“Sujet va uning turlari” modulini o’qitishda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalaridan foydalanish - Adabiyot - Diplom ishlar

“Sujet va uning turlari” modulini o’qitishda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalaridan foydalanish

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

681.5 KB

Ko'chirib olish

“Sujet va uning turlari” modulini o’qitishda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalaridan foydalanish BITIRUV LOYIHA ISHI

MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………………….3 BIRINCHI BOB. “SUJET VA UNING TURLARI” MODULINI O’QITISH MAZMUNINI MODERNIZATSIYaLASH 1.1. “Sujet va uning turlari” modulini o’qitishning ustuvor yo’nalishlari............................................................................................... 7 1.2. “Sujet va uning turlari” modulini o’qitishga doir zamonaviy yondashuvlar............................................................................................... 19 IKKINCHI BOB. “Sujet VA UNING TURLARI” MODULINI O’QITISH AMALIYoTIDA INTERFAOL TEXNOLOGIYaLARIDAN FOYDALANISH 2.1. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalari asosida “Sujet va uning turlari” modulini o’qitish asoslari ............................................................. 30 2.2. “Sujet va uning turlari” moduli darsining texnologik xaritasini tayyorlash texnologiyasi................................................................................................42 2.3. Mavzuning yoritishda AKT va interfaol usullardan foydalanish................................................................................................56 XULOSA ……………………………………………………………………67 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ……………………………………….70

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Abdug’anievich Karimov “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzusidagi xalqaro konferentsiyaning ochilish marosimida so’zlagan nutqida hozirgi kunda dunyodagi deyarli mutlaq ko’pchilik davlatlar 2008- yilda boshlangan, global miqyosdagi yangi retsessiya to’lqinlarini keltirib chiqarish xavfini tug’dirayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining salbiy tahsiri ostida qolib kelayotgan bir paytda yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning muhim sharti ekanligini alohida ta’kidlab o’tib, quyidagi fikrlarni bildirib o’tadilar: “Bugungi kunda umumiy e’tirofga ko’ra, XXI asr globallashuv va chegaralarning barham topish davri, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va internet asri, jahon maydonida va dunyo bozorida tobora kuchayib borayotgan raqobat asriga aylanib borayotganini isbotlab berishga hojat yo’q, albatta. Bunday sharoitda inson kapitaliga yo’naltirilayotgan investitsiya va qo’yilmalarning o’sishini, hozirgi zamonda demokratik taraqqiyot, modernizatsiya va yangilash borasida belgilangan maqsadlarga erishishda eng muhim qadriyat va hal qiluvchi kuch bo’lgan bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash vazifasini doimo o’zining asosiy ustuvor yo’nalishlari qatoriga qo’yadigan davlatgina o’zini namoyon eta olish mumkin” 1 . Hayotimizning barcha sohalari kabi Ta’lim tizimini ham modernizatsiya-lash bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biri bo’lib qolmoqda. Innovatsion Ta’lim muhitini yaratish, uni xalqaro andozalarga to’liq mosligini ta’minlash bugun tez o’zgaruvchan ijtimoiy hayotga yoshlarimizni muvafaqqiyatli ijtimoiylashtirishining muhim omilidir. Mazkur vazifaning samarali hal etilishi o’z 1 Каримов И.А. Юксак билимли ва интеллектуал ривжланган авлодни тарбиялаш мамлакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнинг энг муҳим шарти. // “Маърифат” газетаси, 2012 йил.

navbatida Ta’lim jarayonining yaxlit tizimi sifatida modernizatsiyalashni taqozo etadi. Ta’limning innovatsion yo’nalganligining eng muhim parametrlaridan biri talabalarni Ta’lim jarayoni subhekti sifatida o’z faoliyatining ijodkoriga aylanishini ta’minlashdir. Mazkur maqsadga erishish o’z navbatida talabalarni guruhlarda, kichik guruhlarda va juftliklarda hamkorlikdagi ishlarini tashkil etishni talab etadi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida Ta’lim tizimining “Yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo’ljalni to’g’ri ola bilish mahoratiga ega bo’lgan, istiqbol vazifalarni ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga” 2 yo’naltirilishi alohida ta’kidlab o’tilgan. Mazkur talab bo’lajak o’qituvchilarni tayyorlashda pedagogik innovatsiyalardan samarali foydalanishni shart qilib qo’yadi. Ana shu nuqtai nazardan “Ijtimoiylashuv omillari va vositalari” modulini o’qitishda hamkorlik Ta’lim texnologiyalaridan foydalanish o’zida muhim pedagogik muammoni aks ettiradi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Adabiyotshunoslikda sujet nazariyasi, turlari va ularni o’qitish metodikasiga oid V.Shklovskiy, Revyakin, G.L.Abramovich, G.N.Popelov, L.M.Krupchanov, Rudneva; I.Sulton, M. Qo’shjonov, I.G’afurov, H.Umurov, A.Rahimov, T.Boboev, E.Xudoyberdiev, D.Quronov kabi adabiyotshunos olimlar, hamkorlik texnologiyasi va trening mashg’ulotlarini tashkil etish bo’yicha M.Anoxina, N.G.Svinina, N.A.Alekseev, Ye.V.Bondarevskaya, I.A.Kolesnikova, S.V.Kulnevich, V.V.Serikov, V.I.Slobodchikov, A.P.Tryapitsinaya, I.S.Yaki mans kaya, M.R.Davletshin, Ye.G’oziev, J.G’.Yo’ldoshev, R.G’.Safarova, Sh.Qurbanov, Ye.Seytxalilov, B.R.Adizov, R.SH.Ahliddinov, O’.Q.Tolipov, Sh.Q.Mardonov, F.R.Yuzlikaev, U.SH.Begimqulov, N.M.Egamberdieva, U.Q.Musaev, G.N.Najmiddinova, Ye.R.Yuzlikaeva, B.X.Xodjaev, B.Mahmurov kabi pedagog va psixolog olimlarning ishlarida o’z ifodasini topgan. Bu sohada ko’p qirrali 2 Кадрлар тайёрлаш миллий дастури // Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори – Т.: – Шарқ, 1997. – Б..34.

yondashuvlarning mavjudligiga qaramasdan shaxsga yo’naltirilgan Ta’lim jarayonini tashkil etish, uni boshqarish, o’qituvchi faoliyatini mazmun, metod va sifat jihatdan takomillashtirish, uni shaxsga yo’naltirilgan Ta’lim jarayonini amalga oshirishga tayyorlash kabi muammolar o’z yechimini kutmoqda. So’nggi yillarda pedagogik menejment va shaxsga yo’naltirilgan Ta’lim jarayonini boshqarish sohasida bir qator tadqiqotlar amalga oshirildi. Chunonchi, N.S.Denikova, V.A.Karakovskiy, Yu.A.Konarjevskiy, L.I.Novi-kova, M.M.Po - tashnik, R.X.Shakurov, T.I.Shamova, R.SH.Ahlidinov, R.H.Djuraev, Sh.Qurbanov kabilarning ishlari bunga misol bo’la oladi. Tadqiqotning maqsadi – tanqidiy fikrlash texnologiyasi asosida “ Sujet va uning turlari ” modulini o’qitishda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalaridan foydalanish” modulini o’qitish mazmunini yoritib berish. Tadqiqotning vazifalari:  “Sujet va uning turlari” modulini o’qitishning ustuvor yo’nalishlari belgilash  “Sujet va uning turlari” modulini o’qitishga zamonaviy yondashuvni tatbiq etish  Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalari asosida “Sujet va uning turlari” modulini o’qitish mazmuni aniqlash  Trening mashg’ulotlari asosida “Sujet va uning turlari” modulini o’qitish amaliyoti tashkil qilish Tadqiqot ob’ekti : tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalari asosida “sujet va uning turlari” modulini o’qitish jarayoni. Tadqiqot predmeti – “Sujet va uning turlari ” modulini o’qitishda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalaridan foydalanish” modulini o’qitish mazmuni, imkoniyatlari va yo’llari. Tadqiqot metodlari: qiyosiy tahlil metodlari mavzuga oid psixologik va pedagogik adabiyotlarni o’rganish hamda tahlil etish; muammo bo’yicha ilg’or pedagogik tajribalarni o’rganish

Tadqiqotning metodologik asosi: O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning asarlaridagi Ta’lim samaradorligini oshirishga doir g’oyalar, talaba shaxsini shakllantirishga doir qadriyatli yondashuvlar, shaxsning biologik va ijtimoiy mavjudot sifatidagi faoliyati mazmunini ifoda etuvchi qarashlar, bilish nazariyasi, shuningdek, shaxs ijtimoiy ongining dinamik rivoji borasidagi falsafiy yondashuv, adabiyotshunoslik nazariyasi hamda psixologik, pedagogik qonuniyatlardan iborat .

BIRINCHI BOB. “SUJET VA UNING TURLARI” MODULINI O’QITISH MAZMUNINI MODERNIZATSIYALASH 1.1 .“Sujet va uning turlari” modulini o’qitishning ustuvor yo’nalishlari Adabiyotshunoslik nazariyasida sujet va uning turlari badiiy shaklning muhim komponentlaridan sanalib, adabiy asarning tashkillanishida muhim estetik vazifani bajaradi. O’zbek va rus adabiyotshunosligida sujet va uning badiiy asardagi o’rni borasida bir qator ishlar amalga oshirilganiga qaramay sujet va uning turlari haqida uzil-kesil tahrif berilmagan. biroq adabiyot nazariyotchilarining aksariyati sujet xususida so’z yuritganda, ko’proq badiiy asarning materiali, voqea va fikrlar ketma-ketligi tarzida tushuntirish beradilar. Sujet – badiiy shaklning eng muhim elementlaridan biri, asardagi bir-biriga uzviy bog’liq holda kechadigan, qahramonlarning xatti-harakatlaridan tarkib topuvchi voqealar tizimi. Sujetlilik badiiy adabiyotning xos xususiyatlaridan biri bo’lib, sujet tur yo janridan qathi nazar, barcha asarlarda bor, biroq uning namoyon bo’lishi ko’p jihatdan qaysi tur yoki janrga mansubligiga bog’liq. Masalan, lirikada voqealar tizimi yo’q, lekin unda o’y-fikrlar, his-kechinmalar rivoji bor va bu uning sujetini tashkil qiladi. Yoki eposning kichik shakllari, xususan, novellalardagi sujet ham “voqealar tizimi” degan tahrifga muvofiq emas: bunda bir hayotiy holat ichidagi o’sish, rivojlanish kuzatiladi. Shuni ko’zda tutgan holda adabiyotshunoslikda voqeaband va voqeaband bo’lmagan sujetlar ajratiladi. Ayrim adabiyotshunoslar sujet epik va dramatik asarlarga xos, lirik asarlar sujetga ega emas, deb hisoblaydi. Bu qarashga ko’ra, lirik asarda kompozitsiya sujet o’rnini bosib, o’y-kechinmalarni muayyan tartibda uyushtiradi. Mazkur qarash terminologik chalkashliklardan qochish, sujet terminini bir ma’noda – voqealar tizimi deb tushunish imkonini beradi. Keng ommalashgan tahriflardan biriga ko’ra, sujet “u yoki bu xarakterning, tipning tarixiy rivojlanishi, tashkil topib borishidir”(M.Gorg’kiy). Biroq xarakter doim ham rivojlanish, o’sish va shakllanishda ko’rsatilmaydi. Masalan, hikoyada xarakterlar tayyor holda

beriladi, voqea davomida rivojlanmaydi, sujet bu o’rinda voqeaning ichki rivojini namoyon etadi, xolos. Demak, mazkur tahrif universal emas, u ayrim tipdagi asarlarga nisbatangina to’g’ridir. Albatta, sujet rivoji davomida xarakterning shakllanishi, ochilishi ham bor gap, lekin bu sujetning badiiy funktsiyalaridan biri, uning mohiyati emas. Xullas, agar “sujet” termini ostida epik va dramatik asarlarga sujet nazarda tutilsa, unda sujet asardagi “bir-biriga bog’liq voqealar tizimi” yoki “konkret holat, bitta voqeaning ichki rivoji”dir. Sujetning birlamchi funktsiyasi asar problemasini badiiy tadqiq etishga imkon beradigan hayot materialini uyushtirib berishdan iboratdir. Demak sujetning qanday bo’lishi mazmunga, muallif ijodiy niyatiga bog’liq. Masalan, A. Qodiriy “O’tgan kunlar” uchun tanlangan sujet Otabekning Toshkentdan, Kumushning Marg’ilondan bo’lishi – ijodiy niyat ijrosi uchun eng maqbul variant. Negaki, sujetning “o’q”i – “ishqiy-maishiy” sujet chizig’i Toshkent bilan Marg’ilonni bog’lagani yozuvchiga o’zini o’ylatgan problemalar tadqiqi uchun zarur voqea va tafsilotlarni asarga olib kirish imkonini beradi. Muhimi, ular asarga hech bir zo’raqiliksiz, talaba xayolini band etgan Otabek-Kumush liniyasiga uzviy bog’langan holda olib kiriladi, natijada adibga shaxs erki, millat erki, millat taqdiri muammolarini atroflicha badiiy tadqiqi etish, fikrlarini ifodalash imkoni yaratiladi. Ko’rinadiki, sujet hayot materialini shunchaki emas, balki badiiy kontseptsiyani shakllantirish va ifodalashga eng qulay tarzda uyushtirish ekan. Sujet personajlarning “harakat”laridan tarkib topadi. Personajlarning makon va zamonda kechuvchi xatti-harakatlari ham, ruhiyatidagi o’y-fikrlar, his- kechinmalar rivoji ham harakatdir. Shu harakat tiplaridan qaysi biri yetakchilik qilishiga qarab, sujetning ikki tipi ajratiladi: a) “tashqi harakat” dinamikasiga asoslangan sujet; b) “ichki harakat” dinamikasiga asoslangan sujet. Birinchi tipdagi sujetlarda personajlarning biror maqsad yo’lidagi xatti-harakatlari, kurashi, to’qnashuvlari, hayotidagi burilish tasvirlanadi va shu asosda ularning taqdiri, ijtimoiy mavqeida muayyan o’zgarishlar yuz beradi. Bu nav sujetlarda voqea

to’laqonli tasvirlanadi va o’z holicha ham badiiy-estetik qimmat kasb etadi. Kelib chiqishi jihatidan sujetning bu turi qadimiyroq 3 . Biroq rus tilidagi nazariy manbalarda sujetning mazmuni va vazifalari to’laroq aks etgan: “Sujet – badiiy reallikda mavjud bo’lgan, harakatlar orqali ifodalangan obrazlarning o’zaro munosabatidagi hodisalar zanjiri, harakatlarning ziddiyatli burilishlaridir. Arastu yozadi: “Sujetlar yo oddiy yoki murakkab bo’ladi, chunki ular orqali taqdim etilayotgan harakatlar ikki xil tabiatga ega. Yuqorida tasvirlangan uslub bilan amalga oshirilgan harakat yagona butunlik sifatida mavjud bo’lib, qahramon taqdiridagi o’zgarishlar, yangilik va ziddiyatlarsiz kechsa, uni oddiy deb aytamiz. Agarda u yoki bu hodisani o’z tarkibiga olib yoki har ikki hodisani birdaniga o’z tarkibiga olsa, buni murakkab deb bilamiz. Ulardan biri sujetning qurilmasidan tashqariga chiqib, yaqinlashayotgan hodisalarning muhim va ehtimolli oqibati bo’lishi mumkin”. Arastuga muvofiq ideal sujet, bahzilar gapiga qaraganda ikki emas, yagona bir liniyaga ega bo’lishi kerak: “qahramon taqdiridagi o’zgarishlar baxtsizlikdan baxtga emas, aksincha, baxtdan baxtsizlikka va ularning sababi qaysidir illat bilan bog’liq emas, balki muallif tomonidan bu odamning o’zi tasvirlanganidek shunday bo’lishi lozim yoki undan ham yomonroq emas”. 4 Sujet- so’z dinamikasidagi munosabatlar, aloqalar, buyumlar, hodisalar zanjiridir 5 . S ujetga xarakterlarning kechinmalari tarixi ham kiradi. Arastu ishlarida “sujet” tushunchasi “fabula” termini orqali beriladi. uningcha fabula go’zallikning hajmi va tartibidir. Fabula voqealardagi keskin bu-rilishlardir, voqeaning bir maromdan boshqa maromga birdan o’tishidir, deydi. Fabulaga tugun bilan yechimni kiritadi. Demak, sujet asardagi voqealar oqimidir, ularning bir-biriga bog’lanishidir, undagi aloqalar, qarama-qarshiliklar, xarakterlarning rivojlanishi 3 Қуронов Д. ва бошқалар. Адабиётшунослик луғати. Т.: Академнашр, 2010. 4 5 Борев Ю. Энциклопедечиский словарь. Теория литература и эстетика. Электронная версия

tarixi, ana shu tarixning bosqichlaridir, asardagi tuyg’u va kechinmalarning mantiqiyligidir. Badiiy asarlarda voqealar borishida, xarakterlar taqdirida birdan kutilmagan keskin o’zgarishlar bo’ladi. Bu esa asarda yangi-yangi tugunlarni keltirib chiqaradi, kitobxonda qiziqishni kuchaytiradi. Ana shu tugun va yechimlarda xarakterlar mantiqi, voqea va xarakterlar rivojlanishi tarixi namoyon bo’ladi. Tugun va yechimlar o’z-o’zidan xarakterlar rivojlanishini ko’rsatmaydi. Xarakterlar va voqealarning rivojlanishi tarixi ana shu momentlar vositasida ochiladi. Sujetni qarama-qarshiliklar, xarakterlarning rivojlanishi tarixi, asardagi voqealar oqimi deb tahriflashda asosan yirik nasriy va dramatik asarlarga xos xususiyatlar ko’zda tutilgan. Vaholanki, lirik asarlarda xarakter bo’lmaydi. Bo’lganda ham ularning rivojlanishi tarixi ko’rsatilmaydi, kichik janrlarda voqealar berilmasligi, ularning oqimi ko’rsatilmasligi mumkin. Shuning uchun ham sujet faqat asardagi voqealar oqimi, xarakterlarning rivojlanish tarixigina emas, asardagi tuyg’u va kechinmalar oqimi, ularning rivojlanish mantiqi hamdir. Sujet elementlari : - e k s p o z i ts i ya (bayon qilish, izohlamoq) - Sujetda tugundan oldin keladigan vaziyatdir. Ekspozitsiyada qahramonlar, ularning o’zaro munosabati, asosiy hodisalar to’g’risida mahlumot, axborot berilib, ular bilan kitobxonni tanishtirishdir. Ekspozitsiyaning o’zi hali asosiy voqeani, asar konfliktini keltirib chiqarmaydi. Shunday bo’lsa ham u asardagi asosiy voqealarning xarakter va yo’ nalishlarini belgilaydi. Ekspozitsiyaning qaerda kelishi yozuvchi niyatiga bog’liq. Shunga ko’ra ekspozitsiya turlicha bo’ladi: to’g’ri, kechiktirilgan, teskari. To’g’ri ekspozitsiya tugundan oldin keladi. Kechiktirilgan ekspozitsiya tugundan keyin voqea ichida yoki undan oldin keladi. Teskari ekspozitsiya esa asar oxirida keladi (V.Kaverin «Ikki kapitan»). Ekspozitsiya prologga yaqin turadi. Biroq prologdan farqli ravishda asarning asosiy voqeasi bilan ichki birlikka ega bo’ladi. - t u g u n - qahramonlar o’rtasidagi to’qnashuvning boshlanishi, asarda qo’yilgan jumboqdir. Asar voqealari ana shu jumboqning yechilishi bilan tugaydi.

- v o qe a l a r r i v o j i - personajlar o’rtasidagi munosabatlardagi o’zgarishlar. Voqealar rivoji ko’p qatlamli, ko’p bosqichli bo’lishi mumkin. Yangi tugunchalar, bir tomondan, asosiy tugunni yanada murakkablashtirsa, ikkinchi tomondan, asosiy tugun yechilishining bosqichlari rolini o’ynaydi. Bunda qa h ramonning oldingi tarixi, keyingi tarixi, tupik, tormozlanish, sir saqlash, topishish, kutilmagan o’zgarish kabi lahzalar ham bo’lishi mumkin. - k u l m i n a ts i ya - voqealar rivojining eng yuqori nuqtasi, konfliktning yechilishiga olib keladigan hayot va munosabatlar holatidir. - ye ch i m - hayotiy masalaning hal etilishi natijasidir. Yechim qahramonlarga munosabatni oydinlashtiradi, g’oyaviy va emotsional munosabatlarni o’tkirashtiradi. Yechimda konflikt va voqealardan kelib chiqadigan g’oya ifodalanadi. - p o s t p o z i ts i ya (tugallanma) - dramatik asarlarda esa final deyiladi. Bunda kurash natijasidagi kuchlarning joylashuvi ko’rsatiladi. Ekspozitsiya bilan postpozitsiya mustaqil g’oyaviy-badiiy darajaga ko’tarilsa, u prolog va epilog bo’ladi. Umuman, tugallanma personajlarning yechimdan keyingi holatidir. Ayrim tadqiqotchilar sujet elementlari sifatida prolog va epilog, predistoriya va posledistoriyani ham keltiradilar. - p r o l o g - ekspozitsiya rolini o’ynaydi. Shu bilan birga, prologda tugun beriladi. Bu tugun kuchliroq bo’ladi. - e p i l o g - yechimdan kengroq bo’lib, unda yechimdan so’nggi qahramonlar taqdiri ko’rsatiladi. Epilog g’oyani yana ham chuqurlashtiradi. Ba’zan sujetni ham shaklga kiritishadi. Biroq sujetni butunlay shaklga kiritib bo’lmaydi. Asarning asosiy konflikti sujetda ochiladi. Demak, sujet faqat shakl emas, mazmunga ham aloqadordir. sujetda shakl bilan mazmun birlikda namoyon bo’ladi. Hayot kolliziyalarini bevosita ochadigan sanhat turlaridagina sujet bo’ladi. Me’morchilik, xoreografiya va musiqaning ayrim turlarida sujet bo’lmaydi. Sujetda odamlarning o’zaro munosabatlari, simpatiya va antipatiyalari, ziddiyatlar aks etadi. Voqealarni dinamik ilg’ay olishda sujet qurish mahorati ko’rinadi. Ayniqsa, dramada sujet qurish masalasi muhimdir.

Dramada kulminatsiya butun voqealar taraqqiyoti jarayonida tayyorlanishi kerak. Sujet qiziqarli bo’lishi, quruq bo’lmasligi kerak. Sujet keskinligini qiziqarlilik bilan almashtirish ayrim asarlarni sujetdan voz kechishga olib keladi. Zamonaviy sujet katta ahamiyatga ega bo’ladi. Mavjud ilmiy va o’quv adabiyotlarida sujetning ikki turi haqida gapiriladi. Aslida esa, sujetning quyidagi to’rt turi bor: - x r o n i k a l i; - r e t r o s p e k t i v; - k o n s e n t r i k; - a s s o ts i a t i v . Xronikali sujetda voqealar bir boshdan boshlanib, birin-ketin hikoya qilinadi. Xronikli sujet ishonarli bo’ladi. Biroq sujetning bu turi doim ham qulay vosita bo’la olmaydi, Chunki xronikaning o’zi sujet bo’la olmaydi. Xronikalilik ko’pincha naturalistik bayonchilikka olib keladi, yorqin obrazlar yaratishga imkon bermaydi. Masalan, Navoiyning «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» dostonlarida, Ayniyning «Esdaliklar»ida, P.Tursunning «O’qituvchi»sida voqealar qahramoning tug’ilishidan, to mahlum yoshigacha beriladi. Biroq bu asarlarning kompozitsion qurilishi, voqealarni tanlash, saralash, umumlashtirish va ularni badiiy ifodalash mahorati, ularni joylashtirish, ya’ni kompozitsiya shunga olib keladiki, bu asarlarni o’qigan kishi unda ortiqcha narsa yo ki barcha voqealar badiiy- e stetik va ijtimoiy qimmatga egadir, degan xulosa chiqadi. Ularda e’tiborga loyiq va qiziqarli sujet hosil qilinadi. Retrospektiv (orqaga qaytuvchi) sujetda voqealar bir boshdan birin-ketin hikoya qilinmay, balki voqeaning mahlum joyida to’xtatib qo’yilib, uning o’tmishiga, oldingi voqealarga murojaat qilinadi. Bahzi asarlar umuman ana shunday orqaga qaytishga asoslansa, ayrim masalalarda vaqti-vaqti bilan voqealar hamda qahramonlarning o’tmishiga qaytib turiladi. Masalan, M.Sholoxovning “ Inson taqdiri ” qissasi butunicha orqaga qaytishga asoslangan. A.Qodiriyning “ Mehrobdan chayon ” romanidagi Solih Mahdumning o’tmishi tasviri, H.Olimjonning “ Zaynab va Omon ” ida Zaynab bilan Omonning o’tmishi,

O’.Hoshimovning “ Tushda kechgan umrlar ” romanida komissar va T.Malikning “ Shaytanat ” qissasida bosh qahramoni Asadbekning o’tmish hayoti tasviri kabilar vaqti-vaqti bilan orqaga qaytish namunasi bo’ladi. Konsentrik sujet tadqiqot sujet ham deyiladi. Unda voqea hikoya qilinmaydi, o’tmishga ham murojaat qilinmaydi. Konsentrik sujetda biror hodisaning sabablari tahlil qilish jarayonida sodir bo’lgan voqealar kitobxon ko’z o’ngida jonlanadi. Masalan, O’.Umarbekovning “ Yoz yomg’iri ” qissasi boshida Chorsudan M u nisning jasadi topiladi. Uning qanday o’ldirilganligini yozuvchi ham, kitobxon ham, asar qahramonlari ham hikoya qilib bermaydilar. Jinoyat sabablarini tekshirish jarayonida kitobxon ko’z o’ngida sodir bo’lgan voqealar jonlanadi. Sofoklning “ Shoh Edip ” , O.Abdullinning “ O’n uchinchi rais ” dramalari, H.G’ulomning “ Mash’al ” , O.Yoqubovning “ Larza ” , O’.Umarbekovning “ Fotima va Zuhra ” , O’.Hoshimovning “ Tushda kechgan umrlar ” , T.Malikning “ Shaytanat ” kabi asarlari ham sujetning ana shu turiga asoslanib qurilgan. Chunki konsentrik sujet ko’pincha detektiv asarlar uchun xos bo’ladi. Assotsiativ sujet ilgarilari asosan lirik asarlar uchun xarakterli bo’lib, lirika tashqi hodisalarga shoirning munosabati yoki tashqi hodisalar tahsirida shoir Shaxsida tug’ilgan tuyg’u va kechinmalarga asoslanardi. Hozirda sujet qurishning assotsiativ usuli yirik nasriy va dramatik asarlar uchun ham xos bo’lib qolmoqda. Bunday asarlarda hikoya qilinmaydi, balki qahramonning xotiralari, o’y-xayollari, tasavvurlari oqimi beriladi. Masalan, A.Muxtorning “ Davr mening taqdirimda ” , “ Chinor ” , S.Anorboevning “ Umr ” , Ch.Aytmatovning “ Alvido, Gulsari ” , “ Asrga tatigulik kun ” , O’.Umarbekovning “ Shoshma quyosh ” , O.Yoqubovning “ Ko’hna dunyo ” asarlari as s otsiativ sujet asosida qurilgan. Lirik po e malar sujeti ham assotsiativ usulga asoslanadi. Asarda har bir personaj o’z xarakteri va vazifasiga ega bo’ladi. Ularning barchasi asosiy narsaga, ya’ni voqealar rivojiga birlashtiriladi va shu bilan asar sujetini ochishga xizmat qiladi. Sujet bilan kompozitsiya ajralmasdir. Sujet bo’shligi kompozitsiyaning bo’shligini keltirib chiqaradi. Aniq shakllantirilmagan bo’sh kompozitsiya esa sujetni halok qiladi. Biroq yaxshi ishlangan

kompozitsiyaning o’zi ham muvaffaqiyat keltirmaydi. Kompozitsiyaning qimmati g’oyaning qimmati bilan belgilanadi. Yaxshi kompozitsiyada ifodalangan g’oya sujetni ham yaxshilaydi. Demak, sujet asar mazmunini ochish shaklidir. Badiiy asarning sujetini yuqoridagi tushunchalar orqali tahlil qilishga kirishish uchun ularning har birini asar tarkibidagi o’rnini belgilab olish kerak bo’ladi. Masalan, Abdulla Qahhorning “Dahshat” hikoyasida sujet elementlari quyidagicha joylanadi: Ekspozitsiya - Dodxohning oilasi haqida ma’lumot berilishi. Olimbek dodxoning sakkiz xotini katta kundosh Nodirmohbegimning uyiga yig’ilib, sandal atrofida o’tirishar edi. Dodxo har kecha taroveh namozidan keyin halqaga qolar edi, bu kecha erta qaytdi. Hamma to’zidi: xotinlardan biri uning sallasini oldi, biri chakmoniga qo’l uzatdi, biri mahsisini tortgani chog’landi... Kundoshlarning eng kichigi — bu dargohga tushganiga besh oygina bo’lgan kelinchak — ganjiravonlik Unsinoy chilim solib tutdi. Dodxo chilimni bir marta, lekin juda qattiq tortdi-yu, yasov tortib turgan xotinlariga e’tibor qilmay, to’rga o’tdi va darchani jindakkina qiya qilib, bir ko’zi bilan tashqariga qaradi. Shamol goh och bo’riday uvillar, goh o’lim changaliga tushgan mushukday pixillar, vag’illar, hech narsa-hech narsa ko’rinmas edi. Tugun - qabriston haqidagi Dodxohning o’yi va qabriston voqeasi. Dodxoh darchani zichlab yopib, joyiga o’tirib tasbeh o’girishga kirishdi. Uning barmoqlari tasbeh donalarini tez-tez o’tkazayotgan bo’lsa ham, qulog’i g’uvillayotgan shamolda, xayoli go’ristonda edi: "Hozir go’riston qanaqa vahimali bo’lsa ekan..." O’zbek go’ristoni o’zi xunuk, buning ustiga, go’riston haqida aytilmagan xunuk gap, to’qilmagan vahimali mish-mish qolgan emas. Haqiqatan, bunday kechalarda go’riston esiga tushgan har qanday odam, ayniqsa, dodxo singari payg’ambar yoshidan oshib, kafanligini sandiqqa solib qo’ygan kishi o’lishdan ham ko’ra go’ristonda yotishini o’ylaganida tiligacha sovuq ter chiqaradi. Dodxo boshidan go’riston xayolini chiqarib tashlash uchun tasbehini qo’yib undan-bundan gapirgan bo’ldi, lekin hech kim bu gaplarga gap

ulamadi. Shamol bir xuruj qilganida nimanidir keltirib darchaga urdi. U narsa darchani tirmalaganicha sidirilib pastga tushib ketdi. Hamma o’tirgan yerida go’yo bir qarich cho’kkanday bo’ldi va tin olmay bir-biriga qaradi. Dodxo xotinlariga, ulardan ham ko’ra o’ziga taskin berish uchun o’rnidan turib darchaning bir tomonini ochdi. Darchadan kirgan shamol osma chiroqni lipillatdi, tebratdi. Dodxo pastga qaradi va suyunib ketganday: — Bo’yra, bo’yra ekan!— dedi va darchani yana zich yopib joyigao’tirdi. Bo’yra odatda tobutga solinadigan bo’lganidan, dodxoning ko’z oddiga odamlarning yelkasida lapanglab ketayotgan tobutni keltirdi. Tobut esa yana go’ristonni eslatdi, go’riston haqida Yozuvchi sujet tarkibidagi tugunni to’g’ridan to’g’ri ushbu oilaga tegishli voqea sifatida emas, balki kiritma epizod sifatida Dodxohning katta xotini hikoyasini keltirgan. Kulminatsiya – qabristondagi holat, maymunning tashlanishi, oyog’ining lahadga tushib ketishi, boyo’g’lini qichqirig’i. Go’riston to’g’risida dodxo nimalar eshitgan bo’lsa, Unsin ham shuni eshitgan, shamol kechasi go’riston dodxo xayolida qandoq dahshatli bo’lsa, uning xayolida ham shunday dahshatli, lekin shundoq bo’lsa ham, tiriklar go’ristoni bo’lgan bu dargohning dahshati oldida o’liklar go’ristonining dahshati unga dahshat ko’rinmas, bundan tashqari, ertagayoq Ganjiravonga jo’nash, ota-onasini, dugonalarini ko’rish umidi uning boshiga boshqa hech qanday fikr-xayolni yo’latmas edi. Unsin xuddi dadasidan katta hayitlik olib bozorboshiga ketayotgan yosh boladay chopqillab, qarshisidan esayotgan shamolga so’z bermay, ba’zan irg’ishlab borar edi; biroq go’riston ko’chasiga burilib, salobat bilan tebranayotgan qop-qora keksa chinor ostida oqarishib turgan sag’analarni, belgisiz zulmatni ko’rganida yuragi uvishdi-yu, zovur ko’prigidan o’tib, ikki qadam qo’yganicha to’xtab qoldi. Dahshat uning yuragiga raxna soldi: Ganjiravon, ota-onasi, dugonalari xayolidan ko’tarilib, ko’z oldiga oppoq kafanga o’ralib sag’ana va go’rlar atrofida yelib yurgan arvohlar keldi. Uning eti jivirlashib, sochi boshidagi ro’molini bir qarich ko’targanday bo’ldi. Unsin beixtiyor bir

qadam orqaga chekindi, lekin shu ondayoq xuddi o’likdan qo’rqmasligini birovga pisanda qilayotganday, baqirib: "O’likning joni yo’q! O’likning joni yo’q!" - deb olg’a intildi, shu yugurganicha chinor ostidagi Onhazratim sag’anasi oldida to’xtadi; choynak bilan qumg’onni oyog’i ostiga qo’ydi, paranji-chimmatni bir chekkaga tashladi, ichida: “Ko’pi ketib ozi qoldi”, deb suyundi. Biroq uning suyungani behuda edi: hamma narsani olipti-yu, eng zaruri — o’tin esidan chiqipti! Har sag’anadan bir qo’l, har go’rdan bir tovush chiqishini kutib o’tin qidirish vahimasi uning yuragiga yana raxna sola boshladi. Unsin o’ziga-o’zi baland tovush bilan yana: "O’likning joni yo’q!"- deb, hozir diliga bitta odamchalik quvvat bo’layotgan bu gapni og’zidan qo’ymay, sag’ana va go’rlarni oralab o’tin qidirdi; paypaslanib, qo’liga ilingan narsani etagiga soldi, qamish sindirdi, yantoq, giyoh yuldi, qo’llari qonab ketganini ham payqamay, topgan-tutganini keltirib o’t yoqdi. O’t chirsillab-chirsillib birpasda gurkiradi, shamolda to’lg’anayotgan tutun aralash alanganing qizg’ish shuhlasidan qorong’ilik lipillab, uzoq-yaqinda do’playib turgan go’rlar, xuddi birov tuproqni ko’tarib chiqayotganday harakatga keldi. Unsin yana o’tin qidirdi, lekin har safar o’tin qalaganida alanganing gurkirashi, chirsillashi mudrab yotgan arvohlarni uyg’otib yuborishidan qo’rqqandek, uning ustiga o’zini tashlaguday bo’lar edi. Nihoyat, qumg’on qaynadi. Unsin naridan-beri choy damladi, quruq yantoq va qamishlarga o’t ketmasin uchun o’tni tepkilab o’chirdi; o’ng qo’lida choynak va chap qo’lida qumg’on, o’tning shuhlasidan ko’zi hanuz qamashib borar ekan, bir joyda yer o’pirilib, chap oyog’i taqimigacha botib ketdi va oyog’ining uchi yumshoq bir narsaga tekkanday bo’ldi. Unsin boyagi gapni duoday tez- tez qaytarib, qo’rquvni o’ziga yo’latmayotgan bo’lsa ham, ko’ngliga "o’likning qornimikin" degan gaplar keldi-yu, yuragi orziqib, oyog’ini darrov sug’urib oldi va chuqurda qolgan bir poy kavushini olgani yurak qilolmay mahsichan ketaverdi. Unsin bir necha qadam bosganidan keyin paranji-chimmati sag’ananing oldida qolganini eslab to’xtadi, lekin qaytib borgani botinolmadi, hozir qaytish emas, qayrilib qaragani

ham yuragi dov bermas, nazarida hamma o’liklar sag’analardan, go’rlardan boshini chiqarib, ketidan qarab turganday edi. Unsin nima qilishini bilmay turib qoldi. SHu asnoda kattakon bir sag’ananing ichidanmi, naryog’idanmi allaqanaqa bir tovush eshitildi-yu, xayal o’tmay nimadir kelib Unsinning yelkasiga minib oldi, aftidan, bo’g’moqchi bo’lib qo’l uzatdi. Unsin ko’kragiga nihoyatda og’ir bir narsa bilan urilganday ko’ngli ozib tentirab ketdi-yu, yiqilmadi, lekin oyoq uzra turib hushidan ketdi; oradan qancha vaqt o’tganini bilmadi, ko’zini ochib qarasa jonvor yelkasidan tushipti, emaklab boyagi sag’ananing orqasiga o’tib ketdi. Unsin qo’rquvdan telba bir ahvolda bo’lsa ham fahmladi: maymun! Dodxoning maymuni! Maymunni dodxoning o’zi olib kelmagandir, birovdan berib yuborgan! Dunyoda dodxoday berahm odam yana bor ekanmi! Unsin yelkasiga maymun mingan dakiqada naqadar qo’rqqan bo’lsa, hozir shu qadar tinchidi, xotirjam bo’ldi: demak, qandoq berahm bo’lsa ham shu atrofda odam bor! Yechim – choyni qaynatib, uyiga qaytib kelishi. Unsin Nodirmohbegimning og’ir eshigini zo’rg’a ochdi, ostonadan o’tib, bir necha qadam bosganidan keyin holdan toyib cho’kkaladi va ne mashaqqat bilan intilib, jo’mragidan choy oqib bug’lanayotgan choynakni sandalning bir chekkasiga qo’ydi, umrlik orzusi ushalganday, hordig’i chiqib, o’zini yerga tashladi. Sandalda o’tirib pinakka ketgan dodxo uyg’onib tamshandi, boshini ko’tarib Unsinni ko’rdi-yu, "jon berayotipti" deb o’yladi shekilli, ko’zlari olaydi, undan ko’zini olmay sekin o’rnidan turdi, xuddi o’lim xavfidan qochganday, bir irg’ib sandaldan oshdi-da, o’zini eshikka urdi... Unsin hushdan ketgan ekan, bir vaqg ko’zini ochib qarasa, sandalning chetida chalqancha yotibdi, tepasida Nodirmohbegim yig’lab o’tiripti. Uning o’ng ko’zi momataloq bo’lib shishib ketgan, oq doka ro’molining u yer-bu yeriga qon tekkan ekan. Unsin Nodirmohbegimga ko’zi tushgan zamoni undan dodxoning lafzi lafzmi ekanini so’ramoqchi bo’lgan edi, uning ahvolini ko’rib, eshitilar- eshitilmas: — Sizga nima bo’ldi?— dedi.

Nodirmohbegim Unsinning yosh joniga rahm qilishini, uni qaytarishni so’rab dodxoga yolvorganida dodxo uni tutib olib xo’p urgan edi. Nodirmohbegim Unsinning savoliga javob bermadi, tovush chiqarmay yana ham qattiqroq yig’lab, uning boshini siladi, yuzini yuziga qo’ydi; so’ng, o’sha chog’i odam yuborib go’ristondan oldirgan ikki chimdim tuproqni yarim piyola suvga chayib Unsinga tutdi. Talabalarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish maqsadida esda saqlash jarayonini rivojlantirish maqsadida muallif yoki yozuvchi bir qator keskin voqealarni bayon qiladi: qabristondagi holatni yanada keskinlashtirish uchun adib o’zbekning qabristoni haqidagi fikrni keltiradi: “O’zbek go’ristoni o’zi xunuk, buning ustiga, go’riston haqida aytilmagan xunuk gap, to’qilmagan vahimali mish-mish qolgan emas. Haqiqatan, bunday kechalarda go’riston esiga tushgan har qanday odam, ayniqsa, dodxo singari payg’ambar yoshidan oshib, kafanligini sandiqqa solib qo’ygan kishi o’lishdan ham ko’ra go’ristonda yotishini o’ylaganida tiligacha sovuq ter chiqaradi”.

1.2.“Sujet va uning turlari” modulini o’qitishga doir zamonaviy yondashuvlar. Tanqidiy fikrlash bu – XXI asr talablarini muvaffaqiyatli ro’yobga chiqarishimizga imkoniyat yaratuvchi, o’rganayotgan va bajarayotgan ishimizni yanada chuqurroq anglashimizga yordam beruvchi ijobiy ko’nikmadir. Tanqidiy fikrlashga o’rgatish Kadrlar tayyorlash milliy dasturida bayon etilgan yuqori kasbiy madaniyatli, ijodiy va ijtimoiy faol xayotda o’z o’rnini topa oladigan malakali kadrlarni shakllantirish vazifasini hal qilishga ham mos keladi. Xo’sh, shunday bo’lsa tanqidiy fikrlashning o’zi nima? Adabiyotlarda bu tushunchaga berilgan turli xil tahriflarni uchratish mumkin. Bu tushuncha haqida gapirishdan oldin, ayrim aqliy faoliyat ko’nikmalarini ko’rib chiqaylik, lekin ularni tanqidiy fikrlash deb bo’lmaydi. Esda saqlash – eng muhim fikrlash jarayoni bo’lib, busiz o’quv jarayonini amalga oshirib bo’lmaydi, lekin u tanqidiy fikrlashdan tubdan farq qiladi. Kompg’yuterning xotirasi har birimiznikidan anchagina yaxshiroq, lekin esda saqlash tanqidiy fikrlashni bildirmaydi. Ko’pchilik o’qituvchilar har qanday fikrlashdan ko’ra xotirani rivojlantirishni yuqoriroq qadrlaydilar, nazorat ishlari va imtihonlarda asosan talabalar xotirasi ko’lamini tekshiradilar. Lekin tanqidiy fikrlash tarafdorlari esa aqliy faoliyatning murakkabroq turlarini nazarda tutadi. O’quv jarayonini usiz amalga oshirib bo’lmaydigan «notanqidiy fikrlash» turlaridan yana biri – murakkab g’oyalarni tushunish bilan bog’liq. Biologiya va matematika, tarix va adabiyot darslarida talabalar ba’zan o’qituvchining aytganlari yoki darslikda nima haqida yozilganligini tushunish uchun ancha “bosh qotiradilar”. Tushunish, ayniqsa, agar o’quv materiali qiyin bo’lsa, murakkab aqliy jarayon bo’lib hisoblanadi. Masalan, talaba murakkab teoremani tushunish uchun bosh qotirmoqda. Albatta uning miyasida murakkab aqliy jarayonlar kechadi, lekin buni ham hozircha tanqidiy fikrlash deb bo’lmaydi. Biz

o’zgalar fikrini tushunish ustida ishlar ekanmiz birinchi bosqichda bizning shaxsiy fikrlashimiz sust bo’ladi: bunda biz faqat bizgacha kimdir tomonidan yaratilganni idrok qilamiz xolos, tanqidiy fikrlash esa, yangi, tushunib bo’lingan g’oyalar tekshirilayotganda, baholanayotganda, rivojlantirilayotganda va qo’llanayotganda sodir bo’ladi. Dalillarni eslab qolish va g’oyalarni tushunish esa tanqidiy fikrlash uchun zarur bo’lgan dastlabki shartlar bo’lib hisoblanadi, lekin ular o’zaro yaxlitlikda ham tanqidiy fikrlashni anglatmaydilar. “Tanqidiy fikrlash” tushunchasiga mos kelmaydigan yana bir fikrlash turi bu – ijodiy yoki ichki his bilan (intuitiv) sezib fikrlashdir. Sportchi, rassom, musiqachilar miyasida ham murakkab fikrlash jarayoni sodir bo’ladi, lekin ular buni hatto sezmaydilar ham. U holda “ tanqidiy fikrlash ” nima? “ Tanqidiy fikrlash ” atamasidan pedagogik muhitda anchadan beri foydalanib kelinadi va turli pedagoglar buni xilma - xil tarzda tushunadilar. Ko’pchilik o’qituvchilar va metodist lar uchun tanqidiy fikrlash “ yuqori tartibdagi ” fikrlashni bildiradi – yuqori d egani shu ma’nodaki, U Benjamin Blum tizimiga ko’ra o’rganish qobiliyatlarining so’nggi oliy pog’onasida turadi. Faylasuflar tanqidiy fikrlash deganda, odatda mantiqiy fikrlash va isbotlash ko’nikmalarini tushunadilar, uning yordamida talabalar diqqat bilan o’qish , ch uqur munozaralar yuritish va yozuvda o’z fikrlarini aniq va o’ylab ifoda etish imkonini oladilar. Adabiyot nazariyotchilari va tarixchilar uchun matnning tarkibiy qismlarini ajratishga va matnning kitobxonga tahsir qilish usullarini tanqidiy qayta mushohada qilishga xamda muallif asarni yaratishda amal qilgan sabablarni aniqlashda yordam beradigan matnga yondashish “ tanqidiy ” deb hisoblanadi. Tanqidiy fikrlashda g’oyalar va ularning ahamiyati ko’pfikrlilik nuqtai- nazaridan ko’rib chiqiladi hamda ular boshqa g’oyalar bilan taqqoslanadi. Bu fikrlashning eng yuqori darajasi aqliy faoliyat bo’lib, unda ta h lil, taqqoslash, izohlash, qo’llash, tortishuv, yangilik, muammolarni hal qilish yoki fikrlash jarayonini baholashga alohida e’tibor beriladi.

Tanqidiy fikrlash muloq o t va guruh bilan ishlash malakalarini rivojlantiradi. Tanqidiy fikrlash Ta’lim jarayoniga jo’shqinlik baxsh etadi, mashg’ulotlarni o’qituvchi va talaba uchun quvonchga aylantiradi. Hozirda talabalarni o’qishga o’rgatish va tanqidiy fikrlashni egallashlari muhim vazifa bo’lib hisoblanadi. Yangi axborotlarga duch kelar ekan, talabalar uni mustaqil ravishda baholashi, unga turli xil nuqtai-nazardan qarashi, undan o’z ehtiyoj va maqsadlari yo’lida foydalana olish imkoniyati to’g’risida xulosa yasay olishlari zarur. Haqiqiy tanqidiy fikrlaydigan odam bo’lib yetishish uchun talabalar ijodiy fikrlab, o’zini sinab ko’rishi va bunga oid malakalarni egallashi zarur. Tanqidiy fikrlashni paydo qilish uchun uchun quyidagilar bo’lishi kerak: - talabada o’ziga xos nuqtai-nazarni paydo qilish; - bir fikrdan boshqasining afzalligini asoslash mahorati; - murakkab muammolarni yechish mahorati; - bahsni dalillab olib borish; - yagona fikrni ishlab chiqish uchun birgalikda ishlash mahorati; - qarash l ar va tasavvurla r ga hayotiy tajriba qanday tahsir qilishini tushunish. Talabalarni haqiqatan ham dolzarb muammo haqida fikrlash imkoniyatidan mahrum qilib, mantiqiy jarayonlarni mavhum tarzda o’rganish emas, balki talabalarni tezda faol o’ylash jarayoniga kirishishga, uni tajribada amalga oshirishga imkon beradigan metod eng yaxshi hisoblanadi. Bundan tashqari, talabalarni haqiqatda bezovta qiluvchi muammolar haqida so’z borganda tashabbus ularning o’zidan chiqqanda, tanqidiy fikrlash yaxshiroq rivojlanadi. Tanqidiy fikrlashining pedagogik- psixologik asoslari. Talabalar tan q idiy fikrlashini o’rganishda zamonaviy didaktika o’qish jarayonida talabalar psixik tan q idiy fikrlashi bilan shug’ullanuvchi Ta’lim psixologiyasi yutuqlaridan foydalanadi. O’quv materiali yosh va mazmunga bog’liq holda bu faoliyatning o’ziga xosligi Ta’lim jarayoni psixologik qonuniyatlarini o’rnatadi, tan q idiy fikrlashida talabalarning individual va tipik xususiyatlarini ko’rib chiqadi.

O’zlashtirish jarayonida tahliliy-sintetik faoliyat, shuningdek qiyoslash, mavhumlashtirish, umumlashtirish va aniqlashtirish kabi fikriy operatsiyalar muhim rol o’ynaydi. Tahlil - bu, predmetni qismlarga fikran bo’lishdir. Sintez - alohida elementlar yoki qismlarni bir butunga fikran birlashtirishdir. Taniqli psixologlar (N.A.Menchinskaya, D.N.Bogoyavlenskiy, M.G.Davletshin, E.G’oziev, G’.Shoumarov va boshqalar) talabalar tahliliy - sintetik tan q idiy fikrlashining umumiy qonuniyatlarini tadbiq etib, shuni ko’rsatdilarki, Ta’limning boshlang’ich bosqichida tahlil sintezdan ortda qoladi yoki, aksincha, oldin keladi, mohiyat ko’rinishini qamrab olmaydi. Buning natijasida umumlashtirish ham to’laqonli bo’lmaydi, nomuhim, tasodifiy belgilarga asoslanadi. Boshlang’ich sinf talabalari ko’pincha ahamiyatli belgilar sifatida tashqi, tasodifiy, eng yorqinlarini ajratishadi. Ta’lim bosqichlarining murakkablashib borishi bilan talabalar tahliliy - sintetik darajasining oshishi kuzatiladi. Tahlil sekin-asta ko’rgazmali - amaliydan (obektlarni fikran , mazkur obektlar bilan amaliy harakatlar jarayonida amalga oshirilayotganda) ko’rgazmali obrazli ( ko’rgazmali obrazlar yordamida amal ga oshirilayotganda) va so’zli - mantiqiyga ( mavhum tushuncha va mulohazalar shaklida amalga oshirilganda) tomon rivojlanadi. Sintez, shu ningdek, ancha to’liq va ko’p tomonlama bo’ladi. Qiyoslash - bu , o’xshashliklar (umumiy xususiyatlarni ajratish) va tafovutlarni (har bir qiyoslanayotgan obektlarning o’ziga xos xususiyatlarini ajratish) ular o’rtasida obektlarini qiyoslash. Bu operatsiya boshqa barcha asosiy fikriy operatsiyalar asosiga yotadi. Umumlashtirish - o’rganilayotgan obektdan umumiy, muhimni va mavhumdan nomuhimni ajratishdir. Yetakchi psixologlar tomonidan umumlashtirishni shakllantirishga oid quyidagi qoida ishlab chiqilgan: talabalarda to’g’ri umumlashmalarni shakllantirishning zaruriy qoidasi muhimning doimiyligida tushuncha, xususiyat

va dalillarning nomuhim belgilarini o’zgartirishdir. Bu qoida tasavvur va tushunchalarni shakllantirishda o’ta muhim ahamiyatga ega. Umumlashtirishlar qabul qilish bilan bog’liq bo’lgan oddiy shakllardan to ilmiy umumlashtirmalarga qadar rivojlanadi. Umumlashmalar to’g’riligi va uni talabalar egallashining mezoni bo’lib o’zlashtirilgan operatsiyalarni ko’chirib o’tkazish, ya’ni ulardan yangi sha roitlarda foydalanish xizmat etadi. Zamonaviy didaktika va psixologiya mana shu ko’chirib o’tkazish muammosiga katta e’tibor beradi. Umumlashtirish mavhumlashtirish obektidan bir xususiyatini chiqarib tashlash va boshqasini ajratib olishdan iborat fikriy operatsiya bilan yaqin aloqadadir, bu xususiyatlar o’rganilayotgan predmet va hodisalar mohiyatiga kirishga imkon beradi. Jumladan, talabalarda "uchburchak" tushunchasini shakllantirishda tomonlari va burchaklarining nisbiy o’lchovlari, tekislikdagi holati va boshqa shu kabi belgilar chiqarib tashlanadi, faqat bittasi - uchta burchakli mazkur tipdagi geometrik figuralar mavjudligi ajratib olinadi. Ta’limning dastlabki bosqichlaridayoq talabalarning mavhumlash-tirishga qobiliyati namoyon bo’ladi. O’qituvchi rahbarligidagi Ta’lim chog’ida bu qobiliyat rivojlanadi, mavhumlashtirish shakli ham murakkablashadi - hissiy ko’rgazmalilikdan fikriylikka o’tiladi, u ikkinchi signal sistemasi yordamida tushuncha hosil qiladi. Mavhumlashtirishga yaqin fikriy operatsiya aniqlashtirish nomini olgan. Aniqlashtirish ikki shaklda namoyon bo’ladi: 1. U mumiyda yagona, xususiyga fikriy o’tish sifatida; 2. M avhumiydan - umumiyga, aniq-xususiyga uning turli xususiyat va belgilarini topish orqali yetishish, mavhum-umumiyni aniq mazmun bilan to’ldirish, boyitish sifatida. Dialektikada mavhumiylik va aniqlashtirish birligini o’rnatadi. Bu birlik o’zaro aloqadagi fiziologik asosi bilan ikki signal tizimiga ega. Aniqlashtirish yordamida ilmiy mavhumiylik mazmuni ochiladi, ular aniq predmetlarning alohida tomonlarini boshqalardan mavhumlashtirib aks ettiradi. Mavhumlashtirishda

predmetlar o’z butunligini yo’qotadi; aniq bo’lganda real voqelikdagi predmet va hodisalar tomonlarini bir butunlikda ochib bergandagina haqqoniy bo’ladi. Bilimlarni chinakam egallashga mavhum tushunchalar bir qator dalillarda aniqlashtirilgandagina erishiladi. Ta’lim jarayonida aniqlashtirish ikki shaklda: hissiy ko’rgazmali vositalar (predmetlar, rasmlar, chizmalar va boshqalar) va so’zli - mavhum shakl (hikoya, tushuntirish, maxsus topshiriqlarni hal etish) yordamida amalga oshiriladi. O’qitishning muhim masalalaridan biri talabalarga aqliy faoliyat usullari yordamida Ta’lim berishdir. Aqliy faoliyat usullariga fikriy operatsiya usullari - umumlashtirish, mavhumlashtirish va boshqalar kiradi. Xususiydan umumiyga umumlashtirish usuli (induktiv yo’l bilan), masalan, quyidagi amallar tartibida aks etishi mumkin: a) topshirilgan predmetlarni solishtirish; b) ularning har biri uchun umumiy bo’lgan barcha belgilarni ajratish va nomini aytish; v) predmetlarni ushbu belgilarga ko’ra birlashtirish. Umumlashtirishni deduktiv yo’l bilan amalga oshirilgan holatda (umumiydan xususiyga) talabalar tushunchani, aytaylik to’g’ri to’rt burchakni oldindan bilib topshirilgan geometrik figuralardan uni tanlab olishi va umumiy belgilarini aytishi lozim. Yangi topshiriqlarni hal etishga ongli ravishda ko’chirib o’tkazish aqliy faoliyat usulini o’zlashtirganlik ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi. Aqliy faoliyat usullari o’quv ishlari usullari bilan uzviy bog’liqdir. O’quv ishlari usullari muayyan amallar, ko’rsatmalar, tavsiyalar, qoida va hokazolar tartibi ko’rinishida ifodalanadi. Ularning masalasi - muayyan masalalarni hal etishda talabalar tashabbusini bo’g’may, umumiy yo’nalish berishdadir. Ta’lim jarayonida talabalarning aqliy rivojlanishi, ularning faol va mustaqilligi, ijodiy yondashuv ko’p jihatdan talabalarning o’quv ishlari va aqliy faoliyat usullarini egallashga bog’liq. Sujet va uning turlari, sujet elementlarining joylashishi kabilarni tahlil etishda struktural tahlil zamonaviy yondoshuvlardan biridir. Filologiya fanlar

doktori, professor H. Boltaboev Abdulla Qahhorning “Anor” hikoyasini struktural tahlilini quyidagicha tahlil etadi. “ Abdulla Qahhor “Sarob” va “Qo’shchinor” romanlari, “Sinchalak” va “O’tmishdan ertaklar” kabi qissalar, “Shohi so’zana” va “Tobutdan tovush” singari dramatik asarlar bilan mashhur bo’lganiga qaramay “Men asli hikoyachiman” degan ekan. Maqoladan murod buning boisini izlash yoki shunday deyilishiga asos bo’lgan qarashlar tahliliga berilish emas, balki tanqidchilikda eng ko’p «chaynalgan» hikoyalardan biri «Anor»ni struktural tahlil imkoniyatlari darajasida o’rganishdir. Aslida «Anor» hikoyasi 30-yillarda sho’ro istibdodi kuchaygan mafkuraviy tazyiq davrining mahsuli (1936), struktural tahlil esa, 70-yillardan boshlangan adabiyotshunoslikdagi tahlil usuli. Bu usul mafkuraviy-sotsial talqinni rad qilish barobarida adabiy matnning badiiylik xususiyatini uning tarkibini o’rganish orqali asoslaydi va bu jarayonda asarning yozilish tarixi, yozuvchi va zamon, asarning qabul qilinishi (kitobxon yoki adabiy tanqid tomonidan) kabi «masalalar»ni chetlab o’tadi. Bevosita badiiy matnni uning birinchi so’zidan oxirgi nuqtasiga qadar yaxlit badiiy butunlikda ko’radi va uning tarkibiy jihatlarini tadqiq qilishga kirishadi 6 . «Anor» 30-yillarning, ya’ni sotsrealizmning shafqatsiz zanjirlari ostida badiiylik g’oya tashuvchisiga aylangan davrning mahsuli . Birinchi kelishi Ikkinchi kelishi Kunduzi qo’lida tuguncha tugunchada asal (arining uyasi) hovliqib yarim kechada katta bir tugun orqalagan bir choyshab anor oqarib Turobjon Xotini 1. - Akajon, degin! - Nima berasan? 1. - Akajon, jo-on aka! -Umrimning yarmini beraman! 6 Лотман Ю. М. Анализ поэтического текста. – Ленинград: Просвещение, 1972. – С.12.

2. -Axir, boshqorong’i bo’l, evida bo’l-da! 3. - Hali tug’ilmagan bolani yer yutkur deding-a? - Berar edi, asal olmay anor oldim! 4. - Ajab qildim, jigar-laring ezilib ketsin! 5. - Ma, buni tik! Bo’l... senga aytyapman! - Kambag’alchilik... 6. - E, hoy, anor olib bermadimmi? 7. - O’tgan bozor kuni yegan anoringni o’ynashing olib kelganmidi?! 2. - Havasga anor yeydi deysiz shekilli. 3. - O’sha asalning puliga anor ham berar edi. - Albatta, anor olmay asal olgansiz! ... 5. - Ha, muncha! Turtmasdan gapira bering... - Kambag’alchilik o’lsin! 6. - Yo’q! 7. - O’ynashim olib kelgan edi! Ehtimol, buni yarash alomati qabul qilish ham mumkin, lekin inoq er-xotin munosabatiga yo’qchilik sabab allaqachon darz ketib bo’lgandi. Har bir gapda pastroq kelish, imkon qadar janjal chiqarmaslikka urunish, gapirganda ham qozonning boshiga borib, «eshitilar-eshitilmas» gapirish - bu erining mushtidan qo’rqqan xotinning mushtiparligi emas, balki har bir o’zbek xonadoniga xos holat ekanini Qahhor uqtira olgan. Biroq shunday inoq oilaga (dastlabki muomalada kuzatilgan) darz yetkazuvchi vosita anor bo’ldi. Anor – to’qlik belgisi (Mullajon qozining bog’i – bog’ emas, naq anorzor). Anor – yorug’lik timsoli, uni o’ylaganda ayolning ko’ngli yorishadi, xuddi mushakdan yorishgan tunday. Anor – vaqt timsoli, voqea anor pishig’ida kechadi” 7 . Ustozimiz H. Boltaboevning struktural tahliliga tayangan holda “Dahshat” hikoyasining struktural tahlil qildik: Bunga yaqin so’zma-so’z talqin usulini deyarli hamma qahhorshunoslar kuzatuvida ham ko’rish mumkin edi: M. Qo’shjonov va U. Normatov, V. 7 Болтабоев Ҳ. Абдулла Қаҳҳор “Анор” ҳикоясининг структурал таҳлили

Smirnova va I. Borolina. To’g’ri, biroq bu usuldan «o’tmishga bo’lgan nafrat», «hikoya konfliktini asoslash», «Chexov an’analarining davomi» kabi xulosalarga kelingan. Matnning shunday mushakkal qurilgani, undagi har bir so’z, har bir bo’g’in muayyan badiiy maqsadga qaratilganligini va badiiy yuklama tashiyotganini eslash barobarida qahhorshunoslar erishgan nuqtalarni takrorlaylik. An ’ anaviy talqinda bosh qahramon –Dodxoh, uning ayollari va kenja xotini Unsin. Struktural talqinda bosh qahramon – Dodxoh ham, uning xotini Unsin ham emas. Dahshat! Asar konfliktining bosh sababi ham, sujetdagi tugun ham, yechim ham dahshatga bog’liq. Bu faqat sarlavhada aks etgani uchun emas, balki hikoya sujeti ham “dahshat”ning asar voqeasiga kirishi bilan boshlanadi va dahshat (Unsinning o’limi)ning xonadonga kirib kelishi bilan yakunlanadi. Dahshat – muloqot vositasi, kommunikativ birlik. U, asosan, qarama- qarshiliklarni birlashtiradi: kun va tun, er va xotin, kundoshlarva Unsin, Unsinning qathiy qaror qabul qilish, Nodirmohbegimning ko’zyoshisi... Demak, u muvozanatga ham olib keladi. Bundan tashqari yozuvchi yana dahshatning bir qancha ko’rinishini personajlar nutqi, o’y-xayollari orqali aks ettiradi va dahshatga qanchadan-qancha ma’noviy yuk ortgan. Bu jumlalarning semantik ma’nosi va qahramon fe’l-atvoriga tegishli nuqtalaridan tashqari vaqtni anglatishiga e’tibor beraylik. Asarda shom qorong’usi , bo’yraning derazaga urilishi, qattiq shamol kabi holatlar voqeaning boshlanishi ga turtki bo’ladi. Chunki, muallifning topshirig’iga ko’ra Unsin qabristonga borib choy qaynatib kelishi kerak edi. Hikoyaning finali – Unsin ning choy qaynatib uyiga qaytib kelishi. “ Unsin bir to‘xtadi-yu, choynakni ikkala qo‘li bilan bag‘riga bosib, darmoni yetguncha jadalladi. Tushida yugurganday uning yo‘li ko‘‘aymas, ikki oyog‘i gavdasidan keyinda qolar, qo‘lidagi choynak tobora og‘irlashib borar edi. Unsin Nodirmohbegimning og‘ir eshigini zo‘rg‘a ochdi, ostonadan o‘tib, bir necha qadam bosganidan keyin holdan toyib cho‘kkaladi va ne mashaqqat bilan intilib, jo‘mragidan choy oqib bug‘lanayotgan choynakni sandalning bir chekkasiga qo‘ydi, umrlik orzusi ushalganday, hordig‘i chiqib, o‘zini yerga tashladi ”

Struktural poetikada model tushunchasi bor 8 . Model birgina detal ( shamol ), biror predmet yoki timsol ( qumg’on ) va hatto butun bir asar (hikoya) model kabi qurilishi mumkin. Model yozuvchining hayot haqidagi taxayyuli, tasavvuri. U katta hayot mohiyatini mana shu kichik parchada ko’radi, ko’rsatadi. Yozuvchi talqinidagi hayotning bir parchasi bizga katta hayot haqida tasavvur beradi, uni anglatishga xizmat qiladi. Struktural tahlilda sujet liniyasi quyidagi formula asosida berish mumkin. S 1 + S 2 + S 3 +….. S 4 = S N S 1 – bu birinchi sujet liniyasi bo’lib, bunda Dodxohning uy tasviri aks etadi . S 2- ikkinchi sujet liniyasi Nodirmohbegimning rivoyati hisoblanadi. shu hikoyatda qisqa bir hodisa aks etsa- da, “Dahshat ” hikoyasining asl g’oyasini ochib berishga harakat qiladi. G’oyani ochishdan tashqari Unsinni harakatga keltiruvchi, uni ozodlikka, erkka talpintiruvchi muhim omil sanaladi. Sujetning uchinchi liniyasi S 3 bilan belgilanib, bu liniya qabriston voqeasi bilan bog’liq. Unsinning qabristonga borib, choy qaynatish, maymunning yelkasiga minib olishi kabi voqealar aks etadi. S 4- sujetning to’rtinchi liniyasi juda qisqa ifodalangan bo’lib, bu Unsinning uyga qaytib kelishi, Nodirmohbegim bilan suhbati, uning o’limi, Nodirmohbegim Unsinni olib Ganjirovonga jo’nab ketishi. Demak, Abdulla Qahhor yozuvchi sifatida o’z oldiga qo’ygan g’oyani kitobxonga anglata oldi: ozodlikka intilish, erkin bo’lish kishini har ko’yga yetaklashi mumkin. U qaysi zamon va makonda sodir bo’lishidan qathiy nazar (kommunizm tantanasi deb ko’rsatganimiz sho’ro davridami, barcha erishganlarimizning boisi deb bilayotganimiz mustaqillik sharoitidami) erkinlikka erishish insonni nafaqat dahshatga, balki (agar o’sha oila bo’lsa) oilasidan voz kechishga olib keladi. Inson o’zining erkini baholash quyidagi bosqichlardan iborat bo’lishi mumkin: muhtojlik tufayli kimlarnidir qo’liga tutqazadi, iqtisodiy qaramlik mahnaviy tobelikni keltirib chiqaradi. Lekin o’tmishdagi oila muteligidan ya’ni bir cholning sakkizinchi xotini bo’lib, tutqinlikda yashashdan ko’ra Unsin ozodlikni, erkni afzal ko’radi. Yozuvchi oilaviy turmushning oddiy bir voqeasi, bir kuni tasviri orqali hikoyaning bir parcha bag’rida shunday umuminsoniy teran 8 Лотман М. Структуральная поэтика и ее место в наследии Ю.М.Лотмана / Структура художественного текста. – Санкт-Петербург, 1996. – С. 675-686.

xulosalar qilishga yo’l beradi. Abdulla Qahhor mahoratining muhim jihati ham mana shunda. 2.1. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalari asosida “Sujet va uning turlari” modulini o’qitish mazmuni Ko’rgazmali ma’ruzada ta’lim texnologiyasi modeli Mavzu: Badiiy asar sujeti Vaqti: 2 soat Talabalar soni: 25-50 O’quv mashg’ulotining shakli va turi Ko’rgazmali mahruza. Interfaol metod. Ma ’ ruza mashg’ulot rejasi: 1. Badiiy adabiyotda sujet 2. Sujet turlari. 3. Sujet elementlarining joylashishi. 4. Sujet elementlariga tahrif. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Badiiy adabiyotda sujet haqida zarur bilimlarni berish. Pedagogik vazifalar: - Badiiy adabiyotda sujet haqida mahlumot berish; - Badiiy adabiyotda sujetning aks etish vositalarini tushuntirish; - Badiiy adabiyotda sujetning yuzaga kelish usullari haqida mahlumot keltirish; - Sujet turlari haqida mahlumot berish. O’quv faoliyatining natijalari: - Badiiy adabiyotda sujet haqida mahlumot beradilar. - Badiiy adabiyotda sujetning aks etish vositalarini tushuntiradilar. - Badiiy adabiyotda sujetning yuzaga kelish usullari haqida mahlumot keltiriladilar. - Sujet turlari haqida mahlumot beradilar. Ta’lim usullari: Ko’rgazmali mahruza, tezkor savol-javob, taqdimot, tahlil. Ta’limni tashkillash shakli: Ommaviy, jamoaviy va guruhlarda ishlash Ta’lim berish sharoiti: Guruhlarda ishlashga mo’ljallangan maxsus ko’rgazmali va texnik vositalar bilan jihozlangan xona. Monitoring va baholash: Og’zaki nazorat, savol-javob, muammolar yechimi bo’yicha o’quv topshirig’ining bajarishi. Izoh: Ko’rgazmali mahruzaning olib borilishi ko’rilayotgan materiallarni ochiq holda va qisqa sharhlashga mo’ljallanadi, interfaol metodlardan qo’llaniladi. Tanqidiy fikrlashning rivojlantirish metodida qo’llanadigan usullar. Pedagogik vazifalar: mahlumot mazmunini ko’rgazmali vositalar yoki audio texnik vositalar yordamida yoritib berish. Badiiy asarda sujetning yaratilishini g'oyaviy mazmun boshqaradi, g'oyaviy mazmunning talabiga uyg'un holda xarakterlar namoyon bo'ladigan va hayot

ziddiyatlarini umumlashtiradigan voqealar silsilasi kashf etiladi. Voqealar sil si lasi o'z navbatida asar g'oyasini badiiylashti-radi, uni tiriltiradi. Jumladan, tragik xarakter qaltis, og'ir holatlami, shiddatli voqealarni talab etsa va shunday vaziyatdagina o'zligini namoyon qilsa (masalan, Otel-lo), kulguli xarakter komik vaziyatda, kulgu qo'zg'atuvchi «arzimas» vo-qealarda o'zligini (masalan, «Adabiyot muallimi»dagi Boqijon Baqoyev) ko'rsatadi. Bundan aniqlashadiki, xarakterlar mantig'i voqealar mantig'iga va aksincha, voqealar mantig'i xarakterlar mantig'iga (F.M.Golovchenko, M.Qo'shjonov, T.Boboyevlar ham ta'kid qilishgari) mos bo'lishi, bir-birla-rining mohiyatlarini ochishi lozimdir. Jumladan, “O’tkan kunlar”dagi Otabek o'zining sevgisiga sodiq qoladi. Zaynabga uylanganda ham, uning qarshisida “bir jonsiz haykal o'rnida” bo'ladi. Homidning ig'volari tufayli Kumush Otabekdan voz kechib, Komil-bekka turmushga chiqishga rozilik berganda ham, Otabek “Men sizga ishonaman” degan Kumush ishonchiga - sevgisiga sodiq qoladi, uni qutqa-rish uchun jonidan kechib, Homid, Mutal, Sodiq bilan olishadi va yengib chiqadi... Demak, voqealar mantig'i Otabekning sofdilligi, irodaliligi, “asl yigitligi”ni bo'rttirishga, uning xarakteri mantig'ini asoslashga, ishonch-ligini ta'minlashga, jonli tasavvur etishga xizmat qilmoqda. Oqibatda esa, ular birlashib g'oyaviy mazmun (eng kirlik, eng qora kunlar)ni t i r i k l i g i n i , yuquvchanligini yuzaga chiqarmoqda. Sujet obrazlarning o'zaro aloqalari, ular o'rtasidagi qarama-qarshiliklar, simpatiyalar va antipatiyalar ekan, demak, u hayot ziddiyatlarini ham ixtiro qiladi, umumlashtiradi, kashf etadi. Hayotiy ziddiyatlar asarga ifoda etilgan g'oyalar, tasvirlangan xarakterlar, kayfiyatlar kurashi tarzida ko'chadi va u konflikt deb yuritiladi. Konflikt - sujetni harakatga soluvchi kuch. Uning ta'sirdorligini, qi-ziqarligini. ko'lamini belgilovchi unsurdir. Uning turli xillari uchraydi: 1. Psixologik (ruhiy) konflikt qahramon qalbidagi hissiyotlar, tushun chalar (ojiz va kuchli jihatlar) kurashi. 2. Ijtimoiy konflikt — asar qahramonlari bilan ular yashayotgan sharoit o'rtasidagi kurash.

3. Shaxsiy — intim konflikt — bir biriga qarama-qarshi xarakterlar, guruhlar o'rtasidagi kurash. Konfliktning ushbu uch xili hamma roman- larda ham uchraydi, lekin psixologik konflikt yetakchi bo'lgan asarlar («Sa- rob» — A.Qahhor; «Ulug i bek xazinasi» — O.Yoqubov) doimo adabiyotning sifat ko'rsatkichi boiib, yorqin iz qoldirganlar. Jumladan, «O’tkan kunlar» romanida Yusufbek hoji, Otabeklarning maslakdoshlari bilan Musulmonqul, Azizbekka o'xshash feodal tuzum hukm- dorlari orasidagi to'qnashuv ijtimoiy konfliktga asos solsa, Otabek, Hasanali, Qutidor va Homid, Mutal, Sodiq, Jannat kampir o'rtalaridagi olishuv shax-siy-intim konfliktni keltirib chiqaradi. Otabek ikkinchi martaba uylanish Kumushga nisbatan xiyonat ekanini tushunadi, axloqsizlik qilayotganini tan oladi, biroq ota-onaning irodasiga bo'ysunadi. Ana shu jarayonda qalbida kechgan kurash-psixologik konfliktni vujudga keltiradi. Uch xil konflikt birlashib, katta qudrat kasb etadi va «O’tkan kunlar»‘ sujetining shiddatli va ta'sirchan harakat qilishini, asar qahramonlarining dramalarini yaqqol ochi- lishini ta'minlaydi. Badiiy sujetlar turli yo'llar bilan yaratilishi mumkin. llmda, ko'pincha, uning uchtasi haqida gapiriladi: 1. Asarda tasvirlanayotgan voqealar yozuvchi tasavvuri mahsuli bo'ladi. Ulardagi voqealarning barchasi badiiy to'qima (fantaziya) yordamida yara- tiladi. Uni «yasama» sujet deb atasa bo'ladi. Jumladan, «Sariq devni minib» (X.To'xtaboyev), «Gulliverning sayohatlari» (J.Svift), «Odam-am- fibiya» (A.Belyayev), «Oydagi birinchi odamlar» (G.Uells)m isbot misolida ko'rsatish mumkin. 2. Asar sujeti hayotdagi tayyor voqealar asosiga quriladi. «Prototip» shaklidagi hayotiy va tarixiy voqealarning deyarli barchasi asarda aks etgan bo'ladi va ular «tayyor» yoki «hayotiy» sujetlar deb yuritiladi. «Navoiy» (Oybek), «Ulug'bek xazinasi» (O.Yoqubov), «Yulduzli tunlar» (P.Qodirov), «Bolalik» (Oybek), «0'tmishdan ertaklar» (A.Qahhor), «Navro'z» (N.Safarov), «Graf Monte Kristo» (A.Dyuma), «Zaynab va Omon» (H.Olimjon), «Aka- uka Karamazovlar» (F.Dostoyevskiy) kabilar ana shu yo'l bilan yaratilgan asarlardir. 3. Yozuvchilar o'zlarigacha yozma adabiyotda ma'lum bo'lgan sujetlar- ga

asoslanadilar, ularni qayta ishlaydilar, o'z salohiyatlari va mahoratlariga asoslanib, ularni yangicha talqin qiladilar. Bu «sayyor» yoki «o'zlashtirilgan» sujetdir. Turli xalqlarning eposlarida ota tanimagan o'g'li bilan kurashga tushishi sujetini uchratish mumkin: antik eposda Odissey Telegon bilan, nemis- larda Gildebrand Gadubrand bilan, eronlarda Rustam Suhrob bilan, ruslarda Ilya Muromes Sokolnik bilan olishadilar. Undan tashqari, buni Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy tomoni-dan yaratilgan «Xamsa»chilik an'anasi misolida ham ko'rsa bo'ladi. Ular- ning har biri mustaqil asar, ulardagi kashf qilingan xarakterlar betakror bo'lishidan qat'i nazar qoliplovchi voqea (sujet)ning asosi yagonadir. Ha, «Donjuanlar, Faustlar, Majnunlar, Prometeylar, Iskandarlar, Jyulet-talar ko'p bo'lgan. Lekin ularni faqat Bayron va Pushkin, Hyote va Hayne, Navoiy va Nizomiy, Esxil va Shekspir nomlari bilan bogiaymiz. Boshqa mualliflarda bular hayotda yoki tarixda bo'lgan narsa kabi qabul qilinadi. Faqat daholar qo'liga tushgandagina «fakt» (sujet deb tushuning — H.U.) muammoga aylanadi. Biz endi buni klassika deb ataymiz»'. Sujetni tashkil etuvchi voqealar bir-biri bilan turli tarzda bog'lanadilar: ba'zilari bir-biri bilan vaqt orqali bog'lansa (A dan so'ng B yuz berdi), ba'zilari bir-biri bilan sabab-oqibat orqali (A sababli B yuz berdi) bog'lanadi. Ba'zi asarlarda bu ikkala holat (A dan so'ng, A sababli B yuz berdi) bir- lashadi. «Shoh o'ldi, malika ham o'ldi» gapida — birinchi tip — vaqt bilan o'zaro bog'langan sujet-xronikal (yillarga asoslangan) sujet yuzaga kelsa, «Shoh o'ldi, bu qayg'udan malika ham o'ldi» gapida — ikkinchi tip sabab- oqibat bilan bog'langan sujet — konsentrik (bitta umumiy markazga yig'ilmoq) sujet yaratilsa, «Shoh o'ldi, bu o'lim qayg'usiga chiday olmay malika ham o'ldi» gapida — uchinchi tip — ikki xil sujet birlashadi: xronikal — konsentrik sujetni voqe qiladi 2 . Xronikal sujetda ko'pincha sarguzasht (avantyura)ga, favqulodda hodisa- larga o'rin berilsa («Ramayana», «Mahobhorat»ni eslang), qahramonlar ket- ma-ket to'siqlarga duch kelaversa, ularni yengaversa — qahramonliklarning cheki-chegarasi bo'lmasa, konsentrik sujetda bir-biri bilan mustahkam bog'liq bo'lgan voqealar silsilasida

qahramon faoliyati izchil, sabab-oqibatga asos langan holda ishonchli ochiladi, realistik va psixologik («Ulug'bek xazina- si», «Sarob» romanlaridagidek) tasvir chuqurlashadi. Xronikal-konsentrik sujetda esa bir nechta yo'nalishdagi yirik voqealar bir-biriga mustahkam bog'lanadi. Hayot panoramasi keng va chuqur tahlil etiladi. Qahramon xarakteri va qalbidagi o'ziga xosliklar, yangilanishlar, o'sish-o'zgarishlaming barchasi asoslanadi. «Urush va tinchlik» (L. Tolstoy), «Forsaytlar haqida qissalar» (Golsuorsi), «Qullar» (S.Ayniy), «Ufq» (S.Ahmad) kabi asarlar dalil bo'la oladi. ^Sujetning uch xil tipi hamon amaliyotda qo'llaniladi, ularni yaratish, kashf etish imkoniyatlari cheksizdir. Faqatgina ularni tanlash - yozuv-chining iqtidoriga, mahoratiga bog'liq, yanada to'g'rirog'i, yozuvchi ifoda qilmoqchi bo'lgan g'oyaga, g'oyaning sertarmoqligiga, chuqurligiga borib taqaladi. ) Badiiy (konsentrik tipdagi epik va dramatik) asarlarda voqealar silsilasi muayyan bosqichlar bilan o'sib borishi yaqqol ko’zga tashlanadi. Ulaming har bin turli ilmiy tushunchalar bilan yuritiladi. 1. Prolog (gr. pro — old, avval; logos — so'z) - muqaddima (arab. kirish, dcbocha, asarning dastlabki tushuntirish, boshlanish qismi ma'nolarini beradi)da yozuvchining niyati va maqsadi yoki tasvirlamoqchi bo'lgan vo- qealarining qisqacha, siqiq tarzdagi izhori beriladi. Ba'zida asosiy voqeadan uzoq bo'lgan, lekin keyinchalik shu voqeani oydinlashtiruvchi biron-bir ko'rinish tasvirlanishi mumkin. Masalan, «O’tkan kunlar»‘ romanidagi pro log quyidagichadir: «Modomiki, biz yangi davrga oyoq qo'ydik, bas, biz har bir yo'sunda ham shu yangi davrning yangiliklari ketidan ergashamiz va shunga o'xshash dostonchiliq, r&monchiliq va hikoyachiliqlarda ham yangarishga, xalqimiz-ni shu zamonning «Tohir-Zuhra»lari, «Chor darvesh»lari, «Farhod-Shirin» va «Bahromg& r»lari bilan tanishtirishga o'zimizda majburiyat his etamiz. Yozmoqqa niyatlanganim ushbu — «O’tkan kunlar»‘, yangi zamon r& monchilig i bilan tanishish y&lida kichkina bir tajriba, yana t&grisi bir havasdir. Ma'lumki har bir ishning ham yangi - ibtidoiy davrida talay kamchiliklar bilan

maydonga chiqishi, ahillarning yetishmaklari ila sekin- asta tuzalib, takomilga yuz tutishi tabiiy bir holdir. Mana shuning daldasida havasimda jasorat etdim, havaskorlik orqasida kechaturgon qusur va xa- tolardon cho'chib turmadim. Moziyga qaytib ish ko'rish xayrlik, deydilar. Shunga ko'ra mavzuni mo- ziydan, yaqin o'tgan kunlardan, tariximizning eng kirlik, qora kunlari bo'lgan keying! «Xon zarnonlari»dan belgiladim». 2. Ekspozitsiya (lot. yexpositio — tushuntirish) - dastlabki holatda asarda yuz beruvchi voqealarning o'rni, joyi, asar qahramonlarining ha- rakatlariga turtki beruvchi dastlabki voqealar tasvirlanadi. “O’tkan kunlar” ekspozitsiyasiga diqqat qilaylik: « 1264-nchi hijriya, dalv oyining 17-nchisi, qishki kunlarning biri, quyosh botqan, tevarakda shorn azoni eshitiladur... Darbozasi sharqi-janubiga qaratib qurilgan bu dongdor saroyni Toshkand, Samarqand va Buxoro savdogarlari egallaganlar, saroydagi bir-ikki hujrani istisno qilish bilan boshqalari musofirlar ila to'la. Saroy ahli kunduzgi ish kuchlaridan bo'shab hujra/ariga qaytqanlar, ko'b hujralar kechlik osh pi shirish ila mashgul, shuning uchun kunduzgiga qaraganda saroy jonlik: kishilarning shaqillashib so'zlashishlari, xoxolab kulishishlari saroyni ko’kka ko'targudek..” Ko'rinyaptiki, bu parchada A.Qodiriy voqealar kechadigan vaqtni, joyni, shart- sharoitni, asar qahramonlari Otabek, Yusufbek hoji, Ziyo shohichi, Rahmat, Homid, Hasanali sarguzashtlarining debochasi haqida ilk ma'lumotni beradi. Demak, ekspozitsiyada kitobxon asar qahramonlari bilan tanisha boshlaydi va ularning shaxsiga qiziqishi orta boradi. 3. Tugun - badiiy asardagi harakatning boshlanishi, konfliktning «urug'i». U ilk tarzda, «urug'» shaklida ko'ringan qarama-qarshilikni kuchaytiradi. Konfliktning boshlanish jarayonidan xabar beradi. «O’tkan kunlar»‘dagi konfliktning «urug'i» Otabek bilan Homid o'rtasida sodir boiadi. Ular uylanish haqida bahslashadilar. Otabek «Oladurgon xo- tiningiz sizga muvofiq bo'lishi barobarida er ham xotinga muvofiquttab' bo'lsin,» - desa, Homid «Xotinga muvofiq bo'/ish va bo'lmasliqni unga keragi y&q, xotinlarga «er» degan

ismning o'zi kifoya...» - deydi. Otabek yakka muhabbatni yoqlasa, Homid ko'p xotinlikni ma'qullaydi. Mirzaka rimboy otliq savdogarning «Shundoq ko'hlikki, bu o'rtada Lining o'xshashi bo'lmas» qizi tilga olinganda «Homidning chehrasi buziladi», toqatsizlanadi. Otabek esa «g'ayriixtiyoriy bir tebranadi», chayqaladi 9 . Otabekning Kumushga ishq qo'yishi va Homidning ham Kumushdan umidvorligi to'qnashgan joy — tugunni keltirib chiqaradi. Demak, tugun harakatni aniqlashtiradi, voqeaning asosli va shiddatli rivojlanishiga turt-ki bo'ladi, sujetning rivoj yo'liga, qanday yechilishiga kitobxonni qi-ziqtiradi. 4. Voqea rivoji. Tugundan boshlab to kulminatsion cho'qqigacha tas- virini topgan voqealar — voqea rivoji hisoblanadi. Voqea rivojida — obra- zlarning o'zaro munosabatlari (kurashlari, simpatiya va antipatiyalari) keng va batafsil tasvirlanadi, xarakterlarning qirralari baralla ochiladi, asarda aks ettiriluvchi muammo o'zligini bo'yi-basti bilan yaqqol ko'rsatadi. Masalan, «o’tkan kunlar» romanida Otabek Kumushga uylanadi. Ku mushdan benasib qolgan Homid tuhmat uyushtiradi: uning chaqimchiligi natijasida Otabek va Qutidor qamoqqa olinib, dorga osishga hukm qilinadi- lar. Gunohsizligi oshkor bo'lib, dor yonidan qaytadilar. O'zbek oyim tazyi qi (to'g'rirog'i orzusi) tufayli Otabek Zaynabga uylanadi. Homid Otabek nomidan «taloq xati»ni uyushtiradi. Qutidor kuyovini darbozasi oldida «Uyat sizga manim uyimdan o'rin yo'q, uyatsiz bilan so'zlashishga ham toqatim yo'q», — deya quvlaydi. Kumush Komilbekka unashtiriladi. Komilbek o'ldiriladi. Homidning siri fosh bo'ladi. Otabek u bilan kurashishga bel bog'laydi. Yuzaki tarzda bayon etilgan ushbu voqealar — «O’tkan kunlar»‘ romani-ning voqea rivoji sanaladi: sof, beg'ubor muhabbatning og'riqli, ziddiyatli chigalliklari tobora avjlanib boradi, u rivojlangani, o'sgani sayin — Otabek va Homid guruhi bilan bog'liq obrazlar galereyasi olami o'quvchi ko'z o'ngida yaqqol gavdalanadi. 5. Kulminatsiya (lat. sulmen — cho'qqi) — sujet rivojining eng yuqori cho'qqisi sanaladi. Bu «cho'qqi»dan turib qarasak, asarda ishtirok etuvchi hamma obrazlarning qismati aniq ko'rinadi: ular xarakteri to'la-to'kis ochi 9 Umurov H. Adabiyotshunoslik nazariyasi. T. 2004.

ladi. «O’tkan kunlar»‘da Otabek bilan Homidning hayot-mamot kurashining yakuni, ya'ni Kumushni o'g'irlashga urinish kechasi Otabek tomonidan awal Mutal polvon, so'ng Sodiq tomteshar, keyin Homid xotinbozning o'ldirilishi — kulminatsiya sanaladi. Ana shu voqeadan so'ng, voqealar rivo- jlanishi xotimaga tomon yo'naladi. 6. Yechimda asar sujetidagi voqea va qahramonlar taqdiri hal qilinadi. Tugun yechiladi. Kurash xotima topadi. «Oqilona hayot» o'zining adolatli hukmini chiqaradi. «O’tkan kunlar»‘da Homid va uning hamtovoqlarining ayanchli o'limi, Kumushning vafoti, Otabekning shahid bo'lishi — yechim- ga dalolatdir. 7. Epilog (yunoncha. yepi — so'ng, logos-co'z) — xotima (ar. biror narsaning oxiri, so'ngi, tugashi, tamom bo'lishi) sujetning asosiy voqealari tamom bo'lsa-da, hamon taqdiri aniq bo'lmagan ba'zi qahramonlarning qismati xotima topadi. «O’tkan kunlar»dagi xotima shundaydir: «Keyingi Marg'Uon borishimda yaqin o'rtoqlardan Yodgorbek ttfgrisini surishtirib bildim: Yodgorbek ushbu asrning o'n to'qquz va yigirmanchi och- liq yillari miyonasida vafot qilib, undan ikki o'g'ul qolibdir. O'gullaridan bittasi bu kunda Marg'ilonning ma 'sul ishchilaridan bo'lib, ikkinchisi Fargona bosmachUari orasida ekan. Bu kunda nomu-nishonsiz, o'luk-tirigi malum emas, deydilar.» Sujetning tarkibiy qismlari «O’tkan kunlar»‘dagidek joylashgan asarlar ham (Mas., «Zaynab va Omon») ko'p. Ayni paytda, ba'zi asarlarda yagona sujet y o ' n a l i s h i (Mas., Shayxzodaning «Toshkentnoma»si, S.Zunnunovaning «Ruh bilan suhbat»i kabi) bo'lmasligi ham mumkin. Ba'zi asarlarda sujetning prolog va epilog kabi tarkibiy qismlari umuman qatnashmaydi. Ba'zi asarlar («Qutlu qon», «Qullar»)da sujet bo'laklari xronikal (ekspozitsiya — tugun — voqea rivoji — kulminatsiya — yechim) tarzda batartib qurilsa, ba'zi asarlar {«Bemor», «0'g'n'» — A.Qahhor) tu gundan yoki («Ko i rko i zning ochilishi» — A. Qahhor) kulminatsiyadan bosh- lanadi. Bunday xilma-xillik yozuvchining o'ziga xos talanti, badiiy maho- ratining sirlari bilan izohlanadi; asar g'oyaviy mazmuni va emotsional ta'sirining bir butunligini yaratish san'atining mohiyatidan — kompozitsiyaning talabidan kelib chiqadi.

«Asarning sujetli bo'lishi uning estetik qimmatining eng muhim shart-laridan biridir. Sujetsizlik badiiysizlikka olib keladi» (N.Chernishevskiy) ekan, u adabiyotning uchinchi elementi (M.Gorkiy) sanalarkan, demak, sujet badiiy adabiyotning barcha turlari va janrlarida bo'lishi tabiiydir. Lekin uning voqeiy bo'lishi har bir tur va janrning predmetiga, tabiatiga mos boiadi. Chunonchi, g'azalda ham sujet mavjud, unda, ayniqsa, sujet ning to'rtta tarkibiy qismi (tugun, voqea rivoji, kulminatsiya, yechim) doimo mavjud bo'ladi. Eng asosiysi, unda voqea rivoji yaqqol ko'rinmasa- da, lekin sezasiz: tasvirlanayotgan kechinma (hislar, tuyg'ular silsilasi) tar- ixi, taraqqiyoti, rivoji, yakuni yaqqol ko'zga tashlanadi: Tugun; Bosh g’oya(birinchi qism): Ey nasimi subh, ahvolim diloromimga ayt, Zulfi sunbul, yuzi gul, sarvi gulandomimg’a ayt. Voqea rivoji; Yordamchi g'oyalar(ikkinchi qism): Buni lall hasratidin qon yutarmen dam-badam, Bazmi aysh ichra labolab boda oshyonimga ayt. Kom talxu boda zahru ashk rangin bo'lg'onin, La 'll shirin, lafzi rangin shtfxi xudkomimga ayt. Shorni hijron ro’zg’oring tiyra nevchun qildi deb, So'rmag'il mendin bu so'zni, subhu ytfq shomimg’a ayt. Pari hajrida rangu nomkim tark ayladim, Ko’ngil otlig" hajr vodiysida badnomimg’ a ayt. Kulminatsiya: Ey karomatgo'y, ishim og'ozi xud isyon edi,

Sham rahmat partavi yetgaymu anjomimga ayt. Yechim:Bosh g'oya xulosasi(Uchinchi qism): Yo"q Navoiy bedil oromi g’ am ichra, ey rafiq, Holini zinhorkim, ko'rsang diloromimg'a ayt. Ushbu g'azalda fikr va hislar oqimini ko'ngil ko'zi bilan «tatib» ko'rsa boiadi. «Aslida, buning birinchisi — mantiqiy tafakkur, ikkinchisi — hissiy tafakkur. Ikkinchisi (narsalarva harakatlar) birinchisidan oldin yuradi. Ikka- lasining birligi badiiy obraz bo'ladi», - deganida Asqad Muxtor haqliga o'xshaydi. Ba'zi she'riy asarlarda fikr va tuyg'ularni ifoda etishda voqeadan shoir ustalik bilan foydalanadi. Ularda bir necha obrazlar yaratiladi. Agar eslasan- giz, Asqad Muxtorning «Afsona» she'ri — xuddi shunday asardir, unda Shah- noz, «oshiq» dushman, lirik qahramon (muallif) obrazlari yaratilgan. Un- dagi tasvirni hattoki hikoya qilib (aytib) berish mumkin. Bunday she'rlarni voqeaband (sujetli) she'riar deb yuritish odati ilmda uchraydi. 10 Badiiy asar sujetning turli-tuman ko'rinishlari bo'lishidan qat'iy nazar bosh muddao asardagi xarakterlarning ravshan va chuqur tahlilidir. Shuning uchun ham «sujet-hayotni tadqiq qilishdir» (V.Shklovskiy). Badiiy asarda sottir bo'ladigan biror ish (fikr, qiliq, kulgu, piching...) voki voqea-hodisa tasodifiy bo'lmay, balki har birining voqe bo'lish joyi, vaqti, sabablari aniq bo'lishi va u ma'lum harakterdagi g'oyaviy yukning zarur zarrasini ochishga bo'ysungan bo'lishi shart. Shu bilan u yozuvchi tomonidan o'quvchi ishonadigan tarzda asoslanishi talab qilinadi. Bu asos- lash (motivirovka)dir. «... Asarning badiiy ta'sirdorligida asoslashning ahamiyati juda katta. Asoslanmagan qiliq, voqea va fikr (kishi tomonidan aytilgan so'z) tasvirning haqqoniyligini buzadi. «O’tkan kunlar»‘ning eng kuchli tomonlaridan biri — unda asoslash talabiga qat'iy rioya etilganidir», - deb yozadi Izzat Sulton va asoslashning qator namunalarini misol keltiradi: 10 Umurov H. Adabiyotshunoslik nazariyasi. T. 2004.

Yozuvchining niyaticha, Kumush ota-onasidan uzoqda, yolg'izlikda halok bo'lishi kerak 11 . Kumushning fojiasida (binoba-rin, eski odat va kundoshlikning oqibatlarini) yana ham bo'rttirib tasvirlash uchun muallifning shunday niyat qilgani romanning so'ngi boblari mazmu- nidan anglashilib turibdi. Ammo, odatga binoan, qizning tug'ishi oldidan ona uning yonida bo'lishi kerak. A.Qodiriy Kumushning yolg'izlikda halok bo'lishini asoslash uchun Oyshabibi (Kumushning buvisi) o'limini xuddi shu paytda bo'lgan voqea qilib tasvirlaydi. Tabiiyki, azali Oftoboyim yaqin orada Marg'ilondan ketolmaydi. Oqibatda, Oftoboyim va Mirzakarim quti- dor faqat Kumushning dafn marosimi o'tgandan keyingina Toshkentga yetib keladi 12 . Badiiy asar sujetning turli-tuman ko'rinishlari bo'lishidan qat'iy nazar bosh muddao asardagi xarakterlarning ravshan va chuqur tahlilidir. Shuning uchun ham «sujet-hayotni tadqiq qilishdir» (V.Shklovskiy). Badiiy asarda sottir bo'ladigan biror ish (fikr, qiliq, kulgu, piching...) voki voqea-hodisa tasodifiy bo'lmay, balki har birining voqe bo'lish joyi, vaqti, sabablari aniq bo'lishi va u ma'lum harakterdagi g'oyaviy yukning zarur zarrasini ochishga bo'ysungan bo'lishi shart. Shu bilan u yozuvchi tomonidan o'quvchi ishonadigan tarzda asoslanishi talab qilinadi. Bu asos- lash (motivirovka)dir. «... Asarning badiiy ta'sirdorligida asoslashning ahamiyati juda katta. Asoslanmagan qiliq, voqea va fikr (kishi tomonidan aytilgan so'z) tasvirning haqqoniyligini buzadi. «O’tkan kunlar»‘ning eng kuchli tomonlaridan biri — unda asoslash talabiga qat'iy rioya etilganidir», - deb yozadi Izzat Sulton va asoslashning qator namunalarini misol keltiradi: Yozuvchining niyaticha, Kumush ota-onasidan uzoqda, yolg'izlikda halok bo'lishi kerak 13 . Kumushning fojiasida (binoba-rin, eski odat va kundoshlikning oqibatlarini) yana ham bo'rttirib tasvirlash uchun muallifning shunday niyat qilgani romanning so'ngi boblari mazmu- nidan anglashilib turibdi. Ammo, odatga binoan, qizning tug'ishi oldidan ona uning yonida bo'lishi kerak. A.Qodiriy Kumushning yolg'izlikda halok bo'lishini asoslash uchun Oyshabibi (Kumushning buvisi) 11 H. Umurov. Adabiyot nazariyasi. T. 2004 12 I.Sulton. Adabiyot nazariyasi. T.2005. 185-bet 13 H. Umurov. Adabiyot nazariyasi. T. 2004

o'limini xuddi shu paytda bo'lgan voqea qilib tasvirlaydi. Tabiiyki, azali Oftoboyim yaqin orada Marg'ilondan ketolmaydi. Oqibatda, Oftoboyim va Mirzakarim quti- dor faqat Kumushning dafn marosimi o'tgandan keyingina Toshkentga yetib keladi 14 . “Sujet va uning turlari” mavzusini yoritishda “Tanqidiy fikrlash” metodi muhim sanaladi. Adabiyotshunoslik nazariyasi matn bilan ishlar ekan, badiiy matn orqali talabaning tanqidiy fikrlash, og’zaki nutq, erkin fikrlash muhim sanaladi. Vazifasi: Demokratik jamiyatda har bir fuqaro o’z oldida turgan muammolarni oqilona yechish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. Shu boisdan talabalarni darslarda ko’proq bahsli tortishuvlarga sabab bo’ladigan muammolar yechimini topishga jalb yetish lozim. Bahsli savollarni yechish jarayonida talabalarda tinglash, muloqot olib borish, turlicha fikrlarni taqqoslash, boshqa kishi taqdiriga befarq qaramaslik kabi xislatlar shakllana boradi, masalalarni yechish va tegishli hukm chiqarish, analitik fikrlash qobiliyatlari rivojalanadi, mahlum ketma-ketlikda tafakkur yuritish, to’g’ri yechimlarni topish malakalari o’zlashtiriladi. O’tkazish usuli: Munozarali savollarni analitik-sintetik tahlil qilish va ob’ektiv fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantiish uchun talaygina metodika mavjud. Ro’y berayotgan voqelikni tanqidiy fikrlash asosida baholash quyidagi bosqichlardan iborat bo’lishi mumkin. 1. Talabaning o’z fikrini erkin ifodalash. Talabaga yechimini topish uchun taklif etilgan muammo bo’yicha o’z o’rnini aniqlab olishiga imkon beriladi. Misol. Toshkentda 16 fevralg’ voqealari nima uchun sodir bo’lgan? Muammoga talabadan javob olish uchun qator savollar bilan murojaat qilish mumkin: “Sizning fikringiz qanday?” “Bu haqda siz nimalarni o’ylaysiz?” va boshqalar. 2. O’z fikrini oydinlashtirish Talabalarning bildirgan fikrlarini yanada aniqlashtirish maqsadida ularga qo’shimcha tarzda quyidagi savollar beriladi: “Bu bilan nima demoqchisiz?” “O’z fikringizni tushuntira olasizmi?” “Bu nima degani?” 14 I.Sulton. Adabiyot nazariyasi. T.2005. 185-bet

3. Talabalarning fikrlari asoslanganligini tekshirish. Bu yerda quyidagicha savollarning berilishi o’rinlidir: “Nima uchun siz aynan shunday deb o’ylaysiz?” “Sizning mavqeingizni tasdiqlovchi qanday asoslar bor?” “Nima uchun sizda shunday taassurot tug’ildi?” “Fikringizni qanday isbotlaysiz?” 4. Boshqalar fikrini o’rganish. Inson o’z fikrining ojizligini har doim ham tan olavermaydi va suhbatdoshining fikriga hurmat va ehtirom bilan qarayvermaydi. Ayniqsa, bu holat ko’proq o’smirlarda kuzatiladi. SHubhasiz, ko’p hollarda buning aksini ham ko’rish mumkin. Shu bilan birgalikda, qator murakkab muammolarning yechimini topishda o’zgalar fikrini eshitish va tinglash ko’nikmasi juda asqotadi. Bu ko’nikma talabalarda shakllantirishni xohlasangiz , marhamat, ularga quyidagi savollar bilan murojaat qiling: “O’z fikringizga muqobil bo’lgan holatni bayon qila olasizmi?” “Bu haqida boshqalar nima deyishi mumkin?” “Tanqidga uchrashingiz mumkinmi?” 5. O’z holatini va o’zgalar fikrini tahlil etish. Bu haqda nafaqat o’smirlar, balki kattalar ham ko’pincha o’ylashmaydi. Talaba xususiy fikri bilan to’g’ri kelmaydigan fikrlarni o’zaro taqqoslashi, ilmiy asoslangan holatni aniqlash uchun fikrlar qarama-qarshiligini tahlil etishi kerak. SHu maqsad uchun quyidagi savollar asqotishi mumkin: “O’z fikringizning ojizligi nimada?” “Qarshi tomonning dalil isboti nima uchun kuchli yoki nima uchun kuchsiz?” “Qanday fikrlar sizning mavqeingizni mustahkamlaydi yoki uni kuchsizlantiradi?” O’rganilayotgan muammo bo’yicha har ikkala fikrlarning mantiqiy oqibatlarini o’rganish uchun savollar: “Agar sizning g’oyangiz qabul qilinsa, nimalar ro’y berishi mumkin?” “Bu jamiyatga qanday tahsir ko’rsatadi?” “Uning natijasi kelajakka foyda beradimi?” 6. Muammo bo’yicha yechim qabul qilish. Bu “tanqidiy fikrlash”ning so’nggi bosqichi hisoblanib, talabalar tomonidan bildirilgan turlicha fikrlar qaytadan baholanadi va mutanosiblik aniqlanadi. Buning uchun: “Qaysi natija eng qulay va ishonchli?” “Kimning chiqishi

maqsadga muvofiq bo’ldi?” “Siz bahsga qanday nuqta qo’ygan bo’lardingiz?” va hokazo savollardan foydalaniladi 15 . Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish oson ish emas. Bu mahlum yosh davrida o’rgatish tugallanishi va unutilishi mumkin bo’lgan masala ham emas. Tanqidiy fikrlashga olib boradigan aniq-ravshan yo’llar yo’k. Biroq o’qitish shartlarining muayyan to’plami borki, uning yordamida tanqidiy fikrlashni tarbiyalash mumkin. Jumladan, quyidagi shartlar zarur: 1. Tanqidiy fikrlash tajribasini orttirishga vaqt va imkoniyat berish. 2. Talabalarga fikrlash imkoniyatini berish. 3. Turli g’oya va fikrlarni qabul qilish. 4. O’quv jarayonida o’kuvchilarning faol qatnashishlariga imkon berish. 5. Talabalarni ularning ustidan hech kim kulmasligiga ishontirish. 6. Har bir talabani u tanqidiy mulohaza yuritishga qodir ekanligiga ishontirish. 7. Tanqidiy fikrlash paydo bo’lishini qadrlash. Shu bilan birga, talabalar: 1. O’z-o’ziga ishonchni rivojlantirib, o’z g’oya va fikrlarining qimmatini tushunishlari kerak. 2. Ta’lim jarayonida faol qatnashishlari lozim. 3. Turli fikrlarni hurmat bilan eshitishlari kerak. 4. O’z mulohazalarini shakllantirishga tayyor bo’lishlari yoki undan o’zlarini tiyishlari lozim. Tanqidiy fikrlashning elementlari quyidagilardan iborat: - tanqidiy fikrlash – bu mustaqil fikrlashdir; - axborot – tanqidiy fikrlashning boshlanishidir; - tanqidiy fikrlash savolning qo’yilishi va hal qilinishi zarur bo’lgan muammoni aniqlashdan boshladi; - tanqidiy fikrlash ishonchli dalillarga intiladi; - tanqidiy fikrlash – ijtimoiy fikrlashdir. 15 Сайидаҳмедов Нурали. Президент И.А.Каримовнинг “Юксак маънавият – енгилмас куч” номли асарини олий таълим муассасаларида ўқитиш технологияси. Т. 2011й.

Birinchidan, tanqidiy fikrlash – b u mustaqil fikrlashdir. Mashg’ulot tanqidiy fikrlash tamoyillari bo’yicha yaratilar ekan, har bir ishtirokchi boshqalarnikidan mustasno holda o’zining g’oyasi, baholashi va ishonchiga ega bo’ladi. Hech kim biz uchun tanqidiy fikrlab bermaydi. Biz faqat o’zimiz uchungina bunday fikrlay olamiz. Demak, fikrlash yakka tartibli xarakterga ega bo’lgandagina, uni tanqidiy fikrlash deb atash mumkin. Talabalar o’z aqli, fikrlashi va eng murakkab savollarga ham o’zlari javob topa olish erkinligiga ega bo’lishi kerak. Qanday fikrlash zarurligini har bir talaba o’zi uchun o’zi hal qiladi. Shunday qilib, mustaqillik tanqidiy fikrlashning eng muhim jihatlaridan biridir. Ikkinchidan, axborot tanqidiy fikrlashning natijasi emas, balki uning boshlanishidir. Bilim odamni tanqidiy fikrlashga undovchi motiv bo’lib hisoblanadi. Ba’zan «bo’sh kalla bilan fikrlash qiyin», deb ham aytishadi. Murakkab fikrni yaratish uchun anchagina «xom ashyo» - dalillar, g’oyalar, matnlar, nazariyalar, mahlumotlar, kontseptsiyalarni qayta ishlash zarur. Har qanday yoshda ham tanqidiy fikrlash mumkin: faqat talabadagina emas, balki hatto birinchi sinf o’kuvchilarida ham hayotiy tajriba va bilimlar mavjud bo’ladi. Bolalarning fikrlash qobiliyatlari o’qitish natijasida yanada takomillashib boradi. Hatto juda yosh bolalar ham tanqidiy fikrlash va butunlay mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega. Aynan tanqidiy fikrlash tufayli odatdagi bilish jarayoni alohidalik va anglashuvchanlik, uzviylik va sama r adorlik kasb etadi. Uchinchidan, tanqidiy fikrlash, savolning qo’yilishi va hal qilinishi zarur bo’lgan muammoni aniqlashdan boshlanadi. Insoniyat o’z tabiatiga ko’ra qiziquvchandir. Biz biron-bir yangilikni sezar ekanmiz, albatta uning mohiyatini bilishni xohlaymiz. Qandaydir tarixiy obidani ko’rar ekanmiz, bizda uning ichkarisiga kirish istagi paydo bo’ladi. «Barcha hayvonot olamida,- deb yozadi kimyogar va faylasuf Mikael Poloniy,- uning eng sodda shakli bo’lgan chuvalchangdan, ehtimol hatto amyobadan boshlab, biz adabiy ehtiyotkorlik harakatini, ehtiyojni bevosita qondirishga bog’liq bo’lmagan izlanuvchanlik

faoliyatini: har qanday jonli mavjudotni o’z atrofini aql-zakovat bilan nazorat qilishga intilishini kuzatamiz ”. Qiziquvchanlik har qanday tirik mavjudotning ajralmas xususiyatidir. Bu xususiyat yosh bolalarda ayniqsa quchli bo’ladi. Biroq, har qanday bosqichdagi haqiqiy bilish jarayoni talabaning muammoni hal qilishi, o’zining shaxsiy qiziqishlari va ehtiyojlaridan paydo bo’lgan savollarga javob izlashi bilan belgilanadi. Amerikalik faylasuf va pedagog J.Dyuining aytishicha, agar talabalar muayyan muammo bilan shug’ullana boshlasalargina, ularda tanqidiy fikrlash paydo bo’ladi. “O’quv jarayonining boshlang’ich nuqtasi hisoblangan, biror vaziyat yoki hodisaga tegishli bo’lgan eng muhim savol bu hodisa qanday muammoni vujudga keltirishini anglatadigan savoldir”. “Faqatgina muayyan muammo bilan kurashib, murakkab vaziyatdan chiqish uchun o’zining shaxsiy yo’lini izlagandagina, o’kuvchi haqiqatan ham fikrlaydi”. Bundan xulosa qilish mumkinki, o’kituvchi darsga tayyorgarlik ko’rar ekan, talabalar to’qnashishi mumkin bo’lgan muammolar doirasini aniqlashi, so’ngra esa, talabalarni bu muammolarni o’zlari mustaqil ravishda shakllantirishlariga tayyorlashi zarur. Tanqidiy fikrlash tufayli o’qish eski “oliy maktab” ishidan aniq maqsadga yo’nalgan, mazmunli faoliyatga aylanadi hamda bu faoliyat davomida talabalar haqiqiy aqliy ish bajarib, haqiqiy hayotiy muammolarni hal qiladilar. Ular dalillar to’plab, matnlarni tahlil qilib, teng kuchli nuqtai-nazarlarni taqqoslab hamda jamoa imkoniyatlaridan foydalanib, o’zlarini qiziqtirgan savollarga javob izlaydilar va uni topadilar. To’rtinchidan, tanqidiy fikrlash ishonchli dalillarga intiladi. Tanqidiy fikrlovchi kishi muammoning o’z shaxsiy yechimini topadi va bu qarorni oqilona, asosli dalillar bilan mustahkamlaydi. U boshqa qarorlar bo’lishi mumkinligini ham tan oladi, lekin o’zi tanlagan qaror boshqalarga nisbatan eng mantiqiy va oqilona ekanligini isbotlashga harakat qiladi. Har qanday ishonchli dalil uch asosiy qismdan iborat bo’ladi. Tasdiqlash – dali l markazi, uning mazmuni bo’lib hisoblanadi (ba’zan u tezis, asosiy g’oya yoki qoida deb yuritiladi). Tasdiqlash bir necha dalillar bilan mustahkamlanadi.

Dalillarning har biri o’z navbatida isbotlar bilan mustahkamlanadi. Statistik mahlumotlar, matn parchasi, shaxsiy tajriba, umuman olganda, ushbu ishonchli dalillarni isbotlashga yordam beruvchi va muhokamaning boshqa ishtirokchilari tomonidan tan olinishi mumkin bo’lgan barcha g’oyalardan isbotlovchi sifatida foydalanish mumkin. Ishonchli dalillarning yuqorida qayd qilingan barcha qism l ari tasdiq, dalil va isbotlash negizida, uning to’rtinchi qismi bo’lgan asos turadi. Asos – bu qandaydir yo’naltiruvchi hisobning boshlang’ich nuqtasi bo’lib, u notiq uchun ham, yoki yozuvchi va uning muxlislari uchun ham umum i y bo’ladi va u barcha ishonchli dalillar uchun asos bo’lib hisoblanadi. Ishonchli dalillar, unga qarama-qarshi dalillarni mavjud bo’lishi, ularni yo oshirib ko’rsatilishi, yoki qabul qilinishi mumkinligini ham hisobga olgandagina yutadi. Boshqacha nuqtai-nazarlarning tan olinishi ishonchli dalillarning tahsir kuchini yanada oshiradi. O’ta tahsirchan dalillar bilan qurollangan tanqidiy fikrlovchi kishi, hatto katta obro’ga ega bo’lgan fikrga ham qarshi tura oladi, amaliyotda bunday kishining fikrini o’zgartirish mumkin emas. Beshinchidan , tanqidiy fikrlash – ijtimoiy bo’lib ham hisoblanadi (har bir inson ijtimoiy organizmdir). Har qanday fikr, agar u boshqalar bilan o’rtoqlashilgandagina o’tkirlashadi yoki faylasuf Xanna Arendt yozganidek: “kimningdir huzurimda bo’lishi, meni barkamollikka erishtiradi”. Bahslashuvda, o’qiganimizda, muhokamada ishtirok etganimizda, e’tiroz bildirganimizda, boshqalar bilan fikr almashganimizda biz o’z nuqtai-nazarimizni aniqlashtiramiz va uni chuqurlashtiramiz. SHuning uchun ham tanqidiy fikrlash yo’nalishida ishlayotgan pedagoglar o’z mashg’ulotlarida juftlikda yoki guruhlarda ishlashning turli shakllaridan foydalanishga, bunda debat va munozaralardan samarali foydalanishga hamda talabalar yozma ishlarini namoyish qilishning turli ko’rinishlaridan foydalanishga intiladilar. Umuman olganda, har qanday tanqidiy fikrlovchi biron-bir jamoa bilan ishlaydi va faqat o’z shaxsini konstruktsiyalashga nisbatan anchagina keng ma’nodagi vazifalarni hal qiladi. Shuning uchun ham tanqidiy fikrlash yo’nalishida ishlaydigan o’qituvchi: vazminlik, boshqalarni eshitishga o’rganish, o’z fikriga javobgarlik kabi o’zaro

samarali fikr almashish uchun zarur bo’lgan sifatlarni shakllantirishga ko’proq e’tibor beradi. Shunday qilib, bu o’qituvchilar o’quv jarayonini auditoriyadan tashqarida kechayotgan haqiqiy hayotga yaqinlashtirishga erishadilar. Tanqidiy fikrlash yozma ishda yaqqolroq namoyon bo’ladi. Yozuvda fikrlash jarayonini kuzatish mumkin bo’ladi va bu o’qituvchi uchun ham qulaylik yaratadi. Yozayotgan talaba doimo faol bo’ladi. U doim mustaqil fikrlaydi va bunda u o’zida mavjud bo’lgan barcha bilimlardan foydalanadi. U o’z fikrini mustahkamlash uchun yetarli darajadagi ishonchli dalillarni qatorlashtirib tashlaydi. Bundan tashqari u o’z tabiati jihatidan ijtimoiy xarakterga ega bo’ladi. CHunki xat yozuvchi, uni o’qiydiganga mo’ljallab yozadi. Talaba uchun eng qimmatlisi - o’qituvchining uning ishiga qiziqishi va unga hurmat bilan qarashi, o’z fikrlari to’g’risida kursdoshlari, boshqa o’qituvchilar, ota-onalar va hatto notanish kishilar bilan o’rtoqlashish imkoniyatiga ega bo’lganligidir. SHuning uchun yozishni tanqidiy fikrlashning eng muhim vositasi deb hisoblash mumkin. Tanqidiy fikrlash asoslari uch bosqich (faza)dan iborat bo’ladi, bular: chaqiriq (da’vat), anglash, fikrlash (mulohaza) bosqichlaridir. Tanqidiy fikrlash chaqiriq deb ataladigan bosqichdan boshlanadi, uning davomida talabalarning qiziqishi uyg’onadi, zarur savollar tug’iladi va bunday bilimlarni olish uchun sabablar shakllanadi. Shundan keyin ma’noni anglash bosqichi keladi, uning davomida o’kuvchilar izlash uchun rag’bat oladilar, bahzi hollarda bunga o’rganadilar ham. Fikrlash bosqichi kulminatsiya bo’lib hisoblanadi, uning davomida talabalardan o’z bilimlarini umumlashtirish, bilib olgan narsalarni bungacha bilgan narsalari bilan taqqoslash, ularning savollariga javoblarni qay darajada olganiga qarab baholash (va zaruratga qarab yangi savollarni shakllantirish), bilgan narsalarini yanada katta muammolarga qo’llash, bilib olgan narsalarini munozara qilish va himoya qilish kabilar iltimos qilinadi. Chaqiriq bosqichining ahamiyati shundan iboratki, unda yangi bilimlar, o’zi mustaqil tanlagan maqsad uchun intilish anchagina kuchli bo’ladi. Chaqiriq bosqichida faoliyatning bir nechta bilim beruvchi muhim turlari amalga oshiriladi. Birinchidan, o’rganuvchi mazkur mavzu to’g’risida bilga nlarini

tiklashda faol ishtirok etadi. Bu esa uni o’z bilimlarini tahlil qilishga va tez orada batafsil ko’rib chiqiladigan mavzu haqida o’ylashni boshlashga majbur etadi. Boshqa ikkita bosqich tushuntirilganidan keyin dastlabki harakatning ahamiyati ravshanroq bo’ladi. Talabalarni bilganlari to’g’risida o’ylashlariga ko’maklashish, qiziqish uyg’otish amalga oshadi. Talabalar yangi bilimlar qo’shilishi mumkin bo’lgan o’z bilimlarining darajasini aniqlaydi. Agar bilim odam bilgan va tushunganlar kontekstida olingan bo’lsa, puxta bo’ladi. Agar axborot talabaga oldingi bilimlar bilan bog’lanmasdan berilsa, u tez yo’qolib ketadi. Ta’lim jarayoni – yangilarni mahlum bo’lganlar bilan bog’lash jarayonidir. Talabaning yangi tasavvurlari ilgarigi bilimlari va tasavvurlari asosida quriladi. Talabalarga ilgarigi bilim va tasavvurlarini tiklashga yordam berib, yangi axborotlarni uzoq muddatga tushunish uchun keng asoslar yaratish mumkin. Chaqiriq bosqichining ikkinchi maqsadi – o’rganayotganlarni faollashtirishdan iboratdir. Ta’lim – intilish talab etadigan aktiv faoliyatdir. Talabalar yangi axborotni ongli, puxta tushunishlari va yangi axborotga tanqidiy yondashishlari uchun Ta’lim jarayonida faol qatnashishlari kerak. Talaba belgilangan maqsad asosida o’ylab, fikrlarini o’z so’zlari bilan ifodalash orqali faollashadi. Bilimlarni namoyish qilish (o’ziga va sherigiga) og’zaki yoki yozma nutq yordamida, faol fikrlash orqali sodir bo’ladi. Shunday qilib, ilgari olingan bilimlar anglash darajasiga olib chiqiladi. Endi ular yangi bilimlarni o’zlashtirish uchun negiz bo’lishi mumkin. Bu esa talabalarga yangi axborotni avval bilganlari bilan samarali bog’lashga imkoniyat beradi, chunki tushunish uchun kontekst paydo bo’ldi. Chaqiriq bosqichining uchinchi maqsadi – bunda taklif etilgan mavzuni ko’rib chiqishga qiziqish tug’diriladi va maqsad aniqlanadi. Qiziqish va maqsadning bo’lishi talabalarning faolligini yanada oshiradi. Maqsadni aniqlash Ta’limda eng muhimdir. Maqsad ikki xil bo’ladi: o’qituvchi tomonidan yoki taklif etilgan matnda qo’yilgan maqsad va talaba mustaqil ravishda tanlab olgan maqsad. Mustaqil

ravishda tanlangan maqsadlar, tashqaridan majburiy kiritilgan maqsadlardan kuchliroq bo’ladi. Shaxsiy qiziqish shaxsiy maqsadni belgilaydi. Agar barqaror qiziqish bo’lmasa, o’kuv faoliyatining motivatsiyasi pasayadi. Umuman olganda talaba o’z savollariga javob olishi orqali haqiqiy tushunishga erishadi. Anglash bosqichining ahamiyati. Anglash fazasida yangi axborot da’vat fazasida faollashtirilgan axborot bilan bog’lanadi. Bu bosqichning asosiy vazifasi, birinchidan, chaqiriq bosqichida yaratilgan qiziqish va harakatlanish inertsiyasini, faollikni qo’llab-quvvatlashdan iborat. Ikkinchi muhim vazifasi talabalarda o’z tushunishini kuzatishga doir intilishlarini qo’llashdan iboratdir Subhektning ichki jarayonlari va holatlarini o’zi tomonidan bilib borishi refleksiya (ba’zan, meta-bilish sifatida ham qaraladi) deb ataladi. Refleksiya (lotincha reflexio – ortga nazar) falsafiy tushuncha bo’lib, u individ ongida sodir bo’layotgan o’zgarishlar haqida o’zining mulohaza yuritishini anglatadi. Refleksiya – bu subhektning faqatgina o’zini-o’zi tushunishi bo’libgina qolmay, balki u «refleksiyalanuvchi»ni, uning shaxsiy xususiyatlari, ta’sirga javob berishining ifodalanganligi va bilishga oid tasavvurlarning oydinlashtirilishi va boshqalar tomonidan tushunilishini ham anglatadi. Fazaning eng muhim vazifasi esa, yangi o’quv materialining tushunilishiga erishishdan iboratdir. Faol talabalar xabarni eshitib, odatda savol beradilar yoki tushunmaganlarini keyinchalik aniqlash uchun yozib qo’yadilar. Sust o’kuvchilar esa bunday qilmaydilar, ular vujudga kelgan chalkashliklar, anglashilmovchiliklar haqida yoki nimanidir tushunmay qolganlarini o’ylab ham ko’rmaydilar. Talabalar o’z tushunishlarini kuzatganda, yangi axborotni o’zlaridagi tasavvurlar bilan solishtiradilar, ongli ravishda yangilarni avval mahlum bo’lganlari bilan bog’laydilar. Ular yangi tushunishni yaratish uchun eski va yangi bilimlar orasida ko’priklar quradilar.(quyidagi chizmadagi kabi): Fikrlash (mulohaza qilish) bosqichining ahamiyati. Bu fazada bilimlar mustahkamlanadi va o’rganilayotgan masala bo’yicha oldingi fazalarga nisbatan boshqacha (to’laroq) tasavvur shakllanadi va “o’qiganlik”ning ortishiga olib keladi. Talaba o’z o’quv maqsadiga erishgandagina bunday o’zgarishlar sodir

bo’lishi mumkin. Shunday qilib, bu fazada talabani o’qiganlikning pastroq darajasidan uning yuqoriroq darajasiga o’tkazish sodir bo’ladi. Bu talabaning yangi g’oya va axborotlarni o’z so’zi bilan ifodalay olishida aks etadi. Talabalar o’zlariga ko’proq yoqqan narsani yaxshiroq eslab qoladilar. Fikrlash bosqichida bir nechta muhim maqsadlarga erishish rejalashtiriladi. Birinchi navbatda, o’kuvchilar yangi fikr va axborotlarni o’z so’zlari bilan ifodalashga harakat qilib ko’rishlari kerak. Agar sizga eslab qolish kerak bo’lsa – unutasiz. Agar sizga tushunish kerak bo’lsa – eslab qolasiz. Ta’lim natijalarining qancha uzoq muddatga saqlanishi hamda tushunish darajasi turli odamlarda har xildir. Tushunganlarni o’z so’zlari bilan ifodalab, qayta tuzganda shaxsiy anglangan kontekst yuzaga keladi. Fikrlash bosqichining ikkinchi maqsadi talabalar o’rtasida fikrlar bilan jonli almashuv hisoblanadi, bu ularga o’z so’z boyligini kengaytirishga hamda boshqa talabalarning tasavvurlari bilan tanishishga imkon beradi. O’zgaruvchan tanqidiy fikrlash turli fikrlar rag’batlantiriladigan muhitda kuchayadi . Shunda talabalar ularni hisobga olib, o’z tasavvurlarini qurishlari mumkin. Tanqidiy fikrlashning asoslari o’qituvchiga shunday sharoitlar yaratadiki, natijada u quyidagilarga erishadi: - talabalarning fikrlashini faollashtiradi; - Ta’lim (talabalar) maqsadini ajratadi; - faol munozaralaga imkoniyat yaratadi; - o’qishga qiziqishni oshiradi; - faol o’quv faoliyatin ta’minlaydi; - o’zgarishlarni rag’batlantiradi; - fikr yuritishni rag’batlantiradi; - o’kuvchilarga turli xil fikrlarni tinglashga imkoniyat beradi; - talabalarga o’z savollarini berishda yordam beradi; - talabaga o’z-o’zini ro’yobga chiqarishga imkon beradi;

- talabalar tomonidan axborotlar qayta ishlanishini ta’minlaydi; - talabalarda tanqidiy fikrlashga imkoniyat yaratadi. 2.2. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalari asosida “Sujet va uning turlari” moduli darsining mazmuni texnologik xaritasini tayyorlash

Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalari asosida “Sujet va uning turlari” moduli darsining mazmuni texnologik xaritasini tayyorlashda tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi faol metodlar muhim hisoblanadi. Tanqidiy fikrlashni o’stirishga xizmat qiladigan metodlar “Demokratik Ta’lim uchun” konsorsiumi tomonidan amalga oshiriladigan “Tanqidiy fikrlash uchun o’qish va yozish” loyihasi doirasida ishlab chiqilgan. Tanqidiy fikrlashning faol metodlarini ishlab chiqishda quyidagi asoslardan kelib chiqadilar: Tanqidiy fikrlash nima? Fikrlash – o’qish, yozish, so’zlash va eshitishga o’xshash jarayon. U shunday faol, muvofiqlashtiruvchi jarayonki, uning tarkibida biror haqiqat yotadi . Fikrlash kontekstdan tashqarida hosil qilinadigan ko’nikma emas. Tanqidiy fikrlash Ta’limiy dastur yoki kundalik hayotning umumiy kontekstidan yiroqlashgan sharoitda o’rganilishi lozim bo’lgan hodisa ham emas. Tanqidiy fikrlashning rivojlanish muhitini yaratish Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish oson ish emas. Bu muayyan yosh davrida tugallangan va esdan chiqaril adi gan vazifa ham emas. SHu bilan birga tanqidiy fikrlashn i rivojlantiradigan yagona yo’l ham yo’q. Lekin tanqidiy fikr sha k llanishiga yordam beruvchi muayyan o’quv to’plami mavjud. Uning uchun : - talabalarga fikr yuritish uchun imkoniyat berish; - turli-tuman g’oya va fikrlarni qabul qilish; - talabalarning o’kuv jarayonida faolligini ta’minlash; - talabalarni kulgiga qolmaslikka ishontirish kerak; - har bir talabaning tanqidiy fikr yuritishga qodir ekanligiga ishonch hissini uyg’otish; - tanqidiy fikrlashning yuzaga kelishini qadrlash lozim. Shu munosabat bilan talabalar:  o’ziga ishonchni orttirish va o’z fikri hamda g’oyalarining qadrini tushunish;  o’quv jarayonida faol ishtirok etish;  turli fikrlarni e’tibor bilan tinglash;

 o’z hukmlarini shaqllantirishga hamda undan qaytishga tayyor turishi lozim. Vaqt. Tanqidiy fikrlash vaqt talab qiladi. Pirson, Xansen, Gordon (1979)lar ta’kidlashl aricha o’z fik r larini shakllantirish go’yo avvalgi g’oya, tasavvur, uchrashuvlar va tajribalarni arxeologik jihatdan tadqiq qilishga olib keladi. SHuning uchun ham:  fikrlarini o’z so’zlari bilan ifodalash;  o’ zaro tanqidiy fikrlar almashish;  o’z g’oyalarini ifodalay olish va konstruktiv ta k liflarga javob ola bilish;  fikrlarni muayyan g’oyalar qiyofasida, qulay muhitda amalga oshira olish va o’z g’oyalarini to’la va aniq ifodalay olish. Izn . Tanqidiy fikrlashda erkinlik bo’lishi uchun talabalar mahqul va nomahqul narsalarni aytish, ular haqida fikrlash, ijod qilish uchun ruxsat olishlari lozim. Talabalar mumkin bo’lgan holatlarni anglab olishgach, tanqidiy tahlil qilishga faol kirishadilar. Tanqidiy tahlilga izn olish onglilik tamoyiliga asoslanadi. Bunda tahlil va haddan oshish orasidagi farq aniqlab berilishi lozim. Tanqidiy fikrlashga izn berish fikrlash uchun m aqsad bo’l ib, d o’stona hamda samarali sharoitda kechadi . Rang-barang li lik. Talabalarning fikrlash jarayonida turli fikrlar va g’oyalar paydo bo’ladi. Rang-barang fikr va g’oyalar yakkayu-yagona javob dan voz kechilgandagina mavjudli gi yuzaga keladi. Fikrlarni ifoda qilish chegaralanganda talabalarning fikrlashiga chek qo’yiladi. Faqat birgina javob lozim bo’lgan taqdirda xilma-xil vosita va jarayonlardan foydalanish joizki, uning yordamida talabalar ana shu javobni topa olsin. Talabalarni fikr yuritishga, o’z g’oyalari va fikrlari bilan o’zaro o’rtoqlashishga da’vat etish kabi pedagogik yondoshuv ularning faolligini o’stiradi. Talabalar o’sha murakkab darajadagi o’quv jarayonida faol ishtirok etishsa, bilish jarayonida qatnashganligidan katta bahra oladilar va o’zlarida chuqur qoniqish hissini sezadilar.

Tavakkalchilik Erkin fikrlilik tavakkalchilikka asoslanadi. Uning bilim faoliyatida qo’rqmay tavakkal qiluvchi insonlarni rag’batlantirib turish joizdir. Fikrlash jarayonida «ahmoqona g’oyalar» aql bilan t u zilmagan birikma va tushunchalar ilgari surilgan holatlar ham bo’lishi mumkin. O’qituvchi uni o’quv jarayonini tabiiy holati sifatida talabalarga tushuntirishi lozim. Qadrlash. Tanqidiy fikrlash omillaridan biri talabalarning fikrlash jarayonini qadrlashl ari dir. Tashkil etilgan fikrlash jarayonida talabalar o’z g’oyalari, tasavvurlarining o’qituvchi tomonidan qadrlanayotganini tushungan chog’dagina chuqur mashuliyat va e’tiborga yarasha javob qaytaradilar. Talabalar o’z fikrlash jarayonini qadrlashni namoyish qilishga harakat qiladilar, unga va uning oqibatlariga nisbatan jiddiy munosabatda bo’la boshlaydilar. Qimmatlilik. Fikrlash jarayonini tashkil etish davomida talaba o’zining fikri, tanqidiy tahlil natijalari qimmatli ekanligini ongiga singdirishi zarur. O’qituvchi talabalardan muayyan materialni shunchaki qayta ishlashni talab qilganda tayyor qoliplardan, andozalardan voz kechish lozim bo’ladi . Bu esa talabada o’zgalar g’oyalarini mexanik tarzda qayta fikrlash eng muhim va qimmatli ekanligiga ishonch hosil qilishiga olib keladi. Aslida talabaga o’z fikri, o’ziga taalluqli bo’lgan g’oya va tasavvurlar qimmatli ekanligini ko’rsata olish zarur. Talabaning o’zi ham o’z fikrlarining qimmat li ekanligiga ishonch hosil qila olishi zarur. U o’z fikrini tushuncha va masalani muhokama qilish jarayonida o’ta muhim va yechimga hissa qo’shadi deya tan olishi kerak. O’zaro fikr almashinuvi . Fikrlash jarayoni talabalarning o’zaro fikr almashuvini ko’zda to’tadi. Talabalarning o’zaro fikr almashinishi ularning bir- biridan o’rganishdagi o’rtoqchiligiga asos soladi. Talabalardan fikrlovchi sifatida o’zlarida gi fikr ni ham oddiy xato ni ham boshqalarga ochib berish talab etiladi. O’zaro fikr almashishda talabalardan diqqat bilan tinglash, o’zining qarashlar ini tinglovchiga zo’rlab o’tkazish va so’zlovchilarni t u zatib turishdan o’zini tiyib turishi ham talab etiladi. Bunga javoban talabalar boshqalarning yalpi fikrlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi lar . Keng doiradagi munozara

oqibati o’laroq talabalar o’zlariga tegishli bo’lgan g’oyalarni tahlil qilish va uni aniqlashga yanada qobiliyat lar i orta boradi , hamda ularni o’z bilimlari va hayotiy tajribalarida yaratgan g’oyalar tizimiga tirkab boradi. Fikrlash jarayonini tashkil etishda uni o’tkazishning bir necha modellari mavjud. Tanqidiy fikrlashni ta’minlovchi savollar. Tanqidiy fikrlash jarayonida axborotni tahlil qilish va izohlash, g’oyalarni tahlil qilish, o’rganilayotgan hikoyalarni o’z taxminiy rejalari bilan qayta t u zib chiqishga qaratilgan savollardan foydalaniladi. Qo’llanmada tahlil qilinayotgan bu masalalar Senders (1969) ifodalari va Blum tizimli savollaridan olindi. Bu savollar turli darajadagi qiyinchilikda fikrlashning turli ko’rinishlarini ta’minlashda vosita bo’lib xizmat qiladi. Eslab qolishga yordam beradigan yoki rasmiy savollar eng q uyi darajadagi savollarga taalluqlidir. Baholash yoki hukm chiqarish beriladigan savollar fikrlashni ta’minlaydigan ikkinchi sathdagi savollar sifatida qa raladi. Erkin yozish. Talabalarga besh daqiqa ichida “Ulug’bek fojeasi” mavzusi bo’yicha o’z xayollariga kelgan barcha narsalarni to’xtamasdan yozishni taklif qilish mumkin. Besh daqiqa tugaganida (eslatma, besh daqiqa tugadi deb e’lon qiling va ishni tugallash uchun yana bir daqiqa vaqt bering, zero qiziqarli fikrlar odatda tang vaziyatlarda tug’iladi) ularga o’z yozganlarini sheriklariga o’qib berishini taklif etish mumkin. Mazkur bosqichda o’qituvchining ixtiyorida ko’p imkoniyatlar bo’ladi. Masalan, juftliklarga o’z fikrlarini butun guruh bilan o’rtoqlashishni taklif etish va guruhiy-aqliy hujum vaziyatini yaratish mumkin. O’qitish bo’yicha qo’llanma Bunday ishlanmalar talabalarning tadqiq etish faoliyatini ular matnni mustaqil o’qish topshirig’ini olishganida yo’naltirishga yordam beradi. Quyida e’tiborimizni, yalpi o’qish paytida, savollar yozilgan varaq tufayli, talabalarning e’tiborini “Badiiy asar o’qitish maqsadlarini oydinlashtirish” to’g’risidagi matn ichida sochilgan muayyan detallarga jalb etilganiga qaratamiz. Undan avval materialni o’zlashtirish uchun o’qitish bo’yicha qo’llanma quyidagi hollarda yaxshi ko’makchi ekanligini eslatib o’tish lozim:

1) talabalarga o’zlarining kuzatishi ehtimoldan uzoq bo’lgan fikrning ancha nozik harakatini sezishda yordam beradi. 2) ishning hamma bosqichlarida yuqori tartibdagi fikrlashni rag’batlantiradi; 3) munozara yoki yozma ish uchun asos bo’lib xizmat qiladi, ya’ni talaba o’z qobig’iga o’ralib qolmaydi. 1. Badiiy asarni o’q itish maqsadlarini oydinlashtirish deganda nimani tushunasiz? 2. Badiiy asarni o’q itish maqsadlarini qay tarzda belgilash kutilgan natijaga erishishga imkon beradi, deb hisoblaysiz? 3. Ta’lim mazmuniga binoan belgilash; 2) o’qituvchi faoliyati orqali aniqlash; 3) talaba shaxsining ruhiy, aqliy, axloqiy, estetik jarayonlari shaklida ifodalash; 4) talabaning o’quv-bilish faoliyati orqali qo’yish. 3. Badiiy asarni o’q itish maqsadi talabaning dunyoqarashi, fikrlashini o’zgartiradi , degan fikrga qanday qaraysiz? Yozma va og’zaki “Davra suhbati” Yozma “Davra suhbati” – bu birgalikdagi o’qitish metodi bo’lib, bunda qog’oz va ruchka doimo aylana bo’ylab, o’yin ishtirokchilarining kichik guruhi orasida uzatib turiladi. Misol uchun, “Dahshat” hikoyasi haqida sheriklardan bir i qandaydir g’oyani yozib, keyin varaqni chap tomonidagi sherigiga uzatadi. U o’sha g’oyaga o’zining qandaydir mulohazalarini qo’shadi va v a roqni keyingi kishiga uzatadi. Ushbu rusum-qoidaning boshqa variantida har bir ishtirokchi yozuvini o’zining rangi bilan yozadi. Bu umumiy fikrni shakllantirishda qo’shilgan hissani ko’rinarli darajada ko’rsatib turadi va o’qituvchiga tushunishga va har birining ishtirokini qayd qilishga yordam beradi. Og’zaki “Davra suhbati” – bu birgalikda o’qitish metodi bo’lib, oldingisiga o’xshaydi, faqat u og’zaki shaklda o’tkaziladi. Har bir ishtirokchi navbati bilan oldingi odam aytgan fikrni ilg’ab oladi va rivojlantiradi. Masalan, Abdulla Qahhor kim, degan savol aytiladi, bunga har bir talaba o’z fikri va do’stining fikrini qo’shgan holda to’ldirib boradi.

Yozma “Davra suhbati” (Har kim yozadi va varaqni chap tomondagi qo’shnisiga uzatadi) z Og’zaki “Davra suhbati” (Har kim o’z fikrini aytadi va so’zni chap tomondagi qo’shnisiga beradi) KONTSEPTUAL JADVAL Uchta va undan ko’p jihatlar yoki savollarni taqqoslash taqozo etilganida ushbu metod, ayniqsa foydali bo’ladi. Jadval quyidagicha tuziladi: vertikal bo’yicha taqqoslanadigan narsalar, gorizontal bo’yicha esa, ushbu taqqoslash bajariladigan xususiyat va xossalar joylashtiriladi. Masalan, kontseptual jadval orqali Abdulla Qahhorning “Dahshat” hikoyasidagi obrazlarni taqqoslab ko’rsatish mumkin. Obrazlar Ijobiy obrazlar Salbiy obrazlar Turmush tarzi darajasi Dodxoh Ko’p xotini bor boy odam O’zi uchun yuqori, lekin mahnaviy qashshoq Nodirmohbegim Dodxohning eng katta xotini Erini yana boshqa xotinga uylanishiga qarshilik bildirmaydi Boy xondadonda kundoshlariga chidab yashaydi. Unsinni o’z qiziday ko’radi. Boshqa xotinlari Ularni ijobiy ham salbiy ham Yozuvchi Dodxohёзувчи Ҳикоян авис Ўзбекн инг Чехови66 81 3B 6954 3D 894A

deb bo’lmaydi Dodxohning xotinlari haqida alohida fikr bildirmaydi xonadonida qashshoqlik ko’rmay, erklaridan mosuvo bo’lgan ayollar Unsin Judayam yosh, yosh bo’lishiga qaramay Dodxohning sakkizinchi xotini, u o’z erki uchun hech narsadan qaytmaydi. Yosh bo’la turib Dodxohga xotin bo’lishiga jim turgan Qashshoqlikdan mahrum bo’lib, boy xonadonda erksiz yashayotgan, yoshligini cholga qurbon qilgan. T-CHIZMA T-chizma munozara vaqtida qo’shaloq javoblar (ha/yo’q, tarafdor/qarshi) yoki taqqoslash-zid javoblarni yozish uchun universal grafik organayzer hisoblanadi. Masalan “Unsinning rejasi” matnini “tarafdor va qarshi” tamoyiliga asoslanib o’qilganidan so’ng, bir juft talaba quyida keltirilganidek, T-chizmani tuzishi va besh daqiqadan keyin, chizmaning chap tomonida Unsinning Dodxohning uyida qolishi uchun mavjud imkoniyatlar yozishi mumkin. So’ngra besh daqiqa mobaynida ular bu fikrga qarshi iloji boricha ko’p sababni keltirishlari kerak. Ana shu vaqt oxirida ular yana besh daqiqa mobaynida o’z T-chizmalarini boshqa juftlik chizmalari bilan taqqoslashlari mumkin . Unsin Dodxohning uyida qolishi uchun mavjud imkoniyatlar Unsin Dodxohning uyidan ketishi sabablari O’sha davr majbur qilgan Unsin yosh - erkin yashashni xohlaydi Nochor qolgan ota-onasi Dodxohga sakkizinchi xotin qilib berishgan. Onasi tengi ayollarga kundosh bo’lishni istamaydi. O’z tengi inson bilan yashashga haqli. Uning o’z orzu-umidlari bor. Uning boshqa imkoniyati, tanlash huquqi yo’q bo’lgan Dodxoh bilan yashashdan ko’ra o’limni afzal ko’radi.

Dodxohning boyligi Unsin o’sha uyda yashashga majbur qilgan. Nochorlik Unsinni o’sha jahannamda yashashi uchun imkon yaratib bergan O’z erki, ozodligi uchun hatto qabristonga borib choy qaynatib keladi. Unsin erkinlikka chiqishi kerak. U yosh va ko’rkam ayol. Ota- onasini, jigarbandlarini, ayniqsa qishlog’ini judayam sog’ingan, shuning uchun ham hamma shartga tayyor, u ketishni istaydi. UNSIN OLIMJON DODXOH TUSHUNCHALAR ASOSIDA MATN TUZISH “Tushunchalar asosida matn tuzish” metodi bilish-izlanish turidagi mustaqil ishlar sirasiga kirib, bu ish turli xil mantiqiy amallarni talab etadi: tahlil qilish va umumlashtirish, dalil va hodisalarni qiyoslash, ulardagi mushtaraklik va farqli tomonlarni aniqlash, asosiy va ikkinchi darajali belgilarni ajratish, sabab-oqibat aloqalarini ochib berish va hokazo. Odatda talabalar nomahlum hodisalar, yangi materiallarga duch keladilar, yangi bilimlarni egallash va o’quv muammosini hal qilish yo’llarini izlab topishni talab etadigan muammoli vaziyat paydo bo’ladi.

Mazkur metodni qo’llash texnologiyasi: Masalan, “O’tmishdagi ayollar obrazi” mavzusi bo’yicha: 1) A. Navoiy asarlarida, Shirin, Mehinbonu, Layli, Dilorom, Bonu ; 2) A. Qodiriy asarlarida Kumush, Rahno, O’zbekoyim, Oftoboyim; 3) A. Qahhor asarlarida Unsin, Saida, Munis; 4) Odil Yoqubov asarlarida Muqaddas. Berilgan obrazlarga talabalar tahrif beradilar. Yoqtirish yoki yoqtirmaslik sabablarini izohlaydilar. Ularning o’rnida bo’lishganda qanday yo’l tutishlarini real vaziyatdan kelib chiqib baholaydilar. O’N MINUTLIK ESSE Esse – bu muallifning individual nuqtai nazarini ifoda etish shakli bo’lib, biror narsa-hodisa yoki jarayon haqidagi umumiy yoki dastlabki dunyoqarashni o’z ichiga oladi. O’n minutlik esseni yozish qoidalari (“Mening idealimdagi qahramon” mavzusida): 1. Taklif etilgan mavzuga doir so’zlar hajmi 500 tadan 1000 tagacha bo’lishi mumkin. 2. “Qahramon deganda ko’z oldimga ... keladi”, “Mening fikrimga ko’ra Qahramon ... bo’lishi kerak”, “Zamonaviy qahramon... kabi sifatlarga ega bo’lishi kerak” kabi jumlalardan foydalaning. 3. O’zingiz havas qilgan, siz uchun ideal bo’lgan obrazlaringizdan biri misolida orzuingizdagi qahramon timsolini gavdalantiring. Esse. “Mening idealimdagi qahramon”. O’zbek ayoliga, o’zbek qiziga xavas qilmagan insonning o’zi yo’q, desak mubolag’a qilmagan bo’lamiz. Abdulla Qodiriyning “O’tgan kunlar” romanidagi Kumush, “Mehrobdan chayon” asaridagi Rahno obrazlari mening idealimdagi qahramonlardir. Kumushning go’zalligi, ibo-xayosi, sadoqati, bilimi, aqlliligi, Rahnoning mardligi, bilimdonligi va sadoqatli, bir so’zligi yoqadi.

“KEYS-STADI” TEXNOLOGIYASI (YOKI “O’QUV KEYSLARI” TEXNOLOGIYASI) “Keys-stadi” (ingliz tilida “case” – metod, “study” – muammoli vaziyat; vaziyatli tahlil yoki muammoli vaziyatlarni tahlil qilish) texnologiyasi o’quvchi (talaba)larda aniq, real yoki sun’ iy yaratilgan muammoli vaziyatni tahlil qilish orqali eng maqbul variantlarini topish ko’nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. U o’quvchi (talaba)larni bevosita har qanday mazmunga ega vaziyatni o’rganish va tahlil qilishga o’rgatadi. Texnologiya ning negizida muayyan muammoli vaziyatni hal qilish jarayonining umumiy mohiyatini aks ettiruvchi elementlar yotadi. Bular quyidagilardir: Ta’lim shakllari, Ta’lim metodlari, Ta’lim vositalari, Ta’lim jarayonini boshqarish usul va vositalari, muammoni hal qilish yuzasidan olib borilayotgan ilmiy izlanishning usul va vositalari, axborotlarni to’plash, ularni o’rganish usul va vositalari, ilmiy tahlilning usul va vositalari, o’qituvchi va o’quvchi (talaba) o’rtasidagi Ta’limiy aloqaning usul va vositalari, o’quv natijalari. Ta’limiy xarakterga ega muammoli vaziyat (o’quv keysi)ni tashkil etish maqsadi mavjud imkoniyatlarni hisobga olgan holda jamoa o’rtasida muammoli vaziyatni yaratish, uni hal qilish yechimlari to’g’risidagi fikrlarni jamlash, muhokama qilish orqali to’g’ri qarorlar qabul qilish muhitini yaratishdan iborat. Abdulla Qahhorning “Dahshat” hikoyasida n keys . Muammo. Abdulla Qahhorning “Dahshat” hikoyasidagi Unsin ozodlikka chiqish uchun, Dodxohning uyidan qishlog’iga ketishi uchun yarim tunda qabristonga borib choy qaynatib keladi. Qabristonga borib choy qaynatib kelishi shartmi? Nega bunchalik qattiq talab qo’yilgan? Vaziyat. (talabalar javob beradilar) Bir talaba: choy qaynatib kelmas edim. Ikkinchi talaba: taqdirga tan berar edim. Uchinchi talaba: o’sha uydan ketish uchun o’lishga ham rozi edim. To’rtinchi talaba: Dodxohning uyiga bormas edim.

Beshinchi talaba: boyning erka xotini bo’lib, mazza qilib yashardim. Oltinchi talaba: Dodxohni aldab yolg’ondan qabristonga bordim deb, choy qaynatar edim. Ye ttinchi talaba: ota-onam majburlasa ham Dodxoh cholga xotin bo’lmas edim, bunday vaziyatga tushmas edim. Sakkizinchi talaba: umuman aralashmas edim. Yechim. Unsin Dodxohning xotini bo’lib, onasi tengi ayollarga kundosh bo’lganidan ko’ra, qo’rqsa ham yarim tunda qabristonga borib choy qaynatib keladi. Bu bilan o’zini Dodxoh xonadonidan ajralishini istaydi. “Bemor” hikoyasidan keys . Muammo. Yozuvchi qizcha nutqidan nega foydalangan yoki o’sha davrdagi ijtimoiy muhit bolaga shu darajada keskin ta’sir qilganmi? Vaziyat. Birinchi talaba: Bola begunoh, shuning uchun ham qizchaning duosi ta’sirida xotinini tuzalib ketishiga Sotiboldi ishongan. Ikkinchi talaba: Nochorlik qizchaga ta’sir qilgan, u onasini tuzalishini istagan. Uchinchi talaba: Bularning barchasi bid’at, bo’lmagan gap. Ma’naviyati qoloq inson shunday narsaga ishonadi. To’rtinchi talaba: Aksincha, bu bid’at emas, bu – ota-bobolarimizdan qolgan urf- odat, qadriyatlar. Ma’naviy qoloqlik emas, balki ma’naviy yetuklikdir. Beshinchi talaba: O’tmishdagi ijtimoiy muhit har bir bolaga ta’sir qilgan, nafaqat bolaga balki katta yoshdagi insonlarga ham ta’sir qilgan. O’sha davrdagi urf- odatlarga ishongan.

Oltinchi talaba: Nochor qolgan inson har doim shunday urf-odatlarga, bid’atlarga ishonadi. Ye ttinchi talaba: Sotiboldi shu darajada soddaki, hatto qarz olib davolatish chorasini ham topmaydi. Ilojsizlikdan tovuq so’yish, qon chiqarish, qizining duosiga tayanadi. Sakkizinchi talaba: Agar qizcha chin dildan duo qilsa, ijobat bo’ladi, onsi tuzaladi. Echim. Hikoyada qizchaning nutqi ta’sirchanlikni yanada oshiradi. Qizcha nutqi orqali o’sha davrning ijtimoiy nutqi yanada yaqqol namoyon bo’ladi. Sotiboldining ilojsizligi, oxirgi ilinji qizining duosi ekanligi ko’zga tashlanadi. Asarning mazmun-mohiyati ham shu qizchaning duosi orqali ochiladi. I. Mavzuga oid testlar 1. Hikoya qaysi turga mansub? Novella–chi? a) dramatik turga b) Epik turga c) romantik turga d) lirik turga 2. Lirik asarlarga qanday sujet tipi xos bo’ladi? a) kontsentrik b) assotsiativ c) xronikal d) resrospektiv 3 . Sujet elementlari mukammal beriladigan qatorni belgilang. a) p rolog, e p ilog, eks p ozitsiya, dialog, yechim b) ekspozitsiya, kulminatsion nuqta, final c) dialog, sujet yechim d) ekspozitsiya, lirik chekinish, kulminatsion nuqta, yechim, epilog, xotima 4 . Badiiy detal quyidagi po e tik hodisalardan qaysi biriga tegishli? a) sujetga

b) konfliktga c) kompozitsiyaga d) hammasiga ham 5 . Sunatillo Anorboevning «Umr» qissasi sujetining tipi. a) assotsiativ b) kontsentrik c) xronikali d) resrospektiv 6. O’lmas Umarbekovning «Yoz yomg`iri» qissasida sujet tipi. a) assotsiyativ b) kontsentrik c) xronikali d) retrospektiv 7 . A.Qahhorning «Sinchalak» asaridagi Qalandarov – a) tip b) x arakter c) ramz d) sujet 8. Badiiy asarda sujetni harakatga keltiruvchi asosiy kuch (vosita) ni toping. a) obraz b) konflikt c) mavzu d) a va c 9 . Ekspozi t tsiya bilan tugunning farqini belgilang. a) far q i yo’ q b) ekspozittsiya va tugun vatsealar rivojiga tahsir q iladi c) ekspozittsiyada tugunga nisbatan personajlarga taprif beriladi d) ekspozittsiya tugunga o’xshab voqeaning keyingi rivojiga tapsir ko’rsatmaydi

10. Asar oxirida qahramonlarning keyingi taqdirini so’zlab beruvchi xotima qanday nomlanadi? a) yakun b) yechim c) xulosa d) epilog 11. Sujet tiplari to’g`ri berilgan javobni ko’rsating. a) Xronikali , retrospektiv b) Kontseptik , assotsi a tiv c) Xronikali , retrospektiv , assotsi a tiv d) Xronikali , retrospektiv , kontseptik , assotsi a tiv II. NAZORAT SAVOLLARI: 1. Sujet deb nimaga aytiladi? 2. Sujet elementlarini ko’rsating. 3. Sujet tiplari ga ta’rif bering. 4. Lirikada sujet haqida ma’lumot bering. 5. Xronikali sujet ga ta’rif bering . 6. Retrospektiv sujet haqida ma’lumot bering 7. Kontsentrik sujet deb nimaga aytiladi? 8. Assotsiativ sujet deb nimaga aytiladi? 9. Sujet va kompozitsiya ga ta’rif bering . 10. Kompozitsiya elementlari haqida ma’lumot bering.

2.3. Mavzuning yoritishda AKT va interfaol usullaridan foydalanish Zamonaviy sharoitda Ta’lim samaradorligini oshirishning eng maqbul yo’li – bu mashg’ulotlarning interfaol metodlar yordamida tashkil etish deb hisoblanmoqda. Sujet va uning turlari, sujet elementlari, elementlarning badiiy asardagi o’rnini belgilashda interfaol usullari muhim ahamiyatga egadir. “Interfaol ” tushunchasi ingliz tilida “interact”(rus tilida “interaktiv”) ifodalanib, lug’aviy nuqtai nazardan “inter” – o’zaro, ikki taraflama, “act” – harakat qilmoq, ish ko’rmoq kabi ma’nolarni anglatadi.

Interfaol Ta’lim – Ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bilim, ko’nikma, malaka hamda muayyan axloqiy sifatlarni o’zlashtirish yo’lida birgalikda, o’zaro hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etishga asoslanuvchi Ta’lim. Interfaollik Ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bilim, ko’nikma, malaka hamda muayyan axloqiy sifatlarni o’zlashtirish yo’lida birgalikda, o’zaro hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etish layoqatiga egaliklaridir. Interfaollik Ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bilim, ko’nikma, malaka hamda muayyan axloqiy sifatlarni o’zlashtirish yo’lida birgalikda, o’zaro hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etish layoqatiga egaliklaridir. Mantiqiy nuqtai nazardan interfaollik, eng avvalo, ijtimoiy subhektlarning suhbat (dialog), o’zaro hamkorlikka asoslangan harakat, faoliyatning olib borishlarini ifodalaydi. Ta’lim sohasida faoliyat yuritayotgan har bir mutaxassis yaxshi biladiki, an’anaviy Ta’lim ham suhbat (dialog)ga asoslangan va bu suhbat quyidagi o’zaro munosabat shakllarida tashkil etiladi: An’anaviy Ta’limda ham tabiiy ravishda suhbat asosini axborot tashkil etadi. Ammo axborot uzatishning asosiy manbai o’qituvchining tajribasi bo’lib, bu jarayonda u yetakchilik, dominantlik qiladi, ya’ni u darsning asosiy vaqtida bilimlarni og’zaki tarzida talaba (talaba)larga yetkazib berishga intiladi. Faollik ko’rsatish o’qituvchigagina xos bo’lib, talaba (talaba)lar bu vaziyatda sust tinglovchi bo’lib qoladi. Ularning asosiy vazifasi o’qituvchini tinglash, zarur o’rinlarda yozish, savollar bilan murojaat qilinganida javob qaytarish, kam holatlarda ruxsat etilganidagina so’zlashdan iboratdir. An’anaviy Ta’limdagi bir tomonlamalik oliy Ta’lim tizimidagi faqat mahruza mashg’ulotlarida emas, seminar darslarida ham ustuvorlik qiladi. Unga ko’ra, “etkazib beruvchi” rolida endi o’qituvchi emas, balki talaba (talaba) namoyon Анъанавий таълимдаги суҳбат иштирокчилари Ўқитувчи – ўқувчилар гуруҳи (жамоаси)Ўқитувчи – ўқувчи

bo’ladi. Talaba (talaba), asosan, o’zi o’zlashtirgan bilimlarni namoyish etadi, o’qituvchi esa uning fikrlarini tinglaydi, zarur o’rinlarda savollar bilan murojaat qiladi. Talaba (talaba)lar guruhi (jamoasi) bu vaziyatda butunlay sust ishtirokchi, tinglovchi bo’lib qoladi. Bir qarashda talaba (talaba) yoki o’qituvchi tomonidan uzatilayotgan axborotlarning qabul qilinishi talabalar guruhi (jamoasi) uchun bilimlarni o’zlashtirish imkoniyatini yaratayotgandek taassurot uyg’otadi. “AKVARIUM” TEXNOLOGIYaSI Ta’lim jarayonida ushbu texnologiyani qo’llashdan maqsad talaba (talaba)ni mahlum muammo bo’yicha fikrlash, o’z fikrini bayon etish, muammoni sherik (suhbatdosh) bilan birgalikda muhokama qilishga o’rgatishdan iborat. Metodni qo’llashda quyidagi tashqiliy harakatlar tashkil etiladi: Ўқув хонасида стуллардан иборат иккита доира ташкил этилади; 1-доирада стуллар ташқарига, 2-доирада эса ичкарига қараб жойлаштирилади Ўқувчилар икки гуруҳга бўлиниб, 1-гуруҳ стуллар ташқарига қаратиб қўйилган доирадан, 2-гуруҳ эса стуллар ичкарига қаратиб қўйилган доирадан жой олади 1-гуруҳ (ташқи доира)дагилар “Таҳлилчилар”, 2-гуруҳ (ички стуллар)дагилар “Кузатувчилар” ролини бажаришади Қўрқув га туртки бўлган нарса нима? Аса рда дета лни нг уч хил кўри ниш и кўри ш мум кин.Психологи к деталга элликбоши ни гапини олиш мумкин. Нарса-буюм детали берилган бўлиб, бу хўкиз, товуқ, отхона. Ҳикояд а жуда кўплаб деталн и кўриш мумкин, лекин асосий детал бу- хўкиз.Абдулла Қаҳҳор “Ўғри”ҳикоясидаги детални топинг? Ҳикоядаги детал бу асар бошида келтирилган мақол. “Отнинг ўлими – итнинг байрами” Ҳикоядаги детал. Элликбошининг гапи. “Йўқолмасдан олдин бормиди”70883C51 4D 49 4688474D 48 48 42 3C 4E4A 4748 48 4B74 833D 44 48 3D 44 50 3E4B 44 7E 44 53 48 3F 3E4B 87 4E4A 46 4688473D 838844 3F 01020304 07 030B 060F1007 0208 030B 14 0D 07 060F1007 0E 19 42 81 463B 81

Izoh: “Tahlilchilar”ning asosiy vazifasi savol yuzasidan muhokamani tashkil etish, “Kuzatuvchilar”ning asosiy vazifasi esa 1-guruh (“Tahlilchilar”) faoliyatini kuzatib baholashdan iborat. “Sujet va uning turlari” modulini o’qitishda tanqidiy fikrlashni rivojlantirishda “aqliy hujum” metodidan foydalanish o’rinlidir. CHunki “aqliy xujum” metodi talabaning mustaqil, erkin fikrlashga yo’naltiradi. Mustaqil, erkin fikrlay olsagina talaba tanqidiy fikrlashga ega bo’ladi. O’zida tanqidiy fikrlashni rivojlantiradi. “Aqliy xujum” metodi talabalarni mavzu xususida keng va har tomonlama fikr yuritish, o’z tasavvurlari, g’oyalaridan ijobiy foydalanishga doir ko’nikma, malakalarni hosil qilishga rag’batlantiradi. U yordamida tashkil etilgan mashg’ulotlarda ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha orginal (o’ziga xos) yechimlarni topish imkoniyati tug’iladi. Metod mavzu doirasida mahlum qarashlarni aniqlash, ularga muqobil g’oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi. Abdulla Qahhorning “Dahshat” hikoyasidan bitta so’zni, yoki bir voqeani asos qilib olib shu bo’yicha talabalarga savol berilsa, yoki bir so’zga izoh berilsa, aynan shu bo’yicha talabalar o’z g’oyalarini bayon qiladilar. Uni samarali qo’llashda quyidagi qoidalarga amal qilish lozim: Қўрқув га туртки бўлган нарса нима? Бў йра . Бў йра ни ма? Не га До дхо ҳн инг уй ида , дер аза сиг а кел иб ури лди ? Ша мо л. Ту н. Ки рит ма воқ ели к. Танча. Танча атрофи да ҳамма биргала шиб ўтириб, Нодирм оҳбеги м ҳикояти ни эшитад илар. Додхоҳ нинг маймун и ҳам қабрист онда Унсинн и қўрқит ади Қабр исто н ваҳи маси Шам олда бўйр анин г урил иши Додх оҳни нг қалб ига қўрқ ув сола ди Совуқда исиниб ўтирадиган жой. Сандал. Тозал анган қами ш чўпид ан тўқил ган тўша ма Қабрга Унсини нг оёғи майитг а тегиши ҳам қўрқин чли тасвирл анган. Асарда ги персон ажни эмас, хатто ўқувчи ни ҳам қўрқит ади.70883C51 4D 49 4688474D 48 48 010101 6788 52 1C01 6788 52 48 3E 87 4D 713F 4E83 5648 3D 4B52 3D 3601 4E4A 3B 45 3B 44 3D 4B3C3D 474E3D 7C 6C3B 3E3F 471C01 6B 48 3A3D 3C3D 3E 40 4A 44 6B 6B 3B 4E3B 563B 463D 50 8849 87 3F5646 3E01 563D 48 53 3D 713F 48 3E 3D 51 3F48 8E 3D 51 3B 703B 3D 48 40 3E 6C3B 3F 468852 3B 4D 4B3C3D 3D 713F 3F5648 48 51 3D 51 4B40 45 4E3D 803F40 3D 8849 4C 803B 6B 3B 51 50 74 3B 49 4D 49 3E 703B 8E 48 3E 3B 49 563B 51 74 49 3B 42 4D 6A 3B 53 83 8851 48 51 3B

“BAHS-MUNOZARA” METODI Metod ikki yoki undan ortiq shaxslar tomonidan muayyan vaqt oralig’i va qathiy qoidalarga muvofiq tashkil etiladigan og’zaki bahs bo’lib, talabalarda o’rganilayotgan mavzu bo’yicha erkin, asosli fikrlarni bildirish qobiliyatlarini shakllantirishga xizmat qiladi. O’quv mashg’ulotlarida bahs-munozaradan foydalanishda mavzuga doir mahlum masalalar hal qilinadi. “Bahs-munozara” metodini qo’llash “Sujet va uning turlari” mavzusini yoritishda muhim hisoblanadi. Chunki tanqidiy fikrlashni rivojalntirish aynan shu Қабрга Унсини нг оёғи майитг а тегиши ҳам қўрқин чли тасвирл анган. Асарда ги персон ажни эмас, хатто ўқувчи ни ҳам қўрқит ади.703B 8E 48 3E 3B 49 563B 51 74 49 3B 42 4D 6A 3B 53 83 8851 48 51 3B

metodga asoslanadi. Talabaning tanqidiy fikrlashi bahs-munozara jarayonida yanada teranlashadi. Izoh: 1) bir talaba (talaba)ga ikki marta so’zga chiqishga ruxsat etilmaydi; 2) o’qituvchi (boshlovchi) talaba (talaba)larning mavzudan chetga chiqmasliklarini qathiy nazorat qilib boradi, bordi-yu, shunday holatlar sodir etilsa, so’zlovchilar bu haqida ogohlantiriladi. “VENN DIAGRAMMASI” STRATEGIYASI Strategiya talabalarda mavzuga nisbatan tahliliy yondashuv, ayrim qismlar negizida mavzuning umumiy mohiyatini o’zlashtirish ko’nikmalarini hosil qilishga yo’naltiriladi. U kichik guruhlarni shakllantirish asosida aniq sxema bo’yicha a malga oshiriladi. Yozuv taxtasi o’zaro teng to’rt bo’lakka ajratiladi va har bir bo’lakka quyidagi sxema chiziladi:Абдулла Қаҳҳорнинг “Бемор” ҳикояси Ҳикоя жанрига таъриф беринг. Ҳикоя ва новелланинг фарқи борми? Сотиболди ким? Унинг хотинига нима бўлган? Ҳикоядаги қизча образи. У хотинини тузатиш учун қизчанинг дуосидан умид қилади. Ҳикоя ўзи бир саҳифадан иборат бўлиб, унинг мазмуни битта романга тенг. Ҳикояда Сотиболдининг хотини оғриб қолади. У хотинини даволатиш учун фақат урф-одатлар. Ёзувчи бу ҳикояси орқали ўтмишдаги оддий инсонлар ҳаётини тасвирлаган. Ночор қолган қаҳрамон урф-одат ва эскича билан кифояланади 1 2 342 81 803F 81 81 803F 8F 51 01 0101010101010101 20 02

Strategiya talaba (talaba)lar tomonidan o’zlashtirilgan o’zaro yaqin nazariy bilim, mahlumot yoki dalillarni qiyosiy tahlil etishga yordam beradi. Undan muayyan bo’lim yoki boblar bo’yicha yakuniy darslarni tashkil etishda foydalanish yanada samaralidir. Uni qo’llash bosqichlari quyidagilardan iborat: Strategiyani qo’llash jarayonida har bir guruh muayyan mavzuga oid topshiriqlarni Talabalarning e’tiborlariga quyidagi jadvalni taqdim etish mumkin: Guruhlar Diagrammaning tartib raqami Topshiriqlar Mazmuni 1- guruh 1-diagramma “O’g’ri” hikoyasida sujetning qaysi turi 2-diagramma “O’g’ri” hikoyasidagi kulminatsiya 3-diagramma “O’g’ri” hikoyasidagi ekspozitsiyani toping 2-guruh 1-diagramma “Bemor” hikoyasida sujet. 2-diagramma “Bemor” hikoyasidagi kulminatsiya tugun 3-diagramma “Bemor” hikoyasidagi ekspozitsiyani toping 3-guruh 1-diagramma “Dahshat” hikoyasidagi tugun 2-diagramma “Dahshat” hikoyasidagi yechim 3-diagramma “Dahshat” hikoyasidagi kulminatsiyaЎқувчи (талаба)лар тўрт гуруҳга бўлинади Ёзув тахтасига топшириқни бажариш моҳиятини акс эттирувчи схема чизилади Ҳар бир гуруҳга ўзлаштирилаётган мавзу (бўлим, боб) юзасидан алоҳида топшириқлар берилади Топшириқлар бажарилгач, гуруҳ аъзолари орасидан лидерлар танланади Лидерлар гуруҳ аъзолари томонидан билдирилган фикрларни умумлаштириб, ёзув тахтасида акс этган диаграммани тўлдиради Ўғри Бемор Даҳшат 03 674A 71

Chizmada Abdulla Qahhorning uchta hikoyasi berilgan bo’lib, ularning o’xshash, farqli va umumiy tomonlarini talabalar topib, tahlil etadilar. Aynan shu chizma asosida hikoyalarning o’xshash va farqli tomonlari tahlil etiladi. Venn diagrammasi talabalarni mustaqil, erkin fikrlashga, tahlil va tanqid qilishga chorlaydi. Venn diagrammasi orqali o’tmishdagi hayot va bugungi kundagi hayotni taqqoslash imkon tug’iladi. Talabalar bugungi kunga shukrona aytib, ularning o’qishga bo’lgan intilishlari yanada kuchayadi. “ELPIG’ICH” TEXNOLOGIYaSI Murakkab va ko’p tarmoqli bo’lib, muammoli vaziyatlarni o’rganishga yo’naltirilgan ushbu texnologiyaning mohiyatiga ko’ra mavzuning bandlari, bo’limlari bo’yicha mahlumot beriladi. Band va bo’limlar alohida-alohida “ Даҳшат” ҳикоясида бойнинг саккизта хотини, кенжа хотини Унсиннинг озодликка чиқиши учун гаров беллаши. Қабристонга бориб чой қайнатиб, озодликка чиқиши. “ Ўғри” ҳикоясида Қобил бобо йўқолган хўкизини қидиради. Ночорликдан хўкизини топиш учун бир қанча бой билан учрашади. Бир даврда ёзилган. Бир хил тоифадаги инсонлар ҳаёти акс этган. Ҳар учала асарда бой ва камбағал муносабати ёритилган. Ҳар учала ҳикояда ҳам бойнинг камбағалга нисбатан кинояси акс этган. Ҳикоянинг бош қаҳрамонлари ночор вазиятга тушади ва уни енгишга ҳаракат қилади. 02 71 45 8E 4B74 70 513B52483B 02 69 5288513F 87 4B74 4B74 67 49 5349 81 44 663C3D49 563B3E 483D45 81 483F 4A484D

muhokama qilinadi. Masalan, mahlum hodisa, voqea yoki jarayonning ijobiy, salbiy jihatlari, foydasi, zarari, afzalligi, kamchiligi ko’rsatib beriladi. Texnologiya talabalarda tanqidiy, tahliliy, mantiqiy fikrlash, o’z fikrlarini muvaffaqiyatli rivojlantirish, shaxsiy g’oyalarni yozma va og’zaki shaklda ixcham bayon etish, uni samarali himoya qilish ko’nikma, malakalarini shakllantirishga imkoniyat yaratadi. “Elpig’ich” texnologiyasi yordamida o’zlashtirilayotgan mavzuning muayyan jihatlarini jamoa, guruh, juftlik hamda har bir qatnashchining individual faol ishlashi asosida o’rganishga xizmat qiladi. Texnologiyani nafaqat Ta’lim, shu bilan birga mahnaviy-mahrifiy ishlar jarayonida ham qo’llash mumkin. Bunda talabalarning quyidagi sifat va ko’nikmalarga ega bo’lishlariga erishiladi: jamoa bilan ishlash; muammo va vaziyatlarni turli nuqtai nazardan muhokama qilish; kelishuvchan qarorlarni qabul qilish; o’zgalar fikrini hurmat qilish; xushmuomalalik; faoliyatga ijodiy yondashish; faollik; muammoga diqqatni jamlay olish va b. Ta’lim jarayonida muayyan mavzuni o’rganish chog’ida texnologiyani turli bosqichlarda aniq maqsadlar asosida qo’llash mumkin. Ta’lim jarayonida muayyan mavzuni o’rganish chog’ida texnologiyani turli bosqichlarda aniq maqsadlar asosida qo’llash mumkin. А. Қаҳҳор ҳикоялари Ҳикояларини структурал таҳлил этиш Сюжет элементларини жойлашиш Ижодини ўрганиш Моҳиятини тушуниш Таҳлилни ўрганиш Матнда сюжет элементларининг кетма- кетлигини аниқлаш, улар асосида струтурал таҳлига киришиш тартиб б-н жойлаштириш. Матн б-н ишлаш.Абдулла Қаҳҳор ҳикояларининг мавзулар бўйича таснифи (ўтмиш ҳақидаги ҳикоялар) Бадиий асар ҳақида аниқ ва тўла тасаввурга эга бўлиш42 81 45 53 01 808B 53 4C 01 01010101 41 883C4D 0101 58 49 010101 6B 883C4D 58 44 45 4C 42 468852 563D 673B 49

“Sinkveyn” usulida “Sujet va uning turlari” moduli bo’yicha bilimlarni tahlil qilish ________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________________ _________ Bu usul yordamida talabalarning bob yoki bo’lim bo’yicha egallagan bilimlari tahlil qilinadi. Sinkveyn so’zi fransuz tilidan olingan bo’lib, besh qator degan mahnoni anglatadi. Har bir qator mahlum bir vazifani bajarish asosida to’ldiriladi. Birinchi qatorda bo’limning asosiy mazmunini aks ettiruvchi tushuncha aks ettiriladi. Ikkinchi, uchinchi va to’rtinchi qatorlarda shu mazmunning mohiyatini ochib beruvchi tushunchalar beriladi. Beshinchi qatorda bo’limning asosiy mazmunini aks ettiruvchi tushunchalarning sinonimi beriladi. Kichik guruhlarda ishlash qoidasi  Talabalar ishni bajarish uchun zarur bilim va malakaga ega bo’lishlari lozim.  Guruhlarga aniq topshiriqlar berilmog’i lozim.  Kichik guruh oldiga qo’yilgan topshiriqni bajarish uchun yetarli vaqt ajratiladi.  Guruhlardagi fikrlar chegaralanmaganligi tazyiqqa uchramasligi haqida ogohlantirilishi lozim.  Guruh ish natijalarini qanday taqdim etishni aniq bilishlari, o’qituvchi ularga yo’riqnoma berishi lozim.  Nima bo’lganda ham muloqotda bo’ling, o’z fikringizni erkin namoyon eting.

БАHОЛАШ МЕЗОНЛАРИ ВА КO’РСАТКИЧЛАРИ (балл) guru h Ма vzuning yechimi Tushuntirish (а niqlik , mantiq ) Guruh faolligi (qo’ shimchalar ) Jami ballar b аhо (1.2) (1.2) (0,6) (2.0) 1 2 3 XULOSA Adabiyotshunoslikda badiiy matnning tahliliga bag’ishlangan ishlar orasida sujet va uning turlarini o’rganish alohida o’rin tutadi. Chunki sujet va uning turlari

nazariy jihatdan ham, badiiy asrni tahlil qilish amaliyoti nuqtai nazaridan ham adabiy tahlilning asosiy qismini tashkil qiladi. Shunday ekan, badiiy asardagi mavjud sujet va uning turlari hamda elementlarini qayd etishning o’zi kifoya qilmaydi. Bu tahliliy jarayonda sujet haqidagi nazariy fikrlarni egallash bilan birga uning turlarini badiiy asar misolida tahlil etish zarurat tug’iladi. Shuning uchun ham “Sujet va uning turlari ” modulini o’qitishda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalaridan foydalanish kerak bo’ladi. Bu jarayonda tanqidiy fikrlarni rivojlantirish texnologiyalardan foydalangan holda talabalarga sujet va uning turlarini nazariy mahlumotlar asosida o’rgatish nazarda tutiladi. Ularda tanqidiy fikrlarni rivojlantirish uchun bir qator metod va texnologiyalar tavsiya etiladi. Tanqidiy fikrlashining ijodiy manbalari qadim zamonlarga borib taqaladi. Faolligining yaxshi xotiralashga imkon yaratishi, narsalar, jarayonlar va hodisalar mohiyatiga chuqur kirib borishiga yordam berishi orqali badiiy matn tahliliga kirishish va yozuvchi mahoratini o’rganishga qisman bo’lsada erishish mumkin. “Sujet va uning turlari” modulini o’qitish mazmunini modernizatsiyalash jarayonida sujet va uning turlari bo’yicha mavjud nazariy yo’nalish va kontseptsiyalar asosida fikr yuritib, tavsiya qilingan badiiy matnning xususiyatlarini izchil kuzatish mumkin. Adabiyotshunoslikda sujet nazariyasiga bag’ishlangan nazariy qarashlarga asoslangan holda sujetning xronologik, kontsentrik, retrospektiv, assotsiativ kabi turlari farqlangan. Bu farqlanish turli yo’nalishdagi adabiy asarlarning xususiyatlaridan kelib chiqqan bo’lib, bir badiiy matnda sujetning yuqorida tavsiya etilgan barcha turlari uchrashi mumkin emas. SHunday ekan tahlilga tavsiya etilgan badiiy matnning tabiatidan kelib chiqib uning sujet yo’nalishini xronologik yoki kontsentrik, retrospektiv yoki assoitsiativ deb belgilash mumkin. Sujet nazariyasiga va badiiy tahlil amaliyotidagi o’rniga ko’ra turlicha yondoshish mumkin. Zamonaviy adabiyotshunoslikda sujet va uning turlari ko’pincha badiiy matnga nisbatan yondoshilgan nazariy kontseptsiyalar asosida o’rganiladi. Ular XX asr boshlarida rus formal maktabi vakillari tomonidan sujetga

badiiy matn komponenti sifatida yondoshib, uni badiiy asarning shaklini hosil qiluvchi adabiy hodisa ekanligi ta’kidlangan. Matnga yondoshuvda nisbatan aniqlikka intilgan qarashlar XX asrning o’rtalarida struktural metod namoyandalari tomonidan ancha izchil ishlangan. Frantsiyada Rolan Bart, Rossiyada Yuriy Lotg’man strutural poetika nazariyasini badiiy matnga nisbatan tadbiq etishda sujetning turlari yetarli samara berishini qayd qilib o’tishgan. Hozirgi kunda narratologiya, ya’ni badiiy matnga uning bayon tarzi va roviylik xususiyatlaridan kelib chiqib yondoshuvda ham sujet rivojida unga dohil bo’lgan tur va elementlar muhim o’rin tutadi. Sujet va uning elementlariga yondoshuvda zamonaviy adabiyotshunoslik mumtoz qarashlardan birmuncha o’zgacharoq tarzda fikr yuritiladi. Agar mumtoz adabiyotshunoslik xronologik va kontsentrik yo’nalishdagi sujet turlaridan ko’proq foydalangan bo’lsa, zamonaviy adabiyotshunoslikda sujetning retrospektiv va assotsiativ turlariga e’tibor qaratiladi. Sujet elementlariga munosabatda esa uning tizimidagi ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, kulminatsiya, yechim kabilarga munosabatda ularning bir matn doirasida qo’llanilishi shart emasligi, ayrim asarlar tugun va yechim kabi an’anaviy ifoda usullaridan uzoqligi, ayrim asarlarda esa kulminatsiyaning mavjud bo’lmasligi kabilardan kelib chiqqan holda badiiy matn struturasida ko’pincha muallif obrazi va uning matndagi ishtirokidan kelib chiqqan holda tahlilga kirishi maqbul deb topildi. “Sujet va uning turlari” modulini o’qitish amaliyotida va badiiy matn sujetini tahlil qilishda interfaol texnologiyalaridan foydalanish yetarli samara beradi. Bu jarayonda talabalarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish maqsadida bunday fikrlashning esda saqlash, murakkab g’oyalarni tushuntirish va hissiy bilishning ichki va tashqi jihatlariga e’tibor qaratish orqali tahlilga kirishish yoki tahlil qilinayotgan asarni talabalarga tushuntirish kerak bo’ladi. “Sujet va uning turlari modulini o’tishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ushbu yo’nalishda biz quyidagi Ta’lim texnologiyalarini tavsiya qilishimiz mumkin: venn diagrammasi, T chizma, esse, yelpig’ich, og’zaki davra suhbati, yozma davra suhbati, akvarium, aqliy hujum, bahs-munozara.

“Sujet va uning turlari” moduli darsiga kirishdan avval mahruza yoki amaliy mashg’ulot darsining texnologik xaritasini tayyorlash lozim. Bu xaritada darsning maqsadi, vazifalari, darsda berilishi lozim bo’lgan savol-topshiriqlar mazmuni, mustaqil Ta’lim uchun tavsiya etilgan mavzular o’z aksini topgan. GLOSSARIY Х r о nik а li syuj е td а v о q еа l а r bir b о shd а n b о shl а nib, birin-k е tin hik о ya qilin а di. R е tr о sp е ktiv ( о rq а g а q а ytuvchi) syuj е td а v о q еа l а r bir b о shd а n birin-k е tin hik о ya qilinm а y, b а lki v о q еа ning m а ’lum j о yid а to` х t а tib qo`yilib, uning o`tmishig а , о ldingi v о q еа l а rg а mur о j аа t qilin а di. K о nts е ntrik syuj е t t а dqiq о t syuj е t h а m d е yil а di. Und а v о q еа hik о ya qilinm а ydi, o`tmishg а h а m mur о j аа t qilinm а ydi. K о nts е ntrik syuj е td а bir о r h о dis а ning s а b а bl а ri t а hlil qilish j а r а yonid а s о dir bo`lg а n v о q еа l а r kit о b хо n ko`z o`ngid а j о nl а n а di.

А ss о tsi а tiv syuj е t ilg а ril а ri а s о s а n lirik а s а rl а r uchun ха r а k-t е rli bo`lib, lirik а t а shqi h о dis а l а rg а sh о irning mun о s а b а ti yoki t а shqi h о dis а l а r t а ’sirid а sh о ir sh ах sid а tug`ilg а n tuyg`u v а k е chinm а -l а rg а а s о sl а n а rdi. Syuj е t el е m е ntl а ri : E k s p о z i ts i ya (b а yon qilish, iz о hl а m о q) - syuj е td а tugund а n о ldin k е l а dig а n v а ziyatdir. T u g u n - q а hr а m о nl а r o`rt а sid а gi to`qn а shuvning b о shl а nishi, а s а rd а qo`yilg а n jumb о qdir. А s а r v о q еа l а ri а n а shu jumb о qning е chilishi bil а n tug а ydi. V о q е а l а r r i v о j i - p е rs о n а jl а r o`rt а sid а gi mun о s а b а tl а rd а gi o`zg а rishl а r. V о q еа l а r riv о ji ko`p q а tl а mli, ko`p b о sqichli bo`lishi mumkin. YAngi tugunch а l а r, bir t о m о nd а n, а s о siy tu-gunni yan а d а mur а kk а bl а shtirs а , ikkinchi t о m о nd а n, а s о siy tugun е chi-lishining b о sqichl а ri r о lini o`yn а ydi. Bund а q ах r а m о nning о ldingi t а ri х i, k е yingi t а ri х i, tupik, t о rm о zl а nish, sir s а ql а sh, t о pishish, kutilm а g а n o`zg а rish k а bi l а hz а l а r h а m bo`lishi mumkin. K u l p m i n а ts i ya - v о q еа l а r riv о jining eng yuq о ri nuqt а si, k о nfliktning е chilishig а о lib k е l а dig а n h а yot v а mun о s а b а tl а r h о l а tidir. Y е ch i m - h а yotiy m а s а l а ning h а l etilishi n а tij а sidir. Е chim q а hr а m о nl а rg а mun о s а b а tni о ydinl а shtir а di, g` о yaviy v а em о tsi о n а l mun о s а b а tl а rni o`tkirl а shtir а di. Е chimd а k о nflikt v а v о q еа l а rd а n k е lib chiq а dig а n g` о ya if о d а l а n а di. P о s t p о z i ts i ya (tug а ll а nm а ) - dr а m а tik а s а rl а rd а es а fin а l d е yil а di. Bund а kur а sh n а tij а sid а gi kuchl а rning j о yl а shuvi ko`rs а til а di. Eksp о zitsiya bil а n p о stp о zitsiya must а qil g` о yaviy-b а diiy d а r а j а g а ko`t а rils а , u pr о l о g v а epil о g bo`l а di. Umum а n, tug а ll а nm а p е rs о n а jl а rning е chimd а n k е yingi h о l а tidir. P r о l о g - eksp о zitsiya r о lini o`yn а ydi. SHu bil а n birg а , pr о l о gd а tugun b е ril а di. Bu tugun kuchlir о q bo`l а di. E p i l о g - е chimd а n k е ngr о q bo`lib, und а е chimd а n so`nggi q а hr а -m о nl а r t а qdiri ko`rs а til а di. Epil о g g` о yani yan а h а m chuqurl а shtir а di.

ADABIYOTLAR: 1. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. Toshkent. Ma’naviyat 2008 yil. 1. T.Boboyev.Aadabiyotshunoslik asoslari. Toshkent., O`zbekiston, 2002. 2. N.Karimov, S.Mamajonovva b. XX asr o`zbek adabiyoti tarixi. Toshkent., O`qituvchi, 1999. 3. B.Sarimsoqov. Badiiylik asoslari va mezonlari. Toshkent, 2004. 4. I.Sulton. Adabiyot nazariyasi. T., SHarq, 2005 yil.

5. D.Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish. Andijon, Hayot, 2002. 6. Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkent. Yangi asr avlodi, 2004 yil. 7. Quronov D. zavqimdan bir shingil. Toshkent. Akademnashr. 2013. 8. Quronov D., va boshqalar . Adabiyotshunoslik lug’ati. Toshkent. Akademnashr,2010 yil. 9. N . Hotamov , B . Sarimsoqov . Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha - o ` zbekcha izohli lug ` ati . T., O`, 1979. 10. E.Xudoyberdiyev. Adabiyotshunoslikka kirish. T., 2003. 11. Rahimov A. Badiiy Sujet tiplari va romanbop rivoyaning takomil- lashuvi. FDU. Ilmiy xabarlar. 1996 yil, № 4. -B. 40-45. 12. Ibrohimov A. 80-90-yillar o’zbek romanida kontsentrik Sujet qurilishi. FDU. Ilmiy xabarlar. 1996 yil, № 4. -B. 46-48. 13. Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. Toshkent, Sharq, 2004 yil. 14. Rahimov A. O’zbek romani poetikasi. Filol. Fanlari d-ri..dis. avtorefarat. Toshkent, 1993 yil. 15. Umurov H. Adabiyot nazariyasi. Toshkent, A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. 2004 yil. 16. Normatov U. Ijodkorning daxlsiz dunyosi. Toshkent. Mumtoz so’z, 2008 yil. 17. Rasulov A. Badiiylik bezavol- yangilik. Toshkent. Sharq, 2007 yil. 18. Yo’ldoshev Q. Yoniq so’z. Toshkent. Yangi asr avlodi. 2006 yil 19. Borev Yu. Estetika. Teoriya literatur q. Ents iklopediches kiy slovarg’. M.: Asrelg’-Ast, 2003. 576 s. 20. Vvedenie v literaturovedenie . Literaturnoe proizvedenie: osnov-n q e ponyatiya i termin q. Pod red. L.V.CHernets. M.: V q sshaya shkola; Academıa, 1999. 554 s. 21. Literaturnaya entsiklopeliya terminov i ponyatiy / Sost. A.N.Niko- lyukin. M., 2001. 1600 s. 22. Salaev F., Qurbonniyozov G. Adabiyotshunoslik atamalarining izohli so’zligi. T.: Yangi asr avlodi, 2010. 23. Abrams, M. H. A Glossary of Literary Terms. New York-London, 1994.

24. Baldick C. The conceise Oxford of Dic t ionary Litetary Terms. Oxford, 1990. 25. Cuddon J.A. The ‘enguin Dictionary of Literary Terms and Literary Theory. London: ‘enguin Books, 1991 . 26. T ü rk D ü nyasi Edebiyat Kavramlari ve Terimleri Ansiklo’edik S ö zl ü g ü . Cilt 1. Ankara: Atat ü rk K ü lt ü r Markezi Ba ş kanl ığı , 2001. 5 74 s. 27. Ishmuhammedov R., Yuldashev M. Ta’lim va tarbiyada innovatsion pedagogik texnologiyalar. Toshkent. Nihol. 2013. 28. Sayidahmedov Nurali. Prezident Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” nomli asarini oily ta’lim muassasalarida o’qitish texnologiyasi. Toshkent. Info Gapital Group. 2011. “Adabiyotshunoslik nazariyasi” fanidan talabalar bilimini reyting tizimi asosida baholash mezoni “Adabiyotshunoslik nazariyasi” fani bo`yicha reyting jadvallari, nazorat turi, shakli, soni xamda xar bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek joriy va oralik nazoratlarining saralash ballari xakidagi mahlumotlar fan bo`yicha birinchi mashg’ulotda talabalarga ehlon qilinadi. Fan bo`yicha talabalarning bilim saviyasi va o`zlashtirish darajasining Davlat tahlim standartlariga muvofiqligini ta’minlash uchun quyidagi nazorat turlari o`tkaziladi: • joriy nazorat (JN) - talabaning fan mavzulari bo`yicha bilim va amaliy kunikma darajasini aniqlash va baxolash usuli. Joriy nazorat fanning xususiyatidan kelib chikkan holda amaliy mashgulotlarda og’zaki so`rov, test o`tkazish, suxbat, nazorat ishi, kollekvium, uy vazifalarini tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o`tkazilishi mumkin; • oraliq nazorat (ON) - semestr davomida o`quv dasturining tegishli (fanlarning bir

necha mavzularini o`z ichiga olgan) bo`limi tugallangandan keyin talabaning nazariy bilim va amaliy ko`nikma darajasini aniqlash va baxolash usuli. Oraliq nazorat bir semestrda ikki marta o`tkaziladi va shakli (yozma, og’zaki, test va xokazo) o`quv faniga ajratilgan umumiy soatlar xajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi; • yakuniy nazorat (YaN) - semestr yakunida muayyan fan bo`yicha nazariy bilim va amaliy ko`nikmalarni talabalar tomonidan o`zlashtirish darajasini baxolash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan “Yozma ish” shaklida o`tkaziladi. ON o`tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam ravishda o`rganib boriladi va uni o`tkazish tartiblari buzilgan xollarda, ON natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday xollarda ON qayta o`tkaziladi. Oliy tahlim muassasasi raxbarining buyrugi bilan ichki nazorat va monitoring bo`limi raxbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida YaN ni o`tkazish jarayoni muntazam ravishda o`rganib boriladi va uni o`tkazish tartiblari buzilgan xollarda, YaN natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday xollarda YaN qayta o`tkaziladi. • Fan bo`yicha saralash bali 55 ballni tashkil etadi. Talabaning saralash balidan past • bo`lgan o`zlashtirishi reyting daftarchasida q ayd etilmaydi. • Talabalarning o`quv fani bo`yicha mustakil ishi joriy, orali q va yakuniy nazoratlar jarayonida tegishli topshiri q larni bajarishi va unga ajratilgan ballardan kelib chi qq an h olda baxolanadi. • Fan bo`yicha joriy va orali q nazoratlarga ajratilgan umumiy ballning 55 foizi saralash ball hisoblanib, ushbu foizdan kam ball to`plagan talaba yakuniy nazoratga kiritilmaydi. • Joriy JN va oraliq ON turlari bo`yicha 55ball va undan yuqori ballni to`plagan talaba fanni o`zlashtirgan deb hisoblanadi va ushbu fan bo`yicha yakuniy nazoratga kirmasligiga yul qo`yiladi. • Talabaning semestr davomida fan bo`yicha to`plagan umumiy bali har bir nazorat turidan belgilangan qoidalarga muvofiq to`plagan ballari yig’indisiga teng. • ON va YaN turlari kalendar tematik rejaga muvofiq dekanat tomonidan tuzilgan reyting nazorat jadvallari asosida o`tkaziladi. YaN semestrning oxirgi 2 xaftasi mobaynida o`tkaziladi. • JN va ON nazoratlarda saralash balidan kam ball t o` plagan va uzrli sabablarga ko`ra nazoratlarda q atnasha olmagan talabaga qayta topshirish uchun, navbatdagi shu nazorat turigacha, s o` nggi joriy va orali q nazoratlar uchun esa yakuniy nazoratgacha bo`lgan muddatBall Ba h o Talabalarning bilim darajasi 86-100 Ahlo Xulosa va q aror q abul q ilish. Ijodiy fikrlay olish. Musta q il musho h ada yurita olish. Olgan bilimlarini amalda qo` llay olish. Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega b o` lish. 71-85 Yaxshi Mustaqil mushoxada qilish. Olgan bilimlarini amalda qo` llay olish. Mo h iyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bulish. 55-70 Q oni q arli Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish Tasavvurga ega bulish. 0-54 Q oni q arsiz Aniq tasavvurga ega bo’lmaslik. Bilmaslik.

beriladi. • Talabaning semestrda JN va ON turlari bo`yicha to`plagan ballari ushbu nazorat turlari umumiy balining 55 foizidan kam b o` lsa yoki semestr yakuniy joriy, oralik va yakuniy nazorat turlari bo`yicha to`plagan ballari yi g’ indisi 55 baldan kam b o` lsa, u akademik q arzdor deb hisoblanadi. • Talaba nazorat natijalaridan norozi b o` lsa, fan bo`yicha nazorat turi natijalari ehlon q ilingan va q tdan boshlab bir kun mobaynida fakulg’tet dekaniga ariza bilan murojaat etishi mumkin. Bunday holda fakulg’tet dekanining ta q dimnomasiga ko`ra rektor buyru g’ i bilan 3 (uch) ahzodan kam b o` lmagan tarkibda apellyatsiya komissiyasi tashkil etiladi. • Apellyatsiya komissiyasi talabalarning arizalarini k o` rib chikib, shu kunning o` zida xulosasini bildiradi. Baxolashning o`rnatilgan talablar asosida belgilangan muddatlarda o`tkazilishi xamda rasmiylashtirilishi fakulg’tet dekani, kafedra mudiri, o`quv-uslubiy boshkarma xamda ichki nazorat va monitoring bo`limi tomonidan nazorat qilinadi. Yakuniy nazorat “Yozma ish” shaklida belgilangan bulsa, u holda yakuniy nazorat 30 ballik “Yozma ish” variantlari asosida o`tkaziladi. Agar yakuniy nazorat markazlashgan test asosida tashkil etilgan bo`lib fan bo`yicha yakuniy nazorat “Yozma ish” shaklida belgilangan bulsa, u holda yakuniy nazorat quyidagi jadval asosida amalga oshiriladi Yakuniy nazoratda “Yozma ish”larni baxolash mezoni Yakuniy nazorat “Yozma ish” shaklida amalga oshirilganda, sinov ko`p variantli usulda o`tkaziladi. H ar bir variant 2 ta nazariy savol va 4 ta amaliy topshirikdan iborat. Nazariy savollar fan bo`yicha tayanch s o` z va iboralar asosida tuzilgan bo`lib, fanning barcha mavzularini uz ichiga q amrab olgan. Har bir nazariy savolga yozilgan javoblar bo`yicha o`zlashtirish ko`rsatkichi 0-3 ball oraligida baxolanadi. Amaliy topshiriq esa 0-6 ball oralig’ida baxolanadi. Talaba maksimal 30 ball to`plashi mumkin. Yozma sinov bo`yicha umumiy o`zlashtirish ko`rsatkichini aniqlash uchun variantda berilgan savollarning har biri uchun yozilgan javoblarga qo`yilgan o`zlashtirish ballari qo` shi ladi va yig’indi talabaning yakuniy nazorat bo`yicha o`zlashtirish bali hisoblanadi.

REYTING BALLAR JADVALI Naz o rat turi Jami ball 100 Nazariy o ‘ qish Yakuniy.baholash 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 1. J o riy bah o 30 10 10 10 2. O raliq bah o 2 0 10 10 3. Yakuniy bah o 30 30 4. Mustaqil t. 2 0 10 1 0 Nazorat turiOg’zaki Test Yozma Og’zaki Og’zaki Test Og’zai Yozma Yozma O’TKAZILADIGAN NAZORAT TURLARI UCHUN B AHOLASH MEZONLARI joriy baho lash Talabaning faolligi Ajratilga n b all ga nisbatan foiz Jami b all 30 Asarlarni tahlil qiladi , baholaydi , terminlarni , muayyan adabiy hodisalarni , rivojlanish yo ’ nalishini , malakalashni , tekshirish va baholashni biladi . Ilmiy - ijodiy fikrlash darajasi yaxshi . 86-100 26-30 Mavzuni tushunadi , asarni tahlil qilishga harakat qiladi , terminlar bilan ishlashda , adabiy hodisalarni baholashda o ’ qiganlariga tayanadi . O ’ zning shaxsiy fikri kam . 71-85 22-25 Mavzuni biladi , lekin asar tahlilida mustaqil ishlay olmaydi , terminlarni qo ‘ llay bilishda kamchiliklarga yo ‘ l qo ‘ yadi . 5 5 -70 17-21 Berilgan to’shiriqlarni uncha bilmaydi, deyrli tushumaydi. Asarni tahlil qila olmaydi. Baholay olmaydi. 5 5dan kam bo’lsa 0-16 O raliq bah o lash Talabaning fa o lligi Ajratilgan b all ga nisbatan foiz Jami b all 20 Bir necha mavzular bo ’ yicha bilim va amaliy ko ’ nikmaga ega . Asarlarni tahlil qiladi, baholaydi, terminlarni, muayyan adabiy hodisalarni, rivojlanish yo’nalishini, malakalashni, tekshirish 86-100 18-20

va baholashni biladi. Ilmiy-ijodiy fikrlash darajasi yaxshi. Mavzularni tushunadi, asarni tahlil qilishga harakat qiladi, lekin to’liq emas. terminlar bilan ishlashda, adabiy hodisalarni baholashda o’qiganlariga tayanadi. O’zining shaxsiy fikri kam. 71-85 15-17 Mavzularni tushunadi , qisman biladi , lekin asar tahlilida , adabiy jarayonga baho berolmaydi , terminlarni qo ‘ llay bilishda kamchiliklarga yo ‘ l qo ‘ ygan talabalarga 5 5 -70 11-14 Tegishli mavzularga oid tushunchalarning ta’riflarini va ular bilan bog‘liq hodisalarni bayon q il a olma gan talabalarga. 5 4 dan kam bo’lsa 0-10 Yozma shaklada o’tkaziladigan yakuniy nazorat uchun baholash mezoni Talabaning faolligi B all 30 Semestr davomida o‘tilgan mavzularga oid tushunchalar ni to’liq bayon q ilgan , savol va to ’ shiriq lar ga to ’ liq javob yozgan , asarlarni tahlil qilishda mustaqiol ishlagan , qoshimcha manbalardan foydalangan , folklore asarlarini mustaqil ravishda to ’’ lab , tahlil qila oladigan , ularni shakl va mazmuni bo ’ yicha tahlil qila oladigan talabalarga 26-30 Semestr davomida o‘tilgan mavzularga oid tushunchava terminlarni yaxshi bayon qilgan, savol va to’shiriqlarga javob yozgan, lekin qisman chalkashliklarga yo‘l qo‘ygan talabalarga 22-25 Semestr davomida o‘tilgan mavzularga oid tushuncha va terminlarni yaxshi bayon qilmagan , savol va to ’ shiriqlarga yozish javobi to ’ liq bo ’ lmagan , xatoliklarga yo ‘ l qo ‘ ygan talabalarga 17-21 Semestr dav o mida o‘tilgan mavzularga o id savol va to’shiriqlar javob bera olmagan talabalarga 0-16 Mustaqil ishni baholash mezonlari Jami 20 ball Har bir nazora t 10 b all Baho Ta labaining bilim va faoliyatiga qo`yiladigantalablar talablar 18-20 9-10 A’lo 86-100% Talaba berilgan to ’ shiriqlarning m o hiyatini to ’ ` liq tushungan h o lda ij o diy yod oli shib , yangi ma ’ lum o tlardan foyadalanib mustaqil ishni namunali va talab darajasida bajarganligi , oligan ma ’ lumotlarni tahlil qilib bergani uchun

15-17 7-8 Yaxshi 71-85% Talaba berilgan to’shiriqlarning mohiyatini tushungan holda ij o diy y ondo shib, yangi ma’lum o tlardan f o yadalanib mustaqil ishni bajarganligi 11-14 6 qoniqarli 55-70% Talaba berilgan iriqlarni qisman bajarganligi uchun 0-10 0-5 qoniqarsiz 54%gacha Talaba berilgan to ’ shiriqlarni q o niqarli bajarmagani , darslarni k o `’ q o ldirganiligi uchun Fаnning qisqаchа tаvsifi ОTMning nоmi vа jоylаshgаn mаnzili Fаrg’оnа dаvlаt univеrsitеti, Fаrg’оnа shаhri, Murаbbiylаr ko`chаsi, 19-uy

Kаfеdrа Аdаbiyotshunоslik Tа’lim sоhаsi vа yo`nаlishi 5 220100-o`zbеk filоlоgiyasi yo`nаlishi mutахаssisligi uchun Fаnni оlib bоrаdigаn o`qituvchi hаqidа mа’lumоt Jo`rаyеvа Mаnzurахоn Ахrоnqulоvnа, o`qituvchi manzurajura y eva.@ yahoo . com . O`quv fаnini o`tkаzish jоyi vа vаqti Ishlаb chiqаrilgаn jаdvаl аsоsidа univеrsitеtning o`quv binоsidа (1-sеmеstr dаvоmidа) Fаngа аjrаtilgаn o`quv sоаtlаrining o`quv turlаri bo`yichа tаqsimоti Аuditоriya sоаtlаri: Mа’ruzа - 24 sоаt Аmаliy mаshg’ulоt - 22 sоаt Sеminаr mаshg’ulоt - 22 sоаt Mustаqil tа’lim - 42 sоаt O`quv fаnining prоrеkviziti “Аdаbiyotshunоslik nаzаriyasi”, “Аdаbiy tаnqid tаriхi”, “Аdаbiyotshunоslik vа strukturаl mеtоdlаr”, “Mumtоz tаriхiy pоetikа”, “Jаhоn аdаbiyoti muаmmоlаri”, “Nаzаriy pоetikа”, “Аdаbiyotshunоslik mеtоdоlоgiyasi”, “Jаdid аdаbiyoti tаriхi”, “Zаmоnаviy o`zbеk аdаbiyoti muаmmоlаri”, “Mumtоz аdаbiyot tаriхi”, “Bаdiiy tаhlil аsоslаri” fаnlаri uchun аsоs bo`lаdi vа ulаrni to`ldirishgа хizmаt qilаdi. O`quv fаnining pоstrеkviziti “Аdаbiyotshunоslik nаzаriyasi” fаni uchun аsоs bo`lаdi vа uni to`ldirishgа хizmаt qilаdi. O`quv fаnining dоlzаrbligi vа mаzmuni Fаnni o`qitishdаn mаqsаd - Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturini аmаlgа оshirish, hаr tоmоnlаmа yеtuk vа rаqоbаtbаrdоsh mutахаssislаr tаyyorlаsh. Tаlаbаlаrgа ushbu fаn yo`nаlishidа оlib bоrilаyotgаn ilmiy izlаnishlаr to`g`risidа to`lаrоq mа’lumоt bеrish. Bаdiiy аsаr yarаtishning qоnuniyatlаrini o`rgаtish. Fаnning vаzifаlаri – tаlаbаlаrgа bаdiiy ijоdning qоnun- qоidаlаri, bаdiiy аsаrning o`zigа хоs хususiyatlаri, bаdiiy оbrаz vа оbrаzlilik, ijоdiy mеtоd vа uslub, аdаbiy tur vа jаnrlаr to`g`risidа nаzаriy mа’lumоtlаr bеrish hаmdа ulаrni аdаbiy аsаrni tаhlil etish usullаri bilаn tаnishtirish. O`zbеk аdаbiyotshunоsligining dоlzаrb muаmmоlаri, jаnr хususiyatlаri, o`rgаnilishi kеrаk bo`lgаn muhim mаsаlаlаr, аdаbiyotshunоslikning tаrаqqiyot tеndеnцiyalаri hаqidа mа’lumоt bеrish.

FАNNI O`RGАNISH RЕJАSI № MаvzuM а’ruzа Аmаliy Sеminаr M ustаqil jаmi 1 Kirish. Аdаbiyotshunоslikning prеdmеti, mаqsаd vа vаzifаlаri. Аdаbiyotshunоslikning fаn sifаtidа shаkllаnishi. Аdаbiyot - so`z sаn’аti. 2 2 Bаdiiy аsаr kоmpоzittsiyasi. Badiiy asar mаvzusi vа g`оyasi 2 3 Bаdiiy аsаr syujеti 2 4 Bаdiiy kоnflikt 2 5 Оbrаz vа оbrаzlilik. Bаdiiy оbrаz 2 6 Bаdiiy аsаr tili 2 7 Bаrmоq shе’r sistеmаsi 2 8 Аruz shе’r sistеmаsi 2 9 Аdаbiy turlаr. Epik tur хususiyatlаri 2 10 Lirik tur v а uning j а nrl а ri 2 11 Drаmаtik tur. Lirо-epik asarlar хususiyatlаri 2 12 Ijоd tiplаri. 2 Jаmi: 24 1 Qadimgi davr adabiyotshunosligi (Arastu, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Boburning adabiyotshunoslikka oid asarlari misolida). 2 2 B а diiy а s а r m а vzui v а g` о yasi . Badiiy asar kompozitsiyasi. (P.Qоdirоvning «Erk» qissаsi аsоsidа). 2 3 Bаdiiy аsаrdа syujеt (А. Qahhorn ing «O g’ri », “ Bemor ” , “Dahshat ” asarlari аsоsidа). 2 4 Badiiy asarda konflikt va uning turlari. (M.Mansur ”Judolik diyori” romani). 2 5 Badiiy asar kompozitsiyasi (P.Qоdirоvning «Ona lochin vidosi» romani аsоsidа) 2 6 Badiiy obraz. Xarakter, tip va personaj. 2 7 Shе’riy nutqning o`zigа хоs хususiyatlаri. Qofiya. Shе’r tahlili (zаmоnаviy o`zbеk shе’riyati hamda mumtоz аdаbiyot misоllаri аsоsidа). 2 8 Epik tur vа uning хususiyatlаri (А.Qоdiriyning «O`tkаn kunlаr» rоmаni misоlidа) 2 9 Roman janri. Tarixiy va zamonaviy romanlar. 2 10 Drаmаtik tur vа uning хususiyatlаri (Shаyхzоdаning «Mirzо Ulug`bеk», I.Sultоnning «Iymоn» drаmаsi, Sh.Bоshbеkоvning «Tеmir хоtin», Sаid Аhmаdning «Kеlinlаr qo`zg`оlоni» kоmеdiyalаri misоlidа). 2 11 G'аrb аdаbiyoti jаnrlаri. Lug`at ustida ishlash 2

Jаmi 22 1 O`zbеk аdаbiyotshunоsligi tаriхi. Tazkiralar. 2 2 Аlishеr Nаvоiyning аdаbiy-nаzаriy qаrаshlаri 2 3 Abiyotshunoslik metadologiyasi 2 4 Badiiy asar tili. 2 5 Ilmiy mаnbаlаr аsоsidа syujеt vа kоnflikt mаsаlаlаri bo`yichа mа’ruzа tаyyorlаsh. 2 6 Liro-epik janr xususiyatlari 2 7 She’riy san’atlar va tasvir vositalari. 2 8 Fitrat, Cho`lpon va Oybekning,A.Qahhor adabiy- nazariy qarashlari. 2 9 Ijodiy metod. Adabiy oqim va yo`nalish. (Hozirgi o`zbek romanlari misolida) 2 10 Romantizm va realizm. 2 11 Modernizm va uning ko`rinishlari. 2 Jаmi 22 АDАBIYOTLА R Аsоsiy аdаbiyotlаr: 1. Kаrimоv I.А. Аdаbiyotgа e’tibоr – mа’nаviyatgа, kеlаjаkkа e’tibоr. –T.: O`zbеkistоn, 2008. 2. Kаrimоv I.А. Yuksаk mа’nаviyat – еngilmаs kuch. – T.: O`zbеkistоn, 2006. 3.Аristоtеl. Pоetikа. -T.: G’аfur G’ulоm nоmidаgi аdаbiyot vа sаnа’t nаshriyoti.2011. 152 b. 4. T.Bоbоyеv. Аdаbiyotshunоslik asoslari. T., "O'zbekiston", 2002. 5. D.Qurоnоv. Аdаbiyotshunоslikkа kirish. Аndijоn, 2002. 1. H.Umurov. Adabiyot nazariyasi. T.: "Sharq", 2002. 2. I.Sultоn. Аdаbiyot nаzаriyasi. T.: "O`qituvchi", 2005. 3. D.Quronov. Аdаbiyotshunоslikkа kirish. T.: «Fan», 2007. 4. Аrastu. Pоetikа. Axloqi Kabir. - T.: «Yangi asr avlodi», 2004. 5. M.Olimov. Risolai aruz. - T.: «Yozuvchi», 2002. 6. V.Rahmonov. She'r san'atlari. - T.: «Yozuvchi», 2001. 7. А.Hоjiаhmеdоv. Mumtoz badiiyat malohati. - T.: «Sharq», 1999. 8. Fitrаt. Аdabiyot qoidalari. - T.: «O`qituvchi», 1995. 9. B.Valixo'jayev. O'zbek adabiyotshunosligi tarixi. - T.: "O'zbekiston", 1993. 10. Аdаbiy turlаr vа jаnrlаr. 3 jildlik, T., «Fаn», 1991- 1992.

11. А.Nаvоiy. «Mе’zоn ul-аvzоn». Asarlar. O'n besh tоmlik. 14-tom. T.: " Fan", 1967. 12. А.Nаvоiy. «Mаjоlis un-nаfоis». O ' n besh tоmlik.. 12-t. Tоshkеnt. 1966. 14. Qurоnоv D. Mаmаjоnоv Z. Shеrаli y еvа M. Аdаbiyotshunоslik lug’аti. –T.: Аkаdеmnаshr. 2010. 400 b. Qo`shimchа аdаbiyotlаr: 1. Adabiyotshunoslikka kirishi fanidan dastur. -T.: 2006. 2. E.Hudoyberdiyev. Adabiyotshunoslikka kirish. - T.: "O`qituvchi" 1995. 3. Z.Rаhimоv. Аdаbiyotshunоslikkа kirish. Fаrg`оnа. 2001. 4. Аbu Nаsr Fоrоbiy. «Shе'r sаn’аti». Tоshkеnt. 1979. 5. H . Abdusamatov . Drama nazariyasi . - T .: " G ' afur G ' ulom nomidagi adabiyot va san ' at nashriyoti ". 2000. 6. Sharq mumtoz poetikasi . H . Boltaboyev talqinida . Toshkent , « O ' zbekiston Milliy ensiklopediyasi », 2008. 7. A.Hojiahmedov. Navoiy aruzi nafosati. -T.: "Fan", 2006. 8. Cho'lpon. Adabiyot nadir. -T.: "Cho'lpon", 1994. 9. V.G.B е linskiy. P о eziyaning х il va turl а rg а bo`linishi. T а nl а ng а n а s а rl а r. T.: 1965. 10. M.M.B ах tin. V о pr о s ы lit е r а tur ы i est е tiki: Issl е d о v а niya r а zn ых l е t. –M.: 1975. 11. M.M.B ах tin. Lit е r а turn о -kritich е ski е st а ti. – M.: « Х ud о j е stv е nn а ya lit е r а tur а », 1986. 12. А .Bushmin. N а uk а о lit е r а tur е . – M.: «S о vr е m е nnik», 1980. 13. G е g е l. Est е tik а . (V 4-t о m ах ). – M.: 1968-1973. 14. Gyotе. Оb iskusstvе. – M.: 1958. 15. F.M.Dоstоеvskiy. Vоzvrащеniе chеlоvеkа. – M.: «Sоv. Rоssiya», 1989. 16. G.V.Plехаnоv. Litеrаturа i estеtikа. T. 1. – M.: 1958. 17. G.N.Pоspеlоv. Prоblеmы istоrichеskоgо rаzvitiya litеrаturы. – M.: 1972. 18. Tеоriya litеrаturы. Оsnоvnые prоblеmы v istоrichеskоm оsvещеnii. Rоdы i jаnrы litеrаturы. –M.: 1964-1965. 19. V.Хаlizеv. Tеоriya litеrаturы. Uchеbnik. – M.: «Vыsshаya shkоlа», 1999. 20. R.Uellеk, О.Uоrrеn. Tеоriya litеrаturы. –M.: «Iskusstvо», 1978. 21. L.I.Timоfееv. Оsnоv ы tеоrii litеrаturы –M.: 1971.

23. http:/ fdu.uz. 10. http://Ziyouzcom.uz . O‘zbek she’riyati. O‘zbek nasri bo‘limlari. 11. http://sharqyulduzi.uz “Sharq yulduzi” jurnalining sayti.Barcha soni bor. 12. http://O‘zAS.uz 13. http://edunet.uz . O‘zbekiston ta’lim portali. 14. http://e-adabiyot.uz

O'xshashlar

Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

“Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodi” modulini o’qitishda matn bilan isnlash texnologiyalaridan foydalanish

“Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish

Alisher Navoiy lirikasi modulini o’qitishda interfaol metodlardan foydalanish

“Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish