Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish - Adabiyot - Diplom ishlar

Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

209.2109375 KB

Ko'chirib olish

“Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish” MAVZUSIDAGI BITIRUV LOYIHA ISHI MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………...…………………….3 I BOB “ SYUJET VA UNING UNSURLARI ” M ODULINI O‘QITISHNING USTUVOR YO‘NALISHLARI 1.1. Syujet va uning unsurlari haqida ma'lumot……………………………..........8 1.2. Syujet unsurlarining badiiy asarni tizimli tahlil qilishda tutgan o‘rni ……............................................... ..........................................................................18 II BOB. “SYUJET VA UNING UNSURLARI” MODULINI O‘QITISHNING AMALIY-TEXNOLOGIK JIHATLARI 2.1. “Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishga doir innovatsion ta’lim texnologiyalari……………………………………………………………………26 2.2. “Syujet va uning unsurlari” modulini innovatsion ta’lim texnologiyalari asosida o’qitishning amaliy-texnologik jihatlari……..…………………………...35 Xulosa ……………………………………………………………….…… ............ 84 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………….………………86 1

Kirish Mavzuning dolzarbligi . Hozirgi zamon sharoitida, yuqori malakali kadrlarni tayyorlashda, o‘qitishning hozirgi zamon tizimlari va yangi pedagogik texnologiyalari asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq. Yangi pedagogik texnologiyalarni xislati shundaki, unda qo‘yilgan maqsadlarga erishish kafolatini beruvchi o‘quv jarayoni rejalashtiriladi va amalga oshiriladi. Darhaqiqat, mashg‘ulotlarning muvaffaqiyatli o‘tishining 80 foizi ta'lim jarayonini to‘g‘ri loyihalashtirish, tashkil etish va uni amalga oshirishga bog‘liqdir. O‘quv jarayonlarini loyihalashtirishda ta'lim mazmunini, ta'lim maqsadi, kutilayotgan natijani aniq belgilash, ta'lim metodlari, shakllari va vositalarini to‘g‘ri tanlash, o‘quvchi va talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholashni real mezonlarini oldindan ishlab chiqish, mashg‘ulotga ajratilgan vaqt ichida ularni samarali amalga oshirish va bir-biri bilan uyg‘unlashuviga e'tiborni qaratish maqsadga muvofiqdir. Zamonaviy pedagogik texnologiya o‘zining pedagogika va boshqa fan yutuqlari bilan bog‘liq xususiy nazariyasiga ega; u birinchi galda o‘quv-tarbiyaviy jarayonni ilmiy asosda qurishga yo‘naltirilgan; o‘qitishning axborotli vositalaridan, didaktik materiallardan, faol metodlardan keng foydalanishga asoslangan o‘qituvchi va talabalarning birgalikdagi faoliyatiga zamin yaratadi. Ta'lim jarayonida interfaol metodlar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish, e'tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda, bunday bo‘lishining sabablaridan biri, shu 2

vaqtgacha an'anaviy ta'limda talabalarni faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa, zamonaviy texnologiyalarda esa, ularni egallayotgan bilimlarni o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib tahlil qilishlariga, xatto xulosalarni o‘zlari keltirib chiqarishlariga o‘rgatadi. Pedagog bu jarayonga shaxsning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olish va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Ta'lim jarayonida talaba asosiy bo‘g‘inga aylanadi. Har bir fan singari adabiyotshunoslik ham adabiyotning mohiyati, uning paydo bo‘lish asoslari, rivojlanish tamoyillarini o‘rganadi. Bu fan adabiy-badiiy asarlarning tuzilishi, tarkibi, adabiy-tarixiy jarayonda sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni tahlil qiladi. Adabiyotshunoslik adabiyotning ijtimoiy fikr taraqqiyotiga ta'siri, adabiyotning boshqa fan, soha, tarmoqlar bilan aloqadorligini aniqlash bilan shug‘ullanadi. Adabiyotshunoslikning bundan boshqa vazifalari ham ko‘p. Shu boisdan adabiyotshunoslik nima ekanligini aniq, lo‘nda ta'riflash oson, jo‘n ish emas. Aslida ham murakkab hodisalarni, ayniqsa, ular nomoddiy bo‘lsa, sodda, barchani birday qanoatlantiradigan tarzda ta'riflab bo‘lmaydi. Chunki har qanday mukammal ta'rif-tavsif ham ularning mohiyatini to‘la-to‘kis ifoda etolmaydi. Mana shu holatda ijodkor badiiy asar kompozitsiyasida muhim o‘rin tutadigan voqelik tavsifi bo‘lgan syujetga murojaat etadi. Syujet voqealari boshlanishi (ekspozsiya), tuguni, rivoji, kulminatsiyasi va yechimi qahramonlar o‘rtasida kechadi. Syujet va uning unsurlari haqida ma'lumot berish adabiyotshunoslikda muhim sanaladi. Ushbu jarayonida an'anaviy metodlar bilan bir qatorda innovatsion texnologiyalardan, xususan, interfaol metodlardan foydalanish oliy ta'lim tizimidagi filologik ta'lim yo‘nalishi talabalari uchun foydadan holi bo‘lmaydi. Interfaol metodlar mavzuning tezkor, obrazli va tushunarli yetkazilishida muhim omil bo‘ladi. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o‘qituvchi va talaba faoliyatiga yangilik, o‘zgarishlar kiritish bo‘lib, uni amalga oshirishda asosan, interfaol metodlardan to‘liq foydalaniladi. Interfaol metodlar – bu jamoa bo‘lib 3

fikrlashdan iborat, ya'ni u pedagogik ta'sir etish usullari bo‘lib, ta'lim mazmunining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu metodlarning o‘ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va talabalarning birgalikda faoliyat ko‘rsatishi orqali amalga oshiriladi. Kelajakda ta'lim taraqqiyotining haqqoniy harakatlantiruvchi kuch sifatida o‘qituvchi faoliyatini yangilashga, ta'lim-tarbiya jarayonini maqbul (optimal) qurishga, talaba yoshlarda hur fikrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga sodiqlik, insonparvarlik tuyg‘ularini shakllantirishga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Syujet va uning unsurlari mavzusi adabiyotshunoslik nazariyasiga oid tadqiqotlarda o‘rganilgan. Xususan, I.Sultonov 1 , H.Umurov 2 , T.Boboyev 3 , D.Quronov 4 , A.Ulug‘ov 5 , E.Xudoyberdiyev 6 kabi olimlarning nazariy qarashlari orqali atroflicha tadqiq etilgan. Ushbu manbalarda syujet haqida umumiy ma'lumot, syujet turlari, uning komponentlari, fabula, konflikt kabi masalalarga e'tibor qaratilgan. Adabiyotshunoslik nazariyasi sohasida o`rganilishi muhim sanalgan ushbu mavzuni, ya`ni oliy ta’lim muassasalarida “Syujet va uning unsurlari” modulini innovatsion ta’lim texnologiyalari asosida o‘qitish mazkur jarayon samaradorligini yanada oshirishga xizmat qiladi. Bitiruv loyiha ishining maqsadi - “Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish mazmunini yoritib berish. Bitiruv loyiha ishining ob’ekti : “Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish jarayoni. Bitiruv loyiha ishining predmeti: “Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish mazmuni, imkoniyatlari va yo‘llari. 1 Sultonov I. Adabiyot nazariyasi. - Т.: O’qituvchi, 2005. 2 Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. – Т.: “Ўзбекистон”, 2000. 3 УмуровҲ. Адабиёт назарияси. - Т.: “ Шарқ” . 2003. 4 Қуронов Д. Адабиётшуносликка кириш. - Т.: «А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти» нашриёти, 2004. . 5 Улуғов А.Адабиётшуносликка кириш. – Т.: “Университет”, 2005. 6 ХудойбердиевЭ. Адабиётшуносликка кириш. – Т.: . ЎАЖБНТ нашриёти, 2003. 4

Bitiruv loyiha ishining vazifalari: - “Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishning nazariy asoslari haqida ma`lumot berish. - “Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishning ustuvor yo‘nalishlarini aniqlashtirish. - “Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishga doir innovatsion texnologiyalarni tasniflash. - “Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitish jarayonini loyihalashtirish va rejalashtirish. - “Syujet va uning unsurlari” modulini innovatsion ta’lim texnologiyalari asosida o’qitishning amaliy-texnologik jihatlariniishlab chiqish. Bitiruv loyiha ishining amaliy ahamiyati : M azkur bitiruv loyiha ishida ishlab chiqilgan innovatsion ta’lim texnologiyalaridan “Adabiyotshunoslik nazariyasi”fanidan ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarini o‘tkazish jarayonida samarali foydalanish mumkin. Bitiruv loyiha ishining tuzilishi: bitiruv loyiha ishi kirish, to‘rt paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5

I BOB. “SYUJET UNING UNSURLARI” MODULINI O‘QITISHNING USTUVOR YO‘NALISHLARI 1.1. Syujet va uning unsurlari haqida ma'lumot Hayotning badiiy ifodalashda va zurur g’oyani olg’a surishda syujetning roli nihoyatda kattadir. Syujet badiiy asarning hamma turlariga ham bo’ladi. Lekin har bir janrning syujeti o’ziga xosdir. Chunonchi, kichik lirik she’rda ham ma’lum bir fikr oqimi mavjud. Shu fikr oqimi she’rining o’ziga xos syujetini tashkil qiladi. fikrlar oqimi ko’zga ravshan tashlanadigan, uning ifodasida voqea – vaziyat yaratilgan she’rlar ham bo’ladi. Bunday she’rlar voqeaband she’rlar yoki syujetli she’rlar deb yuritiladi (Mirtemirning «Opoqi» , «Tarsaki» she’rlari kabi) Syujetning klassik shakli, asosan dramatik, epik va liro-epik asarlarda uchraydi. Syujet (fransuzcha syujet) – tasvirlanayotgan yoki bayon etilayotgan narsa degan ma’noni anglatadi. Syujetga o’zbekcha qo’llanmalarda turlicha ta’rif beriladi. Masalan, I.Sultonov «Adabiyot nazariyasi» kitobida «Asarda hikoya qilanayotgan voqea «syujet» deb ataladi», deydi. Prof. N.Shukurov va dots. Sh.Xolmirzayevlar «Obrazlarining o’zaro munosabatidan, kurashidan kelib chiquvchi, iroda yo’nalishini, xarakter xususiyatini namoyon qiluvchi voqealar silsilasiga syujet deyiladi» deb ta’rif berishadi («Adabiyotshunoslikka kirish»). Dots. T.Boboyev «Syujet adabiy asarda tasvirlangan xarakterning mazmunini ifodalovchi sistemasi kengroq ma’noda 6

konkret voqealar chizmasidagi namoyon bo’ladigan xarakterlar tarixidir» deydi. («Adabiyotshunoslikka kirish kursi bo’yicha o’quv-metodik qo’llanmalar»). Shularni umumlashtirib, badiiy asarda voqealar va xarakterning o’zaro uyushishi hodisasiga syujet deyiladi deb ta’rif berish. Syujet yozuvchiga asarning butun materialini biriktirishga imkon beradi. U badiiy asarning g’oyasiga nisbatan shakl hisoblansa va obrazlarning xarakteri, faoliyati, iroda yo’nalishini ifodalashi jihatidan mazmunni tashkil etadi. Qahramonlarning o’zaro murakkab munosabatlari asar syujetini tashkil qiladi. Qahramonning o’zaro munosabatlari esa voqeada hodisada namoyon bo’ladi. Shu ma’noda voqea-hodisalar sistemasi asar syujetining asosini tashkil etadi. Badiiy asar syujetida xarakterlar mantiqi va voqealar mantiqi bo’ladi. (F.M.Golovchenko va M.Qo’shjonovlarning fikri) chinakam asar san’at asari voqealar, albatta, qahramonlar xarakterini ochishga buysundiriladi. Prof. M.Qo’shjonov realistik asarlarda syujetning qator ko’rinishlari borligini ta’kidlaydi. Bular quyidagilar: Shunday asarlar ham bo’ladiki, ularda vakealar tartibi ko’zga yaqqol tashlanib turadi. Odatda, sarguzasht xarakteridagi asarlar syujetida xuddi shu holat seziladi. Masalan, A.Belyayevning «Odam-Amfibiya» qissasi, X.To’xtaboyevning «Sariq devni minib…» romanida syujetning shu turi mavjud. Shunday asar bo’ladiki, ularning syujetda xarakterlar ham shaklan, ham mazmunan birinchi o’rinda turadi. Bunday asarlarda voqealar tizmasi u qadar tashkil qiluvchilik kuchiga ega bo’lmaydi. Asarda voqea-hodisalar xarakterlar mantiqi asosida tartiblashtiriladi. Voqealar tartibi esa tez-tez o’zgarib, yangilanib turadi. Ba’zan bir bobdagi voqea keyingi bobda davom etmaydi. Voqeadan mantiqan voqea kelib chiqmaydi. Odatda, avtobiografik asarlar shunday xarakterga ega bo’ladi. Masalan, M.Gor’kiyning avtobiografik qissalari, Oybekning «Bolalik» N.Safarovning «Navro’z», «Ko’rgan -kechirganlarim» va xakozo. 7

Shunday asarlar ham bo’ladiki, ularda xarakterning yoki voqealar mantiqining ustunligini sezish qiyin. Bunday asarlarda xarakter mantiqi va voqealar mantiqi qat’iy ravishda tenglashtiriladi. Masalan, A.Tolstoyning «Ulug’ Pyotr», Oybekning «Navoiy», M.Avezovning «Abay» romanlari. Bir xil asarlarda dastlab xarakterlar mantiqi syujetni boshqarsa, kengroq voqealar mantiqi ham syujetga kuchli ta’sir eta boradi. Masalan, A.Qahhorning «Qo’shchinor chiroqlari» romanning syujeti dastlab xarakter (Sidiqjon) mantiqi asosida rivojlangan bo’lsa, keyinroq voqealar mantiqi ham kuchayadi. Adabiy ijod tajribasida yana shunday asarlar ham uchraydiki, ularning markazida bitta yoki ikkita qahramon obrazlari turmaydi, balki butun xalq turadi. Yozuvchining diqqat markazi ommaning umumlashtirishga obrazini yaratishga qaratilgan bo’ladi. Masalan, Sholoxovning «Tinch Don», A.Serafimovichning «Temir oqim» romanlari. Chinakam realistik san’at asarlari syujetining qaysi turi qo’llanishidan qat’iy nazar, u albatta, xarakterlarni ochishga, asarlar g’oyasini ifodalashga xizmat qilishi zarur. Adabiyotshunos I.Sulton badiiy asarda hikoya qilinayotgan voqyeaga “syujet”, deb ta'rif bergan. Ya'ni, syujet badiiy asarlarning bevosita mazmunini tashkil etgan, o‘zaro bog‘langan va rivojlanib boruvchi hayotiy voqyealar tizimidir. Syujet har bir tur va janrda o‘ziga xos bo‘ladi. G.Pospelov fikricha, syujet lirik asarga xos emas. Lirik asarda kompozitsiya yetakchi. Ammo lirikada “Syujetli she'rlar”, ya'ni voqyeaband she'rlar ham bo‘ladi. Syujet dramatik va epik hamda liro-epik asarlarga xos. Badiiy g‘oya syujet vositasida bayon qilinadi. Yirik nasriy asarlarda syujet ko‘p qirrali, bir necha tarmoqli bo‘lishi mumkin. Bu holatni “Boburnoma” syujetiga tegishli deya bemalol ayta olamiz. Hikoyada esa bitta voqyea, bitta xarakter tarixi bo‘lgani uchun nisbatan sodda syujet bo‘ladi. Syujetda voqyea va xarakter (obraz) munosabati muhim sanaladi. Voqyelar bilan xarakterlar birligi muhim. Xarakter qirralarini ochmaydigan ortiqcha 8

voqyealar asarni ortiqcha semirtiradi. Voqyealar tasviri xarakterlarga bo‘ysundirilishi lozim. Syujetda hayot tasviri va xarakter mantig‘i masalasi juda muhim. Hayot mantig‘i esa badiiy asarda asosan ikki holatda - voqyea va xarakterlarda ro‘y beradi. Shunga ko‘ra: 1. Ba'zi asarlarda voqyealar mantig‘i yetakchilik qiladi. Sarguzasht syujetli asarlarda shunday. 2. Ba'zan voqyea va xarakter mantig‘i barobar bo‘ladi. 3. Ba'zan xarakter mantig‘i ustunlik qiladi. Odatda avtobiografik janrdagi asarlar syujet jihatdan ana shunday bo‘ladi. Aslida syujetni tashkillashtirish ijodkorning badiiy niyatiga, badiiy uslubiga, iste'dodiga bog‘liq murakkab masaladir. Har qanday voqyea badiiy syujet bo‘lavermaydi. Balki muayyan badiiy konsepsiyaga asoslangan voqyealar va xarakterlar birligi syujetni tashkil qiladi. Ayrim asarlarda xarakterlar mantig‘i syujetni boshqarsa, bir xil asarlarda voqyealar mantig‘i syujetni tashkil qiladi, xarakterning tarixida voqyelik muhim ahamiyat kasb etadi. Syujet yaratishning quyidagi yo‘llari mavjud: 1. Syujet fantaziya mahsuli sifatida yaratiladi (“Guliverning sayohatlari”, “Kichkina shahzoda”). 2. Hayotiy-tayyor syujetlar asosida yaratiladi (tarixiy asarlar, biografik asarlar, prototiplar asosida yozilgan asarlarning syujeti bunga misol). Biz tahlilga tortgan “Boburnoma” syujeti ham aynan hayotiy-tayyyor syujet asosida yaratilgan asardir. Sababi bu voqyealarga muallif bevosita aloqador, hatto ularning ayrimlariga guvoh ham bo‘lgan. 3. Sayyor syujet yoki o‘zlashtirilgan syujet. (M.Qo‘shjonov uni “negiz syujet” deb ataydi. Masalan, “Lisonut tayr” va “Mantiq-ut tayr”, “Layli va Majnun” - umuman “Xamsa” syujetlari). Syujetning quyidagi shakllari mavjud: 9

1. Xronikali syujet da voqyealar bir boshdan boshlanib, birin-ketin hikoya qilinadi. Xronikli syujet ishonarli bo‘ladi. Biroq syujetning bu turi doim ham qulay vosita bo‘la olmaydi, chunki xronikaning o‘zi syujet bo‘la olmaydi. Xronikalilik ko‘pincha naturalistik bayonchilikka olib keladi, yorqin obrazlar yaratishga imkon bermaydi. Masalan, Navoiyning «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» dostonlarida, Ayniyning «Esdaliklar»ida, P.Tursunning «O‘qituvchi»sida voqyealar qahramoning tug‘ilishidan, to ma'lum yoshigacha beriladi. Biroq bu asarlarning kompozitsion qurilishi, voqyealarni tanlash, saralash, umumlashtirish va ularni badiiy ifodalash mahorati, ularni joylashtirish, ya'ni kompozitsiya shunga olib keladiki, bu asarlarni o‘qigan kishi unda ortiqcha narsa yo‘q, barcha voqyealar badiiy-estetik va ijtimoiy qimmatga egadir, degan xulosa chiqadi. Ularda e'tiborga loyiq va qiziqarli syujet hosil qilinadi. 2. Retrospektiv (orqaga qaytuvchi) syujet da voqyealar bir boshdan birin- ketin hikoya qilinmay, balki voqyeaning ma'lum joyida to‘xtatib qo‘yilib, uning o‘tmishiga, oldingi voqyealarga murojaat qilinadi. Ba'zi asarlar umuman ana shunday orqaga qaytishga asoslansa, ayrim masalalarda vaqti-vaqti bilan voqyealar hamda qahramonlarning o‘tmi-shiga qaytib turiladi. Masalan, M.Sholoxovning «Inson taqdiri» qissasi butunicha orqaga qaytishga asoslangan. A.Qodiriyning «Meh-robdan chayon» romanidagi Solih Mahdumning o‘tmishi tasviri, H.Olimjonning «Zaynab va Omon»ida Zaynab bilan Omonning o‘tmishi, O‘.Hoshimovning «Tushda kechgan umrlar» romanida komissar va T.Malikning «Shaytanat» qissasida bosh qahramoni Asadbekning o‘tmish hayoti tasviri kabilar vaqti-vaqti bilan orqaga qaytish namunasi bo‘ladi. 3. Konsentrik syujet tadqiqot syujet ham deyiladi. Unda voqyea hikoya qilinmaydi, o‘tmishga ham murojaat qilinmaydi. Konsentrik syujetda biror hodisaning sabablari tahlil qilish jarayonida sodir bo‘lgan voqyealar kitobxon ko‘z o‘ngida jonlanadi. Masalan, O‘.Umarbekovning «Yoz yomg‘iri» qissasi boshida Chorsudan Mo‘nisning jasadi topiladi. Uning qanday o‘ldirilganligini yozuvchi ham, kitobxon ham, asar qahramonlari ham hikoya qilib bermaydilar. Jinoyat 10

sabablarini tekshirish jarayonida kitobxon ko‘z o‘ngida sodir bo‘lgan voqyealar jonlanadi. Sofoklning «Shoh Edip», O.Abdullinning «O‘n uchinchi rais» dramalari, H.G‘ulomning «Mash'al», O.YOqubovning «Larza», O‘.Umarbekovning «Fotima va Zuhra», O‘.Hoshimovning «Tushda kechgan umrlar», T.Malikning «Shaytanat» kabi asarlari ham syujetning ana shu turiga asoslanib qurilgan. Chunki konsentrik syujet ko‘pincha detektiv asarlar uchun xos bo‘ladi. 4. Assotsiativ syujet ilgarilari asosan lirik asarlar uchun xarak-terli bo‘lib, lirika tashqi hodisalarga shoirning munosabati yoki tashqi hodisalar ta'sirida shoir shaxsida tug‘ilgan tuyg‘u va kechinma-larga asoslanardi. Hozirda syujet qurishning assotsiativ usuli yirik nasriy va dramatik asarlar uchun ham xos bo‘lib qolmoqda. Bunday asarlarda hikoya qilinmaydi, balki qahramonning xotiralari, o‘y-xayollari, tasavvurlari oqimi beriladi. Masalan, A.Muxtorning «Davr mening taqdirimda», «Chinor», S.Anorboyevning «Umr», Ch.Aytmatovning «Alvido, Gulsari», «Asrga tatigulik kun», O‘.Umarbekovning «Shoshma quyosh», O.Yоqubovning «Ko‘hna dunyo» asarlari asotsiativ syujet asosida qurilgan. Lirik poemalar syujeti ham assotsiativ usulga asoslanadi. Asarda har bir personaj o‘z xarakteri va vazifasiga ega bo‘ladi. Ularning barchasi asosiy narsaga, ya'ni voqyealar rivojiga birlashti-riladi va shu bilan asar syujetini ochishga xizmat qiladi. Syujet bi-lan kompozitsiya ajralmasdir. Syujet bo‘shligi kompozitsiyaning bo‘shli-gini keltirib chiqaradi. Aniq Shakllantirilmagan bo‘sh kompozitsiya esa syujetni halok qiladi. Biroq yaxshi ishlangan kompozitsiyaning o‘zi ham muvaffaqiyat keltirmaydi. Kompozitsiyaning qimmati g‘oyaning qimmati bilan belgilanadi. Yaxshi kompozitsiyada ifodalangan g‘oya syujetni ham yaxshilaydi. Demak, syujet asar mazmunini ochish shaklidir. “Boburnoma” asari syujeti ham xronikal syujetdir. Sababi asar syujeti Boburning taxtga o‘tirishi voqyealari bilan boshlanib, uning vafotigacha bo‘lgan voqyealarni qamrab oladi. Ya'ni har bir voqyea muayyan ketma-ketlikda, biridan so‘ng biri sodir bo‘ladi. To‘g‘ri asarda voqyealarni (avval bo‘lib o‘tgan 11

voqyealarni) eslash, xotirlash hollari ham mavjud. Lekin bu syujetdagi voqyealar rivojiga sezilarli darajada ta'sir ko‘rsatmaydi. “Boburnoma” syujeti juda murakkab, bir necha tarmoqqa ega. Adabiyotshunoslar F.M.Golovenchenko va M.Qo‘shjonovlar badiiy asar syujetida xarakterlar mantig‘i va voqyealar mantig‘i bo‘ladi deya ta'kidlashgan. “Boburnoma”da voqyealar mantig‘i yetakchilik qiladi. Sababi asar sarguzasht xarakterida. Asar kompozitsiyasini yaratish juda mushkuldir. U nihoyatda diqqattalab va nozik ishdir. Chunki kompozitsiyaning yaxlit bo‘lishi asarda hayotning bir parchasini yorqin gavdalantirishning asosiy shartidir. Demak, kompozitsiya – asarning tanasi. Tanadagi har bir a'zoning esa o‘z o‘rni, vazifasi bor. Asar kompozitsiyasida ham har bir unsur: syujet (ekspozitsiya, tugun, voqyealar rivoji, kulminatsiya va yechim) va undan tashqaridagi qismlar (lirik, falsafiy, publitsistik chekinishlar, qo‘shimcha epizodlar), peyzaj, portret, ruhiy tahlillar, muallif tavsifi kabilar me'yor va tartib bilan joylashishi lozimdir. Agar ular o‘z o‘rnida bo‘lsa asar ta'sirchan, barkamol bo‘ladi. Jumladan, Abdulla Qodiriyning “O‘tgan kunlar”, CHo‘lponing “Kecha va kunduz”, Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri”, “Bemor”, “Sarob” kabi asarlari, avvalo, kompozitsiyasining puxtaligi bilan e'tiborlidir. Badiiy asarlar kompozitsiyasi tahlil qilingan ayrim tadqiqotlarda “fabula” termini ham uchraydi. Fabula lotincha fabula so‘z bo‘lib, masal, hikoya qilish demakdir. Badiiy asar fabulasi deganda asar uchun asos bo‘lgan hayotiy material nazarda tutiladi. “Fabula – asar voqyealarining mantiqiy jihatdan uzviy bog‘liqlikdagi yaxlit silsilasi” ham deyiladi (Hotamov N., Sarimsoqov B. Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘ati. – Toshkent: O‘qituvchi, 1983. - B. 337). Aristotel ham fabulani “voqyealar yig‘indisi” degan (Poetika. – Moskva: GIXL, 1957. S. 57-58). “Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘ati”da syujet va fabula xususida shunday deyiladi: “Ayrim adabiyotshunoslar fabulani asar voqyealarining izchil bayoni, ya'ni skleti, syujet esa badiiy asar voqyealarining barcha komponentlari bilan birgalikda 12

qamrab olingan ifodasi deb ta'riflaydilar. O‘z ma'no va mohiyatiga ko‘ra bu ikki termin bir-biriga sinonimik xarakterga ega bo‘lib, hozirgi adabiyotshunoslikda syujet termini faol qo‘llaniladi. Fabula termini esa asta-sekin iste'moldan tushib qolmoqda” (B. 337). Demak, syujet, fabula har qanday asarda mavjud bo‘ladi. Biroq ular har bir janrda o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Masalan, Bobur g‘azallari ham, Rabg‘uziy hikoyatlari ham, Oybek romanlari ham muayyan syujetdan tarkib topgan. Chunki ularda holat, hodisalarning ma'lum manzarasi gavdalantirilgan, muayyan fikr ifodalangan. Ijodkor biror bir fikrni ma'lum qilish uchun hodisalarning shunchaki oddiy nusxasini ko‘rsatmaydi. U o‘z qarashlarini ta'sirchanroq tarzda kishilarga yetkazish uchun ko‘plab hodisalarni, kechinma- holatlarni qayta ishlaydi. Hayotiy tajribasi, kuzatishlari asosida hayotiy voqyealarga ijodiy yondashadi. Hamda shu asosda asar syujetini yaratadi. Bundan ayon bo‘ladiki, syujet hayot hodisalarining oddiy aksi emas, balki uning ijodkor tomonidan ishlov berilgan, muayyan maqsadga muvofiqlashtirilgan manzarasidir. Hayot hodisalari yozuvchi, shoirning ijod qilishi - asari syujetini yaratishi uchun zamin bo‘ladi. Jumladan, fantastik asarlar yozish uchun ham qandaydir hayotiy voqyealar sabab bo‘ladi. Demak, real hayot har qanday shakldagi syujetning asosi sanaladi. Biroq u o‘z holicha badiiy syujet bo‘lolmaydi. Hayot voqyealari muayyan maqsad asosida ijodiy ishlov berilganidagina syujetga aylanadi. Adabiy asar syujeti konfliktsiz yashay olmaydi. Konflikt (Loticha –coftictus ixtilof, to’qnashuvi) - badiiy asarda ishtirok etuvchi shaxslar o’rtasidagi yuzma - yuz kurash yoki qahramonning o’z atrofini qurshab olgan muhiti, o’z-o’zi bilan ruhiy to’qnashuvi, olishuvi. Konflikt - syujetni harakatga keltiruvchi asosiy kuch. Yozuvchi badiiy syujet orqali muayyan davrning sotsial konfliktlarini ifodalaydi, ularga munosabatini bildiradi, qahramonlar xarakterini ochadi, estetik idealini olg’a suradi. Har bir yozuvchi o’z xalqi hayoti uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan muayyan davrning sotsial konfliktlari tasviriga alohida e’tibor qiladi. Masalan, 13

«Qutlug’ qon» romanida o’zbek mehnatkashlarining mustamlakachilik zulmiga qarshi hayot-mamot kurashiga otlanganligi ko’rsatilgan, unga o’zbek xalqi manfaatlari nuqtai nazaridan yondoshgan qahramonlar xarakteri ana shu kurash jarayonida ochilgan, toblangan. Hayot ziddiyati va badiiy asar konfliktini bir - biriga tenglashtirish va ayni bir xil deb qarash mumkin emas. Hayotdagi konflikt – sotsial hodisa, asar syujetining konflikti esa estetik hodisadir. Badiiy konflikt sotsial konflikt zaminida yaratilsa-da, ular bir-biridan ajralib turadi. Badiiy konflikt yozuvchi tomonidan hayot konfliktining kayta ishlangan, estetik ideal ruhi bilan sug’orilgan shaklidir. San’at asarida konfliktning ko’rinishlari turlicha shaklida bo’lishi mumkin. Konfliktning xarakterlar o’rtasidagi kurash yuzma-yuz ko’rsatiladigan formasi. Bu traditsion shakl ham deyiladi. Bunda konflikt xarakterlarning izchil kurashi tarzida yuzaga chiqadi. Masalan. G’ofur – Solihboy («Boy ila xizmatchi»), Yo’lchi- Mirzakarimboy («Qutlug’ qon»). Konfliktning kolliziyalarga asoslangan psixologik kurash shakli. Bu shakldagi konfliktning asosida qahramonlarning ruhiy dunyosi, ongi, sezgilari, psixologiyasidagi ziddiyatlar turadi. Unda xarakterlarningyuzma-yuz to’qnashuvlari izchil berilmaydi. Badiiy asarning syujeti haqida gapirganda fabulaga ham e’tibor berish kerak. Unga ham e’tibor berish kerak. Unga ham ta’riflar turlicha. Prof. N.Shukurov va dots. Sh.Xolmirzayevlar «Fabula – lotincha so’z bo’lib, hikoya, afsona, ertak ma’nosini bildiradi va badiiy asarning voqeiy asos bo’lgan hayot materiali tushuniladi,» deb ta’rif berishadi. («Adabiyotshunoslikka kirish»). I.Sulton esa «Yozuvchi tasvirlayotgan voqea hayotning o’zida qanday tartibda ruy berganini aks ettiruvchi «syujet»dan farqli o’larok, shu voqealarning badiiy asardagi tasviri fabula deb ataladi («Fabula» (lotincha) - «bayon», «hikoya» demakdir) deyiladi. Masalan, «O’tgan kunlar»ning birinchi sahifasilarida biz Otabekni kimgadir oshiqligini sezamiz, ammo qachon va qanday sharoitda oshiq bo’lganni va 14

Kumushning ham Otabekni uchrashgandan keyingina bilamiz: syujetning muhim tugunlaridan birini yozuvchi ma’lum vaqtgacha bizdan yashirib turadi. Ba’zan yozuvchi syujetning tarkibiy qimslarining tartibini o’zgartirishi mumkin. Masalan, «O’tgan kunlar»dagi«Baxt va baxtsizlik» nomli bobda yechimni oldinga qo’yish, so’ngra ekspozitsiyadan tortib yechimgacha bo’lgan voqealarni hikoya qilish usuli qo’llanilgan. Bunda biz avval uy egasi Usta Olimning beva ekanini ko’ramiz, keyin uni sevgan xotindan judo bo’lganini eshitamiz va shundan so’nggina yozuvchi fojiali voqeasining nimadan boshlanib, qanday tugallanishi qahramon tilida bayon qiladi. Syujetdagi voqealarning tartibini fabula talablariga muvofiq o’zgartirishi syujet rivojida kutilmagan va serta’sir burilishlar yasashga imkon beradi. Syujet salmog‘i, ko‘lami, ta'sirchanlik darajasi esa badiiy konfliktga bog‘liq. Hayotning o‘zida ham kuchli to‘qnashuvli, keskin ziddiyatli voqyealar ko‘proq kishilar e'tiborini tortadi. Kishilar o‘shanday hodisalarni kuzatish, ular xususida eshitish, bilishni yoqtirishadi. Badiiy asar syujetining o‘quvchilarni o‘ziga qay darajada jalb qilishi ham ijodkor ixtiro qilgan, kashf etgan konflikt va uning ifodalanish tarziga bog‘liq. Konflikt odamlar orasidagi muomala-munosabatdagina emas, kishining o‘z ichida ham bo‘ladi. Chunki inson o‘z atrofidagilardangina emas, ba'zan o‘zi- o‘zidan ham norozi bo‘ladi. “Nima uchun shu ishni qildim? Qilmasam bo‘lardi- ku!” deb o‘zini ayblaydi, o‘zicha kuyinadi. Boshqalardan, o‘zidan norozi bo‘lish inson tabiatida qanoatlanmaslik hissi mavjudligidan kelib chiqadi. Hayotning o‘zida ziddiyatlar xilma-xil bo‘lgani singari badiiy asarda ham badiiy konfliktning turli ko‘rinishlari qo‘llaniladi. Ularni shartli tarzda quyidagicha guruhlarga ajratish mumkin: ichki ruhiy konflikt (qahramon qalbidagi kurashlar, hissiyotlar to‘qnashuvi), ijtimoiy konflikt(turli guruhlar o‘rtasidagi ziddiyatlar), oilaviy konflikt (oila a'zolari o‘rtasidagi mojarolar), shaxsiy-intim konflikt (shaxs va boshqalar manfaati o‘rtasidagi kurash) kabilar. 15

Har bir asarda konfliktning turli ko‘rinishlari uchraydi. Eng yaxshi asarlarda qahramon qalbidagi kurashlar, hissiyotlar to‘qnashuvini ko‘rsatishga alohida e'tibor beriladi. Bu jihatdan, ayniqsa, Fyodor Dostoyevskiy, Lev Tolstoy romanlari diqqatga sazovordir. Asar konfliktining ta'sirchan bo‘lishi syujet tarkibining boshqa unsurlari bilan ham bevosita bog‘liqdir. Shuning uchun ular haqida muayyan tushunchaga ega bo‘lishi lozim. Biroq barcha asarlarda ham syujet unsurlari (ekspozitsiya, tugun, voqyealar rivoji, kulminatsiyasi va yechim) alohida-alohida holda namoyon bo‘lmaydi. Masalan, ba'zi asarlar syujeti voqyealar tuguni yoki kulminatsiyasidan boshlanadi va hodisalar qanday rivojlanib borgani ma'lum qilinadi. Yana shunday asarlar ham bo‘ladiki, uning syujetida voqyealar yechimi voqyealar kulminatsiyasi bilan birikib, singishib ketgan bo‘ladi. Ayrim asarlarda alohida muqaddima (prolog) va xotima (epilog) uchraydi. Muallifning aynan o‘ziga tegishli bo‘lgan yoki biror qahramon tilidan yozilgan bu qismlar esa asar syujeti tarkibiga kirmaydi. Badiiy asarning syujeti o’zaro ichki bir yaxlitlikni vujudga keltiradigan qator unsurlardan iborat bo’ladi. Bular – ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, kulminatsiya, echim kabilardir. Shuningdek, ayrim asarlarda prolog (mukaddima) va epilog(xotima) kabi qo’shimcha unsurlar ham bo’ladi. Umuman, syujet unsurlarining turli adabiy turlarda kelishi turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, lirik asarlarda ham, albatta, syujet bo’ladi. Busiz, mumkin emas. Lekin hamma gap shundaki, ularda yuqorida sanalgan unsurlarning barchasi baravar kelavermaydi. Syujet unsurlari, asosan, epik va dramatik asarlarda, shuningdek, liro-epik asarlarda ham ko’pincha tugal holatda keladi. Syujet tarkibida keladigan har bir unsurlarning yozuvchidan mo’ljallangan badiiy maqsadni yuzaga chiqarishda o’ziga xos vazifasi bo’ladi. Shuning uchun ham ularning har birini alohida - alohida ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Ekspozitsiya (lotincha – bayon qilish, tushuntirish degani). U voqealar boshlanishidan oldin keladigan tasvir – muqaddimadir. Ekspozitsiya voqealar sodir 16

bo’ladigan joyga aloqador muayyan manzara bilan ilk bor tanishtiradi, unda ishtirok etadigan qahramonlar haqida dastlabki ma’lumotlar beradi. Demak, asarda ziddiyat yuzaga kelgunga qadar qahramonlar qiyofasini shakllantirgan sharoit manzaralar tasviri ekspozitsiya deyiladi. Ekspozitsiya ko’p holatlarda o’z o’rnida, ya’ni asarning boshida keladi. Bu holatda u to’g’ri ekspozitsiya bo’ladi. Masalan, «O’tgan kunlar», «Opa-singillar» romanlarida shunday tasvirni kuzatish mumkin. Ba’zan esa u asarning boshida emas, balki keyinroq kelishi mumkin. Masalan, «Qo’shchinor chiroqlari», «Mehrobdan chayon» kabi asarlarda shunday holatga duch kelamiz. Ekspozitsiyaning bu shakli asarda qo’llanilgan bo’lsa, u kechiktirilgan ekspozitsiya deyiladi. Shuningdek, badiiy asarda sodir bo’ladigan voqealar va faoliyat berilishi kerak bo’lgan ma’lumotlar syujetning turli joylarida berilishi ham mumkin. Masalan, «O’tgan kunlar »da Otabekning Marg’ilonga qachon kelgani, Yusufbek xojining bu erdagi savdogarlarning ba’zilari bilan tanishligi oldindan borligi va xokazo ma’lumotlar turli o’rinlarga sochib yuborilgan. Agar yozuvchi asarda bunday usulni qo’llagan bo’lsa, u holda sochma ekspozitsiya hodisasi vujudga keladi. Bulardan tashqari qahramon, shuningdek, joy va sharoit haqidagi ilk ma’lumotlar syujetning so’nggida ham kelishi mumkin. Masalan, N.V.Gogolning mashhur «O’lik jonlar» asarida shunday tasvirga duch kelamiz, ya’ni bosh qahramon Chichikov haqidagi ma’lumotlar asarning oxirida berilgan. Ekspozitsiyaning bu shakli teskari ekpozitsiya degan nom bilan ataladi. Tugun. Bu asardagi voqealar rivojiga asos, turtki bo’lib xizmat qiladigan qarama-qarshiliklarning pinhona boshlanishi nuqtasidir. Demak, asardagi voqealar rivojiga asos bo’ladigan ziddiyatlarning yuzaga kelishini ko’rsatadigan nuqta tugun deb ataladi. Tugun ekspozitsiyadan o’sib chiqadi. Chunonchi, «O’tgan kunlar»dagi dastlabki suhbat lavhalari tasvirida Otabekning bo’ydoqligi, syevib uylanishi, ayollar haqidagi gap-so’zlar, shuningdek, so’nggi ikki masalaga turlicha nuqtai nazarlarinig borligi (Otabek – Rahmat – Homid) asarning tuguni vazifasini o’taydi. «Sinchalak»da Qalandarovning raykom kotibining oldiga kirib, Saidaning 17

«Bo’ston»ga borayotganini bilganidan so’ng chiqishda unga aytgan gaplari asarning tugunidir. Voqealar rivoji. Badiiy asar syujetidagi voqealarning muayyan nuqta, ya’ni tugundan so’nggi taraqqiyoti voqealar rivoji deyiladi. «Sinchalak» povestida Qalandarovning Saidaning ustidan shikoyat qilib obkomga ketishi, lekin u erga kirmasdan kelib, Saidani chaqirtirish va kechirim so’rashgacha bo’lgan ishlar voqealar rivojini tashkil etadi. «Qutlug’ qon» dagi qo’zg’olongacha kechgan narsalar ham voqealar rivojining ichiga kiradi. Kul`minatsiya nuqtasi . voqealar rivojining, qahramonlar o’rtasidagi munosabatlarning eng yuqori cho’qqisi kulminatsiya nuqtasi deyiladi. «Qutlug’ qon» tasvirlangan qo’zg’olon voqeasi roman syujetining kulminatsiyasi hisoblanadai. Ba’zan kulminatsiya nuqtasi asarning boshida ham kelishi mumkin. U.Umarbekovning «Yoz yomg’iri» qissasidagi Munisxonning o’ldirilishi voqeasi bunga misol bo’la oladi. Yechim . Asarda tasvirlangan voqealarning va qahramonlar taqdirining xal bo’lishini ifoda edib berilishi yechim deb ataladi. «Sinchalak»da Qalandarovning Saidadan kechirim so’rashi asarning echimidir. «Qutlug’ qon»da Yo’lchining o’limi, shu munosabat bilan Shokir otaning aytgan gaplari asar voqealarining yechimidir. Prolog va epilog . Bular ham syujet unsurlari hisoblanadi. Ular hamma asarlarda bo’lavermaydi. Bu shart ham emas. qachonki, syujetning ichki mantiqi shuni talab qilsagina, yozuvchi bu unsurlarni ishlatishi mumkin. Asardagi voqealarga mukaddima sifatida beriladigan tasvir prolog deyiladi. A.Qodiriyning «O’tkan kunlar», A.Muxtorning «Davr mening taqdirimda» romanlarida ular ishlatilgan. Qahramonlarning syujet voqealari tugugandan keyingi hayotiga dahldor ma’lumot va tafsilotlar epilog deyilada. «O’tkan kunlar»dagi Otabekning o’limi bilan bog’liq gaplar, «Sinchalak»dagi Saidaning «Bo’ston»dan qachon ketgani bilan bog’liq ma’lumotlar bunga misol bo’la oladi. 18

Bir xil mavzu, bir xil qahramonlar taqdiri naql qilingan bunday asarlar sayyor syujetga asoslangan bo‘ladi. Sayyor syujet barcha milliy adabiyotlar tarixida mavjud bo‘lgan hodisadir. “Layli va Majnun” dostoni - abadiy ishq qissasini dastlab Nizomiy dostonga aylantirgan. Unga 118 ta nazira bitilgan. Shulardan 67 tasi fors, 37 tasi turkiy tilda bo‘lsa, 7 tasi kurd, 7 tasi urdu, 2 tasi panjob tillaridadir. Arman, gruzin tillarida ham Layli va Majnun ishqi haqida doston yaratilgan. Rus shoiri V.Xlebnikov ham 1911 yilda shu nomda doston bitgan. Biroq sayyor syujetlar asosida bitilgan asarlar bir asarning ayni nusxasi emas. Ular bir mavzu, bir syujetning yangi qirralari, yangi jihatlari va yangi ma'nolarini kashf etib bergan alohida mustaqil asarlardir. Sayyor syujetlar ijodkorlar tafakkur darajasi, badiiy mahorati miqyosi, mushohada ko‘lamini ko‘rsatib beradi. Syujetga xos xususiyatlardan yana biri uning muayyan xalq turmush voqyealariga asoslanishidir. Biroq bundan syujet faqat milliy turmush voqyealariga asoslanadi, deya hukm chiqarib bo‘lmaydi. Syujetda milliy turmushga xos ko‘rinish, xususiyatlar aniq aks etadi deyish mumkin, xolos. Chunki fantastik asarlarda, masalan, Gerbert Uellss, Ayzek Azimov roman, qissalarida fan-texnika, boshqa olam bilan bog‘liq hodisalar gavdalantiriladi. Ularda tasvirlangan hayotni aynan biror bir xalq, millat turmushiga taalluqli deb bo‘lmaydi. Syujet va kompozitsiya barcha adabiy janrlarda bir xil tarzda namoyon bo‘lmaydi. Ular nasriy (hikoya, qissa, roman) asarlarda boshqa bir shaklda, lirik (g‘azal, ruboiy, tuyuq va boshqalar) asarlarda alohida tarzda, drama (komediya, tragediya, drama) asarlarida o‘ziga xos ko‘rinishda akslanadi. Umuman, syujet va kompozitsiya badiiy asarning asosidir. Badiiy asarning qiyofasi, salmog‘i, o‘ziga xosligi, badiiy olami ana shu ikki muhim unsur maydonida namoyon bo‘ladi. 1.2. Syujet unsurlarining badiiy asarni tizimli tahlil qilishda tutgan o‘rni 19

S y ujetlilik badiiy adabiyotning xos xususiyatlaridan biri bo`lib, barcha turdagi badiiy asarlarda ham sujet mavjuddir. Faqat shunisi borki, har bir turda, janrda sujet o`ziga xos tarzda namoyon bo`ladi. Masalan, aksariyat lirik she'rlarda voqealar tizimi mavjud emas, biroq ularda o`y-fikrlar, his-kechinmalar rivoji kuzatiladiki, bu ularning sujetini tashkil qiladi. Shuningdek, ba'zan kichik hajmli hikoya va novellalardagi sujet ham "voqealar tizimi" degan ta'rifga muvofiq kelmaydi: bunda bir hayotiy holat ichidagi o`sish, rivojlanish kuzatiladi (Mas.: Cho`lponning "Taraqqiy", A.Qahhorning "Bemor" hikoyalari). Shu xil holatlarni ko`zda tutgan holda adabiyotshunoslikda voqeaband sujet va voqeaband bo`lmagan sujet turlari ajratiladi. Yana shuni aytish kerakki, ayrim adabiyotshunoslar (mas., G.Pospelov) fikricha, sujet epik hamda dramatik asarlarga xos bo`lib, lirik asarlar sujetga ega emas. Boshqalar sujet deb atagan lirik asardagi o`y-fikrlar, his-kechinmalar rivojini ular kompozitsiya bilan bog`lab tushuntiradilar. Ya'ni, bu o`rinda lirik asar kompozitsiyasi sujet (voqealar tizimi) o`rnini bosadi, o`y-kechinmalarni muayyan tartibda uyushtiradi. Bu xil qarashning qulayligi shundaki, u ishda terminologik chalkashliklardan qochishga, "sujet" deganda asarda tasvirlangan voqealar tizimini tushunishga imkon beradi. Kursimiz davomida biz ham shu xil qarashdan kelib chiqamiz va "sujet" deganda ko`proq epik va dramatik asarlarga xos bo`lgan sujetni, voqealar tizimini tushunamiz. Mavjud darslik va qo`llanmalarda sujetga M.Gorkiy tomonidan berilgan ta'rif keltiriladiki, unga ko`ra sujet "u yoki bu xarakterning, tipning tarixiy rivojlanishi, tashkil topib borishidir". Biroq, ma'lumki, barcha badiiy asarlarda ham xarakter rivojlanishda, o`sish va shakllanishda ko`rsatilmaydi. Misol uchun A.Qahhorning mashhur "O`g`ri" hikoyasini olib ko`raylik. Ma'lumki, bu hikoyada xarakterlar tayyor holda beriladi, voqea davomida rivojlanmaydi, - sujet bu o`rinda voqeaning ichki rivojini namoyon etadi, xolos. Demak, M.Gorkiyning sujetga bergan ta'rifi universal bo`lolmaydi, u ayrim tipdagi asarlarga (mas.,"Qutlug` qon","Kecha va kunduz") nisbatangina to`g`ri keladi. Modomiki biz "sujet" 20

deganda epik va dramatik asarlarga xos sujetni nazarda tutarkanmiz, unda sujet asardagi "bir-biriga bog`liq voqealar tizimi" yoki "konkret holat, bitta voqeaning ichki rivoji sifatida tushunilgani to`g`riroq bo`ladi. Shu bilan birga, sujet voqealari davomida personajlar xarakterining ochilishi, shakllanishi ham bor narsa. Faqat bunga sujetning badiiy asardagi funksiyalaridan biri sifatida qarash haqiqatga yaqinroq, uni sujetning mohiyati sifatida tushunish xatodir. Sujetning badiiy asardagi funksiyalari haqida so`z ketganda, avvalo, uning asar problemasini badiiy tadqiq etishga imkon beradigan hayot materialini uyushtirib berishini aytish kerak. Demak, sujet asarda mavzuni shakllantirgani holda, uning qanday bo`lishi mazmunga, muallifning ijodiy niyatiga bog`liq bo`lib qoladi. Masalan, A.Qodiriy "O`tkan kunlar" uchun tanlagan sujetda Otabekning Toshkentdan, Kumushning Marg`ilondan bo`lishi – ijodiy niyat ijrosi uchun eng maqbul (optimal) variant. Negaki, romanning o`zagi bo`lmish "ishqiy-maishiy" sujet chizig`ining Toshkent – Marg`ilon orasida kechishi yozuvchiga o`zini o`ylatgan problemalar tadqiqi uchun zarur voqealarni asarga olib kirish imkonini yaratadi. Jumladan, Otabekning dor ostiga borishi, Toshkent isyoni, qipchoq qirg`ini kabi voqealar asarga hech bir zo`rakiliksiz, o`quvchi xayolini band etgan Otabek – Kumush liniyasiga uzviy bog`langan holda olib kiriladi va, muhimi, ular adibga shaxs erki, millat erki, millat taqdiri muammolarini atroflicha badiiy tadqiq qilish, fikrlarini ifodalash imkonini yaratadi. Ko`rinadiki, sujetning badiiy asardagi eng muhim funksiyasi – badiiy konsepsiyani shakllantirish va ifodalashga xizmat qilishida namoyon bo`lar ekan. Badiiy asar sujeti personajlarning "harakat"laridan tarkib topadi. Ma'lumki, keng ma'noda "harakat" so`zi vaqt birligi davomida kechuvchi har qanday jarayonni anglatadi. So`zning biz ishlatayotgan maxsus ma'nosi ham mohiyatan shunga yaqin: "harakat" istilohi ostida personajlarning makon va zamonda kechuvchi xatti-harakatlari ham, ruhiyatidagi o`y-fikrlar, his-kechinmalar rivoji ham tushuniladi. Demak, "harakat"ning o`zi ikki turli ekan. Shunga muvofiq, bu harakat tiplaridan qaysi biri yetakchilik qilishiga qarab sujetning ikki turi ajratiladi: 21

a) "tashqi harakat" dinamikasiga asoslangan sujet va b) "ichki harakat" dinamikasiga asoslangan sujetlar. Tashqi harakat dinamikasiga asoslangan sujetlarda personajlarning muayyan maqsad yo`lidagi xatti-harakatlari, kurash va to`qnashuvlari, hayotidagi burilishlar tasvirlanadi, shu asosda ularning taqdirida, ijtimoiy mavqeida muayyan o`zgarishlar yuz beradi. Sodda qilib aytsak, bu xil sujetli asarlarda voqea to`laqonli tasvirlanadi, u o`z holicha ham badiiy-estetik qimmat kasb etadi. Kelib chiqishi jihatidan sujetning bu turi qadimiyroq, xalq og`zaki ijodidagi sehrli ertaklar, rivoyatlar, dostonlar, shuningdek, mumtoz she'riyatimizdagi dostonlarning ham shu xil sujetga egaligi buning dalilidir. Zamonaviy o`zbek nasrida ham sujetning bu tipi kengroq tarqalgan: "O`tkan kunlar", "Mehrobdan chayon", "Kecha va kunduz", "Qutlug` qon", "Sarob" – bularning barida tashqi harakat dinamikasi yetakchilik qiladi. Ayni paytda, bu asarlarda "ichki harakat" dinamikasi ham kuzatiladi, biroq u mavqe jihatidan sujet tipini belgilashga ojizlik qiladi. Sujetning ikkinchi tipiga asoslangan asarlar adabiyotimizda ancha keyin, 80-yillardan boshlab maydonga kela boshladi. Hozircha, sujetning mazkur navi nasrning kichik shakllarida, shuningdek, bir qator dramatik asarlarda (masalan, Sh.Boshbekovning "Taqdir eshigi", "Eshik qoqqan kim bo`ldi" pesalari) sinab ko`rildi. Xususan, A.A'zamning "Bu kunning davomi", "Asqartog` tomonlarda" nomli qissalarida voqealar o`z holicha emas, personaj ruhiyatidagi jarayonga turtki berishi jihatidan ahamiyat kasb etadi. Asar davomida personajlar hayotida, taqdirida yoki ijtimoiy holatida emas, uning ruhiyatidagina burilishlar, o`zgarishlar sodir bo`ladi. Badiiy asarda tasvirlangan voqealar bir tizimga bog`lanar ekan, ular orasida asosan ikki turli munosabat kuzatiladi. Sujetdagi voqealarning o`zaro munosabatiga ko`ra xronikali va konsentrik sujet turlari ajratiladi. Xronikali sujetda voqealar orasida vaqt munosabati (A voqea yuz berganidan so`ng B voqea yuz berdi) yetakchilik qilsa, konsentrik sujet voqealari orasida sabab-natija munosabati(A voqea yuz bergani uchun B voqea yuz berdi) yetakchilik qiladi. Kelib chiqishiga ko`ra xronikali sujetlar qadimiyroq sanaladi. Xronikali sujet 22

qahramon taqdirini davriy izchillikda, uning xarakterini rivojlanishda ko`rsata olishi jihatidan ustunlik qiladi. Shu bois ham katta epik asarlarda ko`proq xronikali sujet qo`llaniladi. Sujetning mazkur turi epik ko`lamdorlikni ta'minlashga ham katta imkon yaratadi. Zero, bunda asosiy sujet bilan yondosh holda yordamchi sujet chiziqlarini ham yurgizish, juda katta hayot materialini qamrab olish imkoniyatlari mavjud. Xronikali sujetda asarning "badiiy vaqt"i istalgancha kengaytirilishi mumkin: unda "parallel vaqt"da kechayotgan voqealarni tasvirlash, retrospeksiya usulidan – zamonda ortga qaytish usulidan foydalanish imkoniyatlari ancha keng. Shunindek, xronikali sujetga qurilgan asarga sujetdan tashqari unsurlar, muallif mushohadalari, tafsilotlarni tabiiy ravishda kiritish, badiiy matnga singdirib yuborish mumkin. Sanalgan xususiyatlarni, masalan, S.Ayniyning "Qullar", P.Qodirovning "Yulduzli tunlar" asarlarida kuzatish mumkin bo`ladi. Konsentrik sujet voqealari bitta asosiy voqea tegrasida aylanishi bilan xarakterlanadi. Xronikali sujetdan farq qilaroq, bunda voqealar yetakchiligi kuzatiladi. Sababi, konsentrik sujet konflikt asosida sujetning shiddat bilan rivojlanishini, uning yechimga tomon intilishini taqozo qiladi. Sujetning bu turi badiiy asar qurilishining mukammal, asarning o`qishli va qiziqarli bo`lishiga imkon beradi. Ya'ni, bu xil sujet o`quvchi diqqatini bitta nuqtada tutib turadi, o`qish jarayonidagi faolligini oshiradi. Buning yorqin misoli sifatida detektiv asarlarni ko`rsatish mumkin. Detektiv asarlarning aksariyatida sujet voqealari konkret hodisa atrofida aylanadi, o`quvchi xayolini shu hodisaning sabablarini, qay tarzda yuz bergani bilish istagi egallaydi, bu savollarga o`zicha javob izlaydi, o`zi topgan javobning qay darajada to`g`riligini bilmoqchi bo`ladi – bularning bari o`quvchini asarga bog`laydi qo`yadi. Konsentrik sujet nisbatan qisqa vaqt ichida kechgan voqealarni qamrashi, yondosh sujet chiziqlarini kiritish imkoniyatlarining kamligi bilan ham xarakterlanadi. Sanalgan xususiyatlarni O.Yoqubovning "Muqaddas", "Billur qandillar", "Ulug`bek xazinasi" kabi asarlari misolida kuzatish mumkin. 23

Aytish kerakki, sujetlarni yuqoridagicha ikki turga ajratilsa-da, bu ikki turga xos xususiyatlar ko`proq aralash holda zuhur qiladi. Zero, xronikali sujet voqealari orasida sabab-natija (oldin yuz bergan voqea keyin yuz bergan voqeaga qisman sabab bo`lib keladi) munosabati, kontsentrik sujet voqealari orasida vaqt munosabati (natija sababdan keyin keladi) kuzatilishi tabiiy. Demak, konkret asardagi sujet tipini belgilashda mazkur munosabatlarning qaysi biri yetakchi mavqega egaligi e'tiborga olinishi lozim. Ba'zan asarda har ikki tipdagi sujet xususiyatlari uyg`un holda namoyon bo`ladi va ayni shu uyg`unlik uning jozibasini ta'minlagan muhim omil bo`lib qoladi. Xususan, A.Qodiriyning "O`tkan kunlar", Cho`lponning "Kecha va kunduz" romanlarida shu xil uyg`unlikni ko`ramiz. Har ikki romanda ham xronikalilik yetakchi bo`lgani holda, konsentrik sujet xususiyatlaridan maksimal foydalanilganki, bu o`rinda qorishiqlik har ikki tipga xos eng yaxshi jihatlardan foydalanish asosida asarning badiiy mukammal bo`lishiga xizmat qiladi. Badiiy asar sujetidagi ekspozitsiya sujetning boshlanish qismi bo`lib, o`quvchini asar voqealari kechadigan joy, qahramonlar, asar konflikti yetilgan shart-sharoitlar bilan tanishtiradi. Aytish kerakki, ekspozitsiya hajm e'tibori bilan turlicha bo`lishi va asarning turli o`rinlarida kelishi, ba'zan umuman tushirib qoldirilishi mumkin. Masalan, "Mehrobdan chayon"da ekspozitsiya juda katta o`rinni - xondan sovchilar kelgunga qadar bo`lgan epizodlarni o`z ichiga olsa, "Qutlug` qon"da u juda qisqa va tugundan keyin beriladi, "Qo`shchinor chiroqlari"da esa ekspozitsiya umuman tushirib qoldiriladi. Ekspozitsiyadan farqli o`laroq, tugun sujetning zaruriy elementi sanaladi, ya'ni u sujetda har vaqt hozirdir. Faqat ayrim hollarda, xususan, ba'zi xronikali sujetlarda, shuningdek, "ichki harakat" dinamikasi asosidagi sujetlarda u yetarlicha bo`rtib ko`rinmasligi mumkin. Tugun, odatda, asarning boshlanishida, ekspozitsiyadan keyinoq beriladi. Ba'zan, muayyan badiiy-estetik maqsadni ko`zda tutgan holda, uning o`rni o`zgartirilishi ham (masalan, "O`tkan kunlar" romanida Otabek bilan Kumushning daf'atan uchrashib qolishi – asarning tuguni, biroq bu 24

voqea birinchi bo`lim nihoyasida bayon qilinadi) mumkin. Shunisi ham borki, ba'zi katta hajmli asarlar sujetida bir emas, bir nechta tugunga duch kelishimiz ham mumkin. Masalan, "Kecha va kunduz"da Akbaralining Zebiga sovchi qo`yishi bitta tugun bo`lsa, Miryoqubning Maryamga ishqi tushgani ikkinchi tugunni tashkil qiladi. Bundan anglashiladiki, asarda mavjud sujet liniyalari ba'zan o`z tuguniga ega bo`lishi mumkin ekan. Tugundan keyingi voqealar zanjiri voqea rivojidir. Odatda sujet voqealari bosqichma-bosqich rivojlantirib boriladi. Asardagi voqealar rivojining eng yuqori nuqtasi, undagi konflikt benihoya kuchaygan o`rni kulminatsiyadir. Masalan, "Mehrobdan chayon"da Anvarning xon bilan to`qnashuvi kulminatsion nuqta sanaladi. Ayni shu nuqtada qahramonning muhit bilan ziddiyati o`zining eng yuqori darajasiga ko`tariladi va o`z ifodasini topadi. Kulminatsiya endi asar voqealarining yechimga tomon intilishini, bir tomonga hal bo`lishini taqozo qiladi. Yechim sujet voqealari rivojining yakuni, ularning nihoyasida qahramonlar ruhiyatida, taqdirida yuzaga kelgan holatdir. Yechimda konfliktli holat, qahramonlar orasidagi ziddiyatlar o`zining badiiy yechimini topadi. Biroq buni qoida maqomida tushunmaslik lozim. Sababi, bu xil yechim ko`proq makon va zamonda cheklangan sujetlarga(dramatik asarlar, shuningdek, konsentriklik darajasi yuqori bo`lgan epik asarlar) xosdir. Ko`plab asarlarda esa yechimdan so`ng ham ziddiyatlar, qahramonlar taqdiridagi chigalliklar hal qilinmaganicha qolaveradiki, bu o`quvchini o`ylashga, mushohada qilishga undaydi. Ya'ni, tom ma'nodagi yechimning mavjud emasligi asarning ta'sir kuchini, o`quvchining ijodiy faolligini oshirishga xizmat qiluvchi usulga aylanadi. Masalan, P.Qodirovning "Erk", O.Yoqubovning "Matluba", "Qanot juft bo`ladi", X.Sultonovning "Saodat sohili" kabi qissalarida xuddi shunday holga duch kelinadi. Demak, yechimni asarda qo`yilgan konfliktning yechimi sifatida emas, balki undagi voqealar rivojining yakuni, natijasi sifatida tushunilgani to`g`riroq bo`ladi. 25

Yuqoridagilardan ma'lum bo`ldiki, tugun, voqea rivoji va kul ` minatsiya sujetni tutib turuvchi asosiy unsurlar sanaladi va ular har qanday sujetda mavjud bo`ladi. Ayrim adabiyotlarda prolog va epilog ham sujet elementi sifatida ko`rsatiladi. Shuningdek, ba'zi asarlar borki, ularda qahramonlarning asarning sujet vaqtidan oldingi (oldingi tarix – "predistoriya") yoki keyingi hayoti (keyingi tarix – " последующаяистория ” ) haqida ma'lumot beriladi (yoki tasvirlanadi)ki, ular ham sujet elementlari qatorida sanaladi. Biroq bu unsurlar sujetga bevosita bog`liq emas, ular ko`proq kompozitsiyaga aloqador elementlardir. Masalan, "O`tkan kunlar"dagi muqaddima, "Kecha va kunduz"dagi bahor lavhasi – prolog, "O`tkan kunlar" romanidagi Otabekning qabristonda Zaynab bilan to`qnash kelishi –epilog, uning keyingi hayoti haqidagi ma'lumotlar "keyingi tarix" sifatida olinishi mumkin. Adabiyotshunoslikda "sujet" va "fabula" istilohlarini ishlatishda turlichalik bor: ayrim adabiyotshunoslar bu ikki istilohni sinonim sifatida ishlatsalar, boshqalari farqlaydi. Xususan, rus formal maktabi vakillari "fabula" deganda asarda tasvirlangan voqealarning hayotda yuz berish tartibini, "sujet" deganda esa ularning asarda joylashtirilish tartibini tushunadilar. Voqealarning hayotda yuz berish tartibi bilan ularning asarda joylashtirilish tartibini farqlash badiiy asar qurilishini o`rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Biz ham o`z ishimizda buni farqlagan holda, istilohiy chalkashliklardan qochish maqsadida voqealarning asarda joylashtirilish tartibini "sujet kompozitsiyasi" deb yuritamiz. Ma'lumki, badiiy asarlarda ko`pincha voqealarning hayotda yuz berish tartibi o`zgartiriladi. Albatta, bunda yozuvchi muayyan badiiy-estetik maqsadni ko`zlaydi. Masalan, "O`tkan kunlar" romanidagi voqealarning hayotda yuz berish tartibi nuqtayi nazaridan Otabek bilan Kumushning tasodifiy uchrashuvi romanning boshlanishida berilishi lozim edi. Biroq A.Qodiriy bu tartibni o`zgartirib, uni birinchi bo`lim oxirida, to`y tasviridan keyin beradi. Bu bilan adib nimaga erishadi? Romanning boshlanishidan Otabekning xatti-harakatlarini diqqat 26

bilan kuzatgan, Rahmatjon va Homid bilan karvonsaroydagi suhbatda Qutidorning qizi tilga olinishi bilan allanechuk bezovtalanganini sezgan, Hasanali bilan birga uning uyqusida alahlashlariga guvoh bo`lgan, Qutidorning qiziga unashtirilganini eshitganda "qaysi qiziga" deya bezovtalanganini ko`rgan o`quvchi buning sababini, sababchisini bilishga intiladi, asarni yanada sinchiklab o`qiydi, unga butun vujudi bilan bog`lanib qoladi. Rivoyadagi "sirlilik" o`quvchi Kumushning xatti- harakatlarini, uning o`ychanligi-yu ariq suvi bilan sirlashishlarini, qizlar majlisidagi bo`zlashlarini kuzatganda yana bir bahya ortadi. Nihoyat, Kumushning "Siz o`shami?" degan hayrat to`la so`zlarini eshitgach, o`quvchi dilidagi taxmini to`g`ri chiqqaniga amin bo`ladi, qoniqish hosil qilib turgan payti adib ham o`sha tasodifiy uchrashuvdan so`z ochadi. Ko`ramizki, oddiygina shu usul o`quvchining ijodiy faolligini oshiradi, uni qahramonlar ruhiyatiga yaqinlashtiradi, asarning jozibasi-yu ta'sir kuchini oshiradi. "O`tkan kunlar" misolida ko`rilgan usul retrospeksiya deb atalib, uning mohiyati shuki, bunda yozuvchi sujet voqealarini to`xtatib o`tmishga, ilgari bo`lib o`tgan voqealar tasviriga o`tadi. A.Qodiriy mazkur usulni romanning bittagina o`rnida qo`llagan bo`lsa, ba'zi asarlarning sujet qurilishida retrospeksiya yetakchi mavqe egallab, ularda asarning badiiy vaqti bilan o`tmish navbatma-navbat berib boriladi. Masalan, M.M.Do`stning "Galatepaga qaytish", X.Sultonovning "Oddiy kunlarning birida", E.A'zamovning "Bayramdan boshqa kunlar" qissalarida shu xil sujet qurilishiga duch kelamiz. Bundan ko`rinadiki, sujet qurilishida badiiy vaqtni turli yo`sinlarda berish usuli ancha keng qo`llanilar ekan. Ayni shu o`rinda badiiy vaqt va uning ko`rinishlari xususida to`xtalib o`tishimiz maqsadga muvofiq ko`rinadi. Ma'lumki, badiiy asarda tasvirlanayotgan voqealar makon va zamonda kechadi, shunga ko`ra adabiyotshunoslikda "badiiy vaqt" tushunchasi keng qo`llaniladi. Avvalo, badiiy asarda tasvirlanayotgan voqealarning yuz berish vaqti bilan ularni hikoya qilish vaqtini farqlash kerak. Biz shartli ravishda asardagi voqealarning yuz berish vaqtini "sujet vaqti", asar voqealarining hikoya qilinish vaqtini "kompozitsiya vaqti" deb oladigan bo`lsak, u holda bu ikkisi har vaqt ham 27

bir-biriga mos kelmasligi ko`riladi. Chunki asar (bu o`rinda epik asarlar nazarda tutiladi) ustida ishlayotgan yozuvchi ijodiy niyatini amalga oshirish yo`lida "badiiy vaqt" imkoniyatlaridan turli yo`sinlarda foydalanishi mumkin. Deylik, u zarur o`rinda asar vaqtidan chekinib, o`tmishda yuz bergan voqealarni tasvirlashi ("retrospektiv vaqt"), yuz berishi jihatidan bir paytga to`g`ri keladigan voqealarni navbati bilan tasvirlashi ("parallel vaqt" – bu asosiy sujet chizig`iga nisbatan olinadi) mumkin. Asar sujetidagi voqealar o`quvchi tasavvurida uzluksizlik illyuziyasini hosil qilgani (shu bois ham biz sujet voqealari haqida gapirganda "keyin bunday bo`ladi" deymiz, "shuncha vaqtdan keyin bunday bo`ladi" demaymiz) holda, haqiqatda ularning orasida katta vaqt bo`shlig`ining bo`lishi tabiiydir. Masalan, S.Ayniyning "Qullar" romanida bir asrdan ziyod, "Mehrobdan chayon"da esa atigi olti oyga yaqin vaqt davomida kechgan voqealar qalamga olinadi. Shunga qaramay, bu ikki roman bir-biridan hajm (yoki hikoya qilinish vaqti) jihatidan unchalik katta (ularda tasvirlangan vaqtga mutanosib ravishda) farq qilmaydi. Zero, xronikali sujet asosiga qurilgan "Qullar"da kompozitsiya vaqti voqealarning yuz berish vaqtining uzunligi hisobiga cho`zilsa, konsentrik sujet asosidagi "Mehrobdan chayon"da retrospektiv va parallel vaqtlar hisobiga kengaygan. Demak, badiiy vaqt – shartli tushuncha, bu shartlilik sujet vaqtini kompozitsiya vaqti doirasiga sig`dirish talabi bilan yuzaga keladi. Badiiy asar sujeti voqealardan, voqealar esa personajlarning xatti- harakatlari, o`zaro murakkab munosabatlari, ziddiyatlaridan tarkib topgani bois ham uni hayot ziddiyatlarini umumlashtiruvchi voqealar sistemasi sifatida ta'riflanadi. Sujet bilan konflikt orasida ikkiyoqlama aloqa kuzatiladi: bir tomondan, sujet konfliktlarni umumlashtirib namoyon qiladi, ikkinchi tomondan, konflikt sujetni harakatga keltiruvchi asosiy kuch sanaladi. Ko`rinadiki, sujet va konflikt badiiy asarda uyg`unlashadi, biri ikkinchisini taqozo qiladi. Konflikt – (lot. to`qnashuv) deganda badiiy asar personajlarining o`zaro kurashlari, qahramonning o`z muhiti bilan ziddiyatlari, shuningdek, uning ruhiyatida kechuvchi qarama-qarshiliklar tushuniladi. Badiiy asar voqelikni badiiy 28

aks ettirgani va uning markazida inson obrazi turgani uchun ha``m insonning real hayotida mavjud konfliktlarning bari unda badiiy aksini topadi. Shu nuqtayi nazardan badiiy konfliktning uchta turi farqlanadi: 1. Xarakterlararo konflikt. 2. Qahramon va muhit konflikti. 3. Ichki(psixologik) konflikt . Aytish kerakki, konfliktning mazkur turlari badiiy asarda aralash holda zuhur etadi va o`zaro uzviy aloqada bo`ladi: biri ikkinchisiga o`tadi, biri ikkinchisini keltirib chiqaradi, biri ikkinchisi orqali ifodalanadi va h. Ya'ni, qahramonning muhit bilan konflikti uning boshqa personajlar bilan to`qnashuvlari, ruhiyatidagi ziddiyatli jarayonlar tasviri orqali ochib beriladi. Masalan, Cho`lponning "Kecha" romanidagi Miryoqub – o`z muhiti bilan ziddiyatga kirishgan qahramon. Miryoqubning muhit bilan ziddiyati uning Akbarali bilan o`zaro ziddiyatli munosabatlari fonida yetishadi, ayni shu munosabatlar qahramon ruhiyatidagi murakkab jarayonga – o`y-fikrlar kurashiga turtki beradi. Konfliktning barcha turlari ham qahramonni muayyan bir harakatga undaydi, ayni shu narsa konfliktni sujetni yurgizuvchi kuch sifatida talqin qilishga imkon beradi. Buni yana Miryoqub misolida ko`rishimiz mumkin: Akbarali bilan ochiq to`qnashuv darajasiga yetmagan ziddiyati Miryoqubni harakatga – o`zini valine'mati bilan qiyoslash asosida o`zining kimligini, hayotdagi o`rnini anglashga undadiki, uning ruhiyatida murakkab o`ylov jarayoni ("ichki harakat") boshlandi. Bu o`ylovlar natijasida u o`zini ijtimoiy shaxs sifatida tanishga, o`zining ijtimoiy maqomini anglashga keldiki, bu endi uni faol ijtimoiy harakatga ("tashqi harakat") undashi tabiiy (uning jadidlarga xayrixoh mavqeni egallashi romanning ikkinchi kitobida Miryoqub ijtimoiy faoliyatda tasvirlanishi mumkin edi, degan taxminni paydo qiladi) ko`rinadi. O`z-o`zidan ravshanki, konflikt qahramonning qay yo`sin harakat qilishini ham belgilaydi va shu asosda sujet voqealarining qay tarzda rivojlanishiga ham ta'sir qiladi. Masalan, Otabek ruhiyatidagi ziddiyat shuki, u zamonasining ilg`or ziyolisi sifatida inson shaxsini hurmat qiladi va ayni choqda 29

o`z davri, muhiti ta'siridan butkul holi ham emas. Natijada Otabek muhit bilan konfliktda (ota-onasi uni ikkinchi bor uylantirishga jazm qilganda qarshi turgani mohiyatan qahramon-muhit konflikti, faqat bu narsa ota-ona bilan munosabat orqali ifodalanadi) yon berdi: "bir bechorag`a ko`ra-bila turib jabr ham xiyonat..." bo`layotganini, Zaynab "qarshisida bir jonsiz haykal" bo`lishini bila turib, uylanishga rozilik berdi. Ya'ni, Otabek ruhiyatidagi eskilik va yangilik kurashida avvalgisining qo`li baland keldi: u o`sha damda Zaynab shaxsini, uning huquqini himoya qilolmadi. Keyinroq, Zaynabning o`ziga nisbatan muhabbatini bilgach, Otabek aybini chuqur his qildi, shu bois ham Kumushning qat'iy talablariga qaramasdan uning javobini berishga jur'at qilolmadi, natijada o`zi istamagani holda fojiaga yo`l ochib berdi. Ko`rinadiki, qahramon ruhiyatidagi ziddiyatlar uning muhit va shu muhitdagi kishilar bilan ziddiyati asosida yuzaga keladi, ayni paytda ularga faol ta'sir ham qiladi – sujetning u yoki bu tarzda rivojlanishini belgilaydi. Bu esa konflikt sujetni harakatlantiruvchi kuch ekanligini ko`rsatuvchi yorqin dalildir. Asarni struktural tahlil qilish jarayonida uning kompozitsion unsurlari qatorida syujet unsurlariga ham alohida e'tibor qaratiladi. Hikoya bir syujet chizig‘iga ega bo‘lib, ushbu liniyani bosh qahramon – Muxtorxon Mansurov obrazining asardagi ishtiroki va vazifasiga shu nom bilan atash mumkin. Ushbu liniyaning ekspozitsiyasi albatta, ushbu qahramonni asarga olib kirish bilan bog‘liq bo‘ladi. Yozuvchi qahramon haqida ilk tasavvur hosil qilishda portret tasviridan g‘oyat samarali foydalangan va hatto, bu borada qator badiiy kashfiyotlar qilishga muvaffaq bo‘lgan. Qahramonning jonli qiyofasini o‘quvchi ko‘z oldida yorqin gavdalantirish uchun portert tarkibiga kiradigan ayrim detallardan foydalanishda juda katta mahorat ko‘rsatgan. Chunonchi, asarda juda jiddiy vazifani o‘taydigan portret detal – domlaning soqoliga bo‘lgan birinchi ishorada shunga guvoh bo‘lamiz: “Uning bitta-ikkita qora tuk chap berib qolgan oppoq cho‘qqi soqoli... Yopirimay, soqol ham odamga shuncha yarashadimi-ya!”, - degan gaplarida, yumoristik ohang seziladi. 30

Ushbu liniyaning tuguni mahallaning “otasi” deb e'tirof kelingan Muxtorxon Mansurov domlaning uylanayotganligi haqidagi mish-mishlar va ushbu qahramonning portret chizgilaridagi va xatti-harakatidagi o‘zgarishlar deyish mumkin. Chunki domlaning ayoli vafot etganiga bir necha yil bo‘lgan, mahalladagilarning fikricha domlaning bo‘lajak ayoli bama'ni, yoshi o‘tgan ayol bo‘lib, mahallaning “onasi” bo‘lishi kerak edi. Bo‘lajak kelin haqidagi taxminlar asarda muammo yuzaga kelganligini ko‘rsatadi. Syujet liniyasining yana bir unsuri bo‘lgan voqyealar rivoji ham aynan bo‘lajak kelin haqidagi mish-mishlardan boshlab rivojlanib boradi. Asarning kul`minatsiyasi Muxtorxon Mansurov domlaning bir necha muddat mahallada yo‘q bo‘lib ketib, birdaniga butunlay boshqa qiyofada paydo bo‘lishi holati deyish mumkin. Ya'ni, yozuvchi qahramon portretini ko‘rsatar ekan ikkinchi bir o‘rinda yana uning soqoliga e'tibor qaratadi: “Shu orada domla qayoqqadir ketib, bir haftadan keyin paydo bo‘ladi. Uning avtobusdan tushib kelayotganini ko‘rgan choyxonadagi odamlar hang-mang bo‘lib qolishdi, chol o‘lgur soqolini, shunday chiroyli soqolini tag-tugi bilan qirdirib tashlabdi! Achinmagan, hafa bo‘lmagan odam qolmadi”. Bu o‘rinda endi tasvir ob'yektiga nisbatan mahalladoshlarining munosabati o‘zgarganligini payqash qiyin emas. Loaqal, “chol o‘lgur” degan ta'rifning o‘zi ham buni ko‘rsatib turibdi. Voqyealar rivoji unsuri yetakchi qahramon bo‘lgan domlaning xatti-harakati bo‘ylab davom etar ekan, asar davomida domla yanada ma'naviy tubanlashayotganligiga guvoh bo‘lamiz. Abdulla Qahhor qahramon portretiga xos unsurlarni ko‘rsatishda davom etar ekan shu bilan bog‘liq navbatdagi holatga e'tiborni tortadi: “Oradan ko‘p o‘tmay choyxo‘rlardan biri qiziq bir gap topib keldi. Bu yigit domlani shaharning narigi chekkasida parkda ko‘ribdi. Domla, boshida chamandagul do‘ppi, egnida kalta va tor shim, katak ko‘ylak, yengini baland shimargan, bilagida kattakon tilla soat, o‘zi yakka pivo ichib o‘tirgan emish!” bu yerda keltirayotgan “chamandagul to‘ppi”, “kalta va tor shim”, “katak ko‘ylak”, “baland shimargan yeng”, “qo‘lga taqilgan kattakon soat” kabi detallar, ya'ni komponentlar domladagi tubanlashuv tomon 31

ketayotgan ma'naviy o‘zgarishlar tobora chuqurlashib borayotganini ko‘rsatadi. Demak, domla o‘zini yosh qilib ko‘rsatish uchun boshlagan harakatni faqat soqolini oldirib tashlash bilan cheklab qo‘ymay, boshqa shakllarda ham astoydil davom ettirayapti. Bunga domlaning sochini qoraga bo‘yatib olishi bir personaj tomonidan bunga “Azbaroyi xudo, kuya tushgan po‘stakka o‘xshaydi!..” deya ta'rif berilishi kabilar ham kiradi. Muxtorxon Mansurov domlaning nojo‘ya harakatlari, beo‘xshov qiliqlari qanchalik ochilib, oshkora bo‘lib borgan sari asardagi yengil yumor ohangi kinoya, kesatiqlarga o‘zgarib bora boshlaydi. “To‘yda aza” hikoyasida qahramon portretini yaratishdagi bunday usul faqat Muxtorxon Mansurovga nisbatan qo‘llanilib qolmasdan, balki mahallasida hurmat-e'tiborga sozovor bo‘lib kelayotgan bir qariyani bunday sharmandali ahvolga solayotgan yosh kelin obrazi orqali ham ishlatilgan. Ixcham tarzda berilgan portret unsurlari orqali salbiy sifatlarga ega bo‘lgan yosh ayolning jonli ko‘rinishini o‘quvchining ko‘z oldida namoyon qiladi. To‘yga yaqin qolganda kelin ko‘chaning boshidagi atel'yega ko‘ylak buyurgani kelgan ekan, degan mish-mish tarqaladi. Nima bo‘lib bundan xabar topgan ayollar kelinni ko‘rgani borishadi. Kelin darhaqiqat yosh, lekin xuddi qiziqchilikka semirganday yum-yumaloq; egnida yengsiz qizil ko‘ylak, boshida popushakning tojiga o‘xshagan, lekin qizil shlyapa; qo‘lidagi sumkasi, oyog‘idagi poshnasi bir qarich tuflisi ham qizil. Uni adovat va nafrat bilan boshdan-oyoq kuzatgan ayollardan biri, burilib atel'yedan chiqib ketar ekan: - Xo‘rozqandga o‘xshamay o‘l! - dedi. - Qarigan chog‘ida xo‘rozqand yalamay domla ham o‘lsin! - dedi yana biri. Demak yuqorida misollardan shu narsa ayon bo‘ldiki, ushbu hikoyada portret kompozitsion unsuridan mahorat bilan foydalanish xarakterining ma'naviy qiyofasidagi, psixikasidagi o‘zgarishlarini ko‘rsatishda muhim vazifani ado etgan, asarning badiiylik darajasining yuksak bo‘lishini ta'minlagan. Asarning yechimi domlaning moddiy o‘limi bilan yakun topadi. Lekin mahalladagilar nazdida domla to‘yi bo‘lgan kuni ma'nan o‘lib bo‘lgan edi. Ya'ni, 32

o‘z tengi bo‘lmagan ayol bilan yashash uchun o‘zligidan voz kechishi, ma'naviy tubunlashuvi jarayonini ko‘rsatish asarning bosh g‘oyasi ekanligi tahlillardan ayonlashadi. II BOB. “SYUJET VA UNING UNSURLARI” MODULINI O‘QITISHNING AMALIY-TEXNOLOGIK JIHATLARI 2.1. “Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishga doir innovatsion ta’lim texnologiyalari Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda pedagog faoliyatining innovatsion xarakter kasb etishiga erishish masalasi o‘tgan asrning 60-yillaridan boshlab jiddiy o‘rganila boshlagan. Xususan, X.Barnet, J.Basset, D.Gamilton, N.Gross, R.Karlson, M.Maylz, A.Xeyvlok, D.Chen, R.Edem, F.N.Gonobolin, S.M.Godnin, V.I.Zagvyazinskiy, V.A.Kan-Kalik, N.V.Kuzmina hamda V.A.Slastenin kabi tadqiqotchilar tomonidan olib borilgan ishlarda innovatsion faoliyat, pedagogik faoliyatga innovatsion yondashish, innovatsion g‘oyalarni asoslash va ularni amaliyotga samarali tadbiq etish, xorijiy mamlakatlar hamda respublikada yaratilgan pedagogik innovatsiyalardan xabaror bilish orqali pedagog faoliyatida ulardan faol foydalanish borasidagi amaliy harakatlar mazmunini yoritilgan. L.V.Golish, D.M.Fayzullayeva, R.J.Ishmuhamedov, R.N.Yusufbekova, J.G‘.Yo‘ldoshev, S.Usonov, O‘.Tolipov, M.Usmonboyeva innovatsiyalarni pedagogik nuqtai nazardan ko‘rib chiqishga e'tiborni qaratadi. 33

Innovatsion ta'lim (ingl. “innovation” – yangilik kiritish, ixtiro) – ta'lim oluvchida yangi g‘oya, me'yor, qoidalarni yaratish, o‘zga shaxslar tomonidan yaratilgan ilg‘or g‘oyalar, me'yor, qoidalarni tabiiy qabul qilishga oid sifatlar, malakalarni shakllantirish mkoniyatini yaratadigan ta'lim. Ta'lim innovatsiyalari “innovatsion ta'lim” deb ham nomlanadi. “Innovatsion ta'lim” tushunchasi birinchi bor 1979 yilda “Rim klubi”da qo‘llanilgan. Uning ko`rinishlari: 1. Faoliyat yo‘nalishiga ko‘ra 2. Kiritilgan o‘zgarishlarning tavsifiga ko‘ra 3. O‘zgarishlarning ko‘lamiga ko‘ra 4. Kelib chiqish manbaiga ko‘ra Zamonaviy sharoitda ta'lim tizimida innovatsion xarakterga ega metodlar ham qo‘llanilmoqda. Ular orasida eng keng ommalashgan metodlar yagona nom bilan nomlanuvchi interfaol metodlar sanaladi. Bu turdagi metodlar interfaol ta'limning muhim tarkibiy elementi hisoblanadi. Hozirgi kunda interfaol metodlarning 100 dan ortiq turi mavjud bo‘lib, o‘quv materialining xarakteri, talabalarning yosh va psixologik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ta'lim jarayonida ularning har biridan samarali foydalanish mumkin Interfaol metod – ta'lim jarayonida o‘quvchilar hamda o‘qituvchi o‘rtasidagi faollikni oshirish orqali o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishini faollashtirish, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Интерфаол таълим ( ингл . “interact”, рус . “ интерактив ”; “inter” – ўзаро , “act” – ҳаракат қилмоқ ) – талабаларнинг билим , кўникма , малака ва муайян ахлоқий сифатларни ўзлаштириш йўлидаги ўзаро ҳаракатини ташкил этишга асосланувчи таълим Интерфаол таълим таълим самарадорлигини оширишнинг энг мақбул йўли сифатида эътироф этилаётган таълим тури ва ўқитиш шакли саналади . Моҳиятига кўра интерфаоллик талабаларнинг билим , кўникма , малака ва муайян ахлоқий сифатларни ўзлаштириш йўлида биргаликда , ўзаро ҳамкорликка асосланган ҳаракатни ташкил этиш лаёқатига эгаликларини англатади . Мантиқий нуқтаи назардан эса 34

интерфаоллик , энг аввало , ижтимоий субъектларнинг суҳбат ( диалог ), ўзаро ҳам корликка асосланган ҳаракат , фаолиятни олиб боришларини ифодалайди . Таълим соҳасида фаолият юритаётган ҳар бир мутахассис яхши биладики , анъанавий таълим ҳам суҳбат ( диалог ) га асосланган ва бу суҳбат қуйидаги ўзаро муносабат шаклларида ташкил этилади Interfaol ta'lim bu: ▲Strategiya va metodologiya; ▲doimiy muloqotga asoslangan metodlar tizimi; ▲ birgalikdagi o‘qish va faol ishtirok etishdir. Interfaol ta'limning asosiy mezonlari: norasmiy bahs-munozaralar o‘tkazish, o‘quv materialini erkin bayon etish va ifodalash imkoniyati, ma'ruzalar soni kamligi, lekin seminarlar soni ko‘pligi, o‘quvchilar tashabbus ko‘rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, sinf jamoasi bo‘lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar bajarish va boshqa metodlardan iborat bo‘lib, ular ta'lim-tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda o‘ziga xos ahamiyatga ega. Interfaol ta'limning asosiy shakllari qo‘llanilmoqda: 1 . Interfaol metodlar : “Keys-stadi” (yoki “O‘quv keyslari”), “Blits-so‘rov”, “Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Munosabat”, “Reja”, “Suhbat” va b. 2. Strategiyalar: “Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Galereya”, “Zig-zag”, “Zinama-zina”, “Muzyorar”, “Rotatsiya”, “T-jadval”, “Yumaloqlangan qor” va h.k. 3. Grafik organayzerlar : “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konseptual jadval”, “Venn diagrammasi”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”, “Qanday?” va b. Interfaol ta'limda dars jarayonini loyihalash Dars jarayonini loyihalashda o‘qitish metodlarini to‘g‘ri tanlash, ya'ni metodlarni darsning vazifalari va mazmuniga mosligi, o‘qituvchi va o‘quvchilarning imkoniyatlariga muvofiq bo‘lishi talab etiladi. 35

O‘qituvchi darsning loyihasini ishlab chiqishda quyidagi topshiriqlarni ketma-ket bir butunlikda amalga oshirishi kerak. 1-bosqich: O‘qituvchi dastur, darslik, metodik qo‘llanma va sinf o‘quvchilarining umumiy tavsifi bilan tanishib chiqishi lozim. 2-bosqich : Darsning asosiy vazifalari majmuasini: o‘qitish, ta'limiy maqsad, tarbiyaviy maqsad va rivojlantiruvchi maqsadlarni va vazifalarini belgilash. 3-bosqich: Darsning asosiy bosqichlarini to‘g‘ri, aniq va izchillikda joylashtirish. 4-bosqich : Darsning har bir bosqichi mazmunidagi asosiy o‘rinli ajratib olish. 5-bosqich : Darsning har bir qismi uchun o‘qitish metodlarini, vositalarini, texnologiyalarni tanlash. 6-bosqich: Darsning har bir qismi uchun o‘qitishning yetakchi; umumsinfiy, kichik guruh va individual shaklini tanlab olish. 7-bosqich: Bo‘sh o‘zlashtiruvchi va tayyorgarligi kuchli bo‘lgan o‘quvchilar uchun tafovutlangan mashq va vazifalarni tanlash. 8-bosqich: Tegishli sinf o‘quvchilari uchun vaqt me'yorlariga muvofiq uy vazifasining maqbul hajmini tanlash. Interfaol ta'lim jarayonida kichik guru hlarda ishlash Muammoli ta'lim jarayonida kichik guruhlar ishini tashkil etish uchun o‘qituvchi quyidagilarni yaxshi tushunib olishi lozim: 1. O‘quvchining individual harakatlari bilan jamoa bo‘lib ishlagandagi harakatlari nimasi bilan farqlanadi? 2. Kichik guruhlarning birgalikdagi ishidan qanday natijalarni kutish mumkin? 3. Guruhning hamfikrlilar jamoasiga aylanishi uchun nimalar qilish kerak? 4. Kichik guruh va uning tarkibiga kiruvchi o‘quvchining ishini qanday baholash kerak? Guruhlar bilan ishlash bo‘yicha ayrim maslah atlar 1. Hamkorlik guruhlari kam sonli bo‘lishi kerak. Guruh qanchalik kichik bo‘lsa shunchalik har bir o‘quvchi mas'uliyatliroq bo‘ladi. 36

2. Har bir guruh a'zosining bilimini individual tartibda tekshirish lozim. 3. Davriy tartibda tanlab (oralatib) og‘zaki so‘rovlar o‘tkazish foydali, bunday paytda o‘quvchilar guruh a'zolari yoki butun sinf oldida guruh ishi haqida gapirib beradilar. 4. Barcha guruhlar ishini kuzatib borish va guruh a'zosining umumiy mehnatda ishtirok etgan hamma holatlarini qayd etish kerak. 5. Har bir guruhda «nazoratchi» bo‘lishi kerak, u har bir guruhdoshidan nima uchun guruh berilgan savolga boshqacha emas, aynan shunday javob berganligini tushuntirib berishni so‘rashi mumkin. «Adabiyotshunoslik nazariyasi» fanining 2016/2017 o‘quv yili uchun mo‘ljallangan SILLABUSI Fanningqisqachatavsifi OTMning nomi va joylashgan manzili: Guliston davlat universiteti Guliston sh a h ri, 1 - mikrorayon Kafedra: O‘zbektilivaadabiyoti “Filologiya” fakulteti Ta’limsohasivayo‘n alishi: 5220000– gumanitarfanlar 5120100- Filologiyavatillarnio‘qitish (o‘zbektili)) Fanni (kursni) olibboradigano‘qitu vchito‘g‘risidama’lu mot: F.f.n., dotsent O.Fayzulla y eva e-mail: fayzullayeva2016 @ yand ex .ru Darsvaqtivajoyi: Boshbino, 405- auditoriya Kursningdav omiyligi: 02 .0 9 .201 6 -20.0 1 .201 7 Individualgrafikaso sidaishlashvaqti: Dushanbavachorshanbakunlari 15.00 dan 1 7 .00 gacha Fangaajratilgan Soatlar Auditoriyasoatlari Mustaqilta’li m: 50 Ma’ruza: 2 8 Amaliyva seminar 42 Fanningboshqafanl arbilanbog‘liqligi : Adabiyotnazariyasi, O‘zbekmumtozadabiyotitarixi, XX-XXI asro‘zbekadabiyoti, Jahonadabiyotitarixi, Estetika, 37

San’atsotsiologiyasi, Psixologiya, Falsafa Fanningboshqafanlarbilanbog‘liqligi Fanningdolzarbl igivaqisqachama zmuni: Fanni o‘qitishdan maqsad - 5120100-Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) ta'lim yo‘nalishida o‘tiladigan mazkur fanning maqsadi- badiiy asarni tahlil qilish uchun yo‘llanma berish, badiiy matnni chuqur va turli metodlar asosida talqin qilish, jahon adabiyotshunosligidagi adabiyotshunoslik metodlarining ichki imkoniyati va cheklanganlik tomonlarini barcha adbiy tur hamda janrlar bo‘yicha yozilgan ilmiy asarlar misolida asoslab o‘rganish, umuman adabiyotshunosning ilmiy-estetik tafakkurini shakllantirish ushbu fanning asosiy maqsadi sanaladi. Fanning vazifasi - “Adabiyotshunoslik nazariyasi” fanining vazifalari: - adabiyotshunoslik metodolgiyasi va metodlari orasidagi bog‘lanishni tushuntirish; - adabiyotshunoslik metodlarining tarixi, asosichilari va asosiy ilmiy tamoyillarini o‘rgatish; - badiiy asarni sotsiologik metod asosida tahlil yuzaga keladigan ijtimoiy-estetik omillarni tahlil qilish; - vulgar sotsiologizm hodisasini tushuntirish; - adabiyotshunoslik metodlari bilan ijodiy metodning farqini o‘rgatish; - adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasi bilan adabiyotshunoslik metodologiyasi orasidagi mushtarakliklarni talqin qilish; - germenevtikaning metodologik imkoniyatlarini ochib berish; - jahon adabiyotshunoslari, rus va o‘zbek adabiyotshunoslarining ilmiy metodlarini ani-lashga o‘rgatish. - talabada estetik didni, badiiy so‘zni his etish ko‘nikmasini hosil qilish; - adabiy-badiiy va ilmiy-estetik idrokni tahlil va tadqiq etish malakasini hosil etishdan iborat. “Adabiyotshunoslik nazariyasi” fani bo‘yicha talaba quyidagilarni bilishi kerak: - badiiy matnni tahlil qilish, badiiy asarga estetik baho bera olish; - adabiy hodisalarni ilmiylik va mantiqiylik asosida o‘rganish; - badiiy tafakkur va estetik tasavvurning uyg‘unligini ta'minlash, mustaqil va zamonaviy fikrlash; - kundalik faoliyatda badiiy-estetik madaniyatni yuksaltirish; - badiiy va ilmiy tafakkurning yuksak darajadagi ko‘nikmalarini hosil qilishdan iborat. “Adabiyotshunoslik nazariyasi” fani bo‘yicha talaba quyidagi 38

malakalarga ega bo‘lishi kerak: - o‘quvchilar bilimini to‘g‘ri baholay olish; - o‘quvchilar bilan munosabatga kirisha olish; - sinf o‘quvchilarini didaktik maqsadga yo‘naltira bilish; darsliklar doirasidagi barcha filologik tushunchalardan foydalana olish. Талабалар учун талаблар - Fanni o‘qitishdan maqsad - 5120100-Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) ta'lim yo‘nalishida o‘tiladigan mazkur fanning maqsadi- badiiy asarni tahlil qilish uchun yo‘llanma berish, badiiy matnni chuqur va turli metodlar asosida talqin qilish, jahon adabiyotshunosligidagi adabiyotshunoslik metodlarining ichki imkoniyati va cheklanganlik tomonlarini barcha adbiy tur hamda janrlar bo‘yicha yozilgan ilmiy asarlar misolida asoslab o‘rganish, umuman adabiyotshunosning ilmiy-estetik tafakkurini shakllantirish ushbu fanning asosiy maqsadi sanaladi. o‘qituvchiga va guruhdoshlarga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‘lish; - universitet ichki tartib - intizom qoidalariga rioya qilish; - uyali telefonni dars davomida o‘chirish; - berilgan uy vazifasi va mustaqil ish topshiriqlarini o‘z vaqtida va sifatli bajarish; - ko‘chirmachilik (plagiat) qat'iyan man etiladi; - darslarga qatnashish majburiy hisoblanadi, dars qoldirilgan holatda qoldirilgan darslar qayta o‘zlashtirilishi shart; - darslarga oldindan tayyorlanib kelish va faol ishtirok etish; - talaba o‘qituvchidan so‘ng, dars xonasiga - mashg‘ulotga kiritilmaydi; Elektron pochta orqali munosabatlar tartibi Professor-o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi aloqa elektron pochta orqali ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina universitet hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga oshiriladi. Elektron pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 18.00 gacha Fandan o‘tiladigan mavzular va ular bo‘yicha mashg‘ulot turlariga ajratilgan soatlarning taqsimoti Т/р Фаннинг б ў лими ва мавзуси, маъруза мазмуни СоатларЖ ами М аъруза А малий ва С еминар М устақил таълим 39

1. Kirish. Adabiyotshunoslik - badiiy adabiyot haqidagi fan 2 2 - - 2 . Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlari va yordamchi sohalari 4 2 - 2 3. Badiiy adabiyot haqida ta'limot. Badiiy adabiyotning o‘ziga xosligi 2 2 - - 4. Badiiylik va obrazlilik 4 2 - 2 5. Badiiy obraz va uning xususiyatlari 4 2 - 2 6. Syujet va uning unsurlari 4 2 - 2 7. Kompozitsiya haqida ma'lumot. Kompozitsiya vositalari 4 2 - 2 ON 8. Badiiy asar tili 4 2 - 2 9. Maxsus leksik resurslar 4 2 - 2 10. Maxsus badiiy tasvir vositalari 4 2 - 2 11. She'r tuzilishi 6 2 - 4 12. Adabiy tur va janrlar. Epik tur va uning janrlari 4 2 - 2 13. Lirik tur va uning janrlari 4 2 - 2 14. Dramatik tur va uning janrlari 4 2 - 2 Seminar 15. Manbashunoslik va matnshunoslik haqida ma'lumot 2 - 2 - 16. Badiiy obrazlarning janr taqozosiga ko‘ra turlariga misollar keltirish 4 - 2 2 17. Xarakterning o‘ziga xosligini epik asarlar orqali aniqlash 4 - 2 2 18. Syujet unsurlarining badiiy asarda joylashuvi 4 - 2 2 19. Kompozitsiya vositalarini epik va lirik asardagi talqini 4 2 2 20. Maxsus leksik resurslarning qahramon nutqidagi ahamiyati 2 - 2 - 21. Maxsus badiiy tasvir vositalarining she'riyatdagi o‘rni 4 - 2 2 22. Lirik tur janrlari haqida ma'lumot 4 - 2 2 23. X.Do‘stmuhammadning “Jajman” hikoyasini simvolik obraz tahlili yuzasidan o‘rganish 2 - 2 - 24. Dramatik tur janrlari yuzasidan asar tahlil 4 - 2 2 25 Lirik she'r tahlili 2 - 2 - Amaliy 26. A.Qodiriyning “O‘tgan kunlar” romani tahlili 4 - 2 2 27. CHo‘lponning “Kecha va kunduz” romani tahlili 4 - 2 2 28. Oybekning “Navoiy” romani tahlili 4 - 2 2 29. H.Olimjonning “Muqanna” tragediyasi 2 - 2 - 40

30. A.Qahhorning “O‘tmishdan ertaklar”qissasi tahlili 4 - 2 2 31. O.Y o qubovning “Muqaddas” qissasi 2 - 2 - 32. P.Qodirovning “Erk” qissasi tahlili 2 - 2 - 33. O‘.Hoshimovning “Dunyoning ishlari” qissasi tahlili 4 - 2 2 34. E.Vohidovning “Ruhlar isyoni” dostoni tahlili 2 - 2 - 35. A.Oripovning “Jannatga yo‘l” dramatik dostoni 2 - 2 - 36. Rauf Parfining “Cho‘lpon” she'ri tahlili 2 - 2 - ЯН Жами 1 20 28 4 2 50 № M a ' r u z a m a v z u l a r i KO‘RILADIGAN MASALALAR Informatsio n ta'minot 1. Kirish. Adabiyotshunoslik - badiiy adabiyot haqidagi fan «Adabiyotshunoslik nazariyasi» kursining vazifalari. Badiiy adabiyotning inson ongi tarbiyasidagi ulkan roli haqida. Milliy istiqlol mafkurasi va adabiyot. 1 (6-27) 4 (5-14) 2. Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlari va yordamchi sohalari. Adabiyot nazariyasi, adabiyot tarixi, adabiy tanqid va adabiyotshunoslik metodologiyasi haqida. Adabiyotshunoslik istoriografiyasi va uning bo‘limlari. 1 (27-41) 4 (40- 2 7) 3. Nazariy-adabiy tafakkur taraqqiyoti haqida G‘arbda nazariy-adabiy tafakkur tarqqiyoti. Sharqda nazariy-adabiy tafakkur tarqqiyotiga mutafakkirlarning qo‘shgan hissalari. 1 ( 27 - 47 ) 4 ( 14-28 ) 4. Badiiy obraz va uning xususiyatlari Badiiy obraz haqida nazariy ma'lumot. Badiiy obrazning individuallik, emotsionallik, umumiylik kabi xususiyatlari. 1 (41-62) 4 (42-47) 5 . Obrazlartasnifi. Eshik, lirik vadramatikobrazlar. Romantik, realistik, fantastik, ma'joziyvaboshqa tur obrazlarhaqidama'lumot. 1 (41-62) 4 (47-49) 6 . Tipiklik muammosi. Tipiklik- bosh mezon. Tipik umumlashmalar. Ideallikmuammosi. Satirik tipiklashtirish. 1 (62-77) 4 (55-61) 7 . Badiiy asar haqida tushuncha. Mavzu va g‘oya. Adabiy asar yaxlitligi. Mavzu haqida ma'lumot. G‘oyahaqidatasavvur. 1 (77-92) 4 (61-72) 8 . Badiiy asarning mazmuni va Adabiyotdamazmunvashaklbirligi. 1 (92-108) 41

shakli. Obraz nisbatanshakl, g‘oyahayotganisbatanshaklekanligi. 4 (39-42) 9. Syujet haqida ma'lumot Syujet tushunchasi. Syujetlarningmilliyvao‘zigaxosligiva «sayyor syujet» nazariyasiningasossizligi. 1 (108-116) 4 (73-76) 10 . Syujet unsurlari Syujet qismlari yoki unsurlari haqida atroflicha ma'lumot. Ekspozitsiya, tugun, kulminatsiya, voqyealar rivoji va yechim. 1 (116-136) 4 (76-79) 11 . Kompozitsiya haqida ma'lumot Kompozitsiya haqida ma'lumot. Kompozitsiyaning muhim masalalari. 1 (136-140) 4 (86-90) 12 . Kompozitsiya vositalari Lirik chekinish. Kiritmavoqyea, badiiyqoliplash. Epigraf. Portret, peyzaj, detalhaqida. 1 (140-156) 4 (90-103) 13 . Badiiy asar tili Tilbadiiy obraz yaratishvositasi. Personaj nutqi, sinonim vaantonimlar. 1 (156-173) 4 (103-119) 14 . Leksik resurslar Neologizm, arxaizm, dialektizm, jargonizm vaprofessionalizmlar. 1 (173-193) 4 (123-132) 15 Maxsus badiiy tasvir vositalari Epitet, o‘xshatishvamajozlar. Metafora, jonlantirish, metonimiya, sinekdoxa. Giperbola va litota, ironiyavaboshqalar. 1 (323-354) 4 (132-160) 16 . She'r tuzilishi Ritm haqida. Aruz vazni, barmoq vaznining o‘ziga xosliklari, erkin vazn haqida. She'riyshaklhaqida. 1 (264-323) 4 (178-209) 1 7 . Adabiy tur va janrlar. Epik tur va uning janrlari Epik tur; roman, qissa, hikoya, ertak va boshqa janrlar hiqida. Lirik va dramatik tur janrlari haqida ma'lumot. 1 (459-470) 4 (237-278) 18 . Lirik tur va uning janrlari Lirik tur tarkibiga kiruvchi she'riy roman, masal, ballada, poema kabi janrlar, shuningdek, lirik turning o‘ziga xos shakllari haqida ma'lumot. 1 (471-485) 4 (278-295) 19 . Dramatik tur va uning janrlari Dramatik turning o‘rta shakllari bo‘lgan komediya, tragediya va drama haqida, shuningdek, kichik dramatik shakllar haqida ham ma'lumot. 1 (486-519) 4 (295-313) Talabalar mustaqil ishi mazmuni 42

Ishchi o‘quv dasturining mustaqil ta'limga oid bo‘lim va mavzulari Mustaqil ta'limga oid topshiriq va tavsiyalar Bajarilish muddatlari Ҳ ажми (соатд а ) Adabiy-nazariy tafakkur taraqqiyoti 1. Sharqda adabiy-estetik fikrlarning paydo bo‘lishi. 2. Markaziy Osiyoda va O‘zbekistonda adabiy- tanqidiy tafakkurning paydo bo‘lishi. 3. Navoiyning adabiy- tanqidiy qarashlari 4.G‘arbiy Yevropada adabiyotshunoslikning shakllanish tarixi 5.Markaziy Osiyo va O‘zbekistonda adabiyotshunoslikning shakllanish tarixi 6.XX asr o‘zbek adabiyotshunosligi 7.Badiiy adabiyotning ijtimoiy roli. 8. Adabiyot va odob (noma) 9.Badiiy adabiyotning ahamiyati 1-5- haftalar 4 Adabiyot - ijtimoiy ong shakli sifatida 1. Badiiy adabiyotning ijtimoiy roli 2. Adabiyot va boshqa fanlarning aloqadorligi 3. Badiiy adabiyotning ahamiyati 6-hafta 4 Badiiylik va obrazlilik 1. Obrazning umumlashganlik alomati. 2. Obrazning aniqlik (konkretlik) belgisi 3. Badiiylikning shartlari 4. Badiiylik mezonlari 5. Badiiylik va obrazlilik munosabatlari 7-hafta 4 Obrazli tafakkur va badiiy to‘qima 1.Obrazlilikning badiiy adabiyotning asosiy mezoni ekanligi 2. Badiiy to‘qimaning hayotiyligi masalasi 3. Adabiyotda reallilik va romantik tasvir 4.Badiiy to‘qimaning amaliy ahamiyati 8, 9 - haftalar 6 Konflikt haqida ma'lumot 1.Konflikt - syujetni harakatga keltiruvchi kuch 2.Konflikt turlari 3.Konfliktsizlik nazariyasi 10-hafta 6 Syujet va fabula 1.Syujet ta'rifi va uning ichki tuzilishi. 2.Syujet tiplari. 3.Badiiy asar kompozitsiyasi 11- hafta 4 Personaj nutqi 1.Til - adabiyotning bosh unsuri. 2.Badiiy tilning o‘ziga xosligi. 3.Til - obraz yaratish quroli. 4.Muallif va personaj 12, 13 - haftalar 6 43

nutqi Aruz va barmoq vazni 1. Vazn tushunchasi 2. Aruzda hijo 3. Rukn va uning turlari 4. Zihof turlari 5. Barmoq vazni haqida 6. Sodda vazn xususiyatlar 7. Qo‘shma vaznda bo‘g‘in va turoq 8. Qo‘shma vazn - aralash vaznga asos 14, 15 - haftalar 8 Ijodiy metod haqida ma'lumot . O‘zbek adabiyotining ijodiy metodi 1. Realistik ijodiy uslub 2. Romantik ijodiy uslub 3. Sentimentalizm 4. Modernizm 5. Ekzistensializm 6. Uslubning shaxsiyligi 16, 17- haftalar 8 50 “Adabiyotshunoslik nazariyasi” fanidan reyting ishlanmasi т / р Nazorat turlari Soni Ball Jami ball I . JN. Amaliy mashg‘ulotni bajarish 1.1. TMI (seminar mavzusini topshirish) 1.2. TMI topshiriqlari 10 12 18 1 1 1 10 12 18 II . ON 2.1. Yozma ish 2.2. TMI topshirig‘i 2 2 10 5 20 10 III . YAN: 3 .1. Yakuniy test 1 30 х 1 30 Жами 100 Ball «Adabiyotshunoslik nazariyasi” fanidan baholash mezoni 1.1. Darslarda o‘rganilgan nazariy bilimlarni o‘rgangan, badiiy asarlarni o‘qib, mazmunini o‘zlashtira olgan talabaga 1 ball beriladi, agar to‘la bo‘lmasa 0,7 - 0,5 ball beriladi. 1.2. Topshirilgan she'rlarni yodlab, ifodali o‘qiy olgan, asarni tahlil qila olgan talabaga 1 ball beriladi, agar to‘la bo‘lmasa 0,7 - 0,5 ball beriladi. 1.3. Seminar mashg‘ulotga qatnashib, uning topshiriqlarini to‘la bajargan, ya'ni mavzularni to‘liq o‘qib o‘zlashtirgan talabaga 1 ball beriladi, agar to‘la bo‘lmasa, 0,7 - 0,5 ball beriladi. 2.1. Oraliq baholash yozma o‘tkazilib, unda talabadan uchta savolga to‘liq javob berilishi so‘raladi. Har bir savol 5 ballgacha baholanadi. 3.1. Yakuniy baholashda talaba 30 ta savolga test shaklida javob berishi lozim bo‘ladi. 44

- Har bir yozma savolga 1 ball ajratiladi. - Savolga javob berilmagan bo‘lsa 0 ball beriladi. Eslatma: Talabaning umumiy bali hisoblanganda yaxlitlab olinadi. Informatsion- metodik ta'minot ASOSIY ADABIYOTLAR : № Muallif, adabiyot nomi, turi, nashriyot, yili, xajmi Кутубхона да мавжуд нусхаси 1. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. -T., “O‘zbekiston”. 2002 y 60 2. N.Shukurov va boshqalar. Adabiyotshunoslik nazariyasi. - T., «O‘qituvchi», 1979, 1984-y. 3 3 3. E.Xudoyberdiyev. Adabiyotshunoslik nazariyasi. -T., «O‘qituvchi», 1995. 1 4. E.Xudoyberganov. Adabiyotshunoslik nazariyasi. O‘AJBNT nashriyoti, T., 2003 45 5. E.Xudoyberganov. Adabiyotshunoslik nazariyasi. Iqtisod-moliya nashriyoti, T., 2007. 20 6. Quronov D. Adabiyotshunoslik nazariyasi. -T., «A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti» nashriyoti, 2004. 34 7 U.O‘ljaboyev., O.Fayzullayeva. Adabiyotshunoslik nazariyasi. O‘quv- uslubiy majmua. - Guliston, 2011y. 10 № QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR Kutubx onada mavjud nusxasi 1. Muallif, adabiyot nomi, turi, nashriyot, yili, xajmi - 2. Arastu. Poetika. Ahloqi kabir. -T.: «Yangi asravlodi», 2004 1-j .- 4 2- j - 11 3. Adabiyotnazariyasi. Ikkijildlik.-T.: «Fan», 1978-1979. - 4. Boboyev T. She'r ilmi ta'limi. - T., «O‘qituvchi», 1996 1 5. Boboyev T. «Adabiyotshunoslik nazariyasi» kursi bo‘yicha o‘quv - metodik qo‘llanma. -T., «O‘qituvchi» 1979 y. - 6. Fitrat. Adabiyot qoidalari. -T.: «O‘qituvchi»,1995. - 7. G.Abramovich. Vvedeniye v literaturovvedeniye. - M., 1961 g - 8. Jamol K. Lirik she'riyat. - T., «Fan», 1986. - 9. Jamoa. Adabiy tur vajanrlar. 3 jildlik. T., «Fan», 1991, 1992, 1993. - 10. Zunnunov A., Hatamov N. Adabiyot nazariyasidan qo‘llanma. - T., «Fan», 1978 1 11. Majidov R. O‘zbek she'r tuzilishining ba'zi masalalari haqida. - T., “Iste'dod va burch”. 1974 2 12. Mamajonov S. Uslub jilolari. - T., «Fan», 1970. 3 13. Mirhaydarov H., Mirhaydarova N. Barmoq tizimi ta'limi. -Toshkent, - 45

2010 14. Rod ы i janr ы literatur ы . - M., -1964-1965 1 15. Rahmonov V. She'r san'atlari. - T., «O‘qituvchi». 2001. 46 16. Sultonov I. Adabiyotnazariyasi.-T.: «O‘qituvchi», 2002. - 17. Teoriya literatur ы . Osnovn ы ye problem ы v istoricheskom osve щ yenii. - M.: «Iskustvo», 1978. - 18. Uellek R., Uorren O. Teoriya literatur ы . - M.: «Iskusstvo», 1978. - 19. Umurov H. Badiiy ijod asoslari. - T., «O‘qituvchi». 2001 y. 15 20. Umurov H. Adabiyot nazariyasi. - T., “Sharq”. 2003. - 21. Ulug‘ov U. Adabiyotshunoslik nazariyasi. - T., Universitet. 2000 y. - * 22. Fitrat. Adabiyot qoidalari. - T., “Sharq”. 1995 y. - 23. ХализевВ . E . Теориялитератур ы. Учебник . - М .: « В ы сшаяшкола », 1999. 1 24. Xojiahmedov A. She'riy san'atlar va mumtoz qofiya. - T. Sharq 1998 y. 2 25. Xotamov N., Sarimsoqov B. Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha - o‘zbekcha izohli lug‘ati. - T ., «O‘qituvchi», 1983. - 26 www.ziyonet.uz. 27 www.nuqf.intal.uz 28 www.literature.uz 29 www.ru.wikipedia.org./wiki/филология 30 www.slovari.yandex/ru/книги/КЛЭ/ филология Ma’ruzaga ajratilgan vaqt – 2 s Talabalar soni – 50 ta O‘quv mashg‘ulotining shakli Ma’lumotli ma’ruza Mashg‘ulotning rejasi Syuj et haqida ma`lumot Syujetning asosiy unsurlari. Qo’shimcha unsurlar haqida ma’lumot Syujet va fabula Syujet va kompozitsiya Konflikt va uning ko`rinishlari O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Syujet , uning qonuniyat va tamoyillari haqida talabalarda yaxlit tasavvurlarni shakllantirish Pedagogik vazifalar: - Syujet tushunchasining mohiyatini anglatadi. - Syujet va konflikt munosabatlarining fa r qini tushuntiradi. - Syujet tarkibi haqida ma’lumot ber adi. O‘quv faoliyati natijalari: Mavzu bo’yicha tasavvurga ega bo’ladi. Syujet tushunchasining mohiyatini anglab oladi. Syujet va konflikt munosabatlarining fa r qiga y e tadigan bo’ladi. Syujet tarkibi haqida ma’lumotga bo’ladi. Syujet va konflikt mutanosibligini anglab etadi. 46

- Syujet va konflikt mutanosibligini anglatadi. - S yujet va fabula munosabatini o`rgat adi. S yujet va fabula munosabatini bilib oladi Ta’lim metodi Ma’ruza, tushuntirish, munozara,blits-so’rov Ta’limni tashkil etish shakli Ma’ruza, ommaviy, individual Didaktik vositalar Ma’ruza matni, slayd-prezentatsiya Ta’limni tashkil etish sharoiti Maxsus texnik vositalar bilan jihozlangan xona Nazorat O‘z-o‘zini nazorat qilish, refleksiya Syujet va uning unsurlari ma’ruza mavzusining texnologik modeli Syujet va uning unsurlari ma’ruza mavzusining texnologik xaritasi № Bajariladigan ish mazmuni Amalga oshiruvchi mas’ul Izo h 1 2 3 4 1-bosqich 5 m. Dars maqsadi: Syujet haqida ma’lumot berish,syujet unsurlari to’g’risida talabalarda tasavvur hosil qilish Identiv o’quv maqsadlari: Mavzu yuzasidan narzariy bilimga ega bo’ladi? Syujet unsurlarining qanchalik bir-biri bilan bog’liq ekanini idrok etadi. Ularning har birining asarda o’ziga xos vazifa bajarishini anglaydi. Syujet bo’yicha ol g an nazariy tushunchalarini u yoki bu asar tahliliga tadbi q qilib ko’radi. O’qituvchi 2-bosqich 50 m. Asosiy tushunchalar: s yujet, fikr oqimi, voqeaband she’rlar, voqealar sistemasi, voqealar tizmasi, xarakter mantiqi, voqealar mantiqi, sarguzasht asarlar, avtobiograifik asarlar, konflikt, sotsial konflikt, badiiy konflikt, xarakterlararo konflikt, kolliziyasi asoslangan O’qituvchi 47

konflikt, xarakter va sharoit qurilishiga asoslangan konflikt, fabula, voqeaviy asar, voqealarning badiiy asardagi tasvir tartibi, badiiy asarning ichki yaxlitligi, badiiy maqsad, ekspozitsiya, to’g’ri ekspozitsiya, kechiktirilgan ekspozitsiya, sochma ekspozitsiya, teskari ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, kul`minatsiya nuqtasi, yechim, prolog, epilog va x.k. haqida ma`lumot beriladi. Tushunchalar anglatilgach , mavzuga oid muammoli savollar bilan murojaat qilinadi. ( 1-илова) 3-bosqich 10 м. Guruhda ishlash. Topshiriqlarning maqsad va vazifalari tushuntir iladi . Mavzuga oid atama va ifodalar insert usulida izohlanadi . ( 2 -илова) Talaba 4-bosqich 1 0 м. Mustahkamlash va baholash uchun savollar: 1. Badiiy asar syujetini ekspozitsiyasiz tasavvur qilish mumkinmi? 2. Asardagi muammo hal bo’lmay qolgan y echimi yo’q biror asarni bilasizmi? 3. Syujetning qo’shimcha unsurlarini bilib oladi. 4. Asar tarkibida qo’llanilishini kuzatadi. 5. Asarning qo’shimcha unsurlarsiz holati bo’lishini tahlil qiladi. 6. Savol –javob qilinadi. Test ishlanadi ( 3 - 4-ilovalar ) O’qituvchi- Talaba O’qituvchi- Talaba 5-bosqich 5м. Umumiy yakuniy xulosalar chiqariladi. Maqsad va vazifalarning bajarilganligi tahlil qilinadi, zaruriy maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi. O’qituvchi 1 -Ilova Mavzuga oid muammol i savollar :  Syujet unsurlari to’liq bo’lsagina asar syujet chizig’i mukammal bo’lishini bilamiz. Agar birorta unsur ishtirok etmasa, asarda birorta jiddiy o’zgarish bo’ladimi? 48

 Qo’shimcha unsurlar prolog va epilogning mavjudligi asar anglatayotgan dramatik holatlarga putur etkazishi mumkinmi?  Ma’lumki, syujet konflikt bilan chambarchas bog’liq hodisa. Agar konflikt syujet tarkibida bo’lmasa, asarni tasavvvur etish mumkinmi?  Qahramonlarining o’zaro murakkab munosabatlari asar syujetini tashkil etishi bizga ma’lum. Agar o’sha munosabat aks etgan voqealar tizimining tarkibida sof kechinma tasviri berilsa, bu – syujet bo’ladimi? 2-Ilova “Insert usuli”  Insert – samarali o‘qish va fikrlash uchun belgilashning interfaol tizimi hisoblanib, mustaqil o‘qib-o‘rganishga yordam beradi. Bunda ma'ruza mavzulari, kitob va boshqa materiallar oldindan talabaga vazifa qilib beriladi. Uni o‘qib chiqib, “V”; “+”; “-”; “?” belgilari orqali o‘z fikrini ifodalaydi. Matnni belgilash tizimi  (V) - men bilgan narsani tasdiqlaydi.  (+) - yangi ma'lumot.  (-) - men bilgan narsaga zid.  (?) - meni o‘ylantiradi. Bu borada menga qo‘shimcha ma'lumot zarur. Insert jadvali Tushunchalar V + - ? Syujet Kompozitsiya Konflikt Fabula Prolog va epilog 49

3 - Ilova Bahs-munozara usuli № S avol lar Javoblar 1 Asardagi muammo hal bo’lmay qolgan y echimi yo’q biror asarni bilasizmi? 2 Prolog yozuvchining o’ziga xos uslubini anglatadigan unsurmi yoki tabiiy sharoitdan kelib chiqadigan unsurmi? 3 Epilogning asar strukturasida tutgan o’rni haqida nimalar deya olasiz? 4 Hayot ziddiyati va badiiy konflikt o’rtasida qanday farq bor? 5 Fabula va syujetning o’zaro farqlari nimalarda ko’rinadi? 6 S yujet va kompozitsiya bir-biriga qay darajada aloqador? 7 Syujet ko’rinishlari aynan qanday asarlarda uchraydi? 8 Qanday asarlarda voqealar tartibi yaqqol ko’zga tashlanib turadi? 9 Avtobiografik asarda vo qe alar tartibi qanday beriladi? 10 Xarakterlar mantiqi va voqealar mantiqi deganda nimalarni tushunnamiz? 4 -Илова Тестлар: 1. «Chol va d e ngiz» ( X .Xem e ngu ey ) asarida konfliktning qaysi shakli qo’llanilgan? A. Xarakterlararo kurash shakli. B. Xarakterda sharoit o’rtasidagi kurash shakli. 50

C. Ruhiy kolliziyali ichki kurashni ko’rsatishga asoslangan shakli. 2. Q aysi asarda sevgi tufayli parish on holatga tushgan qahramon obrazi yaratilgan? A. «Kecha va kunduz» (Chulpon). B. «Chin sevish» (Fitrat). C. «O’tkan kunlar» (A.Qodiriy). 3. «Sinchalak»da (A.Qahhor) Qalandarovning Saidadan kechirim s o’ rashi syujetning qaysi unsuriga kiradi? A. Tugun. B.Kul`minatsiya nuqtasi. C . Ye chim. 4. Quyidagi asarlarning qaysi birida prolog mavjud? A. «O’tgan kunlar» (A.Qodiriy). B. «Kecha va kund u z» (Ch o’ lpon). C. « Q ulug’ qon» (Oybek). 5.”Ko‘hna dunyo”,”Diyonat”,”Lolazor” asarlaridagi syujet ko‘rinishlari qaysi turga kiradi? A. Konsentrik B. Xronikali C. Retrospektiv 6. ”Qutlug‘ qon” romanida Gulnorning o‘limi epizodida syujet unsurlaridan qaysi biri kuzatiladi ? A. Kul`minatsiya nuqtasi B. Tugun. C. Yechim 7. ”Qutlug‘ qon “romanidagi bosh qahramon Yo‘lchining qishloqdan shaharga ish qidirib kelishi ekspozitsiyaning qaysi turiga kiradi? 51

A. To‘g‘ri ekspozitsiya B. Kechiktirilgan ekspozitsiya C. Teskari ekspozitsiya 8. ”Syujet, fabula, kompozitsiya“ nomli maqolalarida fabula masalasiga ancha aniqlik kiritgan olim kim edi? A. Kojinov B. Chudakov C. Pospelov 9. Agar badiiy syujet tartib bilan, peshma-pesh davom ettirilgan bo‘lsa qanday syujetga kiradi? A. Xronikali syujet B. Retrospektev syujet C. Konsentrik syujet 2.2. “Syujet va uning unsurlari” modulini innovatsion ta’lim texnologiyalari asosida o’qitishning amaliy- texnologik jihatlari “Syujet unsurlarining badiiy asarda joylashuvi”mavzusidagi seminar mashg‘ulotning texnologik modeli Vaqti: 2 soat Talabalar soni: 20-25 O‘quv mashg‘ulotining shakli Bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish bo‘yicha amaliy mashg‘uloti. Seminar mashg‘ulot rejasi: 1. Syujet va uning turlari. 2. Syujet elementlarining joylashishi. 3. A.Qahhornning “To‘yda aza” hikoyasida syujet. 4. P.Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanida syujet 52

turlari. 5. E.Vohidovning “Ruhlar isyoni” dostonida syujet elementlarining joylashishi O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Bilimlarni mustahkamlash va chuqurlashtirish. Pedagogik vazifalar: - Mavzu bo‘yicha bilimlarni tizimlashtirish va mustahkamlash; - Darslik bilan ishlash ko‘nikmalarini hosil qilish; - Axborotlarni tahlil qilish va o‘z fikrlarini bayon etish. O‘quv faoliyatining natijalari: Talaba: mavzu bo‘yicha asar bilan tanishadi, uning syujeti, kompozitsiya qurilishi, g‘oyaviy motivlari, qahramonlar tasnifi va tavsifini amalga oshira oladi, ilmiy-tanqidiy manbalar bilan tanishadi, badiiy mahorati haqida aniq bilimga ega bo‘ladi. O‘qitish uslubi va texnikasi seminar, suhbat, aqliy hujum va boshqa interfaol metodlar O‘qitish shakli Jamoada va guruhlarda ishlash. O‘qitish vositalari Uslubiy qo‘llanmalar, proyektor, marker, skoch, ko‘rgazmalar, tahlil qilinadigan badiiy asar matni, tarqatma materiallar. O‘qitish sharoitlari Guruhlarda ishlashga mo‘ljallangan auditoriya. Seminar mashg‘ulotning texnologik xaritasi Seminar mashg‘ulotn ing texnologik xaritasi Bosqichlar vaqti Faoliyat mazmuni O‘qituvchi Talaba 2 3 1 1.1. Mavzu, maqsad, rejadagi Mavzuni yozadilar 53

o‘quv natijalarini e'lon qiladi, ularning ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Talabalar bilimini faollashtirish uchun savollar beradi (1-ilova). va savollarga javob beradilar. 1-bosqich Kirish (10 min) 2.1. Talabalarni guruhlarga bo‘lib, matn rejasi asosida amaliy topshiriqlar beradi (2-ilova). 2.2. Topshiriqlarni bajarilishini nazorat qiladi, xatolarni to‘g‘rilaydi, talabalar bilan ishlaydi, tushuntiradi. Mavzudagi muammolar yuzasidan shaxsiy fikrlarin so‘raydi (3-ilova). 2.3. Savollar berishni taklif etadi. Har bir savol muhokamasi umumiy xulosa bilan tugaydi. 2.4.Talabalarning qo‘shimcha savollariga javob beradi. 2.1. Tinglaydilar va topshiriqni bajaradilar. 2.2. Talabalar savollar beradilar. 2-bosqich Asosiy (60 min) 3.1. Seminar mashg‘ulotini yakunlaydi, savollar bo‘yicha xulosalar chiqaradi, ishtirokchilarni baholaydi. 3.2. Mustaqil ish uchun vazifa beradi (4-ilova). Eshitadilar, xulosalarni yozib oladilar. Topshiriqni oladilar. 1-Ilova BLITS SAVOLLAR: 1. Syujet haqida nimalar bilasiz? 54

2. Syujet elementlarini tartib bilan sanang. 3. Ekspozitsiya turlari qaysilar? 4. Kul`minatsion nuqta deb nimaga aytiladi? 5. Yechim nima? 2-Ilova KICHIK GURUHLARDA ISHLASH QOIDASI  Talabalar ishni bajarish uchun zarur bilim va malakaga ega bo‘lishlari lozim.  Guruhlarga aniq topshiriqlar berilmog‘i lozim.  Kichik guruh oldiga qo‘yilgan topshiriqni bajarish uchun yetarli vaqt ajratiladi.  Guruhlardagi fikrlar chegaralanmaganligi tazyiqqa uchramasligi haqida ogohlantirilishi lozim.  Guruh ish natijalarini qanday taqdim etishni aniq bilishlari, o‘qituvchi ularga yo‘riqnoma berishi lozim.  Nima bo‘lganda ham muloqotda bo‘ling, o‘z fikringizni erkin namoyon eting. Talabalarga guruhlarda ishlash qoidasi  Sherigingizni diqqat bilan tinglang.  Guruh ishlarida o‘zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga javobgarlik bilan yondashing.  Agar yordam kerak bo‘lsa, albatta murojaat qiling.  Agar sizdan yordam so‘rashsa, albatta yordam bering.  Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart. Aniq tushunmog‘imiz lozim.  Boshqalarga o‘rgatish orqali o‘zimiz o‘rganamiz !  Biz bir kemadamiz: birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho‘kib ketamiz. 55

Ko‘r s a t k i ch l a r Maks. ball Guru h ishinatijalarini ngba h osi 1 2 3 4 Ma'lumotning to‘liqligi 1,0 Takdimot (mahorat bilan takdim etilishi) 0,6 Guruhning faollik darajasi (qo‘shimchalar kiritish, savol-javoblar berish) 0,4 Ballarning maksimal hajmi 2 Guguhlar bilan ishlash uchun topshiriqlar:  A . Qahhorning “Anor” hikoyasida kul ` minatsion nuqtani toping.  P.Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanida syujet turlaridan qaysilarini uchratish mumkin?  E.Vohidovning “Ruhlar isyoni” dostonida syujet elementlarining joylashishi qanday?  Qanday tipdagi asarlarda voqealar mantiqi bilan xarakterlar mantiqi tenglashtirishgan bo’ladi?  Syujetni boshqarishda x arater mantiq i va voqealar mantiqi baro b ar ishtirok etadigan qanday asarlarni bilasiz?  Harakatning ikki turiga asoslanuvchi sujetlar haqida tushuncha bering. Voqealar orasidagi munosabatga ko`ra sujetning qaysi turlari ajratiladi? Bu xil ajratishning shartliligi nimada?  Sujetning asosiy unsurlari qaysilar? Ularga ta'rif bering? Prolog, epilog, «oldingi tarix» va «keyingi tarix» kabi unsurlarni sujet elementi hisoblagan ma'qulmi yoki kompozitsiya elementi deb hisoblagan ma'qulmi? Boshqa o`quv qo`llanmalar, lug`atlardan bular haqidagi fikrlarni o`rganib, o`zingiz ma'lum bir xulosaga kelishga harakat qiling. 56

 Nima uchun «dispozitsiyani kompozitsiyaga aylantira olish iqtidori» iste'dod darajasini belgilashda muhim deb hisoblaymiz? Kompozitsiyaning shakl unsurlari orasidagi mavq e i haqida nima d e ya olasiz?  Konfliktning sujet rivojidagi o`rni va ahamiyati qanday? Konflikt turlari va ularning bir-biriga bog`liq holda namoyon bo`lishini “ T-sxema ” grafik organayzeri yordamida tushuntiring. 2 (а)- ILOVA BADIIY SY U JET TARKIBIDA KONFLIKTNING O’RNI Shaxs Shaxs Shaxs Shaxs Muhit Kechinma  Suj е t borasidagi qarashlar turlichaligi haqida nimalarni bilasiz? Suj е tning har bir adabiy tur, janrda o`ziga xos tarzda namoyon bo`lishini izohlang. Xususan, lirik, epik, dramatik va liro-epik turlardagi o`ziga xos jihatlarini ko`rsating. (“Baliq skeleti” metodi) 2 ( b )- ILOVA “Baliq skeleti” Ushbu usul katta muammolarning yechimini topishga qaratilgan. Yqori qismiga muammolar turi yoziladi, pastki qismiga esa unga qarshi chizgilar yoziladi. 57Suj е tning adabiy tur va janrlarda o`ziga xos tarzda namoyon bo`lishini izohlang

3- ilova “Shaxsiy fikr” metodi № Ilgari surilgan g’oya, fikr, muammo Muammoli vaziyatning y echimi Ma’qullovchi qarashlar Inkor etuvchi qarashlar 1. “Konflikt” epik asarda bo’lishi shartmi? O’z qarashingizni sharhlang 2. Lirik asarlarda syujet mavjud degan fikrga qanday qaraysiz? 3. Intim lirika namunalarida syujet bo’ladimi? 4. Xronikal syujet aynan epik turga xosmi? 5. Prolog va epilog asarning saviyasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi deb o’ylaysizmi? 4- ILOVA Mustaqil ish uchun vazifa  Xurshid Do’stmuhammadning “Jajman” hikoyasi, A.Oripovning “Jannatga yo’l” dramatik dostonlarini syujet unsurlari yuzasidan tahlil qilish . “Primqul Qodirovning “Erk” qissasi tahlili” mavzusidagi amaliy mashg’ulotning texnologik moduli Vaqt: 2 соат Talabalarsoni: 20-25 O’quv mashg’ulot shakli: Bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish bo’yicha amaliy mashg’ulot. Amaliy mashg’ulot rejasi: 1. Syujet va uning turlari. 2. P.Qodirovning “Erk” qissasida syujet elementlarining joylashishini aniqlash. 3. Asardagi konflikt va uning turlari. 4. P.Qodirovning “Erk” qissasida muammoning o’ziga xos y echimi. 58

5. Komponentlar yuzasidan tahlil. Amaliy mashg’ulotning maqsadi: Ma’ruza mashg’ulotlarida olingan nazariy bilimlarni mustahkamlash va chuqurshaltirish. Pedagogik vazifalari: - ma’ruza mashg’ulotida olingan bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash; - o’z fikrini bayon qilish va asoslash, bahs-munozaraga kirishish ko’nikmalarini shakllantirish; - muammoli vazifalarni y echishda faollikni rag’batlantirish; - muammoli vaziyatlarni hosil qilishda baholash hamda eng maqbul yechimlarni tanlash ko’nikmalarini shakllantirish. O’quv faoliyati natijalari: - ma’ruza mashg’ulotida olingan bilimlarni chuqurlashtiradilar va mustahkamlaydilar; - o’z fikrini bayon qilish va asoslash, bahs-munozaraga kirishish ko’nikmalarini shakllantiradilar; - muammoli vazifalarni y echishda faollikni oshiradilar; - muammoli vaziyatlarni hosi lqilishda baholash hamda eng maqbul yechimlarni tanlash ko’nikmalarini shakllantiradilar. O’qitish uslubi va texnikasi: Amaliy mashg’ulot, maqbul interfaol metodlar O’qitish shakli: Jamoada va guruhlarda ishlash. O’qitish vositalari: Uslubiy qo’llanmalar, pro y ektor, marker, P.Qodirovning “Erk” qissasi, tarqatma materiallar. O’qitish sharoitlari: Guruhlar da ishlashga mo’ljallangan auditoriya. Amaliy mashg’ulotining texnologik xaritasi Bosqichlar nomi, vaqti Faoliyat mazmuni Vaqt : 2 soat O’qituvchi Talaba 1-bosqich Kirish (10 daqiqa) 1.1. Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan natijalarni e’lon qiladi, ularning ahamiyatini, dolzarbligini asoslaydi. Mashg’ulot amaliy mashg’ulot shaklida borishini ma’lum qiladi. 1.2. Talabalar bilimini muammoli savol shaklida faollashtiradi ( 1-ilova ). 1.3.Kichik guruhlarda mashg’ulotni bajarish orqali o’quv jarayonini amalga oshirilishini e’lon qiladi ( 2-ilova). 1.1. Tinglaydilar. Yozib oladilar. 1.2. Savollarga javob beradilar. 2-bosqich 2.1. Talabalarga realizmning tor va keng 2.1. Tinglaydilar, 59

Asosiy (60 daqiqa) ma’nolarini aniqlash topshiriladi. 2.2. Talabalarni ikki guruhga bo’ladi, topshiriq bajarish vazifasini aytadi, mustaqil ishla shusulini qoidalarini tushuntiradi. 2.3. Klaster usuli orqali syujet unsurlari tarmoqlanadi, tahlil jarayoni boshqariladi, o’qituvchi buni izohlaydi, to’g’ri echimlyarga e’tibor beradi, xatolarni ko’rsatadi (3-ilova . Klaster) 2.4. Talabalar javoblarini umumlashtiradi, xulosalarga e’tibor beradi, aniqlik kiritadi (4- ilova). 2.5. Talabalar bilimlarini xulosalaydi (5-ilova ). yozib oladilar. 2.2. Muammolarni y echish bo’yicha o’z fikrlarini bildiradilar, tahlil qiladilar. 2.3. Guruh vakillari tahlil va talqin qiladilar, tinglaydilar. 2.4. Xatolarni to’g’rilaydilar, toifalaydilar 3- bosqich Yakuniy (10 daqiqa) 3.1. Mashg’ulotni yakunlaydi, talabalarni baholaydi va faol ishtirokchilarni rag’batlantiradi. 3.2. Mustaqil ish sifatida topshiriq beriladi. Hozirgi o’zbek romanchiligidagi syujet va konflikt masalasini Omon Muxtor romanlari misolida tahlil etish 3.1. Eshitadilar. 3.2. Topshiriqni oladilar. Ilovalar 1-Ilova VIZUAL MATERIALLAR Muammoli savol: Nima uchun “Erk” qissasida aniq yechim berilmagan? 2-ilova Guruhlar uchun vazifalar 1-guruh. Said Ahmadning “Qorako‘z Majnun” hikoyasi syujet unsurlarinig joylashuvi haqida ma'lumot bering. 2-guruh. O‘.Hoshimovning “Urushning so‘nggi qurboni” hikoyasi syujet unsurlarinig joylashuvi haqida ma'lumot berish bering. 3-guruh. Xurshid Do‘stmuhammadning “Jajman”hikoyasi syujet unsurlarinig joylashuvi haqida ma'lumot berish bering. 3-ilova Klasterni berilgan qissa mazmuni bo‘yicha to‘ldirishda davom ettiring 60

Ekspozitsiya 4-ilova Primqul Qodirovning “Erk” qissasining syujet unsurlarini toifalash jadvaliga to‘ldirib chiqing Toifalash jadvali Ekspozitsiy a Tugun Kulminatsiya Voqealar r ivoji Ye chim Prolog Epilog 5-Ilova Dramatik va lirik asarlarda syujet unsurlarining joylashuvi B-B-B № Mavzu savollari Bilaman Bilishni xohlayman Bilib oldim 1 Lirik asar haqida nima 61P.Qodirovning “Erk” qissasida syujet liniyasi va komponentlarKonflikt Fabula Tugun Voqealar rivoji Prolog (muqaddima) Kul ` minatsiya Epilog (xotima) Echim

bilasiz? 2 Lirik asarlarda syujet va uning turlari qay tarzda joylashadi? 3 Dramatik asar kompozitsiyasi haqida nima bilasiz? 4 Dramatik asarda syujet unsurlarining joylashuvi qanday? 5 Liro-epik asarlarda syujet masalasi 6- Ilova Mustaqil ish vazifa si sifatida : Omon Muxt or ning « To`rt tomon qibla » trilogiyas i da syujet va konflikt masalasi” mavzusidagi mustaqil ish mashg’ulotining texnologik modeli Mashg’ulot vaqti – 4 soat Talabalar soni: 25 nafar Mashg’ulot shakli Mustaqil ta`lim Mustaqil ishning tuzilishi 1. Omon Muxt or ning « To`rt tomon qibla » trilogiyas i da syujet va konflikt masalasi aniqlashtirish. 2. Omon Muxt or ning « To`rt tomon qibla » trilogiyas i n i o`rganishda interfaol ta`lim metodlaridan foydalanish 62Hozirgi o’zbek romanchiligidagi syujet va konflikt masalasini Omon Muxtor romanlari misolida tahlil etish

3. Asar qahramonlari ustida tizimli ishlash 4. Asar n ing tarbya viy ahamiyatini aniqlash 5. Asar mazmunini to`liq o`zlashtirishlariga erishish uchun o`quv loyihasini ishlab chiqish Mustaqil ta`limning maqsadi : talabalarning asarning syujet va konflikti masalasiga doir nazariy bilimlarini mustahkamlash hamda ularda asarning badiiy qiymati yuzasidan ko’nikma va malakalarini tarkib toptirish. Pedagogik vazifalar : 1. Omon Muxt or ning « To`rt tomon qibla » trilogiyas i da syujet va konflikt masalasi aniqlashtirish. 2. Omon Muxt or ning « To`rt tomon qibla » trilogiyas i n i o`rganishda interfaol ta`lim metodlaridan foydalanish . 3. Asar qahramonlari ustida tizimli ishlash. 4. Asarning tarbyaviy ahamiyatini aniqlash . 5. Asarning nazariy jihatlarini to`liq o`zlashtirishlariga erishish uchun o`quv loyihasini ishlab chiqish O’quv faoliyati natijalari: 1. Omon Muxt or ning « To`rt tomon qibla » trilogiyas i da syujet va konflikt masalasi aniqlashtir adilar . 2. Omon Muxt or ning « To`rt tomon qibla » trilogiyas i n i o`rganishda interfaol ta`lim metodlaridan foydalan adilar. 3. Asar qahramonlari ustida tizimli ishlashni o`rganadilar. 4. Asarning tarbyaviy ahamiyatini aniqlaydilar . 5. Asarning nazariy jihatlarini to`liq o`zlashtirishlariga erishish uchun o`quv loyihasini ishlab chiqishga erishadilar. Ta’lim metodlari Tushuntirish, suhbat, munozara, blits- so’rov . O’quv faoliyatini tashkil etish shakllari G uruhlarda ishlash O’quv vositalari O`quv-uslubiy majmua , proektor, markerlar, tarqatma materiallar Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, guruhlarda ishlash uchun mo’ljallangan auditoriya Nazorat va baholash Yozma (topshiriqlarni daftarga yozish) va og’zaki (izohlash, bayon etish va tushuntirish) nazorat; to`rt ballik shkala asosida baholash. Omon Muxt or ning « To`rt tomon qibla » trilogiyas i da syujet va konflikt masalasi” mavzusidagi mustaqil ish mashg’ulotining texnologik xaritasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar Tayyorlov bosqichi Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni Mashg`ulot topshiriqlari bilan tanishadilar, o’zlarini 63

shakllantiradi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga mos o’quv-bilish topshiriqlarini ishlab chiqadi (1-ilova). qiziqtirgan savollarga javob olishadi. Talabalarning individual va guruhdagi ish natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova) . O’quv mashg’ulotig a kirish bosqichi (10 daq) 1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalar bilan tanishtiradi, ularning ahamiyati va dolzarbligini asoslaydi. Mashg’ulotga tayyorlanish jarayonida yuzaga kelgan savollar bilan murojaat qilishadi 1.2. Talabalarni mashg’ulotga chorlab olish maqsadida asar yuzasidan munozara o’tkazadi (3-ilova). Munozarada ishtirok etishadi va o’z fikrlarini ilmiy jihatdan asoslaydilar. Asosiy bosqich ( 70 daqiqa) 2.1. «Omon Muxtorning «To`rt tomon qibla» trilogiyasida syujet va konflikt masalasi” mavzusidagi mustaqil ish mashg’ulotining o’zlashtirilishiga erishish maqsadida o`quv loyihasining taqdimoti o`tkaziladi (4-ilova). Savollarga javob berishadi va o’zlari yo’l qo’ygan xatolarni daftarlariga tuzatishadi. Yakuniy bosqich (10 daqiqa ) 3.1 . Mashg’ulot yuzasidan umumiy xulosalarni chiqaradi va talabalar tomonidan yo’l qo’yilgan xatolarni tuzatadi. Tinglaydilar va o’zlarining xatolarini daftarlariga tuzatadilar 3. 2 . Talabalar tomonidan to’plangan ballarni e’lon qiladi va mashg’ulotni yakunlaydi. O’zlarini qiziqtirgan savollarga javob olishadi. 1-ilova Mavzu: Omon Muxtorning «To`rt tomon qibla» trilogiyasida syujet va konflikt masalasi” Mustaqil ish rejasi yoki topshiriqlari (uy vazifasi uchun) 1. Omon Muxt or ning « To`rt tomon qibla » trilogiyas i da syujet va konflikt masalasi aniqlashtirish. 2. Omon Muxt or ning « To`rt tomon qibla » trilogiyas i n i o`rganishda interfaol ta`lim metodlaridan foydalanish 3. Asar qahramonlari ustida tizimli ishlash 4. Asarning nazariy jihatlarini to`liq o`zlashtirishlariga erishish uchun o`quv loyihasini ishlab chiqish . 2-ilova Talabalarni mustaqil ish mashg’ulot i bo’yicha baholash mezonlari Jami: 4 ball 1. Omon Muxt or ning « To`rt tomon qibla » trilogiyas i da syujet va konflikt masalasi aniqlashtirish uchun – 2 ball. 64

2. Omon Muxt or ning « To`rt tomon qibla » trilogiyas i n i o`rganishda interfaol ta`lim metodlaridan foydalanish uchun – 2 ball. 3-ilova Mavzu yuzasidan munozara 1. Omon Muxt or ning « To`rt tomon qibla » trilogiyas i da syujet ning qanday ko`rinishlari bor? 2. Omon Muxt or ning « To`rt tomon qibla » trilogiyas i n i o`rganishda konfliktning qanday turlarini uchratdingiz? 4-ilova O‘quv loyihasi: Omon Muxtorning «To`rt tomon qibla» trilogiyasida syujet va konflikt masalasi ni o`rganish Loyihaning maqsadi: talabalarda yozuvchi ijodiga bo`lgan qiziqishni va nazariy mavzularni o`zlashtirishga bo`lgan mehr-muhabbatni tarkib toptirishni shakllantirishdan iborat . Loyihani amalga oshirishdan erishiladigan natija: talabalarning o‘z ustida mustaqil ishlashlari va iodiy qobiliyatlarini o`stirishdan, individual tarzda o`z loyihalarini shlab chiqishga o`rgatisdan iborat. Loyihadan foydalanuvchilar: umumta’lim , o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi o‘quvchilari, talabalar. Loyiha doirasi: • bajarilish muddati: bar hafta davomida (navbatdagi mashg‘ulotda taqdimot qilinadi), loyiha qismlari belgilangan grafik asosida; • ishtirokchilar soni: guruh talabalari 4 ta ishchi guruhga bo‘linib, har bir ishchi guruhda 5 tadan 8 tagacha ishtirokchi bo‘lishi mumkin. Loyiha bajarilishining namunaviy ish rejasi Ishtirok- chilarning F.I.O. Topshiriq Faoliyat turi Kutiladigan natija Bajarilish muddati * Loyiha doirasida qatnashchilarni aniqlash, har birining vazifasini belgilash Qatnashchilar ro‘yxati tuziladi, qatnashchilar imkoniyatiga qarab loyiha uchun tanlangan mavzu bo‘yicha topshiriqlar taqsimlanadi Loyihani amalgam oshirish rejasi shakllanadi ** Ishci guruhning nomlanishini aniqlash va asoslash Ishchi guruhga nom tanlash va uning shunday nomlanishi uchun etarlicha asosni shakllantirish Ishchi nomi aniqlashtiriladi Ishci guruhning maqsadi va vazifalarini ishlab chiqish Ishci guruhning asosiy maqsadi va eng muhim vazifalari aniqlashtiriladi Ishci guruhning maqsadi va vazifalari ishlab chiqiladi Ishci guruhning Ishci guruhning Ishci guruhning 65

faoliyat yo‘nalishlarini aniqlash faoliyat yo‘nalishlari strategiyasini ishlab chiqish faoliyat yo‘nalishlari aniqlashtiriladi Loyihani rasmiylashtirish. Loyiha taqdimoti bo‘yicha hisobotni tayyorlash Mavzuning dolzarbligi va muammoni asoslab berish, loyihaning maqsad va vazifalarini ko‘rsatib berish Hisobot Slayd-prezentatsiya asosida loyiha taqdimotini tayyorlash Taqdimotni MS Power Pointda slaydlarini tayyorlash Taqdimot Keys- s tadi metodi ( Case method ) yoki keys-stadi ( case-study ), aniq vaziyatlar analizi (tahlili) metodi bo‘lib, real ijtimoiy, iqtisodiy, biznes vaziyatlar ta’rifidan foydalanuvchi ta’lim texnikasi hisoblanadi. Ta’lim oluvchilardan berilgan vaziyatni tahlil qilish, muammolar mohiyatini anglash, ushbu muammolarning muqobil echimlarini izlash va ular orasidan eng afzalini tanlash talab etiladi. Keyslar real dalilli materiallarga yoki real vaziyatga maksimal ravishda yaqinlashtirilgan ma’lumotlarga asoslanadi. Ushbu metod dastlab 1924 yilda Garvard biznes maktabi( Harvard Business School ) da qo‘llangan. Keys-stadi ta’lim texnologiyasi – bu ta’limdagi metodik yangilik bo‘libgina qolmay, balki uning ta’lim tizimida keng ishlatilishi zamonaviy ta’lim tizimidagi vaziyatga ham bog‘liq. Aytish mumkinki, ushbu texnologiya asosan yangi bilim, ko‘nikmalarni o‘zlatirishga emas, o‘qituvchi va talabalarning umumiy intellekual va kommunikativ salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan. Keys-stadi interaktiv ta’lim metodi sifatida talabalar tomonidan eng afzal ko‘riladigan metodlar qatoriga kirmoqda. Buning sababi sifatida ushbu metod talabalarga tashabbus bildirish, nazariy holatni o‘zlashtirishda hamda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishda mustaqillikka ega bo‘lish imkoniyatini berishida ko‘rish mumkin. O‘z navbatida vaziyatlarning analizi (tahlili) talabalarning 66

professionalizatsiya jarayoniga kuchli ta’sir o‘tkaza olishi, ularning kasbiy jixatdan “ulg‘ayishiga” xizmat qilishi, ta’lim olishga nisbatan qiziqish va ijobiy motivatsiyaning shakllantirishi alohida ahamiyatga ega. Keyslar metodi o‘qituvchining tafakkur turi sifatida, alohida paradigma ko‘rinishida gavdalanib, ijodiy salohiyatni rivojlantirish, noan’anaviy tarzda fikrlash imkoniyatini beradi. Aniq vaziyatlarni bosqichma-bosqich tahlil etish va hal etish bo‘yicha talabalarga uslubiy ko‘rsatmalar Ish bosqichlari va vaqti Maslahat va tavsiyanomalar 1 . Keys bilan tanishish (individual) – 3 daqiqa Taqdim etilgan aniq vaziyatlar bilan tanishib chiqing. Muammoli vaziyat mazmuniga alohida e’tibor qarating. Muammoli vaziyat qanday masalani hal etishga bag‘ishlanganligini aniqlang. 2. Keysdagi asosiy va kichik muammolarni aniqlash (individual va kichik guruhlarda) – 5 daqiqa Keysdagi asosiy va kichik muammolarni aniqlang. O‘z fikringizni guruh bilan o‘rtoqlashing. Muammoni belgilashda isbot va dalillarga tayaning. Keys matnidagi hech bir fikrni e’tibordan chetda qoldirmang. 3. Muammo echimini topish va erishiladigan natijani aniqlash – 7 daqiqa Guruh bilan birgalikda muammo echimini toping. Muammoga doir echim bir necha variantda bo‘lishi ham mumkin. SHu bilan birga siz topgan echim qanday natijaga olib kelishi mumkinligini ham aniqlang. 4. Keys echimi uchun taklif etilgan g‘oyalar taqdimoti (kichik guruhlarda) – 5 daqiqa Guruh bilan birgalikda keys echimiga doir taqdimotni tayyorlang. Taqdimotni tayyorlashda sizga taqdim etilgan javdalga* asoslaning. Taqdimotni tayyorlash jarayonida aniqlik, fikrning ixcham bo‘lishi tamoyillariga rioya qiling. Keys y echimi uchun taklif etilgan g‘oyalar taqdimoti uchun chizma namunasi Muammo (asosiy va kichik muammolar) Yechim Natija 67

1-KEYS P.Qodirovning “Erk” qissasi syujetiga ko‘ra uning unsurlaridan bo‘lgan yechimi keysni keltirib chiqaradi. Ya'ni, asar yetakchi qahramonlar – Sattor va Roziya sevgisi haqida. Unga ko‘ra xotini va to‘rt yashar o‘g‘li bor bo‘lgan Sattor ismli yigit bezorilar qo‘lidan qutqarib olgan qizi Roziyani yaxshi ko‘rib qoladi. Lekin qizga o‘zining oilali ekanligini aytmagan. Qiz ham uni sevadi. U yigitdan turmushga chiqish taklifi va dil izhorini kutadi. Yigit qizdan ayrilishdan qo‘rqib, izhori dil qila olmaydi. Lekin bir kuni haqiqat oshkor bo‘lib ikkalasi bir-biridan ayrilishadi. Metropoliten qurilishi bo‘yicha mutaxassis bo‘lgan Sattor o‘z qishlog‘iga ketib, oilasi bilan tinchgina yashash istagini boshlig‘iga aytganda bunday mutaxassisga muhtojlik tufayli boshliq unga shaharda qolishini, unga navbatsiz shahar markazidan kvartira berilishini, oilasini ham ko‘chirib kelib, shu yerda yashashi mumkinligi taklifini aytadi. Qishloqda esa xotini – Oyshaga boshqa bir qizni sevib qolganligini aytganida xotini bu isnodga chiday olmay, o‘zini suvga tashlab, cho‘kib ketishiga oz qoladi. Sattorning onasi ham agar u o‘z xotinini xafa qilsa, ikki dunyoda ham rozi bo‘lmasligini aytgan bo‘ladi. Sattorga yuqorida boshlig‘i aytgan taklif ma'qul kelib, oilasini shaharga ko‘chirib olib keladi, Roziya bilan ayrilishsdi. Lekin kunlarning birida u tasodifan Roziyani uchratib qoladi. Bu uchrashuv uning qalbini yana o‘rtaydi va uyga kelgach, o‘z xonasiga qamalib uf tortganligini eshitib o‘tirgan rafiqasi o‘g‘ilchasini quchoqlab, “Endi nima qilamiz, bolam?”-degan o‘rnida asar yakun topgan. Siz bunday vaziyatda Sattorning, Roziyaning yoki eng asosiysi – Oyshaning o‘rnida bo‘lganingizda nima qilgan bo‘lardingiz? Bu holatning yechimi haqida nima deya olasiz? 68

Yechimi: Ushbu keysning yechimi Sattorning o‘z sevgisidan voz kechgan yo‘li to‘g‘ri ekanligi, chunki milliy mentalitetimizga ko‘ra oila, ona va farzand tushunchalari barcha narsalardan ustun ekanligi hisobga olinadi. Faqat Oyshaning o‘ziga ko‘ngli bo‘lmagan inson bilan bir umr yashash azobi asardagi uning so‘nggi so‘zlarida ko‘rinib turibdi. 2-KEYS O‘tkir Hoshimovning “Urushning so‘nggi qurboni” asari syujetiga ko‘ra urush tufayli nochorlashgan Shoikromning bitta sigirini o‘g‘rilab ketishadi. Faqat hovlisidagi qulupnay hosili daromadi manbaiga aylangan holatida qulupnayga ham o‘g‘ri oralayotgani ma'lum bo‘ladi. Bunga chora ko‘rish maqsadida Shoikrom tok simlarini qulupnay jo‘yaklari ichiga tashlab simning narigi uchini tokka ulab qo‘yib, dam olgani yotganida birdaniga qichqirgan ovozdan o‘zining qilgan ishi mudhish oqibatga olib kelishi mumkinligini tushunib yetadi. Lekin o‘g‘ri o‘zining onasi Umri xola bo‘lib chiqadi, u jo‘yakdagi tokni ushlab olib halok bo‘lgan bo‘ladi. Qulupnayga kelishiga sabab esa kichik o‘g‘li Shone'matning sil kasaliga davo bo‘ladigan echki sutini shu sarxil mevaga almashtirib, bu o‘g‘lini o‘limdan olib qolish bo‘ladi. Siz Shoikromning yoki onasining o‘rnida bo‘lganingizda qanday yo‘l tutardingiz? Bu holatdagi o‘g‘rilik va qotillikka qanday izoh berasiz? Yechimi: Keysning yechimi jarayonida asardagi barcha fojealarning asl sababkori urush ekanligi ma'lum bo‘ladi. Qahramonlarning xatti-harakatlari nochorlikdan qilinganligi aytib o‘tiladi. 3-KEYS 69

Xurshid Do‘stmuhammadning “Jajman” hikoyasining nihoyasida barcha bozor ahlini bezor qilgan, talagan Jajmanni endi o‘ldirdik, yo‘q qildik deb xursand bo‘lishganida,yana boshqa avvalgisidan yoshroq va kuchlirog‘i paydo bo‘ladi. Bu holatni qanday izohlaysiz? Nafs bilan qilingan jangda har doim ham u g‘olib bo‘laveradimi? Yechimi: Ushbu keysning yechimi jarayonida bu holat har bir insonning ichki dunyosi, iymon-e'tiqodi va tafakkuri bilan bog‘liq ekanligi, nafsni yengish insonning o‘zigagina bog‘liq ekanligi muhokama etiladi. 4-KEYS Syujet unsurlarining xususan, ekspozitsiya, kulminatsiya, tugun, voqyealar rivoji, yechimlardan birortasi badiiy asar tarkibida qo‘llanilmasligi mumkinmi? Yechimi: Har beshala unsurning mavjudligi badiiy asarning syujetliligini ta'minlaydi. Faqat qo‘shimcha unsurlar hisoblangan prolog va epiloggina badiiy asar tarkibida bo‘lishi shart emas. Ularning qo‘llanilishi ijodkorning mahorati masalasi bilan bog‘liq. Glossariy lug’ati Anafora – bir xil so’z yoki birikmalarning misralar boshida takrorlanib kelishi. Abstrakt adabiyot – ob’ektiv voqelikdagi narsa va hodisalarni aks ettirishdan voz kechgan. Kechinmalar tavsifiga asoslangan badiiy adabiyot turi. Avtobiografiya – biror shaxsning o’z qo’li bilan yozgan tarjimai holi. Arxaizm – hozirgi tilda eskirib qolgan so’z va tushunchalar. Aforizm – muallifi ma’lum bo’lgan, chuqur mazmunli, aniq va ixcham shaklli hikmatli gap. Verlibr – erkin she’r turi. Genezis – biror voqea-hodisa yoki narsaning paydo bo’lish negizi. 70

Difiramb – dabdabali mazmunga ega bo’lib, turlicha o’yinlar ijrosida aytilgan she’r yoki qo’shiq. Innovatsiya (ing.-yangilik kiritish) – tizim ichki tuzilishini o’zgartirish . Intellekt – insonning umuman bilish, tinimsiz izlanish faoliyati fikrlash qobiliyati, tushunish, mulohoza, tafakkuri, aqliy mushohadasi. Ishchanlik o’yinlari – turli vaziyatlarda o’yin va noto’g’ri qilingan reglament qoidalari asosida o’quv topshiriqlarini imitatsiya qilish yo’li orqali bajarish. Unda guruhlarda, yakka, juft bo’lib ishlar tashkil etilishi mumkin. Intерfaol usul – (intro – ichki) axborotlar oqimi o’zlashtirish asosan o’quvchilar ichida sodir bo’ladi va natija tashqariga yo’naltiriladi. Bunda o’quvchilar o’qitishning sub’ekti sifatida namoyon bo’ladilar. Lider - (ingizcha - boshlovchi rahbar) pedagogik jamoada o’zining shaxsiy sifat, fazilatlari bilan jamoa a’zolariga o’z ta’sirini o’tkaza oladigan shaxs. Metod - grekcha yo’l, usul. Metodika - biror ishni maqsadga muvofiq o’tkazish metodlari, yo’llari majmuasi. U alohida metodlardan tashkil topadi. Pedagogika fani sohasi ma’lum o’quv predmetini o’qitish qonuniyatlarini tadqiq qiladi – tillar metodikasi, metematika metodikasi va h.k. Metodologiya – bilimning ilmiy metodi haqidagi ta’limot. Biror fanda qo’llaniladaigan metodlar majmuasi. Muammoli ta’lim metodi – O’quvchilar oldiga muammo shaklida savol qo’yish bilan amalga oshiriladigan o’qitish jarayoni Monologik metod – Leksiya, hikoya, namoyish qilish metodi Evristik – yo’naltiruvchi savollarni berib borishga asoslangan o’qitish tizimi; topqirlik, faollikni rivojlantirishga yo’naltirilgan ta’lim Eksperiment – yaratilgan yangilik, gipoteza, g’oyalarni sinov-tajribadan o’tkazish metodi. Kreativ – lotincha creatio – yaratish, yaratuvchanlik, ijodiy, novatorlik 71

Kolliziya – badiiy asarda xarakterlarning o’zaro kurashi, sharoit va xarakterlar o’rtasidagi to’qnashuv. Kolorit – badiiy asarda tasvirlangan o’ziga xos xususiyatlar, urf-odatlar va qiliqlar. Kontrast – adabiyotda inson xarakterini, narsa va hodisalarning sifaт va xususiyatlarini bir-biriga qarama-qarshi qo’yib tasvirlash usuli. Konflikt – badiiy asar syujeti asosida, unda ishtirok etuvchilar o’rtasidagi kurash zamirida yotgan kelishmovchilik, ixtilof, boshqacha aytganda, badiiy asardagi g’oyalar, xarakterlar, kayfiyatlar o’rtasidagi ziddiyatlar. Metafora – istiora. Predmetlar o’rtasidagi o’xshashlikka asoslangan poetik ko’chim. Nazira – sharq adabiyotida keng tarqalgan adabiy an’analardan biri o’tgan va o’ziga zamondosh shoirlarning asarlariga o’xshatma. Pamflet – biror ijtimoiy tuzum voqelik yoki siyosiy partiya faoliyati, dasturi ustidan o’tkir hajv orqali kuluvchi kichik satirik asar. Prototip – biror badiiy asardagi obraz uchun asos bo’lgan shaxs yoki obraz. Replika – asarda ishtirok etuvchi shaxslarning boshqa personajlarga javobi, luqma tashlashi. Satira – ijtimoiy hayotdagi nuqsonlarni, ayrim shaxs yoki ijtimoiy guruhlarga xos kamchiliklarni qattiq masxaralab, tanqidiy ruh bilan yozilgan asar. Tetralogiya – g’oyasi, mazmuni, obrazlari bilan o’zaro bog’langan bir muallifning to’rtta adabiy asari. Epitet – kishi, narsa yoki voqelikning biror belgisini, xususiyatini, sifatinianiq, ravshan ko’rsatib beruvchi badiiy tasvir vositasi bo’lgan so’zva so’z birikmalari. 72

XULOSA Innovatsion ta’lim texnologiyalari o‘z maqsadi va mohiyatiga ko‘ra an’anaviy ta’limdan farq qilib, ta’lim oluvchi shaxsining ichki imkoniyatlarini namoyon qilish, rivojlantirish uchun qulay sharoitni yaratishga xizmat qiladi. Bunda ta’lim oluvchilarning o‘zlarini o‘quv faoliyatining sub’ekti sifatida his qilishlari, o‘z ustida ishlashlari, o‘z-o‘zini rivojlantirishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda innovatsion ta’lim texnologiyalari vositasida “Syujet va uning unsurlari” kabi modullarni o`qitish dolzarb pedagogik ahamiyatga ega masalalardan hisoblanadi. Yuqorida ushbu modulini o‘qitish jarayoninini innovatsion ta’lim texnologiyalari asosida loyihalash va rejalashtirish hamda amaliyotga tatbiq etish masalalari ko`rib chiqildi. Badiiy asardagi syujetlilik yeng muhim masalalardan hisoblanadi. Syujetni qarama-qarshiliklar, xarakterlarning rivojlanishi tarixi, asardagi voqyealar oqimi deb ta'riflashda asosan yirik nasriy va dramatik asarlarga xos xususiyatlar ko‘zda tutilgan. Vaholanki, lirik asarlarda xarakter bo‘lmaydi. Bo‘lganda ham ularning rivojlanishi tarixi ko‘rsatilmaydi, kichik janrlarda voqyealar berilmasligi, ularning oqimi ko‘rsatilmasligi mumkin. Shuning uchun ham syujet faqat asardagi voqealar oqimi, xarakterlarning rivojlanish tarixigina emas, asardagi tuyg‘u va kechinmalar oqimi, ularning rivojlanish mantiqi hamdir. 73

Asarda har bir personaj o‘z xarakteri va vazifasiga ega bo‘ladi. Ularning barchasi asosiy narsaga, ya'ni voqealar rivojiga birlashtiriladi va shu bilan asar syujetini ochishga xizmat qiladi. Syujet bilan kompozitsiya ajralmasdir. Syujet bo‘shligi kompozitsiyaning bo‘shligini keltirib chiqaradi. Aniq shakllantirilmagan bo‘sh kompozitsiya esa syujetni halok qiladi. Biroq yaxshi ishlangan kompozitsiyaning o‘zi ham muvaffaqiyat keltirmaydi. Kompozitsiyaning qimmati g‘oyaning qimmati bilan belgilanadi. Yaxshi kompozitsiyada ifodalangan g‘oya syujetni ham yaxshilaydi. Demak, syujet asar mazmunini ochish shaklidir. Syujet kompozitsion tartib orqali yuzaga chiqadi. Kompozitsiya syujetdan kengroqdir. U syujet bilan bog‘liqdir. Asar voqyealarini xronologik tartibda joylashtirmaslik, tugun va yechimini har yerda berish mumkin. Bu ham kompozitsiya bo‘ladi. Syujet va uning unsurlari mavzusiga ajratilgan ma'ruza, seminar va amaliy dars soatlarida ushbu mavzuni talabalarga yetkazib berishda interfaol metodlardan unumli foydalanish mumkin. Xususan, ma'ruza mavzusini o‘tkazishda yuqorida keltirib o‘tilgan muammoli savollar, “Insert” metodi, “Baxs-munozara metodi”, testlardan foydalanib dars o‘tilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Seminar darsini o‘tishda interfaol usullardan foydalanish uchun talabalarni kichik guruhlarga bo‘lib, shakllantirish lozim bo‘ladi. So‘ngra har bir guruh uchun muammoli savol tarzidagi topshiriqlar beriladi va guruhlar javoblariga qarab baholanadilar. Shundan keyin esa “T-sxema”, “Baliq skeleti”, “Shaxsiy fikr” kabi metodlardan foydalanish o‘rinli bo‘ladi degan fikrdamiz. Amaliy dars mavzusi bir asar tahliliga bag‘ishlanganligi uchun ushbu darsda germenevtik jihatlarga alohida ahamiyat qaratiladi. “Klaster”, “Toifalash jadvali” “BxBxB” kabi metodlardan unumli foydalangan holda ma'ruza darsida o‘tilgan nazariy mavzuni mustahkamlash mumkin bo‘ladi. Interfaol metodlardan foydalanib dars o‘tish bugungi kunning dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Buning afzalliklarini bugungi kun oliy ta'lim sohasi 74

pedagogi bo‘lajak pedagoglarga nafaqat tushuntirishi, balki ularga amalda ko‘rsatib berishlari, o‘zlari ham dars jarayonida qo‘llashlari muhim sanaladi. Foydalaniladigan ad abiyotlar ro‘yxati 1. Islom Karimov . Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: “Ma'naviyat”, 2008. 2. Islom Karimov. Adabiyotga e'tibor – ma'naviyatga, kelajakka e'tibor. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2009. Asosiy adabiyotlar 3. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – T.: “O‘zbekiston”, 2000. 4. Ulug‘ov A.Adabiyotshunoslik nazariyasi. – T.: “Universitet”, 2005 5. Quronov D. Adabiyotshunoslik nazariyasi. – T.: «Xalq merosi», 2004. 6. Sultonov I. Adabiyot nazariyasi. – T.: O’qituvchi, 2005. 7. Хализев В.Е. Теория литературы. Учебник. – М.: «Высшая школа», 1999 Qo‘shimcha adabiyotlar 8. Abduylla Sher. Estetika. – T.: “O’zbekiston”, 2014. 9. Arastu. Poetika. Axloqi kabir. – T.: Yangi asr avlodi. 2004. 10. BoltaboyevH., MahmudovM. Adabiy-estetiktafakkurtarixi. –T.: “Mumtozso’z”, 2013. 11. Ishoqov Yo. So‘z san'ati so‘zligi. – T.: «Zarqalam», 2006. 75

12. Karimov B. Abdulla Qodiriy va germenevtik tafakkur. – T.: “Akademnashr”. 2014. 13. Normatov U. Nafosat gurunglari. – T.: “Muharrir”, 2010. 14. Rasulov A. Badiiylik - bezavol yangilik. – T.: «Sharq», 2007. 15. Rahimov A. Badiiy syujet tiplari va romanbop rivoyaning takomillashuvi. FDU. Ilmiy xabarlar. 1996 yil, № 4. -B. 40-45. 16. Ibrohimov A. 80-90-yillar o‘zbek romanida konsentrik syujet qurilishi. FDU. Ilmiy xabarlar. 1996 yil, № 4. -B. 46-48. 17. Rahimov A. Roman san'ati. Qo‘llanma. Farg‘ona, 2001. - B.38-56. 18. Sarimsoqov B. Badiiylik asoslari va mezonlari. – T.:2004. 19. Ulug‘ov A. Asl asarlar sehri. – T.: G‘.G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2007. 20. Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. – T.: “Sharq”, 2004. 21. Теория литературы. Под ред. Н.Д.Тамарченко. - М.: “ Academiya ”, 2004. 22. Энциклопедия модернизма . - М .: “ Эскамо ”, 2002. 23. Quronov D., Rahmonov B. G‘arb adabiy-tanqidiy tafakkuri tarixi ocherklari. – Toshkent: “Fan”, 2008. 24. Normatov U. Ijod sehri. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston milliy kutubxonasi nashriyoti, 2007. 25. Rasulov A. Tanqid, talqin, baholash. – T.: «Fan», 2006. 26. Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. – T.: Sharq, 2004. 27. Sharq mumtoz poetikasi (H.Boltaboyev talqinida). – T.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti, 2008. 28. Quronov D., Rahmonov B. G‘arb adabiy-tanqidiy tafakkuri tarixi ocherklari. – T.: “Fan”, 2008. 29. “O‘zbek adabiy tanqidi”. Antologiya. – T.: “Turon-Iqbol”, 2011. 30. Hojiahmedov A. Mumtoz badiiyat malohati. – T.: Sharq, 1999 31. Adabiyotshunoslik nazariyasi. O‘UM, O‘zMU, 2011. O‘zbek filologiyasi fakulteti kutubxonasi. 76

32. Karimova S. Kompozitsion mukammallik yo‘lida // O‘zbek tili va adabiyoti.- 1991.-№6.-B.54-58 33. K.Turdiyeva. Asar syujeti va kompozitsiyasi haqida // Til va adabiyot ta'limi 2001-№3. - B. 23-27. 34. Qurbonov T. Portret yaratish uslubi haqida // O‘zbek tili va adabiyoti.-1996.- №5.-B.47 35. Umarova M. Tarixiy dramada badiiy vaqt// O‘zbek tili va adabiyoti.-2004.- №4.-B.56-59 36. Qo‘shjonov M. “Kecha va kunduz” romanida obrazlar tizmasi// O‘zbek tili va adabiyoti.-1992.-№3-4.-B.56-59. 37. Шкловский В. О теории прозы. – М.,1983. 38. Литературный энциклопедический словар. – М.,1987. 39. Введение в литературоведение.-под.ред Г.Поспелова. –М.,1987. Elektron manbalar 40. www . ziyo - net . uz 41. www. maga zine. rus. ru…… 42. www. Googie.co.uz….. Xorij adabiyot lar i 43. В.Е. Хализев Теория литературы. 1999 г . 44. Введение в литературоведение /Под ред. Л .В.Чернец/.- М., 2000. - С. 11 - 20, 209-219, 228-239, 245-251. 45. Галич О. Tеopiя літератури. -К., 2001. -С. 83-115. 46. Фесенко Э.Я.. Теория литературы: учебное пособие для вузов/ Э.Я.Фесенко. - Изд. 3-е, доп. и испр. - М.: Академический Проект; Фонд «Мир». - 780 с., 2008 47. J. C. Collins, The Study of English Literature (1991), quoted by Baldick, 'The Social Mission of English Studies', p. 100. 77

48. See Lionel Gossman, 'Literature and Education', New Literary History, vol. XIII, no. 2, winter 1982, pp. 341-71. See also D. J. Palmer, The Rise of English Studies (London, 1995). 49. Quoted by Gossman, 'Literature and Education', pp. 341-2. 50. See 'Tradition and the Individual Talent', in T. S. Eliot, Selected Essays (London, 1993). 51. Science and Poetry (London, 1996), pp. 82-3 . 52. Principles of Literary Criticism (London, 1993), p. 32. 53. See Richard Ohmann, English in America (New York, 1996), chapter 4 . 54. The New Criticism (Norfolk, Conn., 1991), p. 54. 55. See Christopher Norris, William Empson and the Philosophy of Literary Criticism. (London, 1998), pp. 99-100 . 56. The Idea of Phenomenology (The Hague, 1994), p. 31. 57. Wahrheit und Methode (Tubingen, 1990), p. 291. 58. Quoted by Frank Lentricchia, After The New Criticism (Chicago, 1980), p. 153 . 59. See Mary Hesse, Revolutions and Reconstructions in the Philosophy of Science. (Brighton, 1990), esp. Part 2. 60. See T. A. van Dijk, Some Aspects of Textual Grammars: A Study in Theoretical Linguistics and Poetics (The Hague, 1992). 61. Anatomy of Criticism (New York, 1997), p. 122 62. See Benedetto Croce, Aesthetic (New York, 1996); 63. Erich Auerbach, Mimesis(Princeton, NJ, 1991); 64. E. R. Curtius. European Literature and the Latin Middle Ages (London, 1999); 65. Leo Spitzer, Linguistics and Literary History (Princeton, NJ, 1994); 66. Rene Wellek, A History of Modern Criticism (London, 1996). 67. See Michel Pecheux, Language, Semantics and Ideology (London, 1981); 68. Roger Fowler, Literature as Social Discourse (London, 2002); 69. Gunter Kress and Robert Hodge, Language as Ideology (London, 2001). 70. M. A. K. Halliday Language as Social Semiotic (London, 2000). 78

71. See Richard Ohmann, 'Speech Acts and the Definition of Literature', Philosophy and Rhetoric, 4 (1996). 79

O'xshashlar

“Badiiy asar tili” modulini o‘qitishda interfaol usuldan foydalanish

“XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

“Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish

“Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish

“Sujet va uning turlari” modulini o’qitishda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalaridan foydalanish