzirli namunasi)ni ifodalashga xizmat qiladi, u ko’rgazmali (illyustrativ) obrazdir. Albatta, uning mohiyatida tipiklik (umumlashtirish) xislati bo’lsa-da, lekin voqelik faktlarini mubolag’ali tarzda ko’rsata olmaydi. Hayotda “obraz” atamasi yana boshqa bir ma’noda ishlatiladi, uni suratli (fotografik) obraz deb yuritish mumkin. U ham voqea – hodisani aks ettirishda eng xarakterli vaziyat va holatni tanlaydi. Lekin aniqlikka, aynanlikka bo’ysunadi va uning asosiy maqsadi – voqea – hodisaga xos bo’lgan individuallikni ko’rsatishdir. Uning asosida individuallashtirish (xususiylik) xislati yaqqol ko’zga tashlansa-da, u orqali suratkash o’zining unga bo’lgan hissiy munosabatlarini bera olmaydi. Shu sababdan ham ularning ta’sir doirasi tor bo’ladi va barchaga zavq bera olmaydi, maftun etolmaydi. San’at va adabiyotdagi obraz ularga nisbatan adadsiz ta’sirchan bo’ladi, chunki hayotiy voqea – hodisalar san’atkorning aql - tafakkuri, qalbi, ruhi, salohiyati bilan boyitiladi, ziynatlanadi, san’atkor “unga o’z idealini singdiradi va shunga ko’ra qayta yaratadi”, “oqilana voqelikning bunyodkori” (V. Belinskiy) bo’ladi. Natijada bu obraz go’zalligi va ta’sirchanligi bilan millionlar qalbini zabt etadi. V.Belinskiy aytganidek, “bashar hayotining tepib turgan yuragi, uning qoni va joni, uning shu’lasi va quyoshi”ga aylanadi. Chunki obraz jonli harakati, jozibadorligi va yorqinligi bilan o’zida voqea – hodisalarning qonuniyatini asosli va chuqur mujassam etadi. Badiiy obraz xususiyatlarini o’rganishni atamaning mazmunidan boshlagan ma’qulroq. Maks Fasmerning “Rus tilining etimologik lu g ‘ati”da “obraz” “rzit” so‘zidan yasalgani qayd qilinsa, Vladimir Dalning “Rus tilining izohli lu g ‘ati”da “obraz” “razit” so‘zidan hosil bo‘lgani ta’kidlanadi. “Rzit”, “obrezat” so‘zlari “kesmoq, qirqmoq, yo‘nmoq, chizmoq” ma’nosini bildirsa, “razit”, “obrazit” so‘zlari “paydo qilmoq, biror narsaning shaklini yaratmoq” ma’nosini anglatadi. Bundan “obraz” so‘zi asosida “razit”, “obrazit” fe’li turishi ayonlashadi. “Obraz” 8

atamasi “raz” (“chiziq”) so’zidan olingan bo’lib, “raz” so’zidan “razit” (“chizmoq, yo’nmoq, o’ymoq”) va undan “obrazit” (“chizib, o’yib, yo’nib shakl yasamoq”) so’zi yasalgan. “Obrazit”dan “obraz” (“umuman olingan tasvir”) vujudga kelgan” 2 . “Aslida “obraz” slavyan tillariga xos so’z bo’lib, u voqea – hodisalarning xayolda namoyon bo’ladigan manzarasini bildiradi. Slavyanlar “obraz” deganda, avvalo, odamzotni azob – uqubatlardan saqlab qolish uchun Alloh tomonidan yuborilgan Iisus Xristos (Iso payg’ambar)ning rassomlar, haykaltaroshlar tasvirlagan qiyofasini tushunishgan. Xristian (nasroniy) dinida payg’ambar Isoning tug’ilishi, hayoti, o’limi bilan bog’liq voqealarni aks ettiruvchi san’at asarlarini yaratish keng tarqalgan. Rassomlar, haykaltaroshlar o’z xayol – tasavvurlari asosida Isoga bag’ishlangan ko’plab asarlar ijod qilishgan. Yog’och, tosh va boshqa materiallardan chizib, o’yib, yo’nib yasalgan bu asarlar juda ta’sirchan yaratilgan” 3 . Yuqoridagi barcha fikrlarni jamlasak, bitta xulosa kelib chiqadi: adabiyotga hayotning hamma (inson, narsa, buyum, hayvon, hodisa, predmet, o’simlik; ko’chma ma’nodagi so’zlar, iboralar, leksik resurslar; ifoda – tasvir vositalari – mubolag’a, kichraytirish, o’xshatish, omonim, sinonim antonimlar; anafora, epifora, asindenton va sh. k.) unsurlari kirar ekan, kirganda ham san’atkor ongi va qalbida jilolanib, boyib, kattalashib, eng muhimi insonlashib va birbutunlik kasb etib muhrlanar ekan – ularning barchasini obraz deb yuritish mumkin. “ O braz” atamasi ikki ma’noda, ya’ni keng va tor ma’nolarda q o ‘llaniladi. “Obraz” atamasi, keng ma’noda qo‘llanilganda, obraz tushunchasi doirasiga inson tasviridan tashqari, peyzaj, detallar, buyumlar, predmetlar, jismlar, hayvonot dunyosi, asar tilidagi tasvir vositalari va hokazolar kiritiladi. “Obraz” atamasi, tor ma’noda q o ‘llanilganda esa faqat inson hayotining badiiy manzaralari nazarda tutiladi. Shu nuqtai nazardan birgina misolga – benazir shoir, o’zbekning ko’z qorasi Hamid Olimjonning “O’zbekiston” she’ridan kichik bir parchaga e’tibor qilaylik: O’xshashi yo’q bu go’zal bo’ston, 2 Umurov H. Adabiyotshunoslik nazariyasi. – T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2004. 33- bet . 3 А.Улу ғ ов. Адабиётшуносликка кириш . - Т., “Университет”, 2000 . 14-бет. 9

Dostonlarda bitgan guliston – O’zbekiston deya atalur, Uni sevib el tilga olur. Chiroylidir go’yo yosh kelin, Ikki daryo yuvar kokilin. Qorli tog’lar turar boshida, Gul vodiylar yashnar qoshida. Chor atrofga yoyganda gilam Aslo yo’qdir bundayin ko’klam. Unda O’zbekiston ham – obraz, ko’klam ham - obraz, “Chiroyldir go’yo yosh kelin, ikki daryo yuvar kokilin” - o’xshatishi ham obraz. Lekin ularning barchasi ham – ko’z o’ngimizda o’xshashi yo’q O’zbekistonni betakror ranglari, ijodi, turmushi. baxti, tolesi, iqboli, yallasi, allasi, shirmoni, butun bag’riyu aziz tuprog’i bilan yaqqol va butunligicha aniq gavdalantiradi, qalbni g’ururga to’ldiradi. Biroq, V.Belinskiy ta’kid etganidek, san’atdagi eng oliy predmet - inson hisoblanarkan, demak, “obraz” atamasini insonga (badiiy asardagi insonga) nisbatan qo’llash ma’quldir. Chunki, “Yozuvchining materiali – uning o’zi kabi xususiyatlar, niyatlar, xohishlarga ega bo’lgan, did va kayfiyatlari o’zgarib turadigan insondir” (M.Gorkiy, 101-bet). Adabiyotda ana shu Insonga va unga asoslanib hayotning qolgan barcha predmetlari, hodisalari ham insoniylashadi; Insonning badiiy kashfi uchun xizmat qiladilar. Badiiy obraz ko’rgazmali obrazdagi umumlashtirishni va suratli obrazdagi individuallikni o’zida birdaniga birlashtiradi. Aslida har bir mavjudot kabi inson – umumiy va individual tomonlarning birligidan iborat: bir tomondan, u jonli mavjudotning bir vakili, tarixiy rivojlanish nuqtai nazaridan biron – bir urug’ning, millatning, sohaning, mutaxassislikning vakili. Unga o’xshash minglab, millionlab kishilar bor. Lekin, ayni paytda, u boshqa biron kishiga tashqi jihatdan ham, xarakteri jihatidan ham o’xshamaydi, ulardan farqlanib turuvchi o’z dunyosi bor. 10

Yozuvchi muayyan obrazda voqea – hodisalarning eng muhim xususiyatlarini umumlashtiradi. Jumladan, “Sudxo’rning o’limi”dagi Qori Ishkambada bosh xususiyat qilib xasislik, ochko’zlik, sudxo’rlik xislatlari shunchalik umumlashtirilganki, biz hayotda uchratgan xasis va sudxo’r kishilarni – qori ishkambalar deb atayveramiz. Ayni paytda, Qori Ishkambaning xarakterli aniq qiyofasi, o’ziga xos original qilig’i, odati, o’y – orzusi, muhokamayu mushohadasi, tili, odobi, madaniyati bor. Bu o’ziga xosliklar – individuallashgan tarzda ro’yobga chiqqan va ular ta’kidlab ko’rsatiladi, esda qoladigan qilib tasvirlanadi. Misol tariqasida uning portretini ko’z o’ngimizga keltiraylik: “U o’rta bo’yli, qorni katta, semiz, bo’yni kalta va yo’g’on, boshi ham katta va sergo’sht bir odam edi, bo’ynining yo’g’onligi va yuzining sergo’shtliligi shu darajada ediki, uning gavdasi suv to’ldirilgan meshday tekis ko’rinar edi. Agar uning qilin soqoli va sochi olinib, kiyimlari ham yechilib tashlansa, nortuyaning oshqozoniga o’xshab qolardi. Faqat farqi shundaki, bu tuyaning oshqozonidan kattaroq va tusi ham qizg’ishroq bo’lib, oyu kuni to’lgan semiz, tullagan keksa bo’g’oz cho’chqaning xuddi o’zi bo’lib qolar edi” . Ko’rinadiki, bu qiyofa faqatgina “Sudxo’rning o’limi”dagi Qori Ishkambagagina tegishlidir; xasis, ochko’z, tekinni ko’rsa yeb to’ymaydigan qorining judayam aniq, judayam ishonchli, judayam esda qoladigan tarzdagi portretidir; ikkali unsurning – umumlashtirish va individuallashtirishning hayotiyligini, yaxlitligini yaqqol ko’rsatuvchi isbotdir. Demak, umumlashmadan individuallik, individuallikdan umumlashmalik tug’ilgandagina, to’g’rirog’i ular bir–birlarining ichlarida mujassamlashganlaridagina (mazmun va shakl hodisasiga o’xshab) – yaxlitlik vujudga kelgandagina obraz betakrorlikka, jonlilikka, ta’sirdorlikka erishadi. Obraz yaratila boshlaydi. Uning yaratilish jarayonida badiiy to’qima (uydirma, yolg’on) faol ishtirok etadi. “Zotan, butun adabiyot badiiy to’qimalardan iborat, chunki turmush 11

hodisalari zamon va makon ichida sochilib yotadi. Masalan, bir odamni olaylik: u o’zining mohiyatini, tabiatini ochib beradigan bir so’zni bugun aytsa, ikkinchisini bir haftadan, uchinchisini bir yildan keyin aytishi, balki hech bir aytmay o’tib ketishi ham mumkin. Yozuvchi ana shunday odamni ketma-ket so’zlatadi. Uning mohiyati va tabiati uchun xarakterli so’zlarning hammasini ayttiradi. Bu esa turmushni badiiy to’qimalar vositasida aks ettirish bo’ladi. Ammo, badiiy to’qimadagi hayot oddiy turmushdan ko’ra realroq va to’liqroqdir”(A.Tolstoy). Shu sabab, voqelikning aslidan badiiy asardagi hayot tig’izroq, keskinroq, go’zalroq, yorqinroq, mag’izliroq, ma’nodorroqdir. Garchi barcha go’zallik mavjud voqelikning mazmunida bo’lsa-da, yozuvchi qahramon hayotining shunday nuqtalarini tanlaydiki, ular asarning g’oyasi talabidan kelib chiqadi. Ana shu g’oyaga aloqasi bo’lmagan barcha narsalardan yozuvchi voz kechadi. Jumladan, “O’tgan kunlar”da Kumush tasvirlanar ekan, u o’zbek xonadonida bo’ladigan birorta yumush(kir yuvish, qozon-tovoqqa unnash, uy va hovli supirish kabi o’nlab ishlar)ni bajarmaydi. Chunki yozuvchi Kumushning faqatgina bir jihatini – Otabekka sevgisini ko’rsatishni bosh g’oya qilib olgani uchun oilaviy yumushlarni tasviridan asosli ravishda voz kechadi, Kumush va Otabek sevgisining, qismatining tarixini ta’sirli gavdalantiradigan, shu muhabbat mantig’iga mos keladigan, badiiy to’qima yordamida kashf qilingan voqealarni, holatlarni (birgina “Siz o’shami?” voqeasini, ularning holatini eslang) tasvirlaydi. Odamlarning hislarini qo’zg’atish, “tuyg’ularimizdagi to’lqunlarni” uyg’otmoq orqali hayajonlantirish- estetik ta’sirdorlik adabiyotning vazifasi ekan, demak, badiiy obraz mag’zi to’q, hayotiy, umriboqiy (Otabek, Kumush, Yusufbek hoji, O’zbekoyim ... kabi) bo’lgandagina badiiy qiymatga ega bo’ladi; obraz yaratishga o’tadi: undan hayajonlanib o’rnak olamiz yoki nafratlanamiz, his- tuyg’ularimizning yaxshilari (ijobiylari)ga “oziq” beramiz, yomonlari (salbiylari)ni yetti qavat chuqurga ko’mamiz. Qalb musaffoligining - samimiy tasviridan ba’zan yig’laymiz-yengillashamiz, tozaramiz. 12

Chunonchi, O’lmas Hoshimova (O’tkir Hoshimovning rafiqasi) “Yozuvchi nega yig’laydi” (“Oila va jamiyat” gazetasi №30, 25-31-iyul 2001-yil) maqolasida yozadi: Uning (“Dunyoning ishlari”) eng oxirgi sahifasi qanday tug’ilgani hamon ko’z o’ngimda turibdi. Bahor edi. Kechasi gumburlagan tovushdan uyg’onib ketdim. Momaqaldiroq bo’layotgan ekan. Qarasam, xonada adasi yo’qlar. Ayvonga chiqdim. Soat to’rtdan o’tibdi. Narigi xona eshigidan chiroq nuri tushib turibdi... Sekin ichkariga kirib yaqin bordim. Qarasam, adib unsiz yig’layapti... Qo’rqib ketdim. “Nima bo’ldi?” - desam, indamay chiqib ketdilar... Ko’z yoshi tomgan sahifalarni beixtiyor o’qidim. O’qib, yig’lab yubordim. Bu “Iltijo” degan bob edi. “Oyi men keldim ... eshityapsizmi, oyi, men yana keldim... Qabringizni silab qo’ysam orom olasizmi?.. Mana oyijon, mana... Yo’q, yo’q, yig’laganim yo’q. Hozir, hozir o’tib ketadi...” Balki bu parchani alohida o’qigan kitobxon unchalik hayajonga tushmas. Biroq, “Dunyoning ishlari”ni bir boshidan o’qib, Onani qattiq sevib qolgan kitobxon bu satrlarni o’qiganda larzaga tushmay qolmaydi. “Iltijo” bobini ko’zda yosh bilan o’qib bergan ko’plab talaba va o’quvchilarni ko’rdim. Darvoqe, “Ikki eshik orasi” romanining “Zilzila”, “Tushda kechgan umrlar” romanining “Oppoq, oppoq qorlar yog’di” bobini larzaga tushib, yodaki o’qigan kitobxonlar ham oz emas. Balki muallifning o’zi ularni rosmana yig’lab yozgani uchun ham shundaydir. Nima bo’lganda ham adiblar yig’isi o’quvchining qalbiga nur olib kiradi. Yozuvchilik qismati shunday bo’lsa, ehtimol”. Aytilganlarga suyanib, obrazga quyidagi asosli ta’rifni beramiz: Obraz badiiy to’qima yordamida yaratilgan, estetik qiymat kasb etgan inson hayotining umumlashma va ayni chog’da, aniq manzarasidir . Obraz yaratishda tasavvur va aqlning ishtiroki ham beqiyos, ayni chog’da, judayam qiziqarlidir. Tasavvur badiiy kashfiyotning hal qiluvchi faktori bo’lsa-da, 13

niyatning amalga oshishida aql ham jonli ishtirok etadi, boshqacha aytganda, materialga ongli munosbat hammavaqt zaruratdir. Qayerda faqatgina tasavvur yoki faqatgina aqlga e’tibor qaratilsa, o’sha yerda ijodning bir tomoni alohida qimmat kasb etadi va umuman olganda, avlodlar didini qoniqtirmaydi. Faqatgina ikkala tomon bab-barobar tamoyilga ega bo’lgandagina – to’g’ri yo’l topilgan bo’ladi. Shuning uchun ham Shiller “Tasavvur aql bilan birlashganda shoir-san’atkorni yetishtiradi”, - deydi. Ha, tasavvur faqatgina aql ishtirokida haqqoniylik kasb etadi. Gyotening aytishicha, mazmun tasavvurning ichki tajribasidan bevosita va erkin oqib chiqsa, shaklni voqelik ta’sirida aql kashf etadi. Ularning ikkalasi birlashadi, bu o’zaro birlashish yaxlit va go’zal bo’lishi uchun – u tahlil qilinishi, anglanishi shartdir. Go’yo yozuvchida ikki qiyofa birlashadi: biri fikr-g’oya bilan mahliyo bo’lgan san’atkor, ikkinchisi “Buni qilish kerak, undan qochish kerak” deb fikr beruvchi tanqidchi. Lekin tasavvur bilan aqlning vazifasi turlichadir. Agar tasavvur – ijodiy kuch bo’lsa, xotira va tajribaning turli vositalarini guruhlashtirib yangilik yaratsa, bu ideal voqelik talablariga javob bersa, aql tasavvur yaratayotgan ishni nazorat qiladi, uning butunligini va qismlarining garmonik birligini ta’minlashga xizmat qilmaydigan ortiqchaliklarga barham beradi. Demak, aql boshqaradi, hal etadi, izlaydi, rad etadi, lekin tasavvur yaratgan narsani tamoman buzmaydi. Aql tasavvurning maslahatchisi bo’ladi. U ongli faktor sifatida – san’atkor didi vazifasini o’taydi. Didni tarbiya asosida olish mumkin, uni yaxshilash yoki turli estetik qarashlar orqali buzish ham mumkin. Shuning uchun ham did tasavvurni to’diradi, talant tabiatining umumiy belgisiga aylanadi. “... har bir yozuvchi o’zi uchun tanqidchi ham hisoblanadi, - deb yozadi Pirimqul Qodirov “O’ylar” kitobida. – Go’yo uning yarmi yozuvchi bo’lib yozsa, yarmi tanqidchi bo’lib, qanday yozayotganini aytib turadi, har bir asarini 14

kitobxondagi ehtiyojlar, adabiyotdagi talablar va avtorning yuragidagi niyatlarining toshi bilan tortib qabul qiladi” . Demak, avtor o’zining yaratgan asarinigina emas, balki o’zini ham ob’ektivlashtirishi lozim degan haqiqatni – badiiy ijodning qonuniyatlaridan birini to’g’ri ko’rsatadi. Bir vaqtning o’zida ham ijod qilish, ham nazorat qilish hodisasini S.Ahmad ham asosli ta’kidlaydi: “Xullas, men “Ufq”da birovga o’xshamaslikka harakat qilganman. Yozayotgan har bir jumlani, shu rostmi, birov o’qisa ishonadimi, deb o’zimdan-o’zim so’rab yozganman. Birorta yozuvchining kitobidagi tasvir, birorta o’xshatish beixtiyor kirib qolmasligini kontrol qilib turganman”. Ko’rinayaptiki, asar yaratish jarayonida yozuvchining ongi ikkiga bo’linadi: u (avtor) yaratuvchi, u (o’quvchi) baholovchidir. Ana shu yaratuvchanlik va baholovchilik holatlarining mutanosibligi asarning ta’sir kuchini ta’minlaydi. Agar birinchi holat-yozuvchining ijod jarayonida o’zganing (obrazning) “terisiga kira bilishi”ga, uning ruhi bilan yashay olishiga va voqeaning ishtirokchisiga aylanishiga olib kelsa, ikkinchi holat – obrazni o’zidan ajratishiga, unga sal uzoqroqdan razm solishga imkon beradi. Aytmoqchimizki, yozuvchi tasvirlanayotgan voqelik ichida, qahramon shaxsida yashar ekan, u hech vaqt o’zligini (yaratuvchi shaxsligini) yo’qotmasligi kerak. Chunki yozuvchi tasvirlanayotgan personaj emas, u personajning hamma kechinmalarini aslida boshidan kechirgan ham emas. Lekin yozuchida personaj yuragini o’z qalbiga joylab olmoq san’ati, inson psixikasini, his-hayajoni va iztiroblarini tasvirlay olish qudrati bor. Ham yaratish, ham baholash holati izchil bo’lishi uchun ijod jarayonida yozuvchiga osoyishtalik va ruhiy tiniqlik kerak. Agar charchash, toliqish natijasida xayol har yoqqa olib qochar ekan, u diqqatini bir markazga to’play olmaydi. Agar u kuchli hayajon, iztirob, kechinma ta’sirida ekan, u bu holatlarni to’liq sezadi, his qiladi, lekin qog’ozga tushira olmaydi. Bu o’z navbatida qahramonlar hatti- harakatlarini, qalb kechinmalarini yetarli baholay olmaslikka olib keladi. L.Tolstoy ta’biri bilan aytganda, yozuvchi “dilidagi tanqidchi” uyg’onmaydi. 15

Xullas, tasavvur materialni bunyod etadi, hissiyot uni harakatga soladi, aql esa boshqarish va nazorat qilish vazifasini o’taydi. 16

1.2.“ Badiiy obraz, xarakter, tip ” modulini o‘qitishga doir innovatsiyalar va ilg’or xorijiy tajribalar Mustaqil Respublikamiz kelajagi, ravnaqi yoshlarimizning yuqori ma’naviyatli, ijodiy fikrlash qobiliyatiga va mustaqil o‘rganish ko‘nikmalariga ega shaxs sifatida shakllanib borishiga bog‘liq. Shu bois mamlakatimizning istiqlol yo‘lidagi birinchi qadamlaridanoq, davlatimiz xalqimizning buyuk ma’naviyatini tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uni zamon talablari bilan uyg‘unlashtirish asosida jahon andozalari darajasiga chiqarish maqsadiga juda katta ahamiyat berib kelmoqda. Ta’lim-tarbiya jarayonining yoshlarda ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga mos bo‘lishi barcha ta’lim muassasalarida (bog‘cha, maktab, litsey, kollej, universitet) ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar munosabatlarini demokratlashtirish, o‘qituvchining mavqeiga nisbatan qarashni, ta’lim shakli, mazmuni va texnologiyalariga yangicha, ya’ni innovatsion yondashuvni joriy qilishni taqozo etadi. Shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda talaba (yoki o‘quvchi)larni faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rgatib kelingan edi. Bunday usul talaba (yoki o‘ q uvchi)larda musta q il fikrlash, ijodiy izlanish, tashabbuskorlikni so‘ndirar edi. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol usullar (innovatsion pedagogik va axborot texnologiyalari)dan foydalanib, ta’limning samaradorligini ko‘tarishga bo‘lgan qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Zamonaviy texnologiyalar qo‘llanilgan mashg‘ulotlar talaba (yoki o‘quvchi)lar egallayotgan bilimlarni o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga, xatto xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishlariga qaratilgan. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs va jamoaning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi, shu bilan bir qatorda, boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik vazifasini bajaradi. Bunday o‘quv jarayonida talaba (yoki o‘ q uvchi) asosiy figuraga aylanadi. 17

Bugungi kunda ta’lim muassasalarining o‘quv-tarbiyaviy jarayonida pedagogik texnologiyalar (interfaol metodlar)dan foydalanishga alohida e’tibor berilayotganining asosiy sababi quyidagilardir: Birinchidan, pedagogik texnologiyalarda shaxsni rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish imkoniyatining kengligida. «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. Ikkinchidan, pedagogik texnologiyalar o‘quv-tarbiya jarayoniga tizimli fyaoliyat yondashuvini keng joriy etish imkoniyatini beradi. Uchinchidan, pedagogik texnologiya o‘kituvchini ta’lim-tarbiya jarayonining maksadlaridan boshlab, tashxis tizimini tuzish va bu jarayon kechishini nazorat kilishgacha bo‘lgan texnologik zanjirni oldindan loyihalashtirib olishga undaydi. To‘rtinchidan, pedagogik texnologiya yangi vositalar va axborot usullarini ko‘llashga asoslanganligi sababli, ularning qo‘llanilishi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablarini amalga oshirishni ta’minlaydi. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o‘qituvchi va talaba (yoki o‘quvchi) faoliyatiga yangilik, o‘zgarishlar kiritish bo‘lib, uni amalga oshirishda, asosan, interfaol uslublardan foydalaniladi. Zamonaviy sharoitda talabalarning o‘quv-bilish faolliklarini kuchaytirish, o‘qitish sifatini oshirish va samaradorligini yaxshilash maqsadida innovatsion xarakterga ega ta’lim shakllaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda amaliy o‘yinlar, muammoli o‘qitish, interfaol ta’lim, modul-kredit tizimi, masofali o‘qitish, blended learning (aralash o‘qitish) va mahorat darslari ta’limning innovatsion shakllari sifatida e’tirof etilmoqda. Ta’limning innovatsion xarakterga ega ushbu shakllaridan biri amaliy o‘yinlar bo’lib, dastlab “o‘yin” tushunchasining mohiyatini anglab olish talab etiladi. 18

O‘yin – kishilik faoliyatining muhim turi hamda ijtimoiy munosabatlar mazmunining bolalar tomonidan imitatsiyalash (ko‘chirish, taqlid qilish) asosida o‘zlashtirish shakli sanaladi. O‘yin olimlar tadqiqotlariga ko‘ra mehnat va o‘qish bilan birgalikda faoliyatning asosiy turlaridan biri hisoblanadi. Psixologlaming ta’kidlashlaricha, o‘yinli faoliyatning psixologik mexanizmlari shaxsning o‘zini namoyon qilish, hayotda o‘z o‘rnini barqaror qilish, o‘zini o‘zi boshqarish, o‘z imkoniyatlarini amalga oshirishning fundamental ehtiyojlariga tayanadi. O‘yin ijtimoiy tajribalami o‘zlashtirish va qayta yaratishga yo‘nalgan vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida belgilanadi va unda shaxsning o‘z xulqini boshqarishi shakllanadi va takomillashadi. D.N. Uznadzening ta’rificha, o‘yin shaxsga xos bo‘lgan ichki immanent psixik (ruhiy) xulq shaklidir. L.S. Vigodskiy o‘yinni bolaning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy buyurtmalarni o‘zlashtirish vositasi sifatida ta’riflaydi. A.N. Leontev o‘yinga shaxsning xayolotdagi amalga oshirib bo‘lmaydigan qiziqishlari (manfaatlari)ni xayolan amalga oshirishdagi erkinligi sifatida qaraydi. T a’lim amaliyotida amaliy-innovatsion xarakterga ega o‘yinlardan samarali foydalanilmoqda. Amaliy o‘yinlar – muayyan amaliy harakatlarning tashkil etilishini imitatsiyalash imkoniyatini beradigan o‘yinlar. Ta’lim amaliyotida qo‘llaniladigan amaliy o‘yinlar o‘z-o‘zidan didaktik xususiyat kasb etadi, shu sababli ular ko‘p holatlarda “didaktik o‘yinlar” deb yuritiladi. Kishilik tarixiy taraqqiyotining barcha davrlarida ham o‘yin subyekt faoliyatining eng birinchi va muhim turi sifatida tan olingan. Binobarin, shaxs faoliyatining muhim turlari – mehnat, o‘qish bilan birga o‘yin ham uning shakllanlanishi va rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. O‘yinlar vositasida katta avlod tomonidan to‘plangan hayotiy tajriba, o‘zlashtirilgan 19

bilim, turmush tarzi va ijtimoiy munosabat asoslari, madaniy qadriyatlar yosh avlodga izchil uzatib kelingan. O‘yin shaxsning tarbiyalash, rivojlantirish, unga ta’lim berish xususiyatlariga ega. Mavjud xususiyatlari tufayli o‘yinlar qadim-qadimdan xalq pedagogikasining muhim asoslaridan biri bo‘lib kelmoqda. Bevosita o‘yinlar bolalarda idrok, sezgi, xotira, tafakkur, nutqni rivojlantirishga yordam berish orqali ularni ma’naviy-axloqiy, aqliy, jismoniy va estetik jihatdan tarbiyalashga xizmat qiladi. Maktabgacha yoshdagi bola o‘yin faoliyatida o‘qish va mehnatga tayyorlanadi. Yosh ulg‘aygan sari o‘yinning roli biroz kamayib boradi. O‘yinlarning tarbiyaviy ahamiyati bolaning butun hayoti davomida saqlanib qoladi. Agarda jismoniy xatti-harakatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan o‘yinlar bolalarda chaqqonlik, epchillik, chidamlilik, qat’iylikni tarbiyalasa, intellektual, konstruksiyali o‘yinlar ularni o‘ylashga, fikrlashga, mantiqiy tafakkur yuritishga o‘rgatadi. O‘yin inson hayotining hayotining har bir davri uchun uning ruhiy rivojlanishini belgilovchi etakchi faoliyat turi hisoblanadi. Faqat o‘yinda va o‘yin orqali bola voqelikni, shu jumladan, kishilar ijtimoiy munosabatlarini, hulqini, xatti-harakatlarini bilib oladi. Tarixiy taraqqiyot jarayonida o‘yin nafaqat bolalar, balki kattalar hayotidan ham alohida o‘rin egallashga muvaffaq bo‘lindi. Zamonaviy sharoitda intellektual, kompyuter, iqtisodiy, harbiy, kasbiy, sport va maishiy hodiq chiqarishga ko‘maklashadigan o‘yin modellari ham kattalar orasida keng ommalashgan. Zamonaviy pedagogikada o‘yinlar ta’lim jarayonining samaradorligini oshirish, ta’lim oluvchilarning o‘quv-bilish faolligini kuchaytirish maqsadida quyidagi tarzda qo‘llaniladi: - tushuncha, mavzu va alohida bo‘lim mohiyatini o‘zlashtirishda alohida texnologiya sifatida; 20

- pedagogik texnologiyalarning elementi sifatida; - o‘quv mashg‘uloti shakli yoki uning bir qismi sifatida; - sinf (auditoriya)dan tashqari ishlardan biri (“Zakovat”, “Bilimon”, “Huquq fani bilimdoni” va b.) sifatida. O‘yinning mohiyati va tuzilishi ma’lum ko‘nikma, malaka, qobiliyat va sifatlarning har bir ishtirokchida butun o‘yin davomida shakllanishini ta’minlaydi. Ta’lim jarayonda o‘yin texnologiyalaridan foydalanishda o‘qituvchi pedagogik vazifalarini ssenariyda aniq ifodalay olishi zarur. O‘yin faoliyatining psixologik mexanizmlari shaxsning o‘zini namoyon qilish, o‘zining hayotda o‘rnini belgilash, o‘zini o‘zi boshqarish, o‘z imkoniyatlarini amalga oshirishan iborat asosiy ehtiyojlarni qondirish imkoniyatini yaratadi. O‘yin ijtimoiy tajribalarni o‘zlashtirish va qayta yaratishga yo‘nalgan vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida belgilanadi hamda o‘yin jarayonida shaxsning o‘z xulqini boshqarishi shakllanadi va takomillashadi. O‘quv faoliyatining asosiy motivi – bu o‘quv-bilish motivi bo‘lsa, o‘quv faoliyatining eng muhim motivatsiyasi esa talabada o‘zi tanlangan va asoslarini o‘zlashtirayotgan kasbga bo‘lgan qiziqishi sanaladi. Talaba o‘quv jarayonidagi egallagan bilimlaridan, kasbiy malakalari va ko‘nikmalaridan hissiy jihatdan qoniqa olishi lozim. Bu vazifani hal qilishda o‘qitish jarayonida o‘yinli texnologiyalardan foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. O‘yinli texnologiyalar, shuningdek, talabalarning ijodiy qobiliyati va kreativ tafakkurini o‘stiradi. Pedagogik maqsadda foydalanilayotgan o‘yinlar o‘yin texnologiyalari deb nomlanadi. O‘yin texnologiyalari (o‘yin ta’limi) – ijtimoiy tajribalarni o‘zlashtirishning barcha ko‘rinishlari: bilim, ko‘nikma, malaka hamda hissiy-baholovchi faoliyat jarayonini hosil qilishga yo‘naltirilgan shartli o‘quv vaziyatlarini ifodalovchi shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim (pedagogik texnologiya) turlaridan biri. 21

O‘yin texnologiyalari ta’lim oluvchilarni muayyan jarayonga tayyorlash, ularda ma’lum hayotiy voqelik, hodisalar jarayonida bevosita ishtirok etish uchun dastlabki ko‘nikma, malakalarni hosil qilishga xizmat qiladi. Ta’lim jarayoni ishtirokchilari (m: ta’lim oluvchilar, ota-onalar, pedagogik jamoa a’zolari, ta’lim muassasalarining rahbarlari, jamoatchilik tashkilotlarining vakili va b.) sifatida turli rollarni bajarish talaba (o‘quvchi)larga pedagogik faoliyat mazmuni bilan yaqindan tanishish imkoniyatini yaratish asosida ma’lum faoliyatni samarali tashkil etishga nazariy, amaliy va ruhiy tayyorgarlikka erishish nuqtai nazaridan yordam beradi. O‘quv mashg‘ulotlaridan o‘yinlar va o‘yinli vaziyatlarni qo‘llash quyidagi asosiy yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: - didaktik maqsad talabalar oldiga o‘yinli topshiriq shaklida qo‘yiladi; - o‘quv faoliyati o‘yin qoidalariga bo‘ysundiriladi; - didaktik o‘quv materialdan o‘yin vositasi sifatida foydalaniladi; - o‘quv faoliyatida didaktik vazifani o‘yin vazifasiga aylantiruvchi musobaqa elementi qo‘llaniladi; - muvaffaqiyatli bajarilgan didaktik topshiriq o‘yin natijasi sanaladi. O‘quv jarayonida o‘yin texnologiyalarining o‘rni, roli, shuningdek, o‘yin elementlari hamda ta’limning o‘zaro uyg‘unligi ko‘p jihatdan o‘qituvchi tomonidan pedagogik o‘yinlar mohiyati, funksiyasi va turlarining qanchalik tushunilishi bilan belgilanadi. Aksariyat pedagogik o‘yinlar o‘zida quyidagi belgilarni namoyon qiladi: - talabaning xohishiga ko‘ra tanlangan erkin rivojlantiruvchi faoliyat ekanligi; - ushbu faoliyatning ijodiy, avvaldan tayyorlanmagan, juda faol xarakteri; - faoliyatning hissiy ko‘tarinkiligi, raqobatga asoslanishi; - bilvosita va bevosita qoidalarning mavjudligi. Har qanday o‘yinlar kabi pedagogik jarayonlarda foydalaniladigan o‘yinlar ham o‘zining aniq maqsadi va natijasiga ega bo‘ladi. 22

Ta’lim muassasalarida ko‘p holatlarda rolli va kasbiy xarakterga ega ishbilarmonlik o‘yinlaridan foydalaniladi. Muhimi pedagogik maqsadlarda qo‘llaniladigan o‘yinli texnologiyalarining asosini talabalarning faollik va tezkorlikka asoslangan faoliyati tashkil etadi. Pedagogik o‘yinlar yangi o‘quv materialini o‘zlashtirish, mustahkamlash, talabaning ijodiy qobiliyatini rivojlantirish, umumiy kasbiy tayyorgarlik ko‘nikma, malakalarini shakllantirish kabi masalalarni echishga qaratiladi. Ular yordamida talabalar turli holatlardan o‘quv materialini tushunish, uning negizida ma’lum ko‘nikma, malaka va sifatni o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Mashhur pedagog G.K.Selevko pedagogik o‘yinlarni quyidagi tartibda tasniflagan: 23

Didaktik o ‘ yinlar – o ‘ rganilayotgan obyekt , hodisa , jarayonlarni modellashtirish asosida o ‘ quvchilarning bilishga bo ‘ lgan qiziqishlari , faolliklarini oshiradigan o ‘ quv faoliyati turi hisoblanadi . Bu kabi o ‘ yinlar o ‘ quvchilar tomonidan ijtimoiy - foydali mehnat va o ‘ qish ko ‘ nikmalarini faol o ‘ zlashtirishda muhim ahamiyatga ega bo ‘ lib , ularning ahamiyati natijalar bilan emas , balki jarayonning mazmuni va kechishi bilan belgilanadi ; bu kabi o ‘ yinlar bolalarni ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishga tayyorlaydi , ulardagi turli psixologik zo ‘ riqishlarni kamaytiradi . Syujetli o ‘ yinlar – pedagogik voqelik , hodisalar bayonining muayyan izchilligi va unda ishtirok etayotgan shaxslar faoliyatining o ‘ zaro bog ‘ liqligiga asoslangan o ‘ yinlar sanaladi . Bu kabi o ‘ yinlar odatda pedagogik muammolarning echimini izlash , ta ’ im - tarbiya jarayonida yuzaga kelgan muammoli vaziyatlarni bartaraf etish , shaxsni qayta tarbiyalash maqsadida qo ‘ llaniladi . Rolli o ‘ yinlar – ma ’ lum bir shaxsning vazifa va majburiyatlarini bajarishdagi ruhiy holati , xatti - harakatlar mohiyatini ochib berishga yo ‘ naltirilgan o ‘ yinlar , ularda rollar majburiy mazmuni bilan taqsimlanadi . Rolli va ishbilarmonlik o ‘ yinlari o ‘ quvchilarni muayyan jarayonga tayyorlash , ularda ma ’ lum hayotiy voqelik , hodisalar jarayonida bevosita ishtirok etish uchun dastlabki ko ‘ nikma - malakalarni hosil qilishga xizmat qiladi . Ta ’ lim jarayoni ishtirokchilari ( m : o ‘ quvchilar , ota - onalar , pedagogik jamoa a ’ zolari , ta ’ lim muassasalarining rahbarlari , jamoatchilik tashkilotlarning vakillari va b .) sifatida turli rollarni bajarish talabalarga pedagogik faoliyat mazmuni bilan yaqindan tanishish imkoniyatini yaratsa , o ‘ quvchilarga ma ’ lum faoliyatni samarali tashkil etishga nazariy , amaliy , eng muhimi , ruhiy jihatdan tayyorlanishga yordam beradi . Ishbilarmonlik o ‘ yinlari – ma ’ lum faoliyat , jarayon yoki munosabatlar mazmunini yoritish , ularni samarali , to ‘ g ‘ ri , oqilona uyushtirishga doir ko ‘ nikma , malaka hamda sifatlarni o ‘ zlashtirish maqsadida tashkil etiladigan 24

o ‘ yinlar . Bu turdagi o ‘ yinlar ta ’ lim oluvchilarda aniq faoliyat yo ‘ nalishida zarur BKM va sifatlarni shakllantirish yoki rivojlantirish maqsadida tashkil etiladi . Shu jihatdan ishbilarmonlik o ‘ yinlari ishlab chiqarish jarayoni , kasbiy faoliyatining modellashtirilishini anglatadi . Ishbilarmonlik o ‘ yini talabalarda kasbiy sifatlarni hosil qilish bilan birga shaxsiy sifatlarni ham tarbiyalaydi , ularning ijtimoiylashuvini ta ’ minlaydi . Imitatsion o ‘ yinlar – ishlab chiqarish korxonalari , ish o ‘ rinlari , firmalar , tashkilotlarda xodimlar tomonidan amalga oshiriladigan faoliyatni imitatsiyalash ( taqlid qilish , ko ‘ chirish ) asosida talabalarni muayyan amaliy yoki kasbiy faoliyatga samarali tayyorlashga yo ‘ naltiradigan o ‘ yinlar . Bu turdagi o ‘ yinlar ssenariyasi , syujetidan tashqari , imitatsiya jarayon , ob ’ ektlarning tarkibiy tuzilmasi va ahamiyatini to ‘ la ochib berish maqsadia modellashtiriladi . Imitatsion o ‘ yinlar jarayonida ta ’ lim oluvchilar muayyan operatsiyalarni , m : masalalar echish , ma ’ lum bir usulni o ‘ zlashtirish imkoniyatiga ega bo ‘ ladi . Dramatik o ‘ yinlar ( psixologik va ijtimoiy dramalar ) – psixologik hamda ijtimoiy masalalarni hal qilishga yo ‘ naltirilgan o ‘ yinlar bo ‘ lib , ular tashkil etilishi , metodik xususiyatlariga ko ‘ ra rolli va ishbilarmonlik o ‘ yinlariga yaqin . Odatda psixologik va ijtimoiy xarakterdagi dramatik o ‘ yinlar jamoadagi muhitni yaxshilash , shaxslararo munosabatlarning ijobiy bo ‘ lishiga erishish , muloqotga kirisha olish , jamoada yagona birlikni qaror toptirish , o ‘ zgalarning ruhiy holatini to ‘ g ‘ ri baholash , og ‘ ir vaziyatlarga uch kelgan sub ’ ektlarga yordam ko ‘ rsatish hamda samarali , unumli faoliyat ko ‘ rsatish uchun zarur sharoitni yaratishga xizmat qiladi . Barcha o ‘ yinlarda bo ‘ lgani kabi pedagogik o ‘ yinlar jarayonida ham ishtirokchi - talabalar faol holatda bo ‘ ladi , sheriklari bilan o ‘ zaro munosabatga kirishadi , shuningdek , o ‘ z qarashlarini sheriklariniki bilan taqqoslash , jamoa bilan zarur munosabatni o ‘ rnatish orqali o ‘ zini o ‘ zi o ‘ rganadi . Pedagogik jarayonda o ‘ yinlardan foydalanishda ayrim jihatlarga e ’ tibor qaratish lozim . Jumladan : 25

- o ‘ yin ssenariysini tayyorlash ; - yo ‘ riqnomalar tuzish ; - auditoriyani o ‘ yin mohiyatiga muvofiq jihozlash Ssenariy va uning mohiyati muhim ahamiyatga ega. Zero, aynan ssenariygina tegishli ta’lim, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarga erishish imkoniyatini ta’minlaydi. O‘qituvchilar o‘yin ssenariylarini tayyorlashga alohida e’tibor qaratishlari, ssenariyni tayyorlash malakasiga ega bo‘lishlari zarur. Pedagogik xarakterdagi o‘yinlarning tarkibiy tuzilmasi quyidagilardan iborat: - o‘quv maqsadi; - o‘yinning vazifasi; - o‘rganiladigan muammo tafsiloti; - o‘yin vaziyatining tafsiloti; - ishtirokchilarning tasnifi Ta’lim jarayonida o‘yin texnologiyalari qo‘llash quyidagilarga asoslanadi: - guruhni shakllantirish; - mashg‘ulotlarning bosh maqsadini ifodalash; - muammoli vaziyatni vujudga keltirish; - rollarni taqsimlash, - o‘yin reglamentini o‘rnatish; - materiallar, yo‘riqnomalar, qoidalar va ko‘rsatmalar to‘plamini tarqatish; - maslahat berish. O‘yin texnnologiyalarini qo‘llashda rollar qur’a tashlash yo‘li bilan taqsimlanadi. Bunda rollar nomi yozilgan kichik qog‘ozchalarda foydalanish mumkin. Rollarning talabalar o‘rtasida qur’a asosida taqsimlanishi kelib chiqish ehtimoli bo‘lgan noroziliklarning oldini oladi. O‘yin jarayonida belgilangan vaqt (reglament)ga, muloqot odobiga rioya etish, faollik ko‘rsatish hamda o‘yinni oxirigacha davom ettirish kutilgan natijani kafolatlaydi. 26

Shuningdek, quyidagi omillar pedagogik maqsadlarda o‘yin texnologiyalaridan samarali foydalanish imkoniyatini ta’minlaydi: - o‘yin ssenariysining puxta tayyorlanganligi; - o‘yin maqsadi va vazifalarining to‘g‘ri, aniq belgilanishi; - o‘yin qoidalarining aniq, lo‘nda (8-10 tagacha) ifodalanishi; - o‘yin yo‘riqnomasining mavjudligi; - talabalarning o‘yin jarayoniga qiziqishlari; - rollarning samarali, to‘g‘ri taqsimlanishi; - jamoada ko‘tarinki kayfiyatning yuzaga kelishi; - ishtirokchilarning bir-birlarini tushuna olishlari va qo‘llab-quvvatlashlari; - har ishtirokchining o‘yin natijasi uchun mas’uliyatni his etishi; - barcha ishtirokchilar imkoniyatlarining yagona maqsadga yo‘naltirilishi Pedagogik maqsadlarda qo‘llaniladigan o‘yinlar quyidagi texnologiyaga ega: 27

O‘yin jarayonida hech kim halaqit qilmasligi kerak. Bordi-yu, zaruriyat bo‘lsagina faqat boshlovchi ishtirokchilarning harakatlarini tuzatishi, ularni to‘g‘ri yo‘naltirishi mumkin. Har qanday jarayon singari o‘yin yakunida uning tashkil etilishi, o‘tkazilishi yuzasidan muhokama o‘tkazilishi zarur. Muhokama chog‘ida o‘yin ishtirokchilari, tomoshabin (jamoaning o‘yinda ishtirok etmagan a’zolari), ekspertlar o‘yinning tashkil etilishi va o‘tkazilishi yuzasidan o‘z fikr- mulohazalari, takliflarini bildiradi. Muhokama jarayoni quyidagi tartibda tashkil etiladi: - taqrizchilarni chiqishlari; - fikrlar almashinuvi; - ishtirokchilarning o‘z qarorlari va xulosalarini himoya qilishlari; - o‘yinga yakun yasash O‘yin texnologiyalarining metodik ta’minoti loyiha, o‘yinning mezonlari, ish qog‘ozlari (metodik ko‘rsatmalar), o‘yin mohiyatini yorituvchi hujjatlar (ssenariy) kabilardan iborat. Pedagogik jarayonda qo‘llaniladigan o‘yinlar subyekt faoliyatini taqozo etadigan hamda mashina (m: kompyuter) o‘yinlari tarzda farqlanadi. O‘yinlar chog‘ida turli vositalar (kompyuter, imitatsion trenajyorlar, sport anjomlari (koptok, arqon, halqa), xomashyolar (plastlin, yumshoq o‘yinchoqlarni yasash uchun materiallar, rangli qalamlar, ish qog‘ozlari, o‘yinchoqlar, legolar, konstruksiyalar, dekoratsiyalar va boshqalar kerak bo‘ladi. 28

II BOB. “ BADIIY OBRAZ, XARAKTER, TIP ” MODULINING O‘Q UV-USLUBIY TA’MINOTI 2.1. “ Badiiy obraz, xarakter, tip ” moduli dan ma’ruzalar matni Mavzu: BADIIY OBRAZ, XARAKTER, TIP REJA: 1. Obraz va uning turlari. 2. Badiiy xarakter va uning asosiy xususiyatlari. 3. Adabiy tip . Tayanch tushunchalar Badiiy obraz, “obraz” atamasi, badiiy obraz va inson, realistik obraz, romantik obraz, epik obraz, lirik obraz, dramatik obraz, xayoliy - fantastik obraz, afsonaviy obraz, mifologik obraz, majoziy obraz, kinoyaviy obraz, satirik obraz, yumoristik obraz, ijobiy obraz, salbiy obraz, tarixiy obraz, zamonaviy obraz, bosh obraz, yordamchi obraz, personaj, qahramon, xarakter, uning ikki xususiyati, tip. Badiiylik asosida obraz va obrazlilik turadi. O brazlilik hayot hodisalarini obrazlar orqali gavdalantirishdir. Kishilar bir-birlariga “sizga baxtdan taxt tilayman”, “hamisha gulday ochilib yuring”, “hayotingiz doimo shirin b o ‘lsin” deya tilaklar bildirishadi. Ayni ezgu tilaklar ham obrazli fikrdir. Kishilar nimadandir ta’sirlanib ketishganida beixtiyor obrazli fikr aytishadi. Bu ularning hissiyotlari t o ‘lqinlanganidan kelib chiqadi. Obrazli fikr kishilarning diqqatini darhol jalb etadi. U odamning ongiga t o ‘o‘ridan-t o ‘ g ‘ri emas, hissiyotlari orqali ta’sir qiladi. Shuning uchun ham obraz oddiy fikr, xabardan ko‘ra ko‘proq e’tiborni tortadi. Boshqalar e’tiborini o‘ziga qaratish esa odamni olamdagi jamiki narsadan ko‘ra ko‘proq lazzatlantiradi. Kishilar turli o‘xshatishlar topib, ovozini har xil ohangga solib gapirishi va uni tinglashayotganida, ma’qullashganida mamnun bo‘lib, yayrashi, e’tiroz bildirib, gapini to‘xtatishganida esa ranjib qolishi shundan dalolat beradi. 29

Obraz voqelikning badiiy in’ikosi sifatida real mavjud, ob’ektning hissiy aniq, muayyan zamon va makonda davom etgan, moddiy tugal xususiyatlarga ega bo‘ladi. Badiiy obraz – obrazlilik tushunchasining bir qismi bo‘lib, uning o‘ziga xos xususiyatlari real voqelikka va fikrlash jarayoniga munosabatda aniq bilinadi. Ma’lumki, san’at va adabiyotda hayot obrazlar vositasida aks ettiriladi. San’atkor hayotni kuzatadi, kuzatgan voqealarini tafakkur olamidan o‘tkazadi, ularni qayta tashkil qilib, yana jonli hayot shaklida yaratadi. Ta’kidlash joizki, “badiiy obraz” deyilganda, asosan, inson obrazi tushuniladi va u adabiyotda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. G‘oyaviy-badiiy yetuk asarlardagi kishilar obrazi orqali biz muayyan davr ijtimoiy hayoti to‘g‘risida keng va konkret ma’lumot olamiz. “Obraz” deganda inson hayotining badiiy manzaralari tushuniladi. “Inson hayotining badiiy manzaralari” deganda esa biz adabiy asarda inson hayoti kartinalarini tasvirlash jarayonida namoyon bo‘ladigan xususiyatlarni anglaymiz. Badiiy obraz – murakkab estetik kategoriya bo‘lib, unda ijodkor hayot hodisalari va inson qalbidagi turli o‘zgarish va kechinmalarni o‘z dunyoqarashi, maqsadi va estetik ideali asosida aks ettiradi. Gul, daraxt, bulut o‘zicha badiiy obraz emas. Ular ijodkor e’tibor qaratganidagina badiiy obrazga aylanadi. Badiiy obraz asosida borliqdagi narsa-buyumlarlar, hayot hodisalari turadi. Ijodkor ularga “ishlov” berib, ta’sirchan shaklga soladi Adabiyotshunoslikda “obraz” tushunchasi bilan ba’zida teng, ba’zida farqli ishlatildigan “personaj”, “qahramon” tushunchalari ham bor. Personaj (lat. Personal-shaxs so’zidan) atamasi badiiy asarda ishtirok etuvchi hamma shaxslarga nisbatan qo’llaniladi. Ko’pincha asardagi epizodik obrazlar-personajlar deb yuritiladi, shu sabab uning tushunchasi obrazga nisbatan tor hisoblanadi. “Ona lochin vidosi” (P.Qodirov) romanidagi Ibn Ali, Ahmad Tarxon, Bobo Husayn, Habiba Sulton, Robiya Sulton, Uvays Tarxon, Sherhoji kabilar – personajlardir. Qahramon deganda, shijoati, dovyurakligi, botirligi bilan shuhrat qozongan, jonbozlik, mardlik qilib o’zini ko’rsatgan (M., O’zbekiston Qahramoni) kishi 30

tasavvurga kelsa-da, bu tushuncha umuman asarda ishtirok etuvchi (Yo’lchi, Yormat, Unsin; Hamid , Sodiq, Mutal; lirik qahramon, epik qahramon) ijobiy yoki salbiyligidan qat’iy nazar hamma shaxslarga, ko’pincha, bosh ishtirokchilarga nisbatan qo’llaniladi. Chunki, har qanday salbiy qahramon ham adabiy asarga to’qib-bichib kiritilar ekan, u ham asardagi biror voqea-hodisaning yuzaga kelishida asosiy rol o’ynashi, shubhasizdir. Adabiyotshunoslikda badiiy obraz turlicha tasnif etiladi, bu turlichalik tasnif uchun qaysi jihat asos qilib olingani bilan bog’liqdir.Jumladan, obrazlar ijodiy metod taqozosiga ko’ra romantik va realistik bo’ladi. Romantik obrazlarda yozuvchi turmush haqidagi orzu va umidlarini tasvirlaydi. Bunday obrazlar, garchi yozuvchi yashab turgan jamiyatda bo’lmasa- da, yozuvchi orzu qilgan voqyelikning ifodasi hisoblanadi. Bunday obrazlar yuksak ko’tarinki ruhda jismoniy jihatdan ham, ma’naviy jihatdan ham kuch - quvvatga, mo’jizaga ega qilib tasvirlanishi mumkin. Jumladan, Alisher Navoiyning Farhodi, Maksim Gorkiyning Yankosi, Aleksandir Dyumaning Dartanyani kabi obrazlarni eslashning o’zi kifoya qiladi. Haqiqatdan ham, Farhod (“Farhod va Shirin”) yoshligidanoq jami hunar va san’atlarning nozikligini qo’lga kiritadi, Ahraman devni yengadi, ko’zguda arman qizi Shirinni ko’radi, unga ishq qo’yadi, qismati sevgi bo’ladi. Bilgan va o’rganganlarining hammasini – Shirin visoliga, uning muhabbatiga yetishishga sarflaydi. Shu yo’lda ojiz tog’qazarlarga yordam beradi, bir o’zi Xisrav qo’shiniga bas keladi. Ishq yo’lida bir daqiqa ham orom olmaydi, boshqalar manfaatini o’z manfaatidan ustun qo’yadi va shu buyuk xislati bilan insoniyatga doimo o’rnakdir. Darvoqe, u “agar birovning oyog’iga kishi bilmas bir tikon kirgan bo’lsa, u bu tikonni kiprigi bilan olib tashlashga tayyor” (A.Navoiy. “Farhod va Shirin”, T., 1975, 159-bet) insondir. “Bir bechora zaif qiynalib bir oh cheksa, bu unga achinib yuz ming oh tortuvchi”(159-bet) hamdarddir. U “o’z sevgisining otini tilga olib, sevgilisining otini aytgan holda jon beradi”(214-bet)... 31

Xarakter xususiyatlari, faoliyati hayotdagi real odamlarga mos keladigan tarzda umumlashtirib va aniqlashtirib, tipik sharoitda haqqoniylashtirib yaratiladigan obrazlarga realistik obrazlar deyiladi. Bunday obrazlarda ro’y - rostlik, chinlik yorqin ifodasini topadi. Otabek, O’zbekoyim, Zaynab, Kumush, Yusufbek xoji, Mirzakarim qutidor, Oftoboyim...Jannat kampir (“O’tgan kunlar”)-o’zbek romanchiligida yaratilgan birinchi va hamon hayotiyliklari bilan maftun etuvchi realistik obrazlardir. Adabiy tur va janrlar, uslub va tasviriy vositalarga ko’ra obrazlar quyidagicha bo’ladilar: 1. Epik obrazlarda hayot voqea - hodisalari keng va atroflicha tasvirlanadi. Voqeabandlik, obyektiv tasvir ustunlik qiladi. Epik turlarning hamma janrlarida yaratilgan obrazlar – epiklik xislatlariga ega bo’ladi. Mirzo Ulug’bek, Qalandar, Ali Qushchi (“Ulug’bek xazinasi”), Alpomish, Barchin (“Alpomish”), Qobil bobo (“O’g’ri”), Sotiboldi (“Bemor”) kabilar shular jumlasidandir. 2. Lirik obrazda voqelik inson kechinmalari (tuyg’ulari, hislari, o’ylari) orqali ifodasini topadi. Lirik turning janrlari (she’r, g’azal, qasida, ruboiy, qo’shiq, ashula, yor-yor, alla va sh.k.)dagi lirik qahramon (oshiq, yor, raqib) obrazi – tipik misoldir. 3. Dramatik obrazda voqelik xarakat orqali sahnada voqe bo’ladi. Tragediya, komediya, drama, libretto, miniatyura kabi janrlarda yaratilgan obrazlar (Qo’chqor, Alomat, Olimjon, Qumri, Sharofat, Saltanat, Suvon-“Temir xotin”) – dramatik obrazlar deb yuritiladi. 4. Hayoliy-fantastik obrazlar – haddan tashqari bo’rttirilgan, ilohiylashtirilgan, mo’jizaviy xarakterga ega bo’lgan qiyofalardir. Xalq og’zaki ijodi (doston, ertak) dagi uchar gilam, ur to’qmoq, dev, ajina, jin obrazlari va fantastik janrdagi (Hojiakbar Islom Shayxning “Tutash olamlar” mistik-fantastik romanidagi) Nazira, Nargiza, Nafisa, G’avsul A’zam, hazrat Shayhontohur, Iblis obrazlari – kishilarning tasavvurlarini kengaytiradigan, ruhiyat dunyo sirlari bilan oshna etadigan timsollardir. 32

5. Afsonaviy obrazlar – butunlay xayolning mevasidir, ular bitmas - tuganmas qudratga, yuksak fazilatlarga, mo’jizaga ega bo’ladilar. Alpomish (“Alpomish”), Go’ro’g’li (“Chambil qamali”), Avazxon (“Malikai ayyor”), Ram (“Ramayana”), Yudhishthira, Bhimasena, Arjuna (“Mohabhorat”) – ana shunday qahramonlardir. 6. Mifologik obrazlar – afsona asosida yaratilgan asotiriy qahramonlar (Antey, Prometey, Qayumars, Jamshid kabilar)dir. Mifologiyaga ko’ra, Gaya Martan (Kayumrs) yer yuzida paydo bo’lgan birinchi odam bo’lib, Axura Mazda (Xurmuz) tomonidan yaratilgan va ikki vujuddan: ho’kizdan va odamdan tashkil topgan ekan. Insoniyatning ashaddiy dushmani bo’lgan Axriman Kayumarsni o’ldiradi. Kayumars jasadining ho’kiz qismidan 55 xil don, 12 xil o’simlik, sigir va ho’kiz, ulardan esa 272 xil foydali hayvonlar paydo bo’ladi; oda qismidan insonning erkak va ayol jinsi hamda metall vujudga keladi (Natan Mallayev. O’zbek adabiyoti tarixi, T., “O’qituvchi”, 1976, 45 - bet). 7. Majoziy (simvolik) obrazlar – predmetlar, o’simliklar, jonivorlar, ranglar orqali ijtimoiy hodisalarni umumlashtirib ifodalash demakdir. Ma’joziy obrazlarda ifodalangan tasvirdan bevosita insonlarning munosabatini, ruhiy olamini anglaymiz. Sahroni yosh to’kib ko’l qilgan hutman, Bir lahza bexudman, bir lahza xudman. Ollohim, rahm et, uvol ketmayin – Yigirma uch yilda g’arq pishgan tutman. (Nodir Jonuzoq, “Chilla” ) Keltirilgan to’rtlikda lirik qahramon (shoir) o’zini majozan “hutga” va “G’arq pishgan tutga” o’xshatmoqda. “Hut” - shamsiya yil hisobidagi o’n ikkinchi (21 fevraldan – 21 martgacha), yomg’ir mo’l yog’adigan oyning obrazi bo’lsa, “g’arq pishgan tut” - yigirma uch yoshlik yetilgan yigitning ramzidir. Yigitlik davrida goh yaxshi, goh yomon (goh o’ziga kelib, goh behush) umrguzaronlik qilar ekan, u Allohdan rahmdillikni so’raydi, uvol ketmaslikni iltijo qiladi. 33

8. Kinoyaviy (allegorik) obrazlar – hayvonlar, hashoratlar – turli jonivorlar insoniylashtiriladi, ayrim odamlarning fe’l-atvoridagi kamchilik, illatlar achchiq kulgu, yengil hazil bilan fosh qilinadi. O’git va nasihatlar beriladi. “Zarbulmasal” (Gulxaniy)dagi Toshbaqa, Chayon, Maymun, Tuya, Bo’taloq kabilar allegorik obrazlarning yorqin misoli bo’la oladi. Ushbu poetik asardagi sichqonlar (O’tkir Rashid – “Qo’ng’iroq”) ham – kinoyaviy obrazlarning barcha xususiyatlarini o’zida jamg’aradi: Sichqonlar yig’ilishdi qoldirmayin iz, Mushukvoydan yashirinib qildilar majlis. Dedi rais: -Majlisda masala bitta, Qolmadi hech andisha mushuk surbetda. Qutilish chorasin o’ylab ko’raylik, Dunyoda u tursin, yo biz turaylik. Qani, o’ylab topaylik bir chora, Qachongacha yem bo’lar sichqon bechora... Birisi unday dedi, birisi bunday, Biror tadbir topolmay bosh qotdi xumday. She’rday mag’rur kerilib turgan bir sichqon, Mushukvoyga go’yo u qo’ygandek qopqon, Dedi: - Mushuk chorasin men o’ylab topdim, Aql farosat kerak bunday ishga, hmm.. Tadbir shu: kirib borib mushuk qo’yniga, Ilmoq kerak qo’ng’iroq uning bo’yniga. Qo’ng’iroq ovozidan bilib olamiz, Mushukvoy kelguncha qochib qolamiz. 34

Bu tadbirni ma’qullab, chalishdi chapak, Pastdan bir ovoz chiqdi.. – To’xtanglar andak. Qani ayting! Bu ishni kim qila oladi? Mushukka qo’ng’iroqni xo’sh, kim iladi? Rais dedi: - bu to’g’ri, kim iladi, kim? Biror ovoz chiqmadi suv sepganday jim. Taklif qilgan “sher” dedi: - Tag’in bilmayman, Bu taklif, shaxsan men o’zim ilmayman.  Shundaylar bor maslahat berishga usta, Amaliy ish kelsa, “yuragi xasta”. 9. Satirik obrazlarda hayotdagi qusurlar ustidan zaharxanda kulgu, sarkazm, masxaralash usuli yetakchilik qiladi. Qahramonlardagi tashqi jihatdan ko’zga ko’rinmaydigan, lekin ichki jihatdan bijg’igan, yaramas, arzimas odatlar fosh etiladi. Kulgu qanchalik fosh etsa, uning mohiyati shunchalik ochiladi – qusur va yaramasliklar o’limga mahkum etiladi. Mulla Dilkash (“Hiylai sha’riy”- G’.G’ulom), Kalvak mahzum (“Kalvak mahzumning xotira daftaridan”- A.Qodiriy), Qori Ishkanba (“Sudxo’rning o’limi”-S.Ayniy) kabi obrazlar faoliyatini achchiq kulgu ila fosh etish yo’li bilan yozuvchilar inkor etadilar. “Malaydursan... ”da yaratilgan ig’vogarlarning satirik obraziga (O’zAS, 27 noyabr, 1998) diqqat qilaylik: Alayhil-la’na iblisga sadoqatli malaydursan, Qayon yaxshi odam borki, go’riga g’isht qalaydursan. Ko’rinsa bir ayol xushro’y, yo’tal tutgay seni birdan, Baroq qosh ostidan qiyg’ir ko’zing-la parmalaydursan. 35

Bale, fisqu-fasod “ilmi” aro senga taraf yo’qdir, Jame’i rasvo hunarni sen bilursan, uddalaydursan! Agar afting esa qiyshiq – nachora, oynada ne ayb, Nechun ahli zamondan, ham zamondan o’pkalaydursan? Necha boshga balo bo’lding, baloi tim qaro bo’lding, Tuzalmas, bir yaro bo’lding, qishu yoz maddalaydursan. Odamsan, zohiran, lek benasibsan odamiylikdan, Ya’nikim, shunchaki maxluq erursan, o’rmalaydursan... 10. Yumoristik obrazlarda hayotdagi ayrim nuqsonlar yengil, quvnoq kulgu ostiga olinadi va ularni tuzatishga chorlaydi. Mullado’st (“Maysaraning ishi”-H.H.Niyoziy), Hamrobuvi, Xolnisa (“Shohi so’zana”- A.Qahhor), Toshbolta (“Toshbolta oshiq”-H.G’ulom) kabilar yumoristik obrazlarning jonli namunalaridir. Asqad Muxtorning “Afsona” she’ri (yuqorida keltirgan edik)ni qayta bir o’qisangiz, yumoristik obrazlarga xos yoqimli kulguni jonli shohidi bo’lasiz. Asar qurilishida tutgan o’rniga qarab obrazlar quyidagicha turlarga bo’linadi: 1. Asar voqealarining markazida turib, asar syujetini harakatga keltiradigan va oxirigacha rivojlantiradigan, asar bosh g’oyasini o’zida tashiydigan shaxslar – Bosh obraz yoki Bosh qahramon deb yuritiladi. Jumladan, XX asr boshida o’zbek xalqi o’zini qanday taniganini ko’rsatish “Qutlug’ qon” (Oybek)ning bosh g’oyasidir. Ana shu g’oyani o’zida tashigani va asarning boshidan oxirigacha ishtirok etgani uchun Yo’lchi romanning bosh qahramoni sanaladi. Xuddi shuningdek, Otabek “O’tgan kunlar” (A.Qodiriy)ning, Po’lat “Qudratli to’lqin” (Sh.Rashidov)ning, Avaz “Qora ko’zlar” 36

(P.Qodirov)ning, Ahmadjon “Davr mening taqdirimda” (A.Muxtor)ning bosh obrazidir. 2. Badiiy asarda ma’lum bir g’oyani (asardagi bosh g’oyaning kichik bir bo’lagini) ifodalovchi, syujet davomida bir, ikki ko’zga ko’ringan obrazlar epizodik yoki yordamchi obrazlar deyiladi. Jumladan, “O’tgan kunlar” romanidagi Qovoq devona, Usta Farfi, Rahmat, Ahmadxon, Komilbek kabilar – epizodik obrazlardir. Usta Farfi romanda bir epizodda ko’rinadi va Otabek bilan usta Alimni “Komilbekni qotili Homid” ekanligiga ishontirish, Kumushning xaridori, uni o’ziniki qilishga harakati borligini bildirish uchun, “bu bir it, tomdagi luqmani o’zi ham yemaydi, boshqaga ham yedirmaydir, nah itning o’zi!” - deya Homid ni xarakterlash uchun, Otabek hayotidagi fojealarning manbaini, Homidning yordamchisi Sodiq usta Alimga qo’shni ekanini ta’kidlash uchun kiritiladi. Bu vazifani o’tab bo’lgach, romanning keyingi voqealari tasvirida ko’rinmaydi. Shunga asosan, u yordamchi obrazdir. Adabiyot hayotni ikki xil yo’l bilan tadqiq etadi: biri-tasdiqlash, ikkinchisi-inkor etish. Shunga ko’ra obrazlar quyidagicha turlarga bo’linadi: 1. Xatti-harakati, xarakter xususiyati bilan asosan ijobiy xislatlarni o’zida tashisa va kitobxon uchun o’rnak bo’la olsa, jamiyatni ezgulik va komillikka yetaklay bilsa, u – ijobiy obrazdir . Bu xususiyatlarga ega bo’lgan Otabek, Yo’lchi, Bobur, Po’lat, Ahmadjonlar – ijobiy obrazlar sanaladi. 2. Xatti-harakati, xarakter xususiyati bilan, asosan, salbiy xislatlarni o’zida tashisa, kitobxonni o’ziga nisbatan nafratini uyg’otsa, jamiyatni tanazzulga tortsa, u- salbiy obrazdir . Hamid , Musulmonqul cho’loq (“O’tgan kunlar”), Ahmad Tanbal (“Yulduzli tunlar”), Inoyat oqsoqol (“Ufq”) kabilar bu xil obrazlarning tipik vakilidir. Adabiyot tarix va zamona materialiga murojat qilishiga ko’ra quyidagi obrazlarni vujudga keltiradi: 37

1. Yozuvchi “tarix orqali zamonaning ichiga kirsa” (A.Tolstoy), tarixda bo’lib o’tgan voqelikni obrazlarda gavdalantirsa, ular tarixiy shaxslar obrazi deb yuritiladi. Hamid Olimjonning “Zaynab va Omon”idagi Zaynab, Oybekning “Navoiy” romanidagi Navoiy, P.Qodirovning “Avlodlar dovoni”dagi Akbar real tarixiy shaxslar obrazidir. 2. Yozuvchi bugungi jamiyatning taraqqiyoti uchun zarur bo’lgan yangi g’oyalarni ifoda etsa, bu g’oyalarni zamondosh, “tanish bo’lgan notanish” xarakterlarda gavdalantirsa, bu zamonaviy obraz yoki zamondosh obrazi deb yuritiladi. Mustaqillik mafkurasini qalbiga ko’chirgan, Istiqlol mohiyatini o’zida jam qilgan, el-yurt ravnaqi uchun kuyib, yonib yashayotgan, O’zbekistonining buyuk davlat bo’lishiga asos va kuch berayotgan tadbirkor, mulkdor zamondoshlarimiz obrazi – bunday obrazlarning yaqqol timsolidir. Adabiyotshunoslikda obrazlarning yana boshqacha turlari ham mavjud: o’zgaruvchan obrazlar (Yormat-“Qutlug’ qon”), murakkab obrazlar (Ortiq-“Qora ko’zlar”) kabi. Demak, bu sohadagi izlanishlar davom etaveradi. Badiiy asardagi bir - biri bilan uzviy bog’liq obrazlar majmui - obrazlar (sistemasi) tizimi (“O’tgan kunlardagi” Yusufbek hoji – O’zbekoyim- Otabek – Kumush – Yodgorbek kabi), asardagi ma’lum bir guruhga mansub obrazlar – obrazlar galeriyasi (“O’tgan kunlar”dagi Homid – Sodiq – Mutal - Jannat kampir kabi) deb yuritiladi. Badiiy asar qahramonlarini yuqoridagidek turlarga ajratish mumkindir, lekin ular o’rtasiga Xitoy devorini qo’yish tamoman noto’g’ridir. Chunki go’zal va hayotbaxsh bitta obraz (masalan Otabek)ni - realistik obraz, epik obraz, bosh obraz, ijobiy obraz, tarixiy obraz deb yuritaverish haqiqatga to’g’ri kelaverdi. Hayotda har qanday yaxshi insonning ham qusurlari, har qanday yomonning ham yaxshi xislatlari borligiga hech kim shubha qilmaydi. Hammasi ham aybdor (beayb-Parvardigordir) bandalardir. Shunday ekan, badiiy asar qahramonlarini faqatgina bir rangda (oq yoki qora, yoki qizil) tasvirlanishi, sun’iy ravishda bir rangning quyuqlashtirilishi mantiqan noto’g’ridir. 38

Jumladan, “Oltin zanglamas” (Shuhrat)dagi Mirsalim, “Chiniqish” (Mirmuhsin)dagi Bo’rixo’ja, “Senga intilaman” (H.G’ulom)dagi Mirhosil obrazlari yozuvchilar tomonidan jamiyatimizda uchrab turuvchi salbiy xususiyatlarning deyarli barchasini o’zlarida jamg’argan shaxslar sifatida tasvirlanadi; obraz aniqligiga putur yetkaziladi. Natijada, bu obrazlar o’zlarining jonli qiyofalarini yo’qotib, salbiy xususiyatlarning yig’indisiga aylanib ketadilar. Chunonchi, yigirma yildan buyon kolxozga rais bo’lib kelgan Mirhosil – qo’li egri, qo’pol, xushomadgo’y, cho’lni nobud etuvchi, ma’naviy jihatdan buzuq, xotin olib, xotin qo’yuvchi va hokazo. Agar obrazni yong’oqqa qiyoslasak, xarakter (yunoncha charakter- xususiyat, belgi) shu yong’oqning mag’zidir. Chunki mag’izda yong’oqning mohiyati, tirikligi, zaruriyligi, joni jamuljamdir. Shu sabab “xarakter yaratilsagina-badiiy asar yaratiladi” (N.Pogodin) degan qat’iy va asosli xulosani chiqarish mumkin. Xarakter yaratish badiiylikning o’zak masalasi deb qarashimizning boisi shundaki, xarakter badiiy ijodning juda ko’p unsurlari (syujet, kompozitsiya, til kabi)ni o’zida jamg’aradi, to’g’risi o’ziga “ishlash”ga majbur qiladi. Ya’ni xarakter asar mazmuniga nisbatan shakl bo’lsa, xarakterga nisbatan syujet, kompozitsiya, til (uslubning butun hiyla-nayranglari) shakldir. Izzat Sulton tavsiya etganidek, “asar mazmuni xarakter tasviri tufayli hayotiy aniqlik kasb etadi va shu bilan birga, bizning hislarimizga ta’sir etish xosiyatiga ega bo’ladi”. To’g’ri gap: “Har qanday muhim g’oya ham inson qismatiga aylanmasa quruq gap bo’lib qolaveradi” (Hoshimov). Xarakterning mazmunini aniqlaydigan ikkita asosiy xususiyati bor. Birinchisi, bu bir shaxsni ikkinchi bir shaxsdan ajratib turadigan axloqiy va psixologik belgilar majmuasidan iboratdir . Hayotda shunday kishilarni uchratish mumkin: qilayotgan bir ishiga hamohang qilib biror harakatni odat qilib olgan bo’ladi; gapirayotganda burnining uchini qashib qo’yadi yo o’ylayotganda barmoqlari bilan sochini taraydi va hokazo. Psixologik jihatdan esa har bir shaxsning biror xususiyati bo’rtgan bo’ladi: o’jar yo tajang, og’ir yo yengil, 39

kamgap yo ko’p gapiradigan va hokazo. Psixika xususiyatiga nisbatan tabiiy xususiyatga yaqin turadigan bunday belgilar yozuvchi uchun ko’proq obrazni individuallashtirish uchun zarur bo’ladi. Ikkinchisi, bu individual belgilarni ham o’z ichiga olgan holda ma’lum bir ijtimoiy sharoitda paydo bo’lgan, ijtimoiy ma’no kasb qilgan shaxs iroda yo’nalishi va bu iroda yo’nalishining asardagi badiiy ifodasidan iboratdir. Faqat ijtimoiy sharoit asosida yuzaga chiqqan shaxs irodasi xarakterning asarda badiiy va g’oyaviy negizini ta’min qiladi. Busiz yozuvchi yaratgan xarakter badiiy va estetik qiymatga ega bo’lmaydi. Darvoqe, Yo’lchida (“Qutlug’ qon”) mehnatkash xalq vakillariga xos bo’lgan umumiy xislatlar-konkret muhit ta’sirida vujudga kelgan o’z-o’zini anglash xususiyati va shu xususiyat natijasida uning ongida yuz bergan olg’a intilishlar; shaxsiy xislatlarini belgilaydigan belgilar-sodda, yuvosh, uyatchan, hushyor, sofdil, mehnatsevar, halol, jasur kabilar o’zaro uyg’unlik kasb etib, yaxlit xarakterni yaratadi. Demak, xarakter-bu aniq iroda yo’nalishiga ega bo’lgan, o’z xatti- harakatlari, intilishlari, o’y-xayollari, dunyoqarashi, ma’naviyati, ma’rifati, fe’l- atvori bilan ajralib turadigan to’laqonli shaxslar obrazidir. Shu sabab badiiy asardagi hamma obrazlar xarakter sanalmaydi. Jumladan, “O’g’ri” (A.Qahhor) asaridagi Qobil bobo xarakter sanalsa, qolgan (Qobil boboning kampiri, ellikboshi, pristav, tilmoch, Egamberdi)lar personajlardir. Xarakter va uning psixologiyasi tahlili adabiyotning kamoloti, yozuvchining mahorati darajasini belgilovchi bosh omildir. Darvoqe “Adabiyot-xarakterlar yaratish san’ati” (I.Sulton, 132-b.) va ayni chog’da ana shu xarakterlar “...dilini bilish, uning sirlarini bizga ochib ko’rsatish-asarlarini biz maroq bilan qayta-qayta o’qiydigan yozuvchilarning har biriga beriladigan ta’rifdagi birinchi so’zlar shular- ku, axir” (N.G.Chernishevskiy). Adabiy tip (yunoncha tupos-nusxa, tamg’a; namuna) – muayyan guruh, ijtimoiy tabaqa, sinf vakillarining ma’lum davrdagi xususiyatlarini va iroda 40

yo’nalishini to’la, yorqin aks ettiruvchi mukammal xarakterdir. Shunga ko’ra har bir adabiy tip, ayni chog’da, mukammal xarakterdir. Shu ma’noda Yo’lchi (“Qutlug’ qon”), Saidiy (“Sarob”), Otabek (“O’tgan kunlar”), Hamlet (“Hamlet”), Otello (“Otello”), Qori Ishkamba (“Sudxo’rning o’limi”), Ulug’bek (“Ulug’bek xazinasi”), Zaynab (“Zaynab va Omon”), Bobur (“Yulduzli tunlar”) kabilar adabiy tiplardir. Chunki ularning har birida – muayyan ijtimoiy hayotning bosh haqiqatlari va xususiyatlari, davr odamlari qalbidagi hokim va yetakchi tuyg’ular ta’sirchan ifodasini topadi. Adabiy tiplarda insonga xos xususiyatlar shunchalik aniq va umumlashgan tarzda aks etadiki, ular umuminsoniy va umriboqiy xususiyat kasb etadi, davrlar, asrlar o’zgarsa-da, ular insonlarning xarakterli xislatlariga esh bo’laveradilar. Jumladan, o’ta rashkchi, ishonuvchan odamlarni – Otello, sevgi yo’lida iztirob chekuvchi, atrofidagi odamlarni “ko’rmaydigan”, “sezmaydigan” darajadagi oshiqni Majnun deb yuritish hamon amaldadir. Adabiyot – insonshunoslik ekan, adabiy asardagi obrazlar hayotdagi kishilarning fe’l - atvorlariga – xarakterlariga muvofiq kelishi, eng asosiysi, hayotiy bo’lishi talab qilinadi. Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. Obraz adabiyotdan boshqa sohalarda qa nday ma’noda ishlatiladi ? 2. Zamonaviy va tarixiy obrazlarni izohlang. 3. Badiiy obrazning xususiyatlari nimalardan iborat? 4. Ijodiy metod taqozosiga ko’ra obrazlar qanday turlarga bo’linadi? 5. Badiiy obraz haqida kimlarni ng fikrlarini bilasiz? 6. Obraz atamasining lug’aviy ma’nosiga to‘xtaling. 7. Xarakterga xos xususiyatlar nimalardan iborat? 8. Adabiy tur va janrlar obraz yaratishda qanday rol o‘ynaydi? 41

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. Бобоев T. Адабиётшунослик асослари. – Toшкент: Ўқитувчи, 2002. 2. Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. – Toshkent : Fan , 200 7 . 3. Xudoyberdiyev E. Adabiyotshunoslikka kirish. – Toshkent: O’qituvchi, 1995. 4. Boboev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – Toshkent: O’qituvchi, 2004. 5. Sultonov I. Adabiyot nazariyasi.- Toshkent : O‘qituvchi, 20 11 . 6. H.Umurov. Adabiyotshunoslik nazariyasi. –T., 2004. 7. Умуров Ҳ . A дабиёт назарияси . – Тошкент : Шарқ , 2002. 42

2.2. M odul yuzasidan keyslar to’plami, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar KEYSLAR TO’PLAMI “Keys-stadi” metodi “Keys metodi” ni amalga oshirish bosqichlari Ish bosqichlari Faoliyat shakli va mazmuni 1-bosqich: Keys va uning axborot ta’minoti bilan tanishtirish  yakka tartibdagi audio-vizual ish;  keys bilan tanishish(matnli, audio yoki media shaklda);  axborotni umumlashtirish;  axborot tahlili;  muammolarni aniqlash 2-bosqich: Keysni aniqlashtirish va o‘quv topshirig‘ni belgilash  individual va guruhda ishlash;  muammolarni dolzarblik ierarxiyasini aniqlash;  asosiy muammoli vaziyatni belgilash 3-bosqich: Keysdagi asosiy muammoni tahlil etish orqali o‘quv topshirig‘ining y echimini izlash, hal etish yo‘llarini ishlab chiqish  individual va guruhda ishlash;  muqobil y echim yo‘llarini ishlab chiqish;  har bir y echimning imkoniyatlari va to‘siqlarni tahlil qilish;  muqobil y echimlarni tanlash 4-bosqich: Keys y echimini shakllantirish va asoslash, taqdimot.  yakka va guruhda ishlash;  muqobil variantlarni amalda qo‘llash imkoniyatlarini asoslash;  ijodiy-loyiha taqdimotini tayyorlash;  yakuniy xulosa va vaziyat y echimining amaliy aspektlarini yoritish 1-Keys. kitob.uz saytida berilgan “Dahshat” hikoyasidagi maymun obrazi asarda to‘g‘ri keltirilganmi? Agar maymun bilan bog‘liq epizod keltirilmaganda asarning syujet liniyasi qanday bo‘lishi mumkin edi? 43

Keysni bajarish bosqchilari va topshiriqlar: • Keysdagi muammoni keltirib chiqargan asosiy sabablarni belgilang(individual va kichik guruhda). • Muammoning y echimi sizning nazaringizda qay darajada bo‘lishi mumkin. Fikringiz? 2-Keys. Dramatik asarlarda muallif nutqi deyarl i ishlatilmaydi va badiiy obrazlarga ta’rif(portret) berilmaydi . Buning sabablari nimada? Kitobxon obraz haqida qanday qilib tasavvurga ega bo’ladi?. Keysni bajarish bosqchilari va topshiriqlar: • Keysdagi muammoni keltirib chiqargan asosiy sabablar va hal etish yo‘llarini jadval asosida izohlang (individual va kichik guruhda). Muammo turi Kelib chiqish sabablari Hal etish yo‘llari 3-Keys. Abdulla Qodiriyning “O’tkan kunlar” romanida Kumush endi farzandli bo’lganida zaharlanadi va o’ladi. Natijada qahramonlar taqdirida keskin burilish bo’ladi. Agar Zaynab Kumushni zaharlamaganida syujet voqealari qanday bo’lishi mumkin edi? Keysni bajarish bosqchilari va topshiriqlar: • Keysdagi muammoni keltirib chiqargan asosiy sabablarni belgilang (individual va kichik guruhda). • Lirik turning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlang? Ruxiyat talqini xaqidagi fikrlaringiz? 44MAVZU Obrazlilik – adabiyotning asosiy xususiyati. Badiiy obraz

TEXNOLOGIK MODEL Mavzu Badiiy obraz Vaqt: 80 minut Talabalar soni: 15 ta Mashg’ulot shakli Amaliy mashg’ulot Mashg’ulot rejasi Quyidagi savollar muhokamasi: 1. Obraz deganda nimani tushunasiz? 2. Uning qo’llanilishi 3. Tor ma’noda obraz deganda nimani tushunasiz? 4. Keng ma’noda obraz deganda nimani tushunasiz? 5. Badiiy obraz va uning asosiy xususiyatlari: a)obrazning umumlashmaligi; b)obrazning konkretligi va individuallgi; s)badiiy obraz tuzilishida to’qimaning o’rni; d)badiiy obrazning estetik ta’sirchaligi 6. Obraz-personaj-xarakter –tip. O ’ quv mashg ’ ulotining maqsadi : Mavzu haqida talabaga ma ’ lumot berish , obraz haqida tushuncha hosil qilish , uning bilim malakasini oshirish , adabiyot orqali talabaning ruhiyatiga ta ’ sir etish , milliy istiqlol g ’ oyasi asosida tarbiyalash va h . k . Pedagogik vazifalar: O’quv faoliyati natijalari - badiiy obraz haqida umumiy tushunchalar bilan tanishtiradi; - badiiy obrazga doir masalalar yoritiladi; - badiiy obrazning xususiyatlari tahlili beriladi; - badiiy obrazning personaj, xarakter, tipdan farqli jihatlari va ularning tarkibiy tuzilmalari tushunturiladi; - badiiy obraz bo’yicha xulosalar tuziladi - badiiy obraz haqidagi tushunchalarni aytib beradilar; - badiiy obrazning xususiyatiga doir fikrlarni tahlil qiladilar va mazmunini yoritadilar; - badiiy obraz yuzasidan yo’l qo’yilgan kamchiliklarni tahlil qiladilar; - badiiy obrazning xarakter, tip, personajdan farqini aytib o’tadilar va parchalar asosida tahlil qiladilar; - badiiy obraz yuzasidan xulosalar tuzadilar O’qitish usullari Savol-javob, muammolarmi yechish O’qitish shakllari Mashg’ulotda guruhlarga bo’linib ishlash O’qitish vositalari Uslubiy ko’rsatmalar, proyektor, tarqatma materiallar O’qitish sharoiti Texnik vositalar bilan ta’minlanganlik, guruhlar bilan ishlash uchun mo’ljallangan ayditoriya Monitoring va baholash Mustaqil o’rganish uchun savollar, testlar 45

beriladi, uy vazifasi uchun topshiriqlar beriladi 1.1. O’QUV MASHG’ULOTINING TEXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichlari Faoliyat mazmuni O’qituvchi Talaba Tayyorlovch i bosqich 1. Darsning tashkil etish shakli haqida qisqacha ma’lumot beradi. 2. Topshiriqlarni bajarish talabalar kasbiy mahoratiga qanchalik ijobiy ta’sir ko’rsatishini ta’kidlaydi. 3.Baholash mezonlari bilan tanishtiradi. Mustaqil tayyorgarlikni boshlaydilar Tavsiya qilingan adabiyotlarni o’rganadilar 1-bosqich Mavzuga kirish (10 daqiqa) 1.1.O’quv mashg’uloti mavzusi: Badiiy obraz, xarakter,tip. Maqsad: Mavzu haqida talabaga ma’lumot berish, obraz haqida tushuncha hosil qilish, ularning bilim malakasini oshirish, adabiyot orqali talabaning ruhiyatiga ta’sir etish, milliy istiqlol g’oyasi asosida tarbiyalash va h.k. O’quv faoliyati natijalari: - badiiy obraz haqidagi tushunchalarini aytib beradilar; - badiiy obrazning xususiyatiga doir fikrlarni tahlil qiladilar va mazmunini yoritadilar; - badiiy obraz xususiyatlarini tahlil qiladilar; - badiiy obrazning xarakter, tip, personajdan farqini aytib o’tadilar va parchalar asosida tahlil qiladilar; - badiiy obraz yuzasidan xulosalar tuzadilar. Dars rejasi: 1. Obraz deganda nimani tushunasiz? 2. Uning qo’llanilishi 3. Tor ma’noda obraz deganda nimani tushunasiz? 4. Keng ma’noda obraz deganda nimani tushunasiz? Tinglaydilar Mavzuning nomi va uning rejasini yozib oladilar Tanishadilar Savollarga javob beradilar 46

5. Badiiy obraz va uning asosiy xususiyatlari: a)obrazning umumlashmaligi; b)obrazning konkretligi va individualligi; s)badiiy obraz tuzilishida to’qimaning o’rni; d)badiiy obrazning estetik ta’sirchaligi. 6. Obraz-personaj-xarakter–tip. 2-bosqich. Asosiy qism. (60 daqiqa) 2.1. Talabalarni 3 kichik guruhga bo’ladi. 2.2. Keys bilan yaqindan tanishish maqsadida keysga bog’liq ma’lumotlarni talabalarga tarqatadi. Muammo, vazifalar va ularni hal qilish algoritmiga e’tiborini qaratadi. 2.3. Keys bilan mustaqil ishlash natijalari muhokamasini kichik guruhlarda tashkil qiladi. 2.4. Keys topshiriqlari bo’yicha xulosalar aytadi 2.5. Har bir guruhga test topshiriqlari tarqatadi. Test javoblarini yozma ravishda tayyorlashni tavsiya qiladi. 2.5. Natijalarni tekshiradi. 2.6.”Domino” o’yinining qoidasini tushuntiradi. Tarqatma materiallarni har bir guruhga beradi. 2.7. Topshiriqlar yechimini guruhlararo baholanishini tashkil qiladi. 2.8. Har bir guruhning ish natijalari umumlashtiriladi, xulosalar beriladi. 3 kichik guruhga bo’linadilar Topshiriqlarni muhokama qiladilar, holatni mustaqil tahlil qiladilar Guruhlarda ishlaydilar Guruhlarda birgalikdagi ishlarni bajaradilar Natijalarni tayyorlaydilar 3- bosqich. Yakunlovchi bosqich. (5 daqiqa) 3.1.Yakunlovchi xulosalar qiladi. 3.2. Har bir ishtirokchi topshiriqlarni to’g’ri va aniq bajargani, berilgan javoblar hisobga olinadi. 3.3.Yechimlarni izohlaydi. 3.4. Talabalarni baholaydi va uyga Tinglaydilar O’z fikrlarini bildiradilar 47

vazifa beradi. Guruhl а r f ао liyatini b а h о l а sh m е z о nl а ri Guruhlаr Keys topshirig’i (1,0) Testlarni yechish (0,5) “Domino” o’yini (0,5) U mumiy b а l l (maks. 2 ball) 1-guruh 2-guruh 3-guruh 48Guruhlarda ishlash qoidasi Sherigingizni diqqat bilan tinglang. Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga ma’suliyat bilan yondashing. Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat qiling. Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart. Aniq tushunmog’i lozim :  Boshqalarga o ’ rgatish orqali o ’ zimiz o ’ rganamiz ;  Biz bitta kemadamiz : yoki birgalikda suzib chiqamiz , yoki birgalikda cho ’ kib ketamiz .

MODUL BO‘YICHA TESTLAR 1-guruh uchun testlar: 1. So’z vositasida san’atkor tomonidan anglangan, qayta ishlangan va tasvirlangan hayot – bu … a) to’qima b) san’at c) *obraz d) fabula 2. “… materialni bunyod etadi, … uni harakatga soladi, … esa boshqarish va nazorat qilish vazifasini o’taydi”. Nuqtalar o’rniga kerakli so’zni tanlang. a) aql, tasavvur, hissiyot b) syujet, kompozitsiya, konflikt c) hissiyot, aql, tasavvur d) *tasavvur, hissiyot, aql 3. Ijodiy metod taqozosiga ko’ra obrazlar qanday turlarga bo’linadi? a) epik, lirik, dramatik b) salbiy, ijobiy c) *romantik, realistik d) bosh va epizodik 4. Asar qurilishida tutgan o’rniga ko’ra obrazlar qanday turlarga bo’linadi? a) epik, lirik, dramatik b) salbiy, ijobiy c) romantik, realistik d) *bosh va epizodik 5. Adabiyotning hayotni tadqiq etishiga ko’ra obrazlar qanday turlarga bo’linadi? a) epik, lirik, dramatik b) *salbiy, ijobiy 49

c) romantik, realistik d) bosh va epizodik 6. Adabiyotning tarix va zamona materialiga murojaat qilishiga ko’ra obrazlar qanday turlarga bo’linadi? a) *Tarixiy, zamonaviy b) salbiy, ijobiy c) romantik, realistik d) bosh va epizodik 7. Badiiy obrazning asosiy xususiyatlarini belgilang. a) estetik ta’sirdorlik b) badiiy to’qima c) umumlashtirish, individuallik d) *barcha javoblar to’g’ri 8. “U o’rta bo’yli, qorni katta, semiz, bo’yni kalta va yo’g’on, boshi ham katta va sergo’sht bir odam edi, bo’ynining yo’g’onligi va yuzining sergo’shtligi shu darajada ediki, uning gavdasi suv to’ldirilgan meshday tekis ko’rinar edi”. Yuqorida qaysi qahramonning ta’rifi berilgan? a) Solih maxdum b) Homid c) Sobiq d) *Qori Ishkamba 9. Falsafada obraz qanday tushuniladi? a) so’z vositasida san’atkor tomonidan anglangan, tasvirlangan hayot b) *hayotni inson ongidagi in’ikosi c) hayotning adabiyotdagi aksi d) to’qima yordamida o’ylab topilgan voqea 10. Slavyanlar “obraz” deganda nimani tushunishgan? a) hayotning adabiyotdagi aksi b) *Iso payg’ambarning rassomlar, haykaltaroshlar tasvirlagan qiyofasi 50

c) so’z vositasida san’atkor tomonidan anglangan, tasvirlangan hayot d) hayotni inson ongidagi in’ikosi *Mustaqillikni qo‘lga kiritgan davrdan shu kungacha bo‘lgan davr 11. Slavyan tillarida “obraz” qanday ma’noni bildiradi? a) hayotni inson ongidagi in’ikosi b) hayotning adabiyotdagi aksi c) to’qima yordamida o’ylab topilgan voqea d)* voqea-hodisalarning xayolda namoyon bo’ladigan manzarasi 12. Badiiy asardagi bir-biri bilan uzviy bog’liq obrazlar majmui nima deb ataladi? a) o’zgaruvchan obrazlar b)murakkab obrazlar c) *obrazlar tizimi d) obrazlar galereyasi 13. Asardagi ma’lum bir guruhga mansub obrazlar nima deb ataladi? a) o’zgaruvchan obrazlar b) murakkab obrazlar c) obrazlar tizimi d) *obrazlar galereyasi 14. “O’tgan kunlar”dagi Yusufbek hoji-O’zbekoyim-Otabek-Kumush- Yodgorbek qanday obrazlar? a) o’zgaruvchan obrazlar b) murakkab obrazlar c) *obrazlar tizimi d) obrazlar galereyasi 15. Badiiy asarda ishtirok etuvchi hamma shaxslarga, ko’pincha epizodik obrazlarga nisbatan qo’llaniladigan atama nima? a) qahramon b) *personaj 51

c) shaxs d) obraz 2-guruh uchun testlar: 1. “O’tgan kunlar”dagi Homid-Sodiq-Mutal-Jannat kampir qanday obrazlar? a) o’zgaruvchan obrazlar b) murakkab obrazlar c) obrazlar tizimi d) *obrazlar galereyasi 2 . Ijobiy yoki salbiyligidan qat’iy nazar hamma shaxslar, ko’pincha bosh ishtirokchilarga nisbatan qo’llaniladigan atama nima? a) * qahramon b) personaj c) shaxs d) obraz 3 . P.Qodirovning “Ona lochin vidosi” asaridagi personajlarni aniqlang. a) Gavharshodbegim, Ulug’bek, Abdulatif, Ali Qushchi b) Bobur, Akbarshoh, malika Bayda, Ibrohim Lo’di c) Musulmonqul, Mirzakarim qutidor, Jalil Sulton d) *Ahmad Tarxon, Robiya Sulton, Habiba Sulton, Bobo Husayn 4 . H.Olimjonning “Zaynab va Omon” asaridagi Zaynab qanday obraz? a) *tarixiy b) zamonaviy c) salbiy d) kinoyaviy 5 . P.Qodirovning “Avlodlar dovoni” romanidagi Akbar qanday obraz? a) epizodik b) zamonaviy 52

c) *tarixiy d) satirik 6 . Asar voqealarining markazida turib, asar syujetini harakatga keltiradigan va oxirigacha rivojlantiradigan, asar bosh g’oyasini o’zida tashiydigan shaxslar nima deb ataladi? a) *bosh qahramon b) epizodik qahramon c) tarixiy qahramon d) zamonaviy qahramon 7 . Oybekning “Qutlug’ qon” romanidagi bosh qahramonni toping. a) Otabek b) Unsin c) Gulnor d) *Yo’lchi 8 . Badiiy asarda ma’lum bir g’oyani ifodalovchi, syujet davomida bir, ikki ko’zga ko’rinadigan obrazlar nima deyiladi? a) bosh qahramon b) *epizodik qahramon c) salbiy qahramon d) ijobiy qahramon 9 . A.Qodiriyning “O’tgan kunlar” romanidagi epizodik obrazlarni aniqlang. a) Ahmadxon, Musulmonqul cho’loq, Hasanali b) Mirzakarim qutidor, Yusufbek Hoji, Otabek c) *Qovoq devona, Usta Farfi, Rahmat, Komilbek d) Kumush, Zaynab, O’zbekoyim 10 . Xatti-harakati, xarakter xususiyati bilan asosan ijobiy xislatlarni o’zida tashisa va kitobxon uchun o’rnak bo’la olsa, jamiyatni ezgulik va komillikka yetaklay bilsa, u - … a) salbiy obraz 53

b) bosh obraz c) ijobiy obraz d) zamonaviy obraz 11. Quyidagilardan ijobiy qahramonlarni toping. a) Gulnor, Kumush, Zaynab, Oftoboyim b) *Yo’lchi, Otabek, Bobur, Samandar c) Usta Alim, Qovoq devona, Mutal d) Anvar, Solih maxdum, Sodiq 12. Xatti-harakati, xarakter xususiyati bilan asosan salbiy xislatlarni o’zida tashisa, kitobxonning nafratini uyg’otsa, jamiyatni tanazzulga yetaklasa, u - … a) *salbiy obraz b) bosh obraz c) ijobiy obraz d) zamonaviy obraz 13. Quyidagilardan salbiy qahramonlarni toping. a) Gulnor, Kumush, Zaynab, Oftoboyim b) Yo’lchi, Otabek, Bobur, Samandar c) Usta Alim, Qovoq devona, Mutal d) *Ahmad Tanbal, Musulmonqul cho’loq, Inoyat oqsoqol 14. Qanday obrazlarda hayotdagi ayrim nuqsonlar yengil, quvnoq kulgu ostiga olinadi va ularni tuzatishga chorlaydi? a) satirik obrazlarda b) *yumotistik obrazlarda c) kinoyaviy obrazlarda d) simvolik obrazlarda 15. Qanday obrazlarda hayotdagi qusurlar ustidan zaharxanda kulgu, masxaralash usuli yetakchilik qiladi? a) satirik obrazlarda 54

b) *yumoristik obrazlarda c) kinoyaviy obrazlarda d) simvolik obrazlarda 3-guruh uchun testlar: 1. S.Ayniyning “Sudxo’rning o’limi” asaridagi Qori Ishkanba qanday obraz? a) xayoliy-fantastik obraz b) *satirik obraz c) yumoristik obraz d) kinoyaviy obraz 2. A.Qodiriyning “Kalvak mahzumning xotira daftaridan” asaridagi Kalvak mahzum qanday obraz? a) xayoliy-fantastik obraz b) *satirik obraz c) yumoristik obraz d) kinoyaviy obraz 3. Gulxaniyning “Zarbulmasal” asarida qanday obrazlar uchraydi? a) xayoliy-fantastik obrazlar b) mifologik obrazlar c) *allegorik obrazlar d) yumoristik obrazlar 4. Qanday obrazlarda turli jonivorlar insoniylashtirilib, odamlarning fe’l- atvoridagi kamchilik, illatlar kulgu bilan fosh qilinadi? a) mifologik obrazlarda b)* kinoyaviy obrazlarda c) satirik obrazlarda d) yumoristik obrazlarda 5. Qanday obrazlarda predmetlar, o’simliklar, jonivorlar, ranglar orqali ijtimoiy hodisalar umumlashtirib ifodalanadi? 55

a) mifologik obrazlarda b)kinoyaviy obrazlarda c) *majoziy obrazlarda d) yumoristik obrazlarda 6. Afsona asosida yaratilgan asotiriy qahramonlar nima deb ataladi? a) *mifologik obrazlar b) kinoyaviy obrazlar c) satirik obrazlar d) yumoristik obrazlar 7. Mifologik obrazlarni belgilang. a) Alpomish, Go’ro’g’li, Avazxon b) Bobur, Humoyun, Akbar c) Ram, Ravan, Temur, Abusaid mirzo d) *Prometey, Qayumars, Jamshid 8. Cheksiz qudratga, yuksak fazilatlarga, mo’jizaga ega bo’lgan qahramonlar nima deyiladi? a) xayoliy-fantastik obrazlar b) mifologik obrazlar c) allegorik obrazlar d) *afsonaviy obrazlar 9. Alpomish, Go’ro’g’li, Avazxon qanday obrazlar? a) xayoliy-fantastik obrazlar b) mifologik obrazlar c) allegorik obrazlar d) *afsonaviy obrazlar 10. Xalq og’zaki ijodidagi uchar gilam, ur to’qmoq, dev ajina, jinlar qanday obrazlar? a) *xayoliy-fantastik obrazlar b) mifologik obrazlar 56

c) allegorik obrazlar d) afsonaviy obrazlar 11. Haddan tashqari bo’rttirilgan, ilohiylashtirilgan, mo’jizaviy xarakterga ega bo’lgan obrazlar nima deb ataladi? a) *xayoliy-fantastik obrazlar b) mifologik obrazlar c) allegorik obrazlar d) afsonaviy obrazlar 12. Qo’chqor, Olimtoy, Sharofat, Alomat kabilar qanday obrazlar? a) epik obrazlar b) lirik obrazlar c) *dramatik obrazlar d) tragedik obrazlar 13. Tragediya, komediya, libretto, miniatyura kabi janrlarda yaratilgan obrazlar nima deb yuritiladi? a) epik obrazlar b) lirik obrazlar c) *dramatik obrazlar d) tragedik obrazlar 14. Qanday obrazlarda voqelik harakat orqali sahnada voqe bo’ladi? a) epik obrazlar b) lirik obrazlar c) *dramatik obrazlar d) tragedik obrazlar 15. Qanday obrazlarda voqelik inson kechinmalari orqali ifodalanadi? a) epik obrazlar b) *lirik obrazlar c) dramatik obrazlar d) tragedik obrazlar 57

«DOMINO» o‘yini «Domino o‘yini»ni o‘ynashda to‘g‘ri to‘rtburchakli kichik qog‘ozni dominodek o‘rtasiga chiziq tortib, chap tarafida savol, o‘ng tarafida umuman boshqa savolning javobi yoziladi, ana shunday dominolardan bir nechta 10-12 ta qilib tayyorlanadi. O‘yin oldidan hakamlar hay’ati saylanadi, 3-4 ta o‘quvchi (guruh) o‘ynaydi. O‘yinning kechishi: bir o‘quvchi bitta dominoni qo‘yadi, bu dominoning chap tarafidagi savolga javob kimda bo‘lsa, shu o‘quvchi dominosini qo‘yadi, bu dominoning ham chap tarafidagi savolga keyingi o‘quvchi dominosini qo‘yadi yoki o‘sha javobning egasi javob beradi. Shu dominolarni to‘rtburchak shaklida terib, oxirgi dominoning savoliga birinchi qo‘yilgan dominoning javobi to‘g‘ri kelishi kerak, ya’ni «domino» hosil bo‘ladi. Kimda dominochalar tez tugasa, shu o‘yindan tez chiqadi va ko‘proq ball oladi. Agarda savollarga noto‘g‘ri javob berilsa, unda kerakli shakl hosil bo‘lmaydi, to‘rtburchak ochiq qoladi. Bu o‘yinning ta’limiy maqsadi o‘quvchilarning darslarda olgan bilimlarini tez va ongli ravishda amalda qo‘llay bilishni o‘rgatishdir. 59

1-guruh uchun “Domino”: P.Qodirovning “Ona lochin vidosi” romanidagi Ibn Ali, Ahmad Tarxon, Bobo Husayn, Habiba Sulton, Robiya Sulton, Uvays Tarxon, Sherhoji kabilar ROMANTIK OBRAZ Bunday obrazlar, garchi yozuvchi yashab turgan jamiyatda bo’lmasa-da, yozuvchi orzu qilgan voqelikning ifodasi hisoblanadi. TARIXIY OBRAZ Oybekning “Navoiy” romanidagi Navoiy, P.Qodirovning “Yulduzli tunlar”idagi Bobur, O.Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” dagi Ali Qushchi ADABIY TIP Muayyan guruh, ijtimoiy tabaqa, sinf vakillarining ma’lum xususiyatlarini va iroda yo’nalishini to’la, yorqin aks ettiruvchi mukammal xarakter ALLEGORIK OBRAZ Gulxaniyning “Zarbulmasal” asaridagi Toshbaqa, Chayon, Maymun, Tuya, Bo’taloq kabilar PERSONAJ 2-guruh uchun “Domino”: 60

Asar voqealarining markazida turib, asar syujetini harakatga keltiradigan va oxirigacha rivojlantiradigan, asar bosh g’oyasini o’zida tashiydigan shaxslar SALBIY OBRAZ A.Qodiriyning “O’tkan kunlar” romanidagi Homid, Sodiq, Mutal, Jannat kampir, P.Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanidagi Ahmad Tanbal XARAKTER Aniq iroda yo’nalishiga ega bo’lgan, o’z xatti-harakatlari, o’y-xayollari, dunyoqarashi, fe’l-atvori bilan ajralib turadigan to’laqonli shaxslar obrazi AFSONAVIY OBRAZLAR “Alpomish” dostonidagi Alpomish, “Chambil qamali”dagi Go’ro’g’li, “Malikai ayyor” dostonidagi Avazxon REALISTIK OBRAZ Xarakter xususiyatlari, faoliyati hayotdagi real odamlarga mos keladigan tarzda umumlashtirib va aniqlashtirib, tipik sharoitda haqqoniylashtirib yaratiladigan obrazlar BOSH OBRAZ 3-guruh uchun “Domino”: Butunlay xayolning mevasi bo’lib, ular bitmas - tuganmas qudratga, yuksak EPIZODIK OBRAZ 61

fazilatlarga, mo’jizaga ega bo’ladilar A.Qodiriyning “O’tgan kunlar” romanidagi Qovoq devona, Usta Farfi, Rahmat, Ahmadxon, Komilbek kabilar XAYOLIY-FANTASTIK OBRAZ Haddan tashqari bo’rttirilgan, ilohiylashtirilgan, mo’jizaviy xarakterga ega bo’lgan (doston, ertakdagi uchar gilam, ur to’qmoq, dev, ajina, jin) qiyofalar DRAMATIK OBRAZ “Temir xotin” asaridagi Qo’chqor, Alomat, Olimjon, Qumri, Sharofat, Saltanat, Suvon kabilar SATIRIK OBRAZ Kalvak mahzum (“Kalvak mahzumning xotira daftaridan”, A.Qodiriy), Qori Ishkanba (“Sudxo’rning o’limi”, S.Ayniy) kabi obrazlar AFSONAVIY OBRAZ 62

Rolli o‘yin Rolli o‘yinlar metodi shundan iboratki, o‘quvchi o‘zi uchun notanish bo‘lgan, turli xil xarakterli inson obraziga qalban kirishib ketadi. O‘yinda, asosan, o‘quvchilarga muammoli sahna ko‘rinish (vaziyat) rollari beriladi. O‘quvchilar ushbu muammoli rollarni mustaqil ravishda ijro etib, rol o‘ynashlari shart. Rolli o‘yinlar o‘quvchilarni rahm-shafqatli, mehr-muruvvatli bo‘lishga, boshqa insonlarni tushunishga o‘rgatadi. O‘zi uchun notanish bo‘lgan, turli xil xarakterdagi rollarni o‘ynashlari asosida, ularning dunyoqarashlari, fikr- mulohazalari, nimalar haqida o‘ylashlari, ularning nozik tabiati haqida o‘quvchilar keng tushunchaga ega bo‘ladilar va insonlardagi mavjud bo‘lgan his-tuyg‘ularni qabul qilish qobiliyati shakllanadi. Ushbu metod o‘quvchilarni mustaqil fikr yuritishga, hayotda har qanday sharoitda ham o‘zini tuta bilishga hamda mustaqil hayot kechirishdagi o‘zining dunyo qarashlarini asoslab bera oladigan inson sifatida shakllantiradi. Amaliyotga joriy etish Rolli o‘yinlarni dars mashg‘ulotlarida o‘tkazishda quyidagi ishlar amalga oshiriladi: 1. Muammoli sahna ko‘rinishi(vaziyat)ni tanlab olish. Badiiy asarlarda juda ko‘p muammoli ko‘rinishlar uchraydi, rolli o‘yinlarni o‘tkazishda bular - tayyor material bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ular o‘ziga xos xususiyatlarga ega, muammoli bo‘lib, uning yechimini topish o‘ziga yarasha qiyin kechadi. Nihoyat, muammoli sahna ko‘rinishi (vaziyat) orqali o‘quvchilarda dildan suhbatlashish, muloqot qila bilish, yechimi hal qilingan masalani asoslab bera olish, o‘z mustaqil fikrini asoslash, himoya qila olish kabilar shakllaanadi. 2. Tayyorgarlik ko‘rish. 63

O‘quvchilar muammoli sahna ko‘rinish (vaziyat) bilan tanishib chiqadilar. Ular o‘yin rollarini bo‘lib oladilar hamda o‘z rollari ustida mashq qiladilar, ishlaydilar. 3. O‘quvchilarni rollarga tanlab olish. O‘qituvchi o‘quvchilarga rollarni bo‘lib berish huquqiga ega yoki o‘quvchilarga rollarni o‘zlari tanlashga imkon yaratib berishi hamda ba’zi bir rolga o‘quvchilarni tashqaridan jalb qilishi mumkin. 4. O‘yinni o‘tkazish. O‘quvchilar o‘zlariga bo‘lib berilgan rollarni o‘z mustaqil fikr- g‘oyalaridan kelib chiqib, o‘sha obraz hayotda qanday yo‘l tutishi haqida fikr- mulohaza yuritib o‘ynaydilar. O‘qituvchi o‘yin davomida tomoshabin sifatida bo‘ladi. Ayrim hollardagina o‘yinga aralashishi mumkin. Bunda qisqa, aniq va lo‘nda harakat qilish kerak bo‘ladi. 5. Muhokama. Rollar, muammoli o‘yinlar muhokama qilinadi va baholanadi. O‘yin ishtirokchilari, tomoshabinlar o‘yinlarni tahlil qilish imkoniga ega bo‘ladilar. Tahlil savollari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: -Siz o‘z o‘ynagan rolingizdan nimalarni o‘rgandingiz? -Umuman o‘yindan hamda undagi rollardan nimalarni sezdingiz, his qildingiz? -O‘yin hayotiy, haqiqiy bo‘ldimi, hayotga o‘xshashligi bormi? Rolli o’yin ssenariysi (Abdulla Qodiriyning “O’tkan kunlar” romanidan) Yusufbek hoji: O‘g‘lim, hali san eshitdingmi, yo‘qmi haytovur biz saning ustingdan bir ish qilib qo‘ydiq... Otabek: Aqllik kishilarning o‘g‘ullari ustidan qilg‘an ishlari albatta noma’qul bo‘lmas. O‘zbek oyim: Biz saning uchun Olim ponsadboshining qizig‘a unashib qo‘ydiq... Endi san bilan to‘y maslahatini qilishmoqchi edik... 64

Yusufbek hoji: Shundog‘. Otabek: Sizlarni ranjitib bo‘lsa ham bir martaba uylangan edim-ku? Endi... Yusufbek hoji: San uylansang biz ranjirmidik? — dedi kulib hoji. Otabek: Ranjimasalaringiz... Yusufbek hoji: Bu ranjishdan emas, hojatdan o‘g‘lim. Otabek: Nima hojat? Yusufbek hoji: Hasanalining so‘ziga qarag‘anda, qayin otang qizini Toshkandga yubormas ekan. O‘g‘il o‘sdirib katta qilg‘an onangning bo‘lsa oldig‘a kelin qo‘yg‘usi keladir... Otabek: Bu kungacha kelinsiz ham yashab keldingiz, bundan keyin ham shusiz turib bo‘lardi-ku, — dedi. O‘zbek oyim: Man sani bu umid bilan boqib katta qilmag‘an edim... San bizning naslimizni ko‘tarish o‘rniga, yerga urib bulg‘ading. Biz sani Marg‘ilon andisiga bunchalik mukkadan ketishingni o‘ylamag‘an edik, adabsiz... o‘zingga qolsa shu marg‘ilonliqni xoting‘a hisoblab ketaberar ekansan-da, uyatsiz!.. Otabek: Xotin bo‘lmasa nima, axir?! O‘zbek oyim: Qoshliq, ko‘zlik bir andi! Otabek: Andi deganingiz nima o‘zi? O‘zbek oyim: Andi... andi... o‘zi xitoymi, nima balo... o‘zi qalmoqdan tarqag‘an bo‘ladir... Tushunmagan bo‘lsang, lo‘lilarning bir toyifasi... Yusufbek hoji: O‘g‘lim, san onangning gapiga achchig‘lanma. Ul har narsa desa faqat Marg‘ilondan uylanganingga qarshilig‘idan aytadir. Ammo mendan so‘rasang, Marg‘ilondag‘i na qudamiz va na kelinimizni hech bir vajh bilan kamsita olmayman, balki bizga quda bo‘lmoqqa eng muvofiq kishilar edi, balli o‘g‘lim, deyman. Saning tinib-tinchishing, o‘sib-unishing uchun quvonmag‘an ota- ona sog‘qa hisoblanmaydir. San bunga yaxshi ishon. Ammo bizning hozirgi ba’zi bir ra’ylarimiz sanga yotishib kelmas ekan, bunga haqqing ham bor, lekin ikkinchi tarafdan bizni ham haqsiz tashlab qo‘yma. O‘g‘lim, bizning sandan boshqa umid nishonimiz, hayot quvonchimiz yo‘q. Dunyoda ko‘rib o‘taturg‘an barcha orzumiz, 65

havasimiz faqat sangagina qarab qolg‘an. Biz Xudoi taolog‘a minglab shukur aytamizkim, san boshqalarning farzandidek eslik-hushlik bo‘lding; kishilardek sen bilan iftixor qilolmasaq-da, san orqalik xijolat chekmasimizga ishondik. Ayniqsa, onangning saning tufayli kechiraturgan umidlari tobora ortib bordi. Bu kun onang saning oldingg‘a tiz cho‘kib va onang ko‘ngli uchun men ham orag‘a tushib sandan so‘raymiz: san o‘z xohishing yo‘lida uylangan ekansan, rafiqang sanga muborak bo‘lsin. Eslilik da’vosida yurgan ota-onang tilagi, albatta, shundan boshqa bo‘lmas. Shu bilan birga saning sababi vujuding bo‘lg‘an bir kishi o‘z hayoti ichida bolasi orqaliq bir orzu-havas kechirmakchi... Uning bu orzusig‘a haq berasanmi, yo‘qmi yana ixtiyor o‘zingda... Bilgan topib so‘zlar, bilmagan qopib, deganlaridek, onangning aytmakchi bo‘lg‘an so‘zi faqat shu edi. Boyag‘i gaplari bo‘lsa o‘z haqqini himoya yo‘lida uning po’pisalarigina bo‘lib, mendan ham ko‘ra onangning fe’lini o‘zing yaxshi bilasan... — Bizni kutdirma, o‘g‘lim. Otabek: Men sizlarning orzularingizni bajarishka — agar xursandchilig‘ingiz shu bilan bo‘lsa — har vaqt hozirman. Ammo bir bechoraga ko‘ra-bila turib jabr ham xiyonat... Yusufbek hoji: Kimga, xotiningg‘ami? Otabek: Yo‘q, sizning oladirg‘an keliningizga. O‘g‘lingizning vujudi bilan orzuingizni qondirish oson bo‘lsa ham keliningiz qarshisida meni bir jonsiz haykal o‘rnida tasavvur qilingiz. O‘zbek oyim: Mayli, bolam; buyoqni hozir san o‘ylamay qo‘y. Yusufbek hoji: Juda to‘g‘ri aytasan, o‘g‘lim; biroq onangning bir mulohazasizligiga boshdayoq men labimni tishlab qolg‘an edim. Hozirda ham shu holda qolmoqqa majburman. Biz hozir andishaning bandasi, men emas onang biravni ishondirib qo‘yg‘an: bizning oiladan lafssizlik chiqishi menga ma’qul ko‘rinmaydir. (Otabek ota-ona orzusig‘a o‘z ta’biricha jonsiz haykal bo‘lib rizoliq berdi) Tahlil savollari: 66

- Siz o‘z o‘ynagan rolingizdan nimalarni o‘rgandingiz? - O’z qahramoningiz xarakteriga xos qanday xususiyatlarni sezdingiz, his qildingiz? - Otabek to’g’ri ish tutdi deb o’ylaysizmi? - Siz uning o’rnida bo’lganingizda qanday yo’l tutar edingiz? - O’zbek oyimning xatti-harakatlarini qanday baholaysiz? - Yusufbek hojining xatti-harakatlarini qanday baholaysiz? - Asardan keltirilgan parchadan nima oldingiz? Qanday xulosaga keldingiz? - O‘yin hayotiy, haqiqiy bo‘ldimi, hayotga o‘xshashligi bormi? 67

2.3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ishlanmalar Modul bo‘yicha nazorat savollari : 1. Obraz deganda nimani tushunasiz? 2. Obraz va obrazlilik haqida so‘zlang. 3. Hayotdagi inson bilan badiiy asardagi inson obrazining munosabati qanday? 4. Obraz so‘zining kelib chiqishi haqida nimalar bilasiz? 5. Uning estetik hodisa sifatidagi mohiyati nimada? 6. Personaj va qahramon qanday xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi? 7. Obraz adabiyotdan boshqa sohalarda qaysi ma’noda ishlatiladi ? 8. Zamonaviy va tarixiy obrazlarni izohlang. 9. Badiiy obrazning xususiyatlari nimalardan iborat? 10. Ijodiy metod taqozosiga ko’ra obrazlar qanday turlarga bo’linadi? 11. Badiiy obraz haqida kimlarni ng fikrlarini bilasiz? 12. Obraz atamasining lug’aviy ma’nosiga to‘xtaling. 13. Xarakterga xos xususiyatlar nimalardan iborat? 14. Adabiy tur va janrlar obraz yaratishda qanday rol o‘ynaydi? 15. Asardagi ishtirokiga ko’ra obrazlar qanday turlarga bo’linadi? 16. Zamonaviy adabiyotshunoslar Zaynab obraziga qanday munosabatda bo‘lmoqdalar? 17. Tip haqida nimalar ni bilasiz? 18. Abdulla Qahhorning " O’g’ri " hikoyasidagi personajlar . 19. Personaj, qahramon, xarakter , tip mushtarak va tafovutli xususiyatlar. 20. Ijobiy va salbiy obrazlarga ta’rif bering . Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni Mustaqil ta’lim har bir fanning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda referat, uy vazifasi, prezentatsiya va shu kabilar bilan amalga oshirilishi mumkin. Mustaqil ta’limni turlariga quyidagilar kiradi:  Ayrim mavzularni o‘quv adabiyotlari yordamida mustaqil o‘zlashtirish; 68

 Berilgan mavzu bo‘yicha referat tayyorlash;  Amaliy mashg‘ulotlar va seminarlarga tayyorgarlik ko‘rish;  Nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llash;  Anjumanlarda ma’ruzalar bilan qatnashish;  Fanlar bo‘yicha uyga berilgan topshiriqlarni bajarish  Mavzular bo‘yicha slaydlar, prezentasiyalar tayyorlash; Mustaqil ta’limning maqsadi: 1. Fan bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni mustahkamlash, olingan bilimlarni muayyan ilmiy, texnikaviy, ishlab chiqarish, ijtimoiy vazifalarni hal etishda qo‘llash. 2. Bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish; 3. Ijodiy faoliyatga qiziqishni shakllantirish; 4. Tushunish va fikrlash qobilyatini rivojlantirish; 5. Mustaqil xulosalar chiqarish ko‘nikmalarini shakllantirish kiradi. Mustaqil ta’limning vazifalari :  Y a ngi bilimlarni mustaqil tarzda puxta o‘zlashtirish ko‘nikmalariga ega bo‘lish;  Kerakli ma’lumotlarni izlab topishni qulay usullari va vositalarini aniqlash;  Axborot manbalaridan samarali foydalanish;  An’anaviy o‘quv va ilmiy adabiyotlar bilan ishlash;  Ma’lumotlar zaxirasini tahlil etish;  Mustaqil ishni bajarishda tizimli va ijodiy yondashish;  Ishlab chiqilgan y echim, g‘oya va tavsiyalarni ilmiy asoslash. Mustaqil ta’lim ( 3 0 soat) Mustaqil o’zlashtirish uchun mo’ljallangan referatlar ro’yxati 1 – mavzu. Istiqlol va bugungi adabiy-estetik qarashlar 69

R e j a: 1. Istiqlol g’oyasi va adabiyotshunoslikning vazifalari. 2.Istiqlol davri o’zbek adabiyotshunosligida yuzaga kelgan «Adabiyotshunoslikka kirish» darsliklarida obraz xarakter, tipga munosabat. 2 – mavzu. Obrazning umumiy xususiyatlari R e j a: 1. Obrazning umumlashmaligi. 2. Obrazning konkretligi va individualligi. 3. Badiiy obraz tuzilishida to’qimaning o’rni. 4. Badiiy obrazning estetik ta’sirchaligi. 3- mavzu. A.Qodiriyning «O’tgan kunlar» romanidagi obrazlar tahlili Reja: 1. Romanda obrazlarning o’ziga xosligi. 2. Obrazlarni tasvirlashda yozuvchi mahorati. 3. Romanda obraz turlari. 4- mavzu. Zulfiya Qurolboy qizining «Tafakkur» hikoyasida ruhiyat tasviri Reja: 1. Asarda ruhiy kechinmalar tasviri. 2. Tangriberdi ruhiyatidagi iztiroblar talqini. 5- mavzu. Odil Yoqubovning «Ulug’bek xazinasi» romanida obrazlar tasnifi Reja: 1. Romandagi tarixiy shaxs obrazi va badiiy talqin. 2. Badiiy to’qima obrazlar. 6- mavzu. P.Qodirovning «Yulduzli tunlar» romanida hayotiy va badiiy haqiqat Reja: 70

1. Tarix haqiqatining badiiy talqini. 2. Tarixiy voqelik va tarixiy shaxs obrazi. 7- mavzu. Ulug’bek Hamdamning «Muvozanat» romanida uch do’st obrazlari Reja: 1. Asarda zamondoshlarimiz obrazining talqini. 2. Romanda badiiy xarakter va konflikt. 8- mavzu. Nazar Eshonqul hikoyalari tahlili («Maymun yetaklagan odam») Reja: 1. Hikoyada shaxs va jamiyat talqini. 2. Asarda ramziylik va uning badiiy xususiyati. Mustaqil o’rganish uchun siyosiy, ilmiy va badiiy asarlar ro’yxati a) Umumiy adabiyotlar: 1. Amir Temur tuzuklari. –T., 1994. 1. Каримов И. А. Адабиёт г а эьтибор – маьнавият г а, келажакка э ъ тибор. – Тошкент: Ўзбекистон, 2009 . 2. Karimov I. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – Toshkent: O’zbekiston, 2008. 3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: O’zbekiston, 2008. b) Darslik va qo’llanmalar: 1. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. –T., 2005. 2. T.Boboyev. Adabiyotshunoslik asoslari. –T., «O’zbekiston», 2002. 3. H.Umurov. Adabiyotshunoslik nazariyasi. –T., A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2004. 71

4. D. Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish. –T., A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2004. 5. E.Xudoyberdiyev. Adabiyotshunoslikka kirish. –T., 1995. 6. A.Asallav, V.Rahmonov, F.Musurmonqulov. Badiiy san’at jozibasi. – T., «Yangi asr avlodi», 2005. 7. A.A’zamov. Aruz. –T., A.Navoiy nomidagi O’zbekiston milliy kutubxonasi nashriyoti, 2006. v) Badiiy ijodga oid asarlar: 1. A.Qodiriy. Ijod mashaqqati. –T., 1998. 2. Z.Saidnosirova. Oybegim mening. –T., 1994. 3. S.Ahmad. Yo’qotganlarim va topganlarim. –T., 1998. 4. H.Umurov. Badiiy ijod mo’jizalari. –S., 1992. 5.H.Umurov. Badiiy ijod asoslari. – T., «O’zbekiston», 2001. 6.O’tkir Hoshimov. Daftar hoshiyasidagi bitiklar. «Sharq», 2005. g) Ilmiy asarlar: 1. A.Fitrat. Aruz haqida. –T., «O’qituvchi», 1997. 2. M.Qo’shjonov. Saylanma. 1- va 2-tom. –T., 1994. 3. N.Shukurov. She’r sehri, so’z mehri. –S., 1992. 4. H.Umurov. Sirlar uchini so’z ochar. – T., 2006. 5. Sh.Hasanov. O’zbek dramatik dostoni. – S., 1997. 6.I.G’aniyev. Fitrat dramalari poetikasi. – T., «Fan», 2005. 7.I.G’aniyev, N.Afaqova. Ozod guruh falsafasi. – T., «Fan», 2006. 8.N.Afoqova. Jadid adabiyot poetikasi. – T., «Fan», 2005. 9.O.Sharofiddinov. Ijodni anglash baxti. – T., «Sharq», 2004. 10. A.Rasulov. Iste’dod va e’tiqod. –T., «Sharq», 2000. d) Badiiy adabiyotlar: 72

1. A. Qodiriy. O’tkan kunlar. –T., 2007. 2. M.Behbudiy. Tanlangan asarlar (to’plovchi, so’z boshi va izohlar: B.Qosimov).– T., «Ma’naviyat», 1999. 3. A.Fitrat. Chin sevish. She’rlar, dramalar, maqolalar. –T., G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1996. 4. Cho’lpon. Yana oldim sozimni. –T., 1991. 5. A.Oripov. Tanlangan asarlar (4 jildlik). –T., 2000, 2001. 6. Shavkat Rahmon. Saylanma. –T., 1997. 7. Erta so’ngan yulduzlar (nashrga tayyorlovchi: M. Hamroyeva, G.Zokirova). – T., «Sharq», 2004. 8. T.Murod. Otamdan qolgan dalalar. –T., «Sharq», 1994. 9. N.Eshonqul. Maymun yetaklagan odam. –T., «Yangi asr avlodi», 2004. 10. Usmon Azim. Saylanma. – T., «Sharq», 1995. Mustaqil yodlash uchun tavsiya qilingan asarlar: 1. A.Navoiy lirik asarlaridan o’nta she’r yod olish. 2. Z.M.Bobur lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 3. Mashrab lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 4. Cho’lpon lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 5. A.Muxtor lirik asarlaridan ikkita she’r yod olish. 6. H.Olimjon lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 7. Zulfiya lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 8. E.Vohidov lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 9. A. Oripov lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 10. M.Yusuf lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 11. Sh.Rahmon lirik asarlaridan ikkita she’r yod olish. 12. Ko’ngilga o’tirgan xohlagan shoirning xohlagan she’rlarini yod olish. Mustaqil ish ustida ishlash tartibi 73

 Mavzuni tanlash;  Mustaqil ish rejasini tuzish;  Mavzuga ta al luqli asosiy manbalarni o‘rganish;  Zaruriy ma’lumotlarni konspekt qilish;  Yig‘ilgan materiallarni tartibga solish va yozish;  Adabiyotlar ro‘yxatini rasmiylashtirish. Mustaqil ta’limni baholash “A’lo” (1 7 -20)  Tanlangan mustaqil ish mavzusi bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni to‘liq o‘zlashtirgan bo‘lsa;  Mustaqil ish vaqtida aniq va to‘liq , to‘g‘ri bajarilgan bo‘lsa;  Mustaqil ish bo‘yicha natijalar olinib, qo‘lga kiritilgan natijalardan to‘g‘ri xulosalar chiqarilgan bo‘lsa;  Mustaqil ishning maqsad va vazifalari to‘liq yoritilgan bo‘lsa;  Matnlar bayonida ilmiylik va mantiqiylik saqlanib ilmiy xatoliklarga yo‘l qo‘yilmagan bo‘lsa; “Yaxshi”(1 3 -1 6 )  Tanlangan mustaqil ish mavzusi bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni to‘liq o‘zlashtirgan bo‘lsa;  Mustaqil ish vaqtida aniq bajarilgan bo‘lsa;  Mustaqil ish bo‘yicha qo‘lga kiritilgan natijalardan to‘g‘ri xulosalar chiqarilgan bo‘lsa;  Mustaqil ishning maqsad va vazifalari atroflicha yoritilgan bo‘lsa; “Qoniqarli” ( 9 -1 2 )  Tanlangan mustaqil ish mavzusi bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni o‘zlashtirgan bo‘lsa;  Mustaqil ish vaqtida bajarilgan bo‘lsa;  Mustaqil ish bo‘yicha natijalar olingan bo‘lsa; 74

 Mustaqil ishning maqsad va vazifalar yoritilgan bo‘lsa; “Qoniqarsiz” ( 9 dan kam )  Tanlangan mustaqil ish mavzusi bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni o‘zlashtirmagan bo‘lsa;  Mustaqil ish vaqtida to‘g‘ri bajarilmagan bo‘lsa;  Mustaqil ish bo‘yicha olingan natijalar noaniq bo‘lsa;  Mustaqil ishning maqsad va vazifalari ochib berilmagan bo‘lsa; 75

Xulosa va tavsiyalar Bugungi kunda ta’lim-tarbiya sohasida o’yin orqali darslarni to’g’ri tashkil etish dolzarb muammolardan biridir. Didaktik o’yin ta’lim jarayonini faollashtiruvchi pedagogik usullar orasida alohida o’rin egallaydigan ta’limiy-o’yin bo’lib, u o’zida maqsadga yo’naltirilgan mutaxasislikning kasbiy faoliyatini qamrab oladigan o’zaro bog’liqlikni mujassamlashtiradi. O‘yin texnologiyalaridan “Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitish jarayonida foydalanish bo‘lajak o‘qituvchilarga ular tomonidan o‘zlashtirilgan nazariy bilimlarni immitatsiyalash, ya’ni hayotiy voqelik, hodisalar misolida amalda qo‘llash uchun muayyan sharoitlarni yuzaga keltiradi. Talabalar rolli va ishbilarmonlik o‘yinlari yordamida o‘zlari o‘zlashtirgan nazariy bilimlarni mustahkamlaydilar, mavjud bilimlarni amaliyotda bevosita qo‘llash ko‘nikma va malakalariga ega bo’ladilar. O‘yin texnologiyalari bo‘lajak o‘qituvchilarning ijtimoiy faolliklarini oshirish, mustahkam pozitsiyaga ega bo‘lishlariga xizmat qiladi. Shu bilan birga o‘yin texnologiyalari vositasida talabalar mutaxassis va fuqaro sifatida o‘z-o‘zini anglab yetadilar, jamiyat hayotining muayyan sohalarida faoliyatni tashkil etish, jamoada o‘z o‘rniga ega bo‘lish yo‘lida jonbozlik ko‘rsatish uchun imkoniyatini qo‘lga kiritadilar. Shunday qilib, o’yinlardan dars jarayonida foydalanish quyidagilarni amalga oshirish imkonini beradi: - birinchidan, o‘yin faoliyati orqali shaxsning o‘qishga, mehnatga bo‘lgan qiziqishi ortadi; - ikkinchidan, o‘yin davomida shaxsning muloqotga kirishishi ya’ni, kommunikativ – muloqot madaniyatini egallash i uchun yordam ber il adi; - uchinchidan, shaxsning o‘z iqtidori, qiziqishi, bilimi va o‘zligini namoyon etishiga imkon yaratiladi; - to’rtinchidan, hayotda va o‘yin jarayonida yuz beradigan turli qiyinchiliklarni y engish va mo‘ljalni to‘g‘ri olish ko‘nikmalarining tarkib topishiga yordam beradi; 76

- beshinchidan, o‘yin jarayonida ijtimoiy normalarga mos xulq-atvorni egallash, kamchiliklarga barham berish imkoniyati yaratiladi; - oltinchidan, shaxsning ijobiy fazilatlarini shakllantirishga zamin tayyorlaydi; - yettinchidan, insoniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan qadriyatlar tizimi, ayniqsa, ijtimoiy, ma’naviy-madaniy, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni o‘rganishga e’tibor qaratiladi; - sakkizinchidan, o‘yin ishtirokchilarida jamoaviy muloqot madaniyatini rivojlantirish ko‘zda tutiladi. O’yin faoliyati tomonidan yondoshganda didaktik ta’limiy o’yin – bu ta’lim oluvchilarning ijtimoiy va predmetli faoliyatni o’yin jarayonida, o’yin qoidalariga singdirilgan kasbiy faoliyatning shartli vaziyatlari orqali muammolarning yechimini topishda amalga oshiriladigan bilish va o’zlashtirishdir. Xullas, ta’lim faoliyatini tashkil etish nuqtai nazaridan bu murakkab pedagogik texnologiya talabaning o’quv-ta’limiy faoliyatini maxsus tashkil etishni o’zida mujassamlashtiradi. 77

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Abrams, M. H. A Glossary of Literary Terms. New York-London, 1994. 2. Azizxo’jayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – T., 2006. 3. Baldick C. The conceise Oxford of Dic t ionary Litetary Terms. Oxford, 1990. 4. Beckson K., Ganz A. Literary Terms. A Dictionary. New York, 1989. 5. Борев Ю. Эстетика. Теория литератур ы. Энц иклопедичес кий словарь. М.: Асрель-Аст, 2003. 576 с. 6. Бобоев T . Адабиётшунослик асослари . – To шкент : Ўқитувчи , 2004. 7. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиёшунослиги тарихи. – Тошкент: Ўзбекистон, 1993. 8. Введение в литературоведение . Литературное произведение: основ-н ы е понятия и термин ы. Под ред. Л.В.Чернец. М.: В ы сшая школа; Academıa, 1999. 554 с. 9. Golish L. , Fayzullaeva D . Pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish va rejalashtirish . – Toshkent, 2010. 10. Каримов И . А . Адабиётга эьтибор – маьнавиятга , келажакка эътибор . – Тошкент: Ўзбекистон, 2009 . 11. Karimov I. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – Toshkent: O’zbekiston, 2008. 12. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: O’zbekiston, 2008. 13. Kаримов Б. Aбдулла Қодирий: танқид, таҳлил ва талқин. – Toшкент: Фан, 2006. 14. Kaримов Ғ. Xaлқ, тарих, aдабиёт. – Toшкент: Ғафур Ғулом номидаги aдабиёт ва санъат нашриёти, 1977. 15. Cuddon J.A. The Penguin Dictionary of Literary Terms and Literary Theory. London: Penguin Books, 1991 . 78

16. Литературная энциклопедия терминов и понятий / Сост. А.Н.Нико- люкин. М., 2001. 17. Омонов Ҳ . , Хўжаев Н . , Мадьярова С . , Эшчонов Э . Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат. – Т ошкент , 2007 . 18. Расулов А . Бадиийлик – безавол янгилик . – Тошкент : Шарқ , 2007. 19. Султон И. Адабиёт назарияси. – Toшкент , 2005 . 20. Салаев Ф., Қурбонниёзов Г. Адабиётшунослик атамаларининг изоҳли сўзлиги. Т.: Янги аср авлоди, 2010. 21. Умуров Ҳ . A дабиёт назарияси . – Тошкент : Шарқ , 2002. 22. Ulug’ov A. Adabiyotshunoslikka kirish. T., “Universitet”, 2000. 23. Umurov H. Adabiyot nazariyasi. – S., 2001. 24. Худойбердиев Е. Адабиётшуносликка кириш. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. 25. Xudoyberdiyev A., Boltayev M., Badriyev F. O‘zbek tili va adabiyot o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish. – Samarqand, 2014. 26. Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. – Toshkent: Fan, 2007. 27. Қодирий A. Ўткан кунлар. – Toшкент: Шарқ, 2007. 79

O'xshashlar

“Badiiy asar tili” modulini o‘qitishda interfaol usuldan foydalanish

Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

“Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish

“XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

“O‘zbek xalq ertaklari” modulini o‘qitishda multimediya vositalaridan foydalanish