Alisher Navoiy lirikasi modulini o’qitishda interfaol metodlardan foydalanish - Adabiyot - Diplom ishlar

Alisher Navoiy lirikasi modulini o’qitishda interfaol metodlardan foydalanish

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

391.2880859375 KB

Ko'chirib olish

Alisher Navoiy lirikasi modulini o’qitishda interfaol metodlardan foydalanish 1

MUNDARIJA Kirish…………………………………………………………………………….3 I BOB. “ ALISHER NAVOIY LIRIKASI ” MODULINI O`QITISHNING USTUVOR YO`NALISHLARI 1.1 Alisher Navoiy lirik merosining manbalari, shoir devonlari, ularning tartib berilishi tarixi, janriy tarkibi va mavzular olami……………………………….….7 1.2 Alisher Navoiy g’azaliyotining shakliy, g’oyaviy xususiyatlari, yetakchi qahramonlari va badiiyati………………………………………………………..15 1.3 Kichik she’riy asarlari: qit’a, ruboiy, tuyuq va lug’z (chiston) lar………….22 II BOB. “ ALISHER NAVOIY LIRIKASI ” MODULINI O`QITISHNING AMALIY-TEXNOLOGIK JIHATLARI 2.1. “Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`qitishga doir interfaol metodlar…………………………………………………………………………31 2.2. “Alisher Navoiy lirikasi” modulini interfaol metodlar asosida o`qitishning didaktik ta’minoti……………………………………………………………….56 Xulosa ……………………………………………………………………………75 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati ……………………………………………77 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi va amaliy ahamiyati. Asrlar o`tsa-da, yangi ma’no qatlamlarining kashf etilishi bilan she’riyat ixlosmandlari qalbidan munosib o`rin egallab borayotgan Alisher Navoiy ijodi mangulikka daxldorlik kasb etmoqda. Shoir lirikasi ko’lamining kengligi, inson ma’naviy kamolotiga xizmat qiluvchi ulug’ mutafakkir ijodkorning nihoyatda qimmatli ijtimoiy-siyosiy, falsafiy, ilohiy- irfoniy, axloqiy-ta’limiy qarashlarini navoiyona uslubda yuksak san’atkorlik bilan o`zida mujassamlashtirgani bois qadr-qimmati oshib bormoqda. Salohiyatli shoir ijodida butun bani bashar muammosi, ayniqsa, xalqimiz dardi, orzu-intilishlari, beqiyos qadriyatlarimiz yuksak badiiy uslubda o’z ifodasini topgan. Shu bois bu bebaho ma’naviy yodgorlik haqida O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida quyidagilarni ta’kidlagan edi: “Inson qalbining quvonch-u qayg`usini, hayot mazmunini Navoiydek teran ifoda etgan shoir jahon adabiyoti tarixida kamdan kam topiladi. Ona tiliga muhabbat, uning beqiyos boyligi va buyukligini anglash tuyg`usi ham bizning ong-u shuurimiz, yuragimizga, avvalo, Navoiy asarlari bilan kirib keladi. Biz bu bebaho merosdan xalqimizni, ayniqsa, yoshlarimizni qanchalik ko`p bahramand etsak, milliy ma’naviyatimizni yuksaltirishda, jamiyatimizda ezgu insoniy fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli ma’rifiy qurolga ega bo’lamiz” 1 . Ana shu “qudratli ma’naviy qurol”dan yoshlarimizni bahramand etishning usullaridan biri ularni talaba – o`qituvchi, talaba – talaba hamkorligining eng maqbul ko`rinishlaridan bo’lgan interfaol metodlardan ma’ruza, amaliy va seminar mashg`ulotlarda samarali foydalanib, talabalar ong-u shuuriga ulug` shoirning umumbashariy g`oyalarini singdirish, uning yuksak san’atkorlik mahoratini o`rgatishdir. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti 2012-yil 28-maydagi “Malakali pedagog kadrlar tayyorlash hamda o`rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarini shunday kadrlar bilan ta’minlash tizimini yanada takomillashtirishga oid chora- tadbirlar to`g`risida” qabul qilgan Qarorida zamonaviy fikrlovchi pedagog kadrlar 1 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент: “Маънавият”, 2008, 47-48-бетлар. 3

tayyorlashga, ta’lim jarayonida ilg’or pedagogik uslub: “Case study” uslubi, loyihalar uslubi, hamkorlikda o`qitish, “amaliy o`yin”, interfaol ta’lim uslubi va boshqalarni qo`llashga alohida urg`u berilgan. Ushbu qarorni dasturil amal sifatida qabul qilib, mashg`ulotlar samaradorligiga erishish har bir o`qituvchidan yuksak kompetentlikka ega bo’lishni talab etadi. Buning uchun interfaol metodlarning mohiyatini teran o`rganib, ularni qo`llash bilan bo`liq uslubiy ko`rsatmalar ishlab chiqish ahamiyatlidir. Masalaga shu nuqtayi nazardan yondashsak, bitiruv loyiha ishimiz nihoyatda dolzarb ahamiyatga ega ekanligi ayonlashib qoladi. Interfaol metodlarning oltmishdan ortiq ko`rinishlari xususida manbalarda ma’lumotlar keltiriladi. Jumladan, O`.X.Muxammedov, M.H.Usmonboyeva, S.S.Rustamovlarning “Ta’limni tashkil etishda zamonaviy interfaol metodlar” nomli o`quv-uslubiy tavsiyalarida interfaol metodlarning 30 dan ortig`i xususida fikr yuritiladi. 2 O`zbek adabiyotini o`rganish borasida ayni masalalar yuzasidan R.Niyozmetova muhim pedagogik qarashlarini ilmiy bayon etgan bo` 3 , K.Usmonova esa ularning adabiy ta’limda qo`llanilishi xususida muhim tavsiyalarni bayon etadi 4 . Ayni masalalar adabiyotshunoslar B.To`xliyev, N.Bekovalarning tadqiqotlarida ham o`z ifodasini topgan. 5 Ana shu izlanishlarga tayanilgan holda “Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`qitish misolida masala bilan bog`liq tavsiyalarni ishlab chiqishga harakat qildik. Bitiruv loyiha ishining maqsad va vazifalari. “Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`tishda interfaol metodlarning ahamiyatini yoritish, undan samarali foydalanish haqida o`quv-uslubiy tavsiyalarni bayon etish bitiruv loyiha ishining asosiy maqsadi bo’lib, uni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni belgilab oldik: - “Alisher Navoiy lirikasi” modulinining ustuvor yo’nalishlarini belgilab olish va u haqdagi ma’lumotlarni yorotish; 2 Мухаммедов Ў.Х., Усмонбоева М.Ҳ., Рустамов С.С. Таълимни ташкил этишда замонавий интерфаол методлар. ИИВ Академияси профессор-ўқитувчиалри томонидан ўқув машғулотларини ўтказишда фойдаланишлари учун ўқув-услубий тавсиялар. Тошкент: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2016. 3 Ниёзметова Р. Узлуксиз таълим тизимида ўзбек адабиётини ўрганиш методикаси. Тошкент: “Фан”, 2007. 4 Усмонова К. Адабий таълимда илғор педагогик технологиялар.1-қисм. Тошкентб 2006 5 Қаранг: Тўхлиев Б. Адабиёт ўқитиш методикаси. Тошкент: “Янги аср авлоди”, 2006; Бекова Н. Интерфаол усуллар дарс самарадорлигининг асосий омили. Тошкент: “Муҳаррир”, 2010. 4

- interfaol metodlar tushunchasining ma’no mohiyati, ularni ta’lim jarayoniga jalb etishning ahamiyatini an’anaviy ta’lim bilan qiyoslab baholash; - interfaol metodlarning turlari haqida ma’lumotlar keltirish; - modulning ma’ruza, amaliy va seminar mashg’ulotlarini tashkil etishdan ulardan foydalanish haqidagi tavsiyalarni bayon etish. Bitiruv loyiha ishining tuzilishi. Bitiruv loyiha ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan tarkib topgan. 5

I BOB. “ALISHER NAVOIY LIRIKASI” MODULINI O`QITISHNING USTUVOR YO`NALISHLARI 1.1 Alisher Navoiy lirik merosining manbalari, shoir devonlari, ularning tartib berilishi tarixi, janriy tarkibi va mavzular olami. Alisher Navoiy lirikasi – o`zbek mumtoz adabiyoti xazinasiga qo`shilgan qiyossiz noyob durdonadir. Bu buyuk tafakkur sohibining badiiy yaratmalarisiz, nafaqat, turkiy, balki boshqa qardosh xalqlar adabiyoti ravnaqini tasavvur etish qiyin. Zero, ulug’ shoir she’riy merosida o`ziga qadar yaratilgan Sharq mumtoz adabiyoti an’analarini davom ettiribgina qolmay, yangi badiiy timsollarga murojaat etish orqali mutafakkirona qarashlarini ifodalash bilan ularning mavzular ko`lamini boyitdi, inson ruhiyatining murakkab qirralarini san’atkorona tasvirlashga erishdi. Bu, albatta, o`z navbatida shoirning she’riy merosi o`zbek va boshqa xalqlar qalamkashlari uchun ijod maktabi, ilhom manbayi vazifasini o`tadi, deyishimizga asos bo`ladi. Alisher Navoiy ayni choqda zullisonayn shoir sifatida fors-tojik adabiyoti ravnaqiga ham sezilarli hissa qo`shadi. Shoir zamondoshlari uning har ikkala tilda ham birday ijod qilish imkoniyatiga ega ekanligini e’tirof qilib, ta’bi ko`proq turkiyga moyilligini ta’kidlashgan. Jumladan, Abdurahmon Jomiy «Bahoriston» asarida yozadi: «Ba on zabon besh az vay va beh az vay kase she’r naguftaast va gavhari nazm nasufta». 6 («U tilda, ya’ni turkiyda hech kim undan ko`p va undan yaxshi she’r ayta olmagan va nazm durdonalarini socha olmagan» .) Alisher Navoiy ijodi muxlislari bu noyob iste’dod sohibining badiiy yaratmalarini o`z vaqtida qadrladilar. Ulug’ shoir sohib devon shoir sifatida tanilishida she’riyati muhiblarining hissasi beqiyos kattadir. Ularning sa’y-harakati bilan hijriy 870-, milodiy 1465-1466 yillarda shoirning ilk norasmiy devoni vujudga keldi. Bu devon taniqli xattot Sulton Ali Mashhadiy tomonidan nasta’liq xati bilan ko`chirilgan bo`lib, noma’lum musavvir tomonidan naqshlar bilan bezatilgan edi. Devonga maxsus nom berilmaganligi boisidan faksimil (foto) nusxasini 1968-yilda birinchi marta nashrga tayyorlagan va chop ettirgan taniqli 6 Абдураҳмон Жомий. Баҳористон. Душунбе: “Ирфон”, 1996, саҳ. 110 6

adabiyotshunos Hamid Sulaymon uni «Ilk devon» deb atadi. «Ilk devon»dan 391 g’azal, 1 mustazod, 1 muxammas va 41 ruboiy o`rin olgan bo`lib, ularning barchasi 434 ta she’rni tashkil etadi. Mazkur asar Alisher Navoiy ijodining dastlabki bosqichlarini o`rganish uchun ishonchli manba sifatida ahamiyatlidir. Alisher Navoiy Sulton Husayn Boyqaro Xuroson taxtini egallagandan so`ng, uning taklifi bilan o`zining birinchi rasmiy devoni «Badoe’ ul-bidoya» («Badiiylik ibtidosi»)ni tartib berdi. Mazkur devon XV asr adabiy hayotida juda katta voqea bo`ldi. Shoir devoni o`zigacha yashagan ijodkorlar va zamondoshlari devonlaridan ancha farq qilar edi. Avvalo, devon tartib berish uchun debochaga o`rin berish zarurligi ijodiy tajriba tarzida «Badoe’ ul-bidoya»dan boshlandi. Shuningdek, shoir Sharq devonchiligi qator tamoyillarini isloh qilib, uning mukammallik kasb etishi uchun e’tibor qilinishi zarur bo`lgan jihatlarini amaliyotda ko`rsatdi. Alisher Navoiy ushbu devonda debochadan so`ng dastlabki g’azallarini, keyin esa boshqa janrdagi asarlarining radifi yoxud qofiyasidagi oxirgi harfiga tayanib, qat’iy tartibda, arab alifbosi sirasida o`rin berishga e’tiborni qaratdi. Shuningdek, she’rlarining mavzulari, g’oyaviy yo`nalishi ham diqqat markazida turdi. Alisher Navoiy har bir harf sirasida kelgan g’azallarning dastlabkilari Alloh hamdi va Muhammad alayhis-salom na’tiga bag’ishlanishi, shundan so`nggina boshqa mavzudagi g’azallar tartib bilan joylashtirilishi lozimligini mazkur devon debochasida alohida ta’kidladi. Mazkur muqaddimada ulug’ shoir matlada aytilgan fikrni g’azalning maqtayiga qadar tadrijiy rivojlantirib borish hamda oshiqona she’rlar tarkibida mav’iza, pand, hikmatlarga doir baytlar kiritilishi shartligini ta’kidladi. O`zi mazkur tartiblarni barcha devonlarida amaliyotda ko`rsatishga muyassar bo`ldi. «Badoe’ ul-bidoya»dan she’riyatning o`n bir janriga doir asarlar o`rin olgan bo`lib, ularning miqdori va tartibi quyidagichadir: 1. G’azal – 777 7. Ruboiy - 85 2. Mustazod – 3 8. Lug’z - 10 3. Muxammas – 5 9.Muammo - 52 4. Musaddas – 2 10. Tuyuq - 10 7

5. Tarje’band – 3 11. Fard - 53 6. Qit’a – 46 Mazkur devondagi she’rlarning umumiy miqdori 1046 tani tashkil etadi. «Badoe’ ul-bidoya»da «Ilk devon»dagi bir qism she’rlar ham kiritilgandir. Keyinchalik bu asarlar «Xazoyin ul-maoniy» yig’ma devonidan o`rin olgan. Alisher Navoiy 1483-yilda ikkinchi rasmiy devoni «Navodir un- nihoya» («Behad nodirliklar»)ni tuzdi. Devonning Abdujamil kotib va Sulton Ali Mashhadiy tomonidan ko`chirilgan nisbatan to`liq nusxasi mavjud. Devonning nisbatan to`liq nusxalarida 862 she’r mavjud. Bular «Badoe’ ul-bidoya» tartib berilgandan so`ng ijod qilingan she’rlar bo`lib, ular ham keyinchalik «Xazoyin ul- maoniy»ga kiritilgan. Alisher Navoiyning avlodlar oldidagi yana bir buyuk xizmati uning deyarli barcha lirik turga mansub yozgan asarlarini o`z bag’riga olgan «Xazoyin ul- maoniy» («Ma’nolar xazinasi») yig’ma devonini tartib berganligi bo`ldi. Bu xayrli ishning amalga oshishida murshidi komil Nuriddin Abdurahmon Jomiy va zamon hukmdori Sulton Husayn Boyqarolar tashabbuskor bo`ldi. Ulug’ shoirning «Xazoyin ul-maoniy» «Debocha»sida bayon etilgan qaydlaridan ayonlashadiki, «Badoe’ ul-bidoya» va «Navodir un-niho» devonlari tartib berilgandan so`ng, ijod qilingan she’rlar to`planib qoladi. Ulkan so`z san’atkori ularning taqdiri haqida o`ylaydi va yozadi: «Xotirg’a kelur erdikim, agar bu avroqqa rabt-u tartib berilmasa, bir havodis tundbodi eskach, har safhasin bir yon sovurg’ay va agar bu gul barglarni zeb-u oyin bila bir guldasta bog’lamasak, bir navoyib nasimi yetkach, har varaqin bir yon uchurg’ay». 7 Biroq bu ishni amalga oshirishda shoir o`zida yetarli quvvat topa olmaydi. Ana shunday bir vaqtda Sulton Husayn Boyqaroning Alisher Navoiy nomiga o`z she’rlarini to`plab devon tartib berishi lozimligi haqida «farmoni vojib ul-iz’oni» («itoat etishga majbur farmoni» - H.E.) e’lon qilinadi. Alisher Navoiy ustozi Abdurahmon Jomiy bilan maslahatlashadi. Ularga Amir Xusrav Dehlaviyning Malikshoh Alp Aislon nomiga bag’ishlab, besh devonlar silsilasini tuzgani, ular o`z zamonasida g’oyat mashhur bo`lsa-da, keyingi davrda 7 Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. XX лик. 3-том. Тошкент: “Фан”, 1988, 12-бет. (Бундан кейин ушбу манбага мурожаат этилганда жилди ва саҳифасини кўрсатиш билан кифояланамиз – Ҳ.Э) 8

faqatgina nomlari saqlangani ma’lum edi. Ayni an’anaga ixlosmand Alisher Navoiy «Xazoyin ul-maoniy»ni to`rt devon shaklida tuzishni ma’qul ko`radi. Shunday qilib, shoir o`zbek tilida yozgan deyarli barcha she’rlarini to`rt devonga ajratadi va ularning har birini inson umrining muayyan fasliga mos keladigan bir nom bilan ataydi. Ulug’ shoir ijodiy hayotining 7-8 yoshidan 20 yoshigacha bo`lgan qismini umrining navbahori - «sig’ar» (yoshlik) fasli sifatida qayd qiladi va shu muddatda yozilgan she’rlariga « G’ aroyib us-sig’ar» («yoshlik ajoyibotlari») nomli birinchi devondan o`rin beradi. 20-35 yoshlar oralig’i umrning yozi – «shabob» (yigitlik) ayyomi bo`lib, muallif bu davr devonini «Navodir ush-shabob» («Yigitlik nodirliklari») tarzida nomlaydi. 35-45 yoshni umrning kuzi – «vasat» (o`rta yosh) hisoblagan ulug’ shoir «Badoye’ ul-vasat» («O`rta yosh go`zalliklari») devoniga ana shu yillarda bitilgan she’rlarini kiritadi. Nihoyat, 45-60 yosh «kibar» (keksalik) avoni bo`lib, inson umrining qishiga qiyoslanadi va ayni devon «Favoyid ul-kibar» («Keksalik foydalari») deb ataladi. Bu majmualarning barchasi «Xazoyin ul- maoniy» («Ma’nolar xazinasi») nomi ostida birlashtiriladi va 1492-1498 - yillar oralig’ida tartib beriladi. «Debocha»da berilgan ma’lumotlarga ko`ra, mazkur devonlardan o`rin olgan har bir she’r bevosita Sulton Husayn Boyqaro nazaridan o`tkazilgan. Albatta, hazrat Navoiyning bu ta’kidlarini to`g’ri ma’noda qabul qilishni aqlga sig’dirib bo`lmaydi. Negaki, yig’ma devonlardan uch mingdan ziyodroq she’r o`rin olganligiga e’tibor qilinsa, Sulton Husayn Boyqaroning ularni birma-bir nazardan o`tkazganligini tasavvurga sirdirish qiyin. Fikrimizcha, ulug’ shoirning bunday qaydini maktabdosh do`st va zamon podshohiga yuksak hurmati nishonasi sifatida qabul qilish, yanada aniqroq aytadigan bo`lsak, davr insho san’atining uslubiy jilosi ma’nosida tushunish pand bermaydi. «Xazoyin ul-maoniy» devonlaridan o`rin olgan she’rlarni to`la ma’noda tarixiylik tamoyiliga rivoya qilish holda joylashtirilgan deyish qiyinroqdir. Chunki ulug’ shoir katta miqdorda yig’ilgan she’rlarni devonlarga taqsimlaganda, har bir she’rning ruhi, uslubini e’tiborga olishga uringan. Ammo oradan o`tgan vaqt o`z gapini aytgan hamda she’rlarni tarixiy va mavsumiy aniqlik bilan joylashtirishning 9

iloji bo`lmay qolgan. Bunday fikr taniqli navoiyshunoslar M.Shayxzoda va H.Sulaymon tadqiqotlarida o`z ifodasini topgan. 8 «Xazoyin ul-maoniy» debocha, 2600 g’azal, 133 ruboiy, 10 muxammas, 4 mustazod, 5 musaddas, 4 tarje’band, 210 qit’a, 10 lug’z-chiston, 52 muammo, 13 tuyuq, 86 fard, 1 masnaviy, 1 qasida, 1 musamman, 1 tarkibband, 1 soqiynoma jami 16 janrdagi she’rlardan iboratdir. Har bir devonga 650 g’azal kiritilgan. Shu kichkina ishoraning o`zidan ham ulug’ shoir «Xazoyin ul-maoniy»ni tartib berishda tarixiylik tamoyilidan birmuncha chekinganini sezish mumkin. Bu fikrni «G’aroyib us-sig’ar» va «Navodir ush-shabob» devonlari tarkibida «vasat» hamda «kibar» davriga oid g’azallarning va aksincha «Badoye’ ul-vasat» hamda «Favoyid ul-kibar»da «sig’ar»-u «shabob»ga daxldor she’rlarning mavjudligi ham quvvatlaydi. Jumladan, «G’aroyib us-sig’ar» devoni tarkibidan o`rin olgan g’azallardan birida quyidagi bayt mavjud: Yoshing ellik bo`ldi, yuz qo`yg’il fano tufrog’ig’a Kim, shabob ayyomi aysh-u beadablig’ chog’i bas. (MAT. 3. 201-bet.) Bunday misollarni yana ko`plab keltirish mumkin. Shuningdek, «G’aroyib us-sig’ar» devonidagi bir qator she’rlarda Sulton Husayn Boyqaroning podsho sifatida tilga olinishi ham yuqoridagi fikrlarni tasdiqlaydi. Zero, Sulton Husayn Boyqaro Xuroson taxtini egallaganida, Ulug’ shoir 28 yoshda edi. Bulardan tashqari, Sayyid Hasan Ardasherning vafoti (1488-1489) munosabati bilan yozilgan masnaviy «Navodir ush-shabob» devonidan o`rin olgan. Holbuki, bu davrda ulug’ shoir 47-48 yoshlarda edi. Ko`rinadiki, «Xazoyin ul-maoniy» devonlariga taqsimlangan she’rlar nisbiy mohiyat kasb etadi. Yana shuni unutmaslik lozimki, «Xazoyin ul-maoniy»dan o`rin olgan asarlar 1498-yilga qadar yozilgan she’rlardir. Taniqli adabiyotshunos olim Hamid Sulaymon «Xazoyin ul- maoniy» devonining ilmiy-tanqidiy matnini yaratish sohasida juda katta izlanishlar olib bordi. Tadqiqotchi «Xazoyin ul-maoniy»ning Toshkent, Sankt-Petrburg, Dushanbe, Boku, Parij, London va dunyoning boshqa shaharlaridagi muzey hamda 8 Қаранг: Ўзбек адабиёти тарихи. V томлик. II том. Тошкент: “Фан”, 1977, 86-бет 10

kutubxonalarida saqlanayotgan ko`p sonli qo`lyozmalari surat nusxalarini yig’ib, ularni qiyosiy o`rganib chiqib, nashr ettirdi. (Alisher Navoiy. Xazoyin ul-maoniy. I, II, III, IV tomlar. Toshkent: «Fan», 1959-1960.) Alisher Navoiyning 1498-yildan keyin ijod etgan hamda turli sabablarga ko`ra mazkur yig’ma devonga kiritilmagan she’rlari ham olimning e’tiboridan chetda qolgan emas. Yig’ma devonning Hamid Sulaymon nashri IV tomida bunday she’rlar «Navoiy tomonidan «Xazoyin ul- maoniy»ga kiritilmagan she’rlar» sarlavhasi ostida keltirilgan bo`lib, ular 24 g’azal, 2 ruboiy, 8 qit’a, 4 farddan iborat. (MAT. IV tom, Toshkent: «Fan», 1960, 773-794-betlar.) Keyinchalik bu she’rlarning yana yangi topilganlarini qo`shib, filologiya fanlari doktori Fozila Sulaymonova «Ayyomi visol o`ldi yana» nomi bilan mo`jaz bir to`plam holida (Toshkent, 1996) ulug’ shoir ijodi muhiblariga tuhfa qildi. Alisher Navoiy she’riy merosi ko`lamining kengligi, ayni choqda rang- barang mavzularni o`zida mujassamlashtirganligi bilan ahamiyatlidir. She’rda hayotning barcha murakkabliklari haqida nozik ishoralarda badiiy fikr yuritish adabiy ijodga xos yetakchi xususiyat sanaladi. Shu ma’noda ulug’ shoir she’riyatini u yashagan davrning notakror qomusi deyish mumkin. Unda shoir zamondoshlarining shavq-u zavqi, tabassumi-yu qahqahasi, g’azabi-yu nafrati, ingrashi-yu dardli fig’oni, shirin xayollari-yu ezgu niyatlari, baxtli kunlari-yu musibati, to`y-u ta’ziyasi, xullas, murakkab ruhiy-maishiy olami, sertashvish hayot sahifalari yorqin iz qoldirgan. Buyuk mutafakkir faoliyat ko`rsatgan zamonning ilmiy-badiiy saviyasi, tafakkur kengliklari, falsafasi, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy- ta’limiy, ilohiy-irfoniy mezonlari uning she’riy merosida badiiy tajassumini topgan. Shu bois ulug’ shoirning rangin she’riyati mohiyat-mazmuni bilan, shubhasizki, ma’nolar xazinasidir. Unda Sharq mumtoz adabiyoti an’analari takomillashtirilgani, hamd, na’t, mav’iza yo`nalishidagi she’rlarga keng o`rin berilganini kuzatish mumkin. Ishq-muhabbat mavzusi esa kichik she’riy asarlarining tayanch yo`nalishini tashkil etadi. Ayni choqda bu ko`hna va doimo yangilanib boruvchi barhayot mavzu ulug’ shoir qalamida ayricha joziba kasb etdi. Natijada uning oshiqona she’rlari bag’rida XV asr ikkinchi yarmi hayotining 11

ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ta’limiy, ilohiy-irfoniy, qarashlari go`zal badiiy ifodasini topdi va shunday kichik janrdagi asarlar mavzular olamining boyitilishiga munosib hissa bo`lib qo`shildi. Ishq-muhabbat inson - ma’naviy kamolotida hal qiluvchi mavqega egadir. Ulug’ shoir muhabbat mavzusida qalam tebratar ekan, eng avvalo, dard ahli – oshiqlarga murojaat qiladi: Ey Navoiy, dardlig’ nazmingni dard ahli bilur, Dardsiz dog’i bo`lur oni o`qig’och ahli dard. (MAT. 5-tom, 93-bet.) Alisher Navoiy she’riyatida ishq va dard bir-biri bilan chambarchas bog’liq, biri ikkinchisini doimo taqazo qilib turuvchi tushunchalardir. Dard aslida inson vujudidagi xastalikni anglatsa-da, biroq u ijod va ishq olamida ijobiy ma’no kasb etadi. Shoir nazmidagi «ahli dard» esa aqlni hayratga solg’uvchi tuyg’ular tug’yonidan qalblarida uyg’ongan jo`shqin muhabbat bois ishq yo`lini ixtiyor etgan oshiqlardir. Ishq-muhabbat talqini ulug’ shoir she’riyatidagi eng serqirra ma’no-mohiyat kasb etuvchi mavzu sanaladi. Jumladan, insonni insonga, hayotga, tabiatga va Yaratuvchiga bo`lgan samimiy sevgisini ifodalagan she’rlar bu keng qamrovli mavzuning tayanch ustunidir. Alisher Navoiy qit’alarida bu tushuncha haqiqiy va majoziy ishq tarzida talqin qilish mumkin bo`lgan yo`nalishda badiiy ifodasini topadi. Haqiqiy ishq insonning Allohga, majoziy ishq esa insonning insonga, hayotga, tabiatga va butun mulki borliqqa bo`lgan muhabbatidir. Ulug’ shoir mavjudot olami ajoyibotlari orasida ziddiyat emas, balki bog’liqlik, aloqadorlikni ko`radi. Ular bir-birini taqazo qiladi. Alisher Navoiyga xos bunday dunyoqarash uning qit’alaridan birida sarlavha vazifasini bajargan: «Majozdin maqsudi haqiqat ekani izhor qilmoq va suratdin g’araz ma’ni ekanin padidor qilmoq» Majozdin manga maqsud erur haqiqiy ishq, Nedinki, ahli haqiqatqa bu tariqat erur. Majozdin chu haqiqatqa yo`l topar oshiq, Qilur majozni nafyi ul ki, behaqiqat erur. (6. 512) 12

Ulug’ shoir mazkur qit’ada majoziy muhabbatni e’tirof etgani holda, o`sha ishq poklik va halollik bilan nurlidir hamda u poklanish tufayli ilohiy ishq maqomiga ko`tariladi, degan g’oyaga sodiq qoladi. Shuningdek, ulug’ shoir majoziy ishqdan murod ilohiy ishq haqida o`ylash, fikr yuritish, uning hijron-u iztiroblaridan lazzatlanish ahli haqiqatning tanlagan yo`lidir, deydi. Bu yo`lda tariqat va uning hayotbaxsh ta’limoti madadkordir. Alisher Navoiy she’riyatida, jumladan, tahlil qilinayotgan qit’ada majoz va nazmiy san’atlar vositasida badiiy mushohada yuritish mayli baland. Aksariyat hollarda so`zlar zulma’naynlik (ko`p ma’nolilik) fazilatiga ega. Shuning uchun ular mohiyatini darrov payqash dushvor. Navoiyona misralar mag’ziga chuqur mulohazasiz yetish imkondan tashqaridir. Shunday fazilat yuqoridagi va quyida ko`chirganimiz qit’ada ham yorqin ko`zga tashlanadi: Ko`rmasa husni majozi ichra juz haq sun’ini, Oshiqekim, bo`lsa ishq atvori ichra pokboz. Zohido, bu ishqdin man’ aylamas oshiqnikim, Gar sen idrok aylasang, ayni haqiqatdur majoz. (6. 512-513) Ushbu qit’ada ulug’ shoirning falsafiy mushohadasida teranlik bilan yonma- yon dadillik va aniqlik turganligini his qilish qiyin emas. Chinakam oshiq yor – mahbubasi jamolida Yaratganning nuri tajalliysini his eta olsa va uning sa’y- harakatlarida poklik ustuvor bo`lsagina, majoz haqiqat pillapoyalariga ko`tarilishi mumkin. Qit’ada zohidga murojaat ham bejiz emas. Umuman, zuhd-u zohidlik masalasidagi qarash ehtiyotkorlikni taqazo etadi. Chunki bu toyifa ahlining xatti- harakatida namuna olsa arzigulik jihatlar bor. Ular toat-u ibodat, namoz-u ro`zani kanda qilmaydi. Doimo tavba qilib, tahoratli yurishadi. Biroq ularning riyokorligi toat-u ibodatini ko`z-ko`z etishi va jannat tama’yida bo`lishlarida yorqin ko`rinadi. Oshiq va zohid dunyoqarashlari o`rtasidagi keskin tafovutga adabiyotshunos N. Komilovning «Tasavvuf» kitobidi nozik ishoralar bor. U o`z fikrlariga mashhur so`fiy ayol Robiya Adviyaning (714-801) Allohga munojotlarida quyidagicha nola qilib aytgan so`zlarini keltirish bilan oydinlik kiritadi: «Ey Parvardigorim, ey yori aziz, agar jannating tama’ida toat qiladigan bo`lsam, jannatingdan benasib et, agar 13

do`zaxingdan qo`rqib ibodat qiladigan bo`lsam, meni do`zax o`tida kuydir – ming- ming roziman! Ammo agar Sening jamolingni deb tunlarni bedor o`tkazar ekanman, yolvoraman, meni jamolingdan mahrum etma!» (Komilov N. Tasavvuf. Birinchi kitob. Toshkent: «Yozuvchi», 1996, 6-bet.) Ko`rinadiki, tasavvuf ahlida hayotga tavakkul bilan qarash kayfiti baland. Ularning qat’iy ishonchiga ko`ra, solik ishq va tariqat maqomlari sari intilishini davom etishi, bu haqda baland ovoz bilan gapirmasligi, tamadan yiroq turishi lozim. Ulug’ shoir g’azallarida ushbu fikrlarni quvvatlovchi ko`plab baytlarni uchratish mumkin: Navoiy, ishqdin ne kelsa, dam urmaki oshiqqa, Keraktur ishqi pinhoni-yu dog’i ishq pinhoniy. (6. 426) Alisher Navoiy ushbu bayt bag’riga o`zi muridi komili bo`lgan naqshbandiya tariqatining «Dil ba yor-u dast ba kor» tayanch g’oyasi mohiyatini singdirgan. Aslida ulug’ shoir she’riyati qahramonlari ishqdan etgan barcha ozor-u mashaqqatlarga sabot va matonat bilan bardosh berishga tayyordirlar. «G’aroyib us-sig’ar» devoni g’azallarining biriga mansub bo`lgan quyidagi bayt lirik qahramoni haqida ham shunday xulosaga kelishga asos bo`ladi: Ey Navoiy, ishq mushkil deb nechuk tarkin tutay, Elga gar bu ish hunar bo`lsa, bo`luptur fan manga. (3. 35) Ulug’ shoir ishq bobida tenglik falsafasini ilgari surib, g’azallarining birida: «Ishq aro shoh-u gado tengdir, balki gado fuzun»,- deya e’tirof etadi. Biroq bu muaddas tuyg’uni e’tiqodida sobit bo`lmagan, munofiq kishilar tomonidan toptalishini keskin tanqid qiladi: Ulki ermas ishqi pok-u sajda aylar ko`rsa husn, O`yladurkim, aylagay fosih tahoratsiz namoz. (3. 182) Husn – go`zallikni ko`rib, unga mahliyo bo`lgan kishining sajda qilishi pok ishqning nishonasi emas. Undagi «sadoqat» va «e’tiqod» nobakor kimsaning yuviqsiz – tahorat olmay namoz o`qishi bilan barobardir. Ishq, avvalo, poklik, qolaversa, sadoqat-u chinakam e’tiqod bilan muqaddasdir. Mana shu talab- tamoyillar buzilgan joyda xoh majoziy, xoh ilohiy ishq bo`lsin, bular haqida gap- so`z bo`lishi mumkin emas. 14

Shunday qilib, Alisher Navoiy lirikasida hamd, na’t yo`nalishidagi she’rlar, ijtimoiy hayotning turli muammolari, odob-axloq me’yorlariga bag’ishlangan badiiyat namunalarini juda ko`plab uchratish mumkin. 1.2 Alisher Navoiy g’azaliyotining shakliy, g’oyaviy xususiyatlari, yetakchi qahramonlari va badiiyati. Alisher Navoiyning o`zbek tilidagi qomusiy devoni «Xazoyin ul-maoniy» mumtoz adabiyotimiz xazinasidagi jozibali she’riyatning eng yuksak cho`qqisi sanaladi. Ulug’ shoirning kichik she’riy janrlar taraqqiyoti tarixidagi muhim xizmatlaridan biri shuki, u o`zi yashagan davrga qadar turkiy badiiy so`z san’atida mavjud bo`lgan g’azal, masnaviy, qasida, tuyuq, qit’a, ruboiy, fard, soqiynomani yuksak ravnaq pag’onasiga ko`tardi. Shuningdek, yig’ma devonini rang-barang mavzularda bitilgan, turkiy she’riyat uchun nisbatan taqchil bo`lgan muxammas va musaddas, musamman va mustazod, tarje’band va tarkibband, muammo va lug’z- chiston singari adabiy shakllar bilan bezadi. Alisher Navoiy ma’naviy merosi tarkibidagi 16 janr orasida g’azal alohida mavqega ega. Ulug’ shoir o`ziga xos uslubda ijod etgan bunday badiiy yaratmalarida, avvalo, mavzuni batafsil yoritish uchun matlada aytilgan fikrni mantiqiy rivojlantirib borish, she’r qahramoni hissiy-ruhiy kechinmalarini badiiy san’atlar yordamida haqqoniy va samimiy tasvirlashga erishdi. Oshiqona g’azallari tarkibida mav’iza – pand-nasihat mazmundagi baytlarga keng o`rin berdi. Ayni mayl g’azal janrini tor oshiqona qoliplardan ma’no-mavzu ko`lamdorligiga olib chiqish uchun qulay imkoniyat hosil qildi. Badiiy tasvir vositalaridan foydalanishda ulug’ shoir yuksak san’atkorlik namunalarini namoyish qildi. O`zidan keyingi ijodkorlar uchun ilhom manbayi, adabiy maktab vazifasini o`tagan navoiyona bunday uslubning shakllanishida, shubhasiz, XV asrga qadar musulmon mintaqa adabiyotida vujudga kelgan adabiy an’analarni teran o`rganish muhim ahamiyat kasb etgan. G’iyosuddin Xondamirning ma’lumotiga ko`ra, Alisher Navoiyning bolalik chog’laridanoq ulug’ turkigo`y shoir malik ul-kalom Mavlono 15

Lutfiyning nazariga tushib, uning yuksak bahosiga loyiq ko`rilishi yosh shoirning ijod maydonida zavq bilan javlon urishi uchun o`ziga xos adabiy maktab vazifasini o`tagan. «Xazoyin ul-maoniy» tarkibidan o`rin olgan besh musammat (3 muxammas, 2 musaddas) barchasining faqatgina Mavlono Lutfiy g’azallariga bog’langan taxmislar ekanligi fikrimizni to`la quvvatlaydi. Ulardan birining maqtasida quyidagi satrlar mavjud: Har gado egnida bo`lsa eski to`n yo choki jayb, Bilmay asli niyatin qilmoq g’alatdur shakku rayb, Ey Navoiy, chun sanga ma’lum emastur sirri g’ayb, Lutfini mayxonada oshufta ko`rsang, qilma ayb, Kim, bu majnun ixtiyori zulfi qullobindadur. (5. 457) Mavlono Lutfiy g’azaliyoti xalqona ohangda bitilganligi, baytlarda xalq maqollari va iboralaridan foydalanib yetakchi g’oyani o`quvchiga teran yetkazish hamda insonning murakkab ruhiy holatlari tasvirini she’rxon ko`z o`ngida o`sha vositalar yordamida ta’sirchan bo`yoqdor gavdalantirishga egaligi bilan fazilatlidir. Alisher Navoiy g’azaliyotida ham lutfiyona bunday uslubning ijodiy rivojlantirilganligini kuzatish mumkin. Ulug’ shoir shundan bo`lsa kerak, «Badoye’ ul-bidoya» devoni debochasida turkigo`y ijodkorlardan Mavlono Lutfiy va Mavlono Sakkokiyga juda yuksak baho berib yozadi: «...Va uyg’ur iboratining fusahosidin va turk alfozining bulag’osidin Mavlono Sakkokiy va Mavlono Lutfiy rahimahum ollohkim (Alloh ularga marhamatli bo`lsin – H.E.) birining shirin ab’yoti ishtihori Turkistonda bag’oyat va birining latif g’azaliyoti intishori Iroq-u Xurosonda benihoyatdurur va devonlari mavjud bo`lg’ay.» (MAT. 1-tom, 14-bet.) Alisher Navoiyning Mavlono Sakkokiy ijodi bilan yaqindan tanishligi g’azallaridan birining maqtasida kelgan va faxriyaga murojaat asosida vujudga kelgan quyidagi baytda yorqin namoyon bo`ladi: Navoiy nazm aro tig’i zabonni uyla surdikim, Pichoq topmas uyatdin o`zni o`lturmakka Sakkokiy. (4. 423) Keltirilgan iqtibosda Alisher Navoiyning turkiy adabiyotning bu ustoz qalamkashi ijodiga bo`lgan mehr-muhabbati, hurmati, ayni choqda bu ulug’ shoir 16

bilan o`zaro adabiy musobaqa – mushoira uyushtirgani sezilib turadi. Baytdagi yana bir nozik jihatga e’tibor qilmaslikning iloji yo`q. Alisher Navoiy ikkinchi misrada badiiy san’at qo`llashda nafis mahorat ko`rsatgan. Iyhom tasviriy vositasiga murojaat qilgan ulug’ shoir «pichoq - pichoqchi» so`zlarini «o`ynatadi». Buning uchun «Sakkokiy»ning «pichoqchi» ma’nosiga ega ekanligi unga qo`l kelgan. Shunday qilib, baytni quyidagicha talqin qilish mumkin: Navoiy nazm bobida mahorat ko`rsatib, shunday go`zal misralar yaratdikim («tig’i zabonni uyla surdikim» - bu o`rinda ham «tig’» orqali pichoq nazarda tutiladi va bu bilan misralararo tanosub hosil qilinadi), ularni o`qigan «Pichoqchi» (Sakkokiy) uyalib, o`zini so`yish uchun pichoq topolmay dog’dadir. Fikrimizcha, so`z san’ati bobida bundan-da yuksak nazokat bo`lmas. Tabiat Alisher Navoiydan o`z ehsonlarini darig’ tutmagan. Jumladan, kuchli hofiza quvvati va bir necha tilni puxta bilish iste’dodini unga ravo ko`rgan. Arab va fors tillarini puxta bilgan shoirga o`ziga qadar bo`lgan fors-tojik va arab adabiyotlarini o`ta sinchkovlik bilan o`rganish imkoniyatini berdi. Nizomiy Ganjaviy, Amir Xusrav Dehlaviy, Xoja Hofiz, Shayx Sa’diy, Kamol Xo`jandiy, Salmon Sajaviy, Mavlono Lutfiy, Abdurahmon Jomiy singari ustoz ijodkorlar merosini o`ta zavq bilan mutolaa qildi. O`sha ta’b sohiblarining ma’naviy meroslari uning ijodkor sifatida shakllanishida ma’lum darajada ta’sir ko`rsatgan bo`lsa, ajab emas. Ulug’ shoir o`sha adabiy gulshandan ilk bor tuygan va diqqatini tortgan, dimog’ini qitiqlagan muattar gullar tarovatini bir umrga unutmaydi. Shundan bo`lsa kerak, g’azalchilik bobida Amir Xusrav, Xoja Hofiz, Abdurahmon Jomiy o`rnini alohida ta’kidlaydi va ularni ustoz deyishdan faxrlanadi. «Xazoyin ul-maoniy» va «Devoni Foniy»dagi o`nlab ishoralar shundan dalolat beradi. «Favoyid ul-kibar» devonidagi quyidagi qit’a bu jihatdan, ayniqsa, ahamiyatlidir: G’azalda uch kishi tavridur ul nav’ Kim, andin yaxshi yo`q nazm ehtimoli. Biri mo`jazbayonlig’ sohiri hind Ki, ishq ahlini o`rtar so`z-u holi. Biri Iso nafaslik rindi Sheroz, 17

Fano dayrida mast-u louboli. Biri qudsi asarlik orifi Jom Ki, jomi Jamdurur sing’an safoli. Navoiy nazmig’a boqsang, emastur, Bu uchning holidin har bayti xoli. Hamono ko`zgudurkim, aks solmish, Angga uch sho`x mahvashning jamoli. (6. 516) Alisher Navoiyning mazkur qit’asida Sharq adabiyotining uch ulug’ allomasi ulug’lunudi. Qizig’i shundaki, she’riy misralarda nom-u taxallusdan nishona yo`q. Alisher Navoiy ijodiyotidan yaxshi xabardor bo`lmagan kitobxon uchun ushbu misralardagi ishoralar jumboqligicha qolaveradi. Qit’aning boshida Amir Xusrav Dehlaviy tilga olinadi. Shoir uni «sohiri hind» tarzida tanishtiradi. Alisher Navoiyning boshqa asarlarida ham bu ishora tez-tez uchraydi. «Sohir – sehrgar, jodugar; ajoyib san’atkor, qiziq hunarlar ko`rsatuvchi» kabi talqinlarga ega. Hind – Hindiston. Shajara ildizi Shahrisabzdan boshlanadigan Amir Xusravning Hindistonda istiqomat qilganligiga ishora. Yakunga keladigan bo`lsak, Amir Xusrav Alisher Navoiy nazdida oddiy shoir emas. U so`z ma’no qirralarini teran kashf etgan va uni sehr – yuksak san’at maqomiga ko`targan ilohiy iste’dod egasidir. Ikkinchi ustoz – «Iso nafaslik», «rindi Sheroz», «mast-u louboli» «fano dayrida» (sohillarida) sayr qilish maqomidagi shaxs. Ayrimlari qayd etilgan fazilat – belgilar rindga daxldor. U – Sherozdan. Alisher Navoiy ma’naviy merosidan voqif kitobxonga manzara ancha oydinlashadi. Ma’no rishtalari Xoja Shamsuddin Hofiz Sheroziyga ulanadi. Majoziy va haqiqiy ishqni bir sho`x jilg’aga mastona oqizish uning qo`lidangina kelgan, xolos. Shuning uchun u mast va sho`xliklar qilishga haqli. U – rindona raftor qilish huquqiga ega. Rind – musulmon mintaqa adabiyotining faol timsollaridan biri. Sho`ro zamonida rind dahriylik ramzi bo`lib keldi. Aslida unday emas. «Ziyrak», «hushyor», «erkin fikrli», «sho`x», «beparvo», «ishratga berilgan», «mayxo`r» kabi ma’nolarga ega rind tasavvuf olamiga daxldordir. Maslak, oyin (tariqat) 18

maqomida esa Xoja Hofiz she’riyatida ustuvor o`rnashgan. Shundan bo`lsa kerak, rind Hofiz taxallusining sinonimi ma’nosida tushuniladi. Rind so`zi talqinidagi «may», «ishrat», «mayxo`rlik», «beparvolik» va hokazolar majoziy ma’nodadir. Aksariyat belgilariga ko`ra, rind-u rindlik malomatiya tariqatiga tortib qoladi. Yana biri – orifi jom. Undan poklik nuri yog’iladi. Uning qo`lidagi singan safol – afsonaviy Jamshid jomidan ham afzaldir. Jom-u may – oriflar nasibasi – ma’rifat nuridir. Bunday dovruqli orif naqshbandiya sulukining Xurosondagi peshvosi Nuriddin Abdurahmon Jomiyning sifatlovchisi. Har uchala ustoz qalbi va asarlarini birlashtiradigan yagona g’oya va fazilat – ishqdir. Uning oxirgi bekati poklanish, oriflik rutbasi. Alisher Navoiy uchun ham bu bekat – orzu, intilish nuqtasidir... Ulug’ shoir Sharq mumtoz adabiyotining asrlar davomida vujudga kelgan boy an’analarini mufassal o`rganib, Amir Xusrav Dehlaviyga xos so`zning ma’no qirralarini teran kashf etgan holda uni yuksak san’at maqomiga ko`tarish, Hofiz Sheroziyga xos majoziy va ilohiy ishqni bir o`zanga birlashtirib tarannum etish, Abdurahmon Jomiyga xos poklik va ma’naviy yetuklikni ulug’lash singari fazilatlarni o`z ijodida birlashtirdi. Shuningdek, Mavlono Lutfiy va Mavlono Sakkokiy singari qalamkashlar ijodidan adabiy ta’sirlandi. Taniqli adib va navoiyshunos olim M.Shayxzoda «Alisher Navoiy lirikasining ba’zi bir poetik usullari haqida» 9 nomli maqolasida shoir g’azaliyotiga xos yetakchi to`rt uslubiy jilo haqida fikr yuritadi. Ularning ikkitasi bevosita tadrij badiiy san’atiga murojaat etish bilan (yakpora yoki voqeaband, musalsal) vujudga keladi. Alisher Navoiy she’riy ijodiga xos bo`lgan g’azallarda baytlarni ma’nan, fikran va shaklan bog’lash orqali ma’lum voqea yaratish yoki mantiqiy izchillikka asoslangan fikrlarni vujudga keltirish bilan ma’lum xulosani bayon etish, shuningdek, baytlar silsilasida obrazning tadrijiy yetiluvi, takomilini ta’minlash shular jumlasidandir. Tadrij san’atiga murojaat etish vositasida g’azal tuzilishi jihatidan musalsallik yoki ma’lum voqea asosida vujudga kelishiga ko`ra voqeabandlik kasb etadi. Ma’lumki, Sharq g’azalchiligi tarixida bunday g’azallar 9 Шайхзода М. Алишер Навоий лирикасининг баъзи бир поэтик усуллари ҳақида. Асарлар. 6 томлик. 4-том, Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1972, 195-216-бетлар. 19

uchrab tursa-da, baytlararo mantiqiy bog’liqlik g’azalga xos yetakchi xususiyat maqomini olgan emas edi. Mumtoz adabiyot’da davom etib kelayotgan an’anaga ko`ra, g’azallar mohiyatan ko`p mavzuli (parokanda) edi. Mustaqil baytlardan tuzilgan bunday g’azallarda mavzular mantiqan bir-biri bilan izchil bog’lanmagan (ayni ta’kid nisbiy mohiyat kasb etadi) baytlarda yoritilardi. Ularda kompozitsion butunlikni vazn, qofiya, radif singari badiiy unsurlar va she’r qahramonining ichki dunyosi tasviri, shuningdek, muallifning hayotga, ishqqa, zamon va ahli zamonga munosabatini ta’minlab turadi. Alisher Navoiy ijodida kompozitsion tuzilishiga ko`ra har ikkala turga oid g’azallar uchrasa-da, ularning aksariyati mohiyatan musalsallik kasb etadi. Fikrimizni quyidagi g’azal bilan asoslashga harakat qilamiz: Yordin ayru ko`ngul mulkedurur sultoni yo`q, Mulkkim sultoni yo`q, jismidururkim, joni yo`q. Jismdin jonsiz ne hosil, ey musulmonlarkim, ul Bir qora tufrog’dekdurkim, gul-u rayhoni yo`q. Bir qora tufrog’kim, yo`qtur gul-u rayhon anga, Ul qorong’u kechadekdurkim, mahi toboni yo`q. Ul qorong’u kechakim yo`qtur mahi tobon anga, Zulmatedurkim aning sarchashmayi hayvoni yo`q. Zulmatekim, chashmayi hayvoni aning bo`lmag’ay Do`zaxedurkim, yonida ravzayi rizvoni yo`q. Do`zaxekim ravzayi rizvondin o`lg’ay noumid, Bir xumoredurki, anda mastlig’ imkoni yo`q. Ey Navoiy, bor anga mundoq uqubatlarki, bor Hajrdin dardi-yu, lekin vasldin darmoni yo`q. (3. 252-253) Avvalo, ta’kidlash joizki, mazkur g’azalda ko`zga «yarq» etib tashlanadigan san’at bargardonishdir. Ya‘ni mazmunni kuchaytirish, ta’kidlab ko`rsatishga xizmat qiluvchi «takrir», takror, qaytarishdir. Ayni g’azalda baytning birinchi misrasi oxirida kelgan so`z yoxud kalimalar guruhi ikkinchi satr boshida kelib, aytilmoqchi bo`lgan g’oyaviy niyatni ta’kidlab ko`rsatishga xizmat qiladi. 20

Masalan: «Mulkkim sultoni yo`q, jismidururkim joni yo`q, Bir qaro tufrog’dekdurkim...» va hokazo. Ikkinchidan, g’azal matlasida ifodalangan bo`liq ma’no-mazmun uning maqtasiga qadar tashbeh, talmeh, tazod, iyhom, tanosub kabi san’atlar vositasida tadrijiy rivojlantirish usulida yozilgan. Unda yor – ko`ngil, mulk – sulton, jism – jon, tufrog’ – gul-u rayhon, qorong’u kecha – oy, zumat – obi hayot (tiriklik suvi), do`zax – ravzayi rizvon, xumor (ichkilik, majozan ishq) – mastlig’ (ilohiy fayzdan sarxushlik) kabi juftliklar o`zaro ziddiyatni hosil qilgan. Avvalo, shuni ta’kidlash lozimki, matlada shoirning oshiqona, orifona, shuningdek, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ma’rifiy qarashlari o`z in’ikosini topgan. G’azalning keyingi baytlarida ishora ketgan barcha mavzularga oid mulohazalar silsilaviy takomillashtirilgan. Asardagi baytlararo fikrni mantiqiy bog’lash quyidagi tartibda ekanligi ko`zga tashlanadi: Yorsiz ko`ngil – sultonsiz mulk, sultonsiz mulk –jonsiz jism, jonsiz jism – gul-u rayhonsiz qora tuproq, gul-u rayhonsiz qora tuproq - oysiz tun, oysiz tun – obi hayoti bo`lmagan zulmat, obi hayoti bo`lmagan zulmat – jannat bog’idan yiroq bo`lgan do`zax, jannat bog’idan yiroq bo`lgan do`zax – ishqszlik, ishqsizlik – ilohiy fayzdan bebahralik. Xotima: Hajrning dardi bo`la turib, vasl darmoni (umidi) bo`lmasa-da, ishqdan voz kechma. Mantga asoslanib, «Yordin ayru ko`ngil»ni – sultonsiz mulk, jismsiz jon, gul-u rayhonsiz qora tuproq kabilarga tashbeh qilingani singari matladagi «sultonsiz mulk» ham teng bog’liqlik asosida aytilganlarga qiyoslangan, deyish mumkin. Anglashiladiki, shoir g’azalda ma’naviy va ijtimoiy-siyosiy hodisalarni yondosh rivojlantirib boradi va ko`ngil uchun mahbuba, ishq va undan bahramandlik qanchalik zarur bo`lsa, mamlakat uchun ham podsho shunchalik muhim, degan umumlashma-xulosani ilgari suradi. Faqat matla’ va undan oldingi baytda shoirning ishqiy mavzuga oid qarashlarini badiiylashtirishga mayli kuchayganligini unutmaslik lozim. Bu, albatta, shoir g’azaliyotidagi yetakchi mavzu ishq-muhabbat ekanligini yana bir karra tasdiqlaydi. Shuningdek, unda qo`llangan badiiy timsollar vositasida ilgari surilgan yetakchi g’oya ishqi majoziy – insoniy muhabbat va haqqa yetgan oriflar ishqi – ilohiy ishqqa ham birdek daxl qila oladi. Alisher Navoiyning uqtirishicha, ulkan bir shartning o`sha ikki ishq 21

o`rtasida ko`ndalang turishi muhabbat talqinidagi tasniflarga sababdir. Inson taqdirining hamma jabhalarida ko`zga tashlanadigan ishq jazavasida pok niyat, pok qalb, pok so`z, pok ko`z, pok e’tiqod amal qilsagina ishqi majoziy haqiqiy ishq maqomiga ko`tarila oladi. O`shandagina tasniflarga ehtiyoj sezilmaydi. Mumtoz adabiyot namoyondalari, jumladan, Alisher Navoiy g’azaliyotiga doir ajratishlar (oshiqona, orifona, rindona, qalandarona...) esa o`ta nisbiy tushunchalardir. Alisher Navoiy g’azallarining bosh qahramoni, shubhasiz, shoirning o`zidir. Ularda muallifning ichki tug’yonlari, ruhiy iztiroblari-yu quvonchlari, tarjimayi holiga oid qaydlar uchraydi. Shuningdek, shoir g’azaliyotidagi boshqa obrazlar: ma’shuqa, shoh, darvesh, shayx, zohid, orif, rind, soqiy, raqib kabilar va rang- barang badiiy timsollar asardagi yetakchi g’oyani she’rxonga teran yetkazish uchun buyuk tafakkur sohibining taxayyul olamidan she’rga ko`chdi hamda badiiy salohiyati yuksak g’azallarning vujudga kelishini ta’min etdi. 8.3. Kichik she’riy asarlari: qit’a, ruboiy, tuyuq va lug’z (chiston) lar «Xazoyin ul-maoniy»ning ko`plab sahifalari kichik she’riy asarlar bilan bezalgan. Bular orasida qit’aning alohida o`rni bor. Arabcha «parcha», «bo`lak», «pora» ma’nolarini anglatgan bu so`z istiloh sifatida ikki va undan ortiq baytlardan tashkil topgan, juft misralari o`zaro qofiyalanuvchi ( a -b – c - b – d – b...) she’riy shaklga nisbatan qo`llanadi. Qit’a – boshsiz (matlasiz) g’azal ham deyiladi. Bu janr arab, fors-tojik va turkiy xalqlar adabiyotida keng qo`llanilgan she’riy shakllaridan biridir. Mavzular olami rang-barang bo`lgan qit’alarda ko`pincha shoirlarning falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ta’limiy, ilohiy-irfoniy qarashlari ifoda etiladi. Alisher Navoiyning sohir qalami qit’aning o`zbek mumtoz she’riyatidagi yetakchi janrlaridan biriga aylanishini ta’minladi. Bu ulug’ so`z san’atkoriga qadar Yusuf Amiriyning «Bang va Chog’ir munozarasi»da (ikkita o`zbekcha), Xorazmiy «Muhabbatnoma»sida (bitta) va Mavlono Lutfiy devonida qit’a janriga mansub asarlar mavjudligi kuzatiladi. Alisher Navoiy turkiy adabiyotda juda kam qo`llanilgan bu adabiy janrning yuzlab mumtoz namunalarini ijod etdi. «Xazoyin 22

ul-maoniy»da 210 ta qit’a mavjuddir. Yig’ma devon «Debocha»sida kelgan qit’alar esa yuqorida ko`rsatilgan raqamga qo`shilmagan. Bulardan tashqari, «Mahbub ul-qulub», «Arbain hadis» va boshqa asarlar tarkibidagi qit’alar ham nazarda tutilsa, ularning soni uch yuzdan ortadi. Chunki «Arbain hadis»ning o`zida Janobi rasuli akramning axloqqa doir qirq hadisi qirq qit’a shaklida o`zbek tiliga o`girilgan va keng kitobxonlar ommasiga taqdim etilgan. «Xazoyin ul-maoniy» tarkibida kelgan qit’alar ulug’ shoirning muayyan vaziyatdagi kayfiyatini, juda chuqur falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ta’limiy, ilohiy-irfoniy qarashlarini badiiy ifoda etganidan kelib chiqib aytish mumkinki, ular daqiqnazar ijodkorning hayotga yanada teran nigoh bilan qarashi mahsuli sifatida vujudga kelgan. Avvalo, yig’ma devonlarga kiritilgan har bir qit’adan oldin nasriy sarlavhalarning berilishi o`sha qit’alar mazmunining mukammalligini ta’min etgan. Qit’adagi baytlar va ularning badiiy nasriy sarlavhasi shoir aytmoqchi bo`lgan fikrni o`quvchi ko`z oldida to`laqonli namoyon bo`lishida xolis xizmat qiladi. Buning uchun o`sha sarlavhalarning shoir tomonidan maqol, hikmatli so`z darajasiga ko`tarilganligi, ularning muallif tarjimayi holi va ijodi bilan aloqadorligi hamda payg’ambar hadislari bo`liq g’oyalarini she’riy tarzda ifodalashga qaratilganligi kabi juda ko`plab fazilatlar shunday mukammallikning vujudga kelishiga asos bo`lgan. Quyida nomlari keltirilgan qit’alar sarlavhalari fikrimizning yorqin dalilidir: «Yomon yomonlig’ini qilmasa, yaxshilig’cha bor va bir yaxshilig’ qilsa o`n yaxshilig’ qiliqcha», «Falokatdin ayog’iga kashf bo`lmag’ong’a chun kashf uchun ayog’i bor, shukr vojibdur», «Do`stdinkim dushman xayi bo`lg’ay, dushman yaxshiroqdurki, do`st ro`yi bo`lg’ay», «O`ziga bu mulkdin yetkan balolar toshi ozori, bosh olib o`zga mulkka borurning izhori», «Majozdin maqsud haqiqat ekani izhor qilmoq va suratdin g’araz ma’ni ekanin padidor qilmoq», «Annosu’ ‘alo dini muluk» hadisining ta’siri» va hokazolar jumlasidandir. Ko`chirilgan sarlavhalarning o`zi Alisher Navoiy qit’alarining mavzular ko`lami juda kengligini tasdiqlaydi. Alisher Navoiy zamonasining ulug’ mutafakkiri sifatida qit’alarida adolatli shoh, ota-ona hurmati, ilm-ma’rifatni egallash, yaxshi axloq egasi bo`lish, 23

yomonlik va yomonlardan uzoq bo`lish singari mavzularni qalamga oladi. Shubhasizki, bu mavzular markazida barcha zamonlar uchun birday orzu bo`lib kelgan komil inson g’oyasi turadi. Shoir «hukamo qablining tarjimasi insoniyat bobida» («Donishmandlarning insoniyat haqidagi fikrlari tarjimasi») nomli qit’asida komil inson uchun uch narsa muhimligini e’tirof etadi. Bular: tavoze’ (izzat-ikrom, ehtirom), kamtarlik, kechirimli bo`lish, bergan hadyasini minnat qilmaslik. Shoirning fikricha, tavoze’ – kamtarlik himmat-u saxovatni ahli davlat ham odat qilsalar nur ustiga a’lo nur bo`lur edi: Tavoze’ yaxshi, ammo yaxshiroqdur, Agar da’b etsa ani ahli davlat. Erur ham avf xo`b-u xo`broq ul Ki, zohir bo`lg’ay el topqanda qudrat Ato ham turfa ishdur turfaroq bil, Agar yo`qtur aning yo`qdur yonida minnat. Hakim insoni komil debtur ani Ki, bo`lg’ay zotida bu necha xislat. (4. 523) Alisher Navoiy qit’alari nafaqat mazmundorligi, balki badiiy mahoratining yuksakligi bilan ham noyob san’at namunalari sanaladi. Shoir ko`pincha qit’aning ilk baytida keltirilgan tanyach g’oyani o`quvchiga yetkazish, uning his- tuyg’ulariga so`zning ilohiy sehri bilan ta’sir etish maqsadida hayotiy tamsil (misol keltirish)lardan g’oyat ustalik bilan foydalanadi. Buning uchun shoir qit’ada ifodalangan tayanch g’oyaga uyg’un borliqdagi voqea, hodisa, narsa, hayvonot olami kabilardan tashbehlar izlaydi. Yuqorida ta’kidlanganidek, Alisher Navoiy hayotga o`ta teran nigoh bilan nazar tashlagani bois mutafakkirona fikrlarga mos borliqdagi favqulotda o`xshashliklarni kashf etadi. Shunday qilib, ana o`sha muqosalar qit’ada o`z ifodasini topib, she’rxon qalbini to`lqinlantiradi. Alisher Navoiy ruboiy janrida ham barakali ijod etgan ulug’ so`z san’atkoridir. «Xazoyin ul-maoniy»ning birinchi devoni «G’aroyib us-sig’ar»da 133 ruboiyga o`rin berilganligi o`shanday xulosaga kelish huquqini beradi. Shuningdek, mazkur devon «Debocha»sida o`ttiz, «Nazm ul-javohir» tarkibida 24

ikki yuz oltmish oltita hamda boshqa ilmiy, badiiy, tarixiy asarlari bag’rida ko`plab turkiy tilda bitilgan ruboiylar uchraydiki, ayni dalillar ulug’ shoirning bu janrga yuksak muhabbatidan darak beradi. Shoirning «Devoni Foniy» va na boshqa asarlarida keluvchi forsiy ruboiylarining umumiy miqdori esa yuzdan oshaadi. Anglashiladiki, Alisher Navoiy she’ritida ruboiy janri ham o`ziga xos o`rin va mavqega egadir. Arabcha «to`rtlik» ma’nosini anglatuvchi bu so`z adabiy istiloh sifatida to`rt misradan tarkib topgan, satrlari a-a-b-a yoki a-a-a-a tarzida qofiyalanuvchi hazaj bahrining «axram» va «axrab» shajaralaridan birida (ularning 24 ko`rinishi mavjud) bitiladigan she’riy shaklga nisbatan qo`llaniladi. Alisher Navoiy «Mezon ul-avzon» asarida ruboiyni «dubaytiy» va «tarona» nomlari bilan ham atalishini qayd etadi. Mumtoz manbalarda qayd etilishicha, fors-tojik adabiyotida ruboiyning dastlabki namunalarini Abu Abdulloh Ro`dakiy va Shohidi Balxiylar ijod etishgan. Shubhasizki, ruboiyning adabiy janr maqomida yozma adabiyotda shakllanishida Abu Ali ibn Sino ham salmoqli hissa qo`shdi. Mazkur janrning g’oyaviy-badiiy ravnaqi, falsafiy-irfoniy yo`nalishining teran ildiz otishi esa Umar Xayyomning nomi bilan chambarchas bog’liqdir. Turkiy adabiyotda mumtoz she’riyat nazariyasi talablariga to`la javob beruvchi ruboiy namunalari Mavlono Lutfiy devonida uchraydi. Bu adabiy shaklning nomlanishida arabcha so`z asos qilib olingan bo`lsa-da, o`zbek mumtoz adabiyoti tarixi, xususan, xalq og’zaki ijodida ruboiyning tanch ma’no-mohiyatiga uyg’un hamda qofilanishi bir xil bo`lgan to`rtliklarni juda ko`plab uchratish mumkin. Jumladan, Mahmud Qoshg’ariyning «Devoni lug’otit turk», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig», Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq», Rabg’uziyning «Qisasi Rabg’uziy» asarlaridagi to`rtliklar bunga misol bo`la oladi. Bu to`rtliklarning ruboiylardan jiddiy farqi, faqat ularning vaznidadir. Shunga qaramay, mazkur to`rtliklar o`zbek adabiyoti tarixida mumtoz ruboiy janrining shakllanishi va ravnaqi uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Alisher Navoiy ruboiynavislikda turkiy og’zaki va yozma adabiyot tajribalari hamda fors-tojik adabiyotining bu boradagi boy adabiy an’analarini 25

teran o`rganib, ruboiyning yuzlab mumtoz namunalarini ijod etdi. Shoir qalamiga mansub ruboiylar asar muallifining mavjud an’analar doirasida cheklanib qolmay, masalaga ijodiy yondoshganligidan dalolat beradi. XV asrning ikkinchi yarmiga qadar o`zbek mumtoz adabiyoti tarixida asosan ishqiy mavzuda bitilgan ruboiylarni uchratish mumkin edi. Alisher Navoiy she’riyatida esa bu adabiy shaklda ijod etilgan asarlarning mazmun-mohiyati, mavzular olami ancha kengaydi. Ularda hamd, na’t, falsafiy-ma’rifiy, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ta’limiy mavzular qalamga olinib. yangi-yangi badiiy obrazlar, timsol-u tamsillar vositasida yetakchi g’oyalarning o`quvchi shuuriga yuksak san’atkorlik bilan yetkazilishiga erishildi. Ulug’ shoir ruboiylari, ayniqsa, ijodkor tarjimayi holiga oid qaydlar hamda ijtimoiy ohanglarga juda ko`p murojaat etilganligi bilan ahamiyatlidir. She’r qahramoni ijodkorning ruhiy-ma’naviy olami bilan nafas olgani tufayli ularda qalamga olingan zamon va ahli zamonga munosabatdek dolzarb mavzular vositasida adibning hayoti bilan bog’liq ma’lum bir lavhalarga ishora etilganligini ilg’ash mumkin. Biroq bu ishoralarning ulug’ shoir hayotining qaysi fasli bilan aloqadorligini aniqlashjuda mushkul. Bunday holatlarda satrlardagi ba’zi so`zlarga tayanib, ma’lum bir taxminiy xulosani bayon qilish imkoniti vujudga keladi, xolos. Fikrimizni quyidagi ruboiy tahlili jarayonida quvvatlantirishimiz mumkin: Andin berikim , qoshimda yorim yo`qtur, Hijronida juz nolayi zorim yo`qtur. Dasht uzra quyun kebi qarorim yo`qtur, Sargashtaligimda ixtiyorim yo`qtur. ( 3. 571) Ruboiyning ilk misrasidagi «andin berikim» birikmasi she’r qahramonining yillar davomida mahbubasiz umr kechirganiga ishoradir. Ayni choqda matndagi bu ikki so`z ushbu asar shoir umrining «kibar» davri mahsuli bo`lishi mumkin, degan fikrni she’rxon taxayyulida jonlantiradi. Oshiqning ko`pdan beri yori yo`q ekan, tabiiyki, uning ma’shuqa hijronidan o`zga «nolayi zori» ham yo`q. Ishqiy mavzuda bitilgan mazkur ruboiyning dastlabki qo`sh satri undagi asosiy g’oya -muallifning ichki kechinmalari tasviridan iborat ekanligini dalillaydi. Keyingi misra bildirilgan mulohazalar rivoji uchun xizmat qiluvchi hayotiy tamsildan iborat. Unda shoir o`z 26

holati bilan dasht uzra ko`kka dahshat solib, beqaror izg’iyotgan quyun orasida o`xshashlik borligini tasvirlaydi. Quyun maqsad-muddaosiz osmonga o`rlaydi, aniqrog’i, u shamolning hukmiga tobe’dir. So`nggi misrada esa shoirning quyun misol sargashtaligining sababi ixtiyori o`zida emasligining ifodasi bilan yakunlanadi. Demak, shoir bu «ixtiyorsizlik»ni taqdirdan deb biladi. Turkiy xalqlar adabiyotining eng ajoyib kichik she’riy shakllaridan yana biri bo`lgan tuyuq, she’xonning shakl va talaffuzi jihatidan birlik, mazmun nuqtayi nazaridan esa turlicha bo`lgan so`zlarning ma’no qirralarini to`la anglash ko`nikmasini shakllantirish va ravnaq topishiga xizmat qiluvchi adabiy shakldir. Alisher Navoiyning «Badoye’ ul-vasat» devonida uning o`n uchta namunasi kiritilgan. Adib «Mezon ul-avzon» asarida tuyuq haqida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: «Yana turk ulusi, bataxsis chig’atoy xalqi aro shoe’ avzondurkim, alar surudlarinda vazn birla yasab, majolisda ayturlar. Birisi tuyug’durkim, ikki baytqa muqarrardur va sa’y qilurlarkim, tajnis aytilg’ay va ul vazn ramali musaddasi maqsurdur, andoqkim, Yo rab, ul shahd-u shakar yo labmudur? Yo magar shahd-u shakar yolabmudur? Foilotu foilotun foilun Jonima payvasta novak otqali, G’amza o`qin qoshig’a yolabmudur?» Foilotu foilotun foilun (16.91-92) Ulug’ shoirning tuyuq haqidagi qaydlaridan anglashiladiki, ushbu adabiy shakl turkiy xalqlar adabiyotiga xos bo`lib, u shu xalq vakillari tomonidan qo`shiq qilib bazm, yig’inlarda aytiladigan vaznlarning birida yoziladi. Bu vazn ramali musaddasi maqsur (foilotu foilotun foilun) ekanligi ham qayd etilgan. Shuningdek, tuyuq ikki bayt, ya’ni to`rt misradan tarkib topib, tajnisli qofidan (omonim so`zlarning qofiyalanishi) hosil bo`ladi. Tuyuqlar ko`pincha a-a-b–a tarzida qofiyalanadi va ishqiy mavzuda yoziladi. Alisher Navoiy she’riy merosida qit’a, ruboiy janrlarida ijod etilgan badiiy asarlar tuyuqlarga nisbatan miqdor jihatidan ancha ko`pdir. Buning tayanch 27

sabablaridan biri tuyuq ijod etishning faqatgina murakkabligida bo`lmay, balki bu janrda yaratilgan asarlarning turkiy xalqlar orasida keng tarqalganidadir. Ulug’ shoir turkiy tilda mumtoz she’riyatning turli janrlarida badiiy jihatdan mukammal asarlar ijod etishni orzu qilardi. Buning uchun sohir qalami tuhfa qilgan g’azal, ruboiy, qit’a singari janrlarda bitilgan asarlari fors-tojik adabiyotining boy an’analari negizida shu tilda yaratilgan badiiyat namunalari bilan bellasha olish xususiyatiga ega bo`lishi lozim edi. Tuyuqda ijod qilingan she’rlar oldida esa bunday talab qo`yilgani yo`q. Shunday bo`lishiga qaramay, shoirning bu janrda ijod etgan asarlari g’oyaviy-badiiy nazokati nuqtayi nazaridan turkiy tuyuqnavislikning eng sara namunalari maqomida bunyod qilinganligi bilan ahamiyatlidir. Alisher Navoiyning ma’shuqa go`zalligi vasfiga bag’ishlangan yuqoridagi tuyug’i ham badiiy mahoratining yuksakligi bilan shu adabiy shaklda yaratilgan asarlarning mumtoz namunasi hisoblanadi. Mazkur tuyuq «yo labmudur» so`zining uch ma’nosi, aniqrog’i, shakli bir xil, ammo ma’nosi uch xil bo`lgan uch so`zning oxirida qofiyalanishidan vujudga kelgan. Dastlabki satrlarda ulug’ shoir muxlis e’tiborini ma’shuqaning labiga qaratar ekan, she’r qahramonining o`ta hajonli holatini tasvirlash niyatida «Yo rab», - deya Allohga murojaat etadi. She’r qahramonining cheksiz his-hayajon va ehtirosi she’rxonga tajohuli orifona san’ati yordamida «ul shahd-u shakar yo labmudur» - tarzida gavdalantiriladi. Misradagi mazmun quyidagicha: Yo rab, u asal-u shakarday shirin mo`jizalar ma’shuqaning til uchida omonat turnan labimikin? Bunday tasvir o`quvchining tuyg’ulariga ta’sir etmay qolmaydi, albatta. Shoir tajohuli orif – bilib, bilmaslikka olish badiiy san’atiga tayanib, ma’shuqa dudog’larining ehtirosli tasvirlarini chizishga erishadi. Ikkinchi misra o`sha fikrni nada rivojlantirishga xizmat qiladi. Unda qalbni kuchli tug’yonga keltiruvchi ehtirosli savol: «Yoki sevgilim asal-u shakar yalabdimikin?»- shaklida tadrijiy rivojlantiriladi. Keyingi satrlarda esa ma’shuqa qosh-u ko`zining tajnis-u tajohuli orif hamda istiora san’atlari vositasida go`zal tasviri hosil qilinadi: «Ma’shuqa jonimga qo`shaloq novaklarni otish niyatida kiprik o`qlarini qoshi kamoniga yoylabdimikin?» Ayonlashadiki, ulug’ shoirga 28

mahbubaning kamon shaklidagi ikki qoshi va ularga o`q yanglig’ tutashib turgan uzun kipriklari hamda lablarining payvasta – bog’liqligi o`ziga xos hazil-mutoyiba qilish imkonini yaratgan. «Yo labmudur» qofiyadosh so`zlarining ma’nolari esa quyidagcha: 1. «Yo labmikin?». 2. «Yalabdimikin?» 3. «Yoylabdimikim?» Tahlil etilgan she’r ma’shuqa go`zal jamolining o`ziga xos qochirim, hazil-mutoyiba hislari uyg’unligida tasvirlashning mahsuli sifatida vujudga kelgan. Alisher Navoiy she’riy merosining yana bir namunasi chiston (lug’z)lardir. Adabiy istiloh sifatida «lug’z» arab adabiyotida, «chiston» esa fors-tojik adabiyotida keng qo`llanilgan. Turkiy adabiyotda esa bu atamalar bir-birining ma’nodoshi bo`lganligi bois nazmiy topishmoq tarzida yozilgan asarlarni nomlashda ikkalasidan ham foydalanilgan. O`zbek xalq og’zaki ijodida topishmoq janrining ko`plab she’riy va nasriy shaklda ijod etilgan namunalari uchraydi. Ularning aksariyati istiora (metafora)li topishmoqlardir. Bu adabiy janrning vujudga kelishida istiora badiiy san’atining ulushi nihotda kattadir. Istiora ko`chimning bir turi bo`lib, uning talabiga ko`ra badiiy asarda o`xshagan narsa (mushabbih) o`rnida o`xshatilgan narsa (mushabbihun bih) yoki o`xshagan narsaning ba’zi xususiyatlari qo`llanadi. Natijada she’rxonning zehnini imtihon qiluvchi topishmoq, o`zbek mumtoz adabiyotidagi chiston (lug’z) janri ijod etiladi. Alisher Navoiyning «Badoye’ ul- vasat» devonidan o`rin olgan o`nta lug’z ham mana shu usulda yaratilgan bo`lib, ular: qalam, tanga, igna, miqroz (qaychi), o`q, anor, bel, yumurtqa (tuxum), poki, parvona singari to`qqiz narsa-buyum va bir hasharot (parvona)ga bag’ishlangan. Lug’z va chiston so`zlari she’rning mazmuniga nisbatan qo`llangan adabiy istilohdir. Ulug’ shoir chistonlarining barchasi qit’a shaklida ijod etilganligi fikrimizni quvvatlantiradi. Alisher Navoiyning lug’z ijod etishdagi mahorati hamda ushbu janrning o`ziga xos xususiyatlari bilan t’anishish maqsadida shoirning «miqroz» («qaychi») nomi yashiringan chistonini tahlil jarayoniga tortamiz: Ne qushlar erkin alarkim, birardurur qanoti, Qanotining uchida har birisiga minqor. 29

Biror ayog’lari ham bor-u turfaroq bukim, Ayog’ uchida biror ko`z ham ettilar izhor. Qachon ayog’larin almashtururlar, ul soat Qanot urarg’a bo`lurlar tuyurdek tayyor. Qanot ko`p urmoq ila qari ucharlari yo`q, Ucharda garchi qaridur alarg’a istizhor. (5. 510) Yuqoridagi she’rning birinchi baytida chiston bag’rida «yashiringan» ashyo qushga o`xshatiladi. Keyin esa uning shakli turli o`xshatilmishlari qiyosida tasvirlanadi. Matn bilan to`liq tanishgan o`quvchi baytlardagi bir-birini to`ldirib boruvchi o`xshatilganlarning nomi satrlarda sir saqlangan narsa bilan o`xshash jihatlarini xayolida gavdalantira boradi. Jumladan, bu qushlarning qanoti «birardurur» so`zi bilan izohlanishi qaychining matoning kesadigan qismlari bir- biri bilan jipslashib qolganiga ishoradir. Aslida ularning ikkita ekanligi «Qanotin uchida har birisiga minqor» misrasida ifoda etilgan. Minqor – tumshuq bo`lib, qaychining uchlari shakliy o`xshashlik asosida qushning tumshug’iga qiyoslanadi. Qizig’i shundaki, bu qushning har bir qanotida bittadan tumshug’i bor. Shunday qilib, o`xshatilmishlar vositasida qaychining o`quvchi tasavvur qilishi mumkin bo`lgan bir qismi to`la tasvirlanadi. Qaychining ikkinchi qismini lug’zda ifoda etish uchun o`xshatilgan qushning oyoqlari hamda ko`z timsollaridan foydalaniladi. Chistonda nomi yashiringan qush, ya’ni qaychining oyoqlari ham o`zgacha, ularning turfaligi shundaki, qushning oyoqlari uchida uning bittadan ko`zlari ham borligi zuhur etib turadi. Ayonlashadiki, qushning oyoqlari qaychining kishi tomonidan tutiladigan qismini, ko`zlari esa barmoqlar o`tkaziladigan teshiklarni anglatadi. Bu bilan shoir istiora badiiy san’ati asosida qaychining suratini to`la chizishga muvaffaq bo`ladi. Endigi navbat uning xususiyatlari bayoniga etadi. Lug’zning uchinchi va to`rtinchi baytlari ana shu xususiyatlar bayoniga bag’ishlangan. Ularda tasvirlanishicha, bu qush qachon oyoqlarini almashtirsa, xuddi qanot qoqib uchishga tayyorlanganday tuyuladi. Qushning parvoz qilishiga garchi «qari» (qo`l uchlari)unga homiylik qilsa ham, u har qancha qanot qoqmasin, baribir, «bir qari» (qo`l uchidan tirsakkacha 30

bo`lgan masofa) ham ucholmaydi. Bu bilan shoir qaychi qismlarining ochib- yopilishi qo`llar ishtirokida amalga oshirilishiga ishora qiladi. Natijada lug’z bag’rida yashiringan narsaning nomi miqroz (qaychi) ekanligi zehni o`tkir o`quvchiga ayonlashib qoladi. Alisher Navoiy sohir qalami mahsuli bo`lgan boshqa lug’zlari ham she’rxonni mantiqiy fikrlashga undashi bilan muhim ahamiyat kasb etadi. 31

II BOB. “ ALISHER NAVOIY LIRIKASI ” MODULINI O`QITISHNING AMALIY-TEXNOLOGIK JIHATLARI 2.1. “Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`qitishga doir interfaol metodlar Pedagogik texnologiyalarning bugungi kunda eng ommaviylashgan turlaridan biri - bu interaktiv metodlardir. Interaktiv metodlar o`quvchi va o`qituvchining birgalikdagi faoliyati bo`lib, asosan o`quvchilarni fikrlashga undaydi. Kerakli xulosalarga kelishni, ular o`zini tahlil qilishni va amaliyotda qo`llashni o`rgatadi. Bu metodlar qo`llanganda o`qituvchining asosiy vazifasi bu - o`quvchilarga yo`l ko`rsatish, yo`nalish berish, eng to`g’ri xulosani aytishdan iborat. Interaktiv usullar yana shunisi bilan ham ahamiyatliki, o`qituvchi o`quvchining fikrini hech qachon keskin rad etmaydi, faqatgina vaqti bilan to`g’ri xulosani aytib o`tib ketadi. Natijada o`quvchi xatosini o`zi tushunib oladi. Bu esa ularda kuzatiladigan tushkunlikka tushish, fikrlashdan tormozlanish kabi holatlarning oldini oladi. Interaktiv metodlar o`quvchi va o`qituvchi o`rtasidagi o`zaro hurmatga asoslanadi. O`qituvchi qanday bo`lmasin o`quvchining fikrini tinglaydi va hurmat bilan qarashini bildiradi, shu bilan birga o`quvchilarni bir- birlarini tinglashga o`rgatadi. E’tirozlar, qo`shimchalar ham “hurmatli”, “sizning fikringizga qo`shilgan holda”, “bizning ham ayrim fikrlarimiz bor edi” kabi so`zlar orqali bildiriladi. Bunday tarzda tashkil etilgan darsda o`quvchi o`zini hurmat qilinayotganligini sezadi va bunday sharoitda hech qanday tayziqsiz erkin fikrlay boshlaydi va uni ochiq bayon eta oladi. Shunigdek, u boshqalarni ham hurmat qilishga o`rganadi. Interaktiv metodlar o`quvchilarda doimiy faollikni ta`minlaydi. O`quvchilar dars davomida bo`sh qolmaydilar, ular mavzuga oid biror bir muammo bilan band bo`ladilar. Natijada esa zerikish holatini oldi olinadi. Interaktiv meiodlardan samarali foydalanish uchun o`qituvchi, eng avvalo, darsning texnologik loyihasini tuzib olishi lozim. Darsni texnologik loyi h alash 32

uchun esa o`qituvchi interaktiv metod strategiyalari va usullari bilan tanish bo`lishi lozim. Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda o`quvchilarning o`quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi hamda ta`lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qo`llash borasida boy tajriba to`plagan bo`lib, ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar o`ziga xos ahamiyatga egadir. Zamonaviy dars berish metodlaridan asosiysi “interaktiv” metod bo`lib, hozirda uning yarim kalkalsh asosida qilingan tarjimasi ko`p hollarda “interfaol” deb yuritiladi, “interaktiv” atamasi aslida inglizcha “interaktiv” so`zidan olingan bo`lib, “o`zaro ta`sirlashish” ma`nosini bildiradi va biror faoliyat yoki metodda o`zaro bahs munozara, fikrlash asosida faoliyat yoki hamjihatlik bilan hal etish tushuniladi. Ammo biz ayrim o`quv qo`llanmalarini varaqlaganimizda “o`qitishning interaktiv metodlari” termini qo`llanishini ham guvohi bo`ldik. Ta`lim berish jarayoni bevosita o`qitish metodi bilan uzviy bog’liqdir. Metodika sizning qanday texnik vosita yoki kitoblardan foydalanayotganinggiz emas, balki sizning ta`limingiz qanday tashkil etilishidadir. Boshqacha qilib aytganda, o`qitish metodi ta`lim oluvchi va o`qituvchining o`qitish jarayonidagi o`zaro aloqa shaklidir. O`qituvchi va o`quvchi orasidagi jarayon aslida o`quvchini u yoki bu bilim ko`nikma va malakalarini o`zlashtirish maqsadida bog’lab turganligini ko`rsatib turadi. Agar keng ko`lamda oladigan bo`lsak, o`qitishning birinchi kunlaridan to shu kungacha o`qituvchi va o`quvchi orasidagi keng ma`noda uch xil bog’lanish shakllangan bo`lib, u o`z tasdig’ini topgan. Ko`rinib turibdiki, uslubiy yondashuvda o`qituvchining barcha metodini uch guruhga bo`lishiimiz mumkin: 1. Nofaol metod. 2. Faol metod. 3. Interaktiv metod 33

Ko`rsatib o`tilgan har bir uslubiy yondashuv o`ziga xos xususiyatga ega. Quyida biz uslubiy yondashuvlarni ko`rib chiqamiz. Shu bilan birga asosiy diqqatimizni o`qituvchining interaktiv usullariga qaratamiz. Nofaol uslubiy yondashuv - bu o`quvchi bilan o`qituvchi orasidagi bog’liqlik shaklidir. Bunda o`qituvchi darsning asosiy xarakatlanuvchi figurasi hisoblanadi, o`quvchilar esa nofaol eshituvchi sifatida namoyon bo`ladi. Mazkur metod darslardagi tezkari mustaqil savol-javoblarda, nazorat ishlarida, test va boshqa usullarda aks etadi. Nofaol metod o`quvchilarning o`quv materialini o`zlashtirishlaridagi eng samarasiz usul hisoblanadi, lekin uning o`ziga xos ijobiy tomoni mavjud. Bu xildagi darslarga ko`p mehnat talab qilinmaydi. Chegaralangan vaqt oralig’ida katta miqdordagi o`quv materialini topishga imkon beradi. Bu dars turi oliy o`quv muassasalarida keng tarqalgan bo`lib, keng yoyilgan shakli ma`ruzadir. Faol uslubiy yondashuvda o`qituvchi bilan o`quvchi bir-biri bilan o`zaro aloqada bo`ladi. Dars jarayonida o`quvchi nofaol tinglovchi emas, balki darsning faol ishtirokchisiga aylanadi. Agar nofaol dars metodida asosiy harakat qiluvchi figura o`qituvchi bo`lgan bo`lsa, bu metodda o`quvchi va o`qituvchi teng huquqqa egadir. Nofaol darslar o`qitishning avtoritar uslubiga ega bo`lgan bo`lsa, faol metodlar demokratik uslubga egadir. Faol va interfaol yondashuvlarda esa umumiylik ko`proq ko`zga tashlanadi. Umuman olganda interaktiv metodni ko`proq zamonaviy faol metodlarning shakli sifatida ko`rishimiz mumkin. Faol metodlardan farqli o`laroq, interaktiv metodlar o`qituvchi va o`quvchining o`zaro aloqasini, balki o`qitish jarayonida ularning o`zaro bir-biri bilan faol munosabatda bo`lishlariga yo`naltirilganligi bilan ham ahamiyatlidir. Biz ishimiz davomida mazkur metodning atroflicha mohiyatini izohlashga harakat qilamiz. Hozircha interfaol metodlarning ta’lim-tarbiya jarayonida juda kata samara berishini ko`z o`ngimizda gavdalantirish uchun quyidagi chizmaga e’tiborni qaratamiz: 34

Interaktiv (“inter”-vzaimniy, “akt”-deystvie-“o`zaro ta`sir” ma`nosini bildiradi) uslubiy yondashuvda o`quvchilar bilish va o`rganish jarayoniga butunlay sho`ng’ib ketadilar, ular o`zlari bilgan va o`ylayotganlari xususida bahslashishilari ham mumkin. Interaktiv darslarda maqsadga erishish uchun yetarli zamin yaratiladi. O`qituvchi dars rejasini tuzadi (qoida bo`yicha interaktiv mashq va topshiriqlar o`quvchi o`zlashtirayotgan material bilan o`zaro bog’liq bo`ladi). O`quvchilar bajaradigan interfaol darsdagi interaktiv mashq va topshiriqlar uning asosiy tarkibi hisoblanadi. Oddiy mashq va topshiriqlardan shunisi bilan farqlanadiki, ularni bajarish jarayonida o`rganilgan material nafaqat mustahkamlanadi, balki yana yangilari ham olinadi. Shuningdek, bu mashq va topshiriqlar interaktiv yondashuvga mo`ljallangan bo`lib, zamonaviy pedagogikada ham uning boy zahirasi to`plangan, shulardan quyidagilarni ajratib olamiz: 1. Ijodiy topshiriq. 2. Kichik guruhlar bilan ishlash. 35

3. Ta`limiy o`yinlar (rolli, maqsadli va bilim beruvchi o`yinlar). 4. Jamiyatdagi zahiralardan foydalanish (mutaxassis taklif etish, ekskursiyalar). 5. Ijtimoiy loyihalar va auditoriyadan tashqari beriladigan ta`lim metodlari (ijtimoiy loyihalar, radio va gazetalar, fil’mlar, sahna asarlari, qo`shiq va ertaklar). 6. Razminka. 7. Yangi materialni o`rganish va mustahkamlash (interfaol ma`ruza, ko`rgazmali qurollar bilan ishlash, video va audio materiallar, “o`quvchi- o`qituvchi rolida”, “har bir kishi har bir kishiga o`rgatadi”), mozayka (ajurali arra) savollardan foydalanish, buqrotli diolog). 8. Murakkab va muzokara talab savol va muammolarni yechish (“fikr maktabi”, “pozitsiyani egalla”, “POPS” loyihalashtirilgan texnikalar, “bir o`zing, ikki kishi birgalikda”, “pozitsiyani o`zgartir”, “karrusel’”, “televizion tok shou uslubida munozara”, debatlar, simpozium). 9. Muammo-yechim (“yechimli daraxt”, “aqliy hujum”, “kazuslar tahlili”, “kelishuvlar va mediatsiya”) va hokozo. Ijodiy topshiriqlar deganda biz shunday topshiriqlarni tushunamizki, bunda ishtirokchilardan nafaqat oddiy axborotni qabul qilish, balki unga ijodiy yondoshish ham talab etiladi. Chunki, berilgan topshiriqlar katta yoki kichik hajmdagi o`rganilmagan elementga, qoidaga ko`ra bir necha yondashuvni talab etadi. Xullas, hozirgi zamon ilm-fan, texnika rivojlanib borayotgan bir paytda ta`lim sohasida ham tub o`zgarishlar sodir bo`lishi tabiiiydir. Bu ta`limda sifat va samaradorlikka erishishning bosh omilidir. Interfaol-insonning komp’yuter bilan o`zaro bog’lanib ishlashiga, inson mashina o`rtasida diologgga o`xshash sifat. Bunday bog’lanish va diologda interaktiv fikrlash va o`quv materialining interaktivligi deyiladi. Ikkinchi inson bilan ommaviy kommunikatsiya vositasi o`rtasida o`zaro bog’lanib ishlashni amalga oshiruvchi sifat masalan, interaktiv muzey (seyt). Bu muzeyga onleyn rejimda borish mumkin. 36

Interaktiv o`qitish metodi deganda muammoli vaziyatni hal etish uchun o`quvchilar o`rtasida munozara, erkin fikr almashinuvini tashkil etish “aqliy hujum texnologiyasidan” foydalanish mumkin. Kichik guruhlarga o`qitish va umumman o`quvchilar bir-birlarini o`qitadi printsipida dars olib borishni ham tushunish mumkin. Demak interfaol usullarni qo`llash natijasida o`quvchilar hozirjavoblikka o`rganadi, ularning lug’at boyligi ko`payadi, ilmiy-nazariy bilimi yanada mustahkamlanadi va darsga qiziqishini orttiradi va intilishga olib keladi. O`quvchilarni, talabalarni mustaqil ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish ta`lim tizimining eng muhim sifat ko`rsatkichlaridan biri bo`lib e`tirof etilmoqda. Chunki bu o`zgaruvchan bozor iqtisodiyoti sharoitida faqatgina mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega bo`lgan shaxsgina o`z muammolarini o`zi mustaqil hal qila oladi. O`zi uchun ham oila uchun ham foydali bo`lib hisoblanadi, hamma jamiyatda o`z mavqeiga ega bo`ladi. Bunday qobiliyat , albatta , dastlab oilada, keyinchalik esa ta`lim muassasalarida shakllanadi. Yoxud mamlakatimizning biinchi Prezidenti I.A.Karimov ta`kidlaganlaridek: “Agar bolalar erkin fikrlashga o`rganmasa, ta`lim samarasi past bo`lishi muqarrar. Albatta , bu bilim ham kerak. Ammo bilim o`z yo`liga mustaqil fikrlash ham katta boylik” . Pedagogik adabiyotlarda ta`kidlanganidek , talabalarning bilish jarayonidagi faolligini oshiruvchi va ularning fikrlash qobiliyatini rivojlantiruvchi metod interfaol metod deb ataladi. O`qitishning int e rfaol metodi ikki ko`rinishda o`zini namoyon qiladi. 1. Talabalarning o`quv materialini komp’yuter yordamida mustaqil o`zlashtirish i ni ta`minlash. Bunda talaba komp’yuterda tovush, animtsiya va boshqa imkoniyatlaridan (interfaol muhit) keng foydalangan holda o`qituvchi dasturi bo`yicha o`quv materialini mustaqil o`zlashtiradi. U inter’net tarmog’idan ham kerakli axborotni olib o`zlashtirish imkoniyatiga ega bo`ladi. 2. O`qituvchi-talaba munosabatlarini ularning jonli muloqotini faollashtirish. Bunda odatdagi o`qituvchi monologini mumkin qadar kamaytirib, talabalarni mustaqil ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiruvuchi strategiyalardan 37

foydalanish, o`qituvchining mashg’ulotdagi hukmronligidan voz kechib, uni talabalarning mustaqil o`zlashtirishlariga yordam va maslahat beruvchi, ularga mustaqil faoliyat uchun sharoit yaratuvchi maqsadga yo`llovchi shaxs bo`lishga erishishi nazarda tutiladi. Chunki ilmiy-tadqiqotlarda ta`kidlanganidek, mustaqil bilish faoliyati ijodiy tafakkurni rivojlantirishning asosi bo`lib hisoblanadi Talabalarda fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda J Stil’, K Meridis va Sh.Templarning fikrlashni rivojlapntirish uchun katta hissa qo`shgan “o`qish, yozish va fikrlashni rivojlantirish uchun xalqaro dastur”ining ahamiyatini alohida ta`kidlash lozim. U ja h ondagi 30 ga yaqin mamalakatlar ta`lim tizimida yuqori samara bermoqda. Bu dasturni Toshkent zamonaviy axborot texnologiyalari markazi hamda oliy va o`rta maxsus maktab muammolari instituti maxsus seminarlar va malaka oshirish kurslarini o`tkazish bilan mamlakatimiz o`quv yurtlarida targ’ibot qilib kelmoqda. Interfaol metodlar xususida inson fikrlash qobiliyatini rivojlantiruvchi 60 dan ziyod interfaol strategiya (usul)lar haqida fikr yuritiladi. Jumladan, O`.X.Muhammedov, M.N.Usmonboyeva, S.S.Rustamovlar tomonidan “Ta’limni tashkil etishda zamonaviy interfaol metodlar” nomli o`quv-uslubiy tavsiyalarda ularning 30 dan ortig’ini qo`llash tavsiya etiladi. 10 O`quv-uslubiy tavsiyanomada quyida nomlari keltirilgan interfaol metodlarning mohiyati, ularni qo’llashga oid tavsiyalar ancha muxtasar,tushunarli uslubda o`z ifodasini topgan: 1. “Aqliy hujum” 2. “Baliq skeleti” grafik organayzeri 3. “Bahs-munozara” strategiyasi 4. “Bilaman. Bilishni x o hlayman. Bilib oldim” (BBB) grafik organayzeri 5. “Blits – so’rov” metodi 6. “Bumerang” strategiyasi 7. “Venn diagrammasi” grafik organayzeri 10 Қаранг: Муҳамедов Ў.Х., Усмонбоева М.Ҳ., Рустамов С.С. Таълимни ташкил этишда замонавий интерфаол методлар. Ўқув-услубий тавсиялар. Ўзбекистон Республикаси ИИБ Академияси, 2016, 11-41- бетлар. 38

8. “Video topishmoq” strategiyasi 9. “Yagona davra” strategiyasi 10. “Debat” metodi 11. “Yozma ish” strategiyasi 12. “Jadval” grafik organayzeri 13. “Insert” grafik organayzeri 14. “Keys-stadi” metodi 15. “Besh minutli esse” strategiyasi 16. “Klaster” grafik organayzeri 17. “Konseptual jadval” grafik organayzeri 18. “Kundalik” strategiyasi 19. “Modellashtirish” metodi 20. “Muammoli vaziyat” strategiyasi 21. “Muammo” strategiyasi 22. “Nilufar guli” texnologiyasi 23. “Savol-javob” metodi 24. “Suhbat” metodi 25 “CWOT - TAHLIL” strategiyasi 26. “Sxema” strategiyasi 27. “Taqdimot” strategiyasi 28. “Test” texnoligiyasi 29. “T - jadval” grafik organayzeri 30. “Charxpalak” strategiyasi 31. “Qarorlar shajarasi” (“Qarorlar qabul qilish”) strategiyasi. Bu strategiyalar o`zining soddaligi, o`ta ommaviyligi va o`qitish samaradorligi hamda talabalar fikrlash qobiliyatini benihoya rivojlantirishi bilan ahamiyatlidir. Shundan kelib chiqib, biz “Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`qitishda ulardan ayrimlarining afzalliklari xususida fikr yuritmoqchimiz. 39

Oliy ta’limda talaba o`qituvchi hamkorligida ta’lim jarayonini tashkil etish samaradorlikka yetaklovchi muhim yo`l sanaladi. Mashg`ulotlar jarayonida interfaol metodlarning o`rni bilan qo`llanishi ana shunday samaradorlikka omil bo`ladi. Yuqorida ta’kidlab o`tilganidek, oliy o`quv yurtlarida ma’ruza mashg`ulotlari, asosan, an’anaviy usulda tashkil etiladi. Bunda o`qituvchi faolligi, talabalarning esa nofaol tinglovchga aylanib qolishi kuzatiladi. Ma’ruza mashg`ulotlarida ham o`rni bilan interfaol metodlardan foydalanish talabalarning fikrini bir joyga jamlash, ularning o`rganilayotgan mavzuga nisbatan hushyor munosabatda bo`lishga bois bo`ladi. Buning uchun ta’limda uzviylikka e’tibor qaratish, ya’ni o`rganilishi rejalashtirilgan mavzuga oid bugungi talaba o`rta va o`ta maxsus ta’lim jarayonida nimalarni o`rganganligini e’tibordan soqit qilmaslik muhimdir. Masalaning ayni jihatlaridan kelib chiqib, “Alisher Navoiy lirikasi” mavzusiga oid ma’ruza mashg`ulotida, shuningdek, ko`proq amaliy mashg`ulot va seminarlarda “Savol-javob” metodi, “Klaster” grafik organayzeri, “Insert” grafik organayzeri, “Debat” metodi, “Yagona davra” strategiyasi, “Venn diagrammasi” grafik organayzeri, “Bilaman. Bilishni xohlayman. Bilib oldim” (BBB) grafik organayzeri, “Bahs-munozara” strategiyasi, “Aqliy hujum”metodi kabilardan foydalanish mashg`ulot samaradorligining oshishiga zamin yaratadi. “Bilaman. Bilishni xohlayman. Bilib oldim” (BBB) organayzeri talabalarga muayyan mavzu bo`yicha bilimlar darajasini baholay olish imkonini beradi. Uni qo`llashda talabalar guruh yoki jamoada ishlashlari mumkin. Guruhda ishlashda mashg`ulot yakunida guruhlar tomonidan bajarilgan ishlar tahlil qilinadi. Guruhlar faoliyati quyidagi ko`rinishlarda tashkil etiladi: Har bir guruh umumiy sxema asosida o`qituvchi tomonidan berilgan topshiriqlarni bajaradi; mashg`ulot yakunida loyiha bandlari bo`yicha guruhlarning munosabatlari umumlashtiriladi. Guruhlar umumiy sxemaning alohida bandlari bo`yicha o`qituvchi tomonidan berilgan topshiriqlarni bajarib, g`oyalarni umumlashtirishadi. 40

O`quv faoliyati yozuv taxtasi yoki ish qog`ozida aksini topgan quyidagi sxema asosida tashkil etiladi va namunasi ko`rsatilganidek, talabalarning fikrlari bilan to`ldirilgan jadvallar mashg`ulot so`ngida o`qituvchiga taqdim etiladi: 41

Bilaman Bilishni xohlayman Bilib oldim Navoiy 16 ta lirik janrda ijod qilgan Navoiyning Lutfiy va Sakkokiydan ta’sirlanga- niga dalil bo`luvchi baytlar “Ilk devon”dagi lirik janrlar “Xazoyin ul-maoniy”ni tartib berishda umrning 4 faslga bo`lgan Mug’bacha obrazining estetik mohiyati “Badoye’ ul-bidoya”da “Ilk devon” haqida keltirilgan ma’lumotlar Devonlari 8 ta bo`lib, ulardan biri muxlislari tomonidan tuzilgan Navoiy g`azaliyotidagi rindona uslub “Badoye’ ul-bidoya”dagi devon tartib berish tamo- yillarning mohiyati Shoir tadrij uslubida g`zallar yozgan Samoviy timsollarning ma’no-mohiyati “Xazoyin ul-maoniy”da hamd g`azallar salmog`i- ning ancha ko`pligi Grafik organayzerdan foydalanish uch bosqich asosida amalga oshiriladi. 1. Talabalarning o`rganilishi rejalashtirilgan mavzu bo`yicha tushunchalarga egalik darajalari aniqlanadi; 2. Talabalarning mavzu bo`yicha mavjud bilimlarini boyitishga bo`lgan ehtiyojlari o`rganiladi; 3. Talabalar mavzuga oid ma’lumotlar bilan batafsil tanishtiriladi. BBB organayzerining shartlari “Alisher Navoiy liriakasi”ga bag`ishlangan ma’ruzaning tashkiliy qismida talabalar hukmiga havola etilib, o`qituvchi jamoa bilan ishlashni nazarda tutsa, maqsadga muvofiq bo`ladi. Buning uchun har bir talabaga BBB organayzeri sxemasi o`qituvchi tomonidan tarqatiladi. O`qituvchi talabalarga mavzuga oid ma’ruza jarayonida aytilgan nazariy ma’lumotlardan o’zlariga tanish bo`lganini sxemaning birinchi ustunida ketma-ketlik asosida, shunday ma’lumotlardan bilishni xohlaganlarini ikkinchi hamda ma’ruza jarayonida bilib olganlarini uchinchi ustunda belgilangan tartib asosida yozib borishlarini so`raydi. Ayni choqda talabalar tomondan bildirilgan fikrlar o`rganilib 42

chiqilishi hamda amaliy va seminar mashg`ulotlarida ularning asqotishi ta’kidlanadi. Talabalar hukmiga havola etilgan sxema birinchi navbatda o`qituvchining ularga bo`lgan samimiy munosabatini, ularga bo`lgan hurmatini ifodalaydi. Ayni choqda bu sxema talabalarning mashg`ulotga bo`lgan munosabatlarini jiddiylashtiradi. Ular ma’ruza jarayonida sxemada ko`zda tutilgan bandlarni to`ldirish bilan asnosida mavzuga oid ko`plab ma’lumotlarni o`zlashtirishga muvaffaq bo`lishadi. BBB organayzerini amaliy va seminar mashg`ulotlatda qo`llaganda guruhni kichik guruhlarga (deylik 25 ta lalabadan iborat guruhni 5 ta kichik gurugga) bo`lish bilan amalga oshirish mumkin. Bunda Alisher Navoiyning ruboiy, qit’a, tuyuq singari kichik she’riy janrlarda namunalar har bir kichik guruhga bittadan beriladi va uni g`oyaviy-badiiy jihatdan tahlil qilish asnosida guruhlarning bilganlari, bilishni xohlaganlari va bilib olganlari qayd etib boriladi. Mashg`ulot yakunida o`qituvchi bildirilgan mulohazalarni umumlashtiradi. Bunda talaba o`qituvchidan va talabadan o`rganishi kuzatiladi. “Insert” grafik organayzeri ham talabalarning ma’ruza jarayonida mavzuni o`rganishda mas’uliyatli bo`lishlarida zamin hozirlaydi. Insert grafik oragayzer metodi yangi mavzu bo`yicha o`quvchilarning muayyan tushunchalarga egaliklarini aniqlash, ularda matnga nisbatan tahliliy yondashish ko`nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Insert – samarali o`qish va fikrlash uchun belgilashning interfaol tizimi hisoblanib, mustaqil o`qib-o`rganishga ham yordam beradi. Bunda ma’ruza mavzulari, kitob va boshqa materiallar oldindan vazifa qilib beriladi. Talabalar berilgan vazifani o`qib chiqib, “V, +, - , ?” belgilari orqali o`z fikrlarini ifodalaydilar. Matnni belgilash tizimi quyidagicha: (V) – men bilgan narsani tasdiqlaydi; (+) – yangi ma’lumot; (-) – men bilgan narsaga zid; 43

(?) – Meni o`ylantirdi. Bu borada menga qo`shimcha ma’lumot zarur. “Alisher Navoiy lirikasi” modelining ma’ruza mashg`ulotida darsning tashkiliy qismi o`tkazilgandan so`ng talabalarning har biriga quyida ko`rsatilgan tartibda jadval beriladi. O`qituvchi mashg`ulot yakunida unda namuna sifatida quyida ko`rsatilgan talabalarning o`tilgan mavzuga oid ularning munosabatlari ifodalangan jadvalga ega bo`ladi: Tushunchalar V + - ? “Badoye’ ul-bidoya” devonida “Ilk devon” haqida muallif tomonidan keltirilgan ma’lumotlar + “Xazoyin ul-maoniy”da lirik turning 16 janriga oid nazm namunalarining mavjudligi V “Rindi Sheroz” ifodasi bilan Hofiz Sheroziyning nazarda tutilishi ? “G`aroyib us-sig`ar”da “shabob”, “vasad”, “kibar” davrida yozilgan g`azllarning va boshqa janrda yozilgan she’rlarning kiritilganligi - Mashg`ulot oxirida talabalar tomonidan mana shunday tahliliy fikrlarning berilishi o`qituvchining bularga munosbatini bildirihiga bois bo`ladi, ayni choqda bu mulohazalar keyingi amaliy, seminar mashg`ulotlarini tashkil etish, ularning qiziqarli va samaradorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, talabalar tomonidan bildirilgan mulohazalar ularning qiziqishlarini ham o`zida ifodalagan bo`lib, o`qituvchi mulohazalardan kelib chiqib, ularga shu modul bilan aloqador mustaqil ta’lim mavzu va topshiriqlarini tavsiya etishi mumkin bo`ladi. “Klaster” (g`uncha, to`plam, bog`lam) organayzeri puxta o`ylangan strategiya bo`lib, uni talabalar bilan yakka tartibda, guruh asosida tashkil etilayotgan mashg`ulotlarda qo`llash mumkin. Klasterlar ilgari surilgan g`oyalarni umumlashtirish, ular o`trasidagi aloqalarni toppish imkonini yaratadi. 44

Mazkur grafik organayzerdan foydalanishda quyidagi shartlarga rioya qilish talab etiladi: - nimani o`ylagan bo`lsangiz uni qog`ozga yozing,Fikringizning sifati haqida o`ylab ham o`tirmang, shunchaki yozib boring! - yozuvingizning orfografiyasi yoki boshqa jihatlariga e’tibor bermang; - belgilangan vaqt nihoyasiga yetgunicha yozishdan to`xtamang! Agar ma’lum muddat o`ylay olmasangiz, uholda qog`ozga biror narsaning rasmini chizaboshlang! Bu harakatniyangi g`oya tug`ilguniga qadar davom ettiring! - muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko`proq yangi g`oyalarni ilgari suring,ular o`rtasidagi o`zaro aloqadorlik, bog`liqlikni ko`rsating! “Klaster” organayzeri keying davrlarda keying davrlarda ta’limda keng qo`llaniladigan interfaol metodlardan bo`lib, undan o`rinli foydalanish o`qituvchi va talaba hamkorligini, shuningdek, talaba va talaba hamkorlogini yaxshi yo`lga qo`yishga imkon yaratadi. Bu metod markazda turuvchi g`oya bilan bog`liq bo`lgan qator tushunchalarni o`zaro bog`lashni talab etadi. Bu esa talabadan fikrlashni o`zaro bog`liqliklarni aniqlashni talab etadi. U juda qisqa muddatda mantiqiy fikrlay boshlaydi. “Klaster” organayzeri metodining bu talablari “Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`tish jarayonida unga o`rni bilan tez-tez murojaat etishga bois bo`ladi. O`ituvchi ushbu metoddan ma`ruzajarayonida foydalanishga harakat qilsa, unda guruh bilan birga ishlagani maqsadga muvofiq bo’ladi. Bunda o`qituvchi “Klaster” organayzeri metodining shartlari bilan talabalarni tanishtirganidan so`ng, ularni g`oya atrofida birlashuvchi tushunchalarni tez-tez aytishni talab qiladi va o`zi talabalar tomonidan aytilgan g`oya bilan bog`liq tushunchalar bog`liqligini ko`rsatgan holda yozuv taxtasiga yozib boradi. Buning uchun talabalarning o`rta va o`rta maxsus ta’lim muassasalarida mavzuga aloqador nazariy bilimlarni o`rganganliklari asqotadi. “Klaster” organayzeri metodidan ma’ruza jarayonida foydalanishni quyidagi misol bilan dalillashga harakat qilamiz: O`qituvchi: - Hurmatli talabalar! Siz maktab, kollej va litseyda o`qish jarayonida ulug`o`zbek shoiri Alisher Navoiyning lirik merosi bilan imkon qadar 45

tanishishga muvaffaq bo`ldingiz. Salohiyatli ijoodkor lirik turning 16 janrida ijod qilganini bilasiz, albatta. Oralaringizda shoiqning qaysi 16 janrda ijod qilganini to`liq biladiganlar, bu haqda qisman ma’lumotga ega bo`lganlar bo`lishi tabiiy. Keling, hozir sizlar mana shu lirik janrlarning zudlik bilan menga aytishga kirishasiz, men esa yozuv taxtasida ularni ifodalab boraman. Talabalar zudlik bilan “g`azal”, “ruboiy”, “qit’a”, “tuyuq” deya tushunchalarni sanay boshlaydi, ular orasida Alisher Navoiy ijodida uchramaydigan lirik tur janrlari hambo`lishi mumkin. Biroq o`qituvchi bu holatga e’tiroz bildirmay, ular aytgan janrlarni yozishda davom etadi. Natijada Navoiy tomonidan ijod etilgan lirik tur janrlari biz ko`zlaganchalik 16 ta yoki undan kam yoki ko`p bo`lishi mumkin. Agar ular soni 16 ta bo’lsa-yu, ammao talabalar tomonidan aytilgan “murabba’” janri ham yozuv taxtasida ifodasiini topgan bo’lib, bu janr Navoiy ijodida uchramasligi o`qituvchiga sezilib qolsa, unda u buni o`quvchilarga ma`lum qilishi va bu janr nomini yozuv taxtasidan o`chirib, yana ularni o`ylab ko`rishga da’vat etishi maqsadga muvofiq bo`ladi. Agar talabalar aytgan janrlar 16 tadan ko`p bo`lsa, unda qaysi janrlarni chiqarish kerakligini talabalarga o`ylab ko`rishni tavsiya etish lozim. Ehtimolki, bu vazifa o`qituvchi ko`magida bajarilgach, yana Navoiy ijodiga mansub janrlar miqdori 16 tadan kamayib qolishi mumkin. Ana shunday vaziyatda o`qituvchi ko`magida bunga aniqlik kiritiladi. Natijada yozuv taxtasida quyidagi shakldagi klaster namunasi vujudga keladi: 46

O`qituvchi klasterning bunday namunasini slaytda tayyorlab kelib, talabalar bilan hamkorlikda u yozuv taxtasida ishlab bo`lingunga qadar ko`rsatilmay, bu ish nihoyasiga yetkazilgandan so`ng AKT vositasida namoyish etilsa, bu janrlar talabalar xotirasida uzoq saqlanshiga sababchi bo`ladi. Ayni choqda qo`yilgan muammoning yechimi tugatilmay, yechimga borishga nihoyatda yaqin qolingan-u, biroq ularning qiynalayotgani sezilib turganida yuqoridagi klaster organayzer namunasi AKT vositasida o`quvchilar ko`z o`ngida namoyish etilsa, uning ta’siri yanada salmoqliroq bo`ladi. Yuqorida tuzilgan klaster organayzerini o`qituvchi to`g`ridan to`g`ri AKT vositasida talabalarga namoyish etish bilan ma’ruzasini olib borganda ham u bilim berish vositasi vazifasini o`taydi. Seminar mashg`ulotida esa bu usulni qo`llash talabalarni kichik guruhlarga bo`lish yoki juftliklar tarzda amalga oshirish 47

maqsadga muvofiqdir. Bunda ularning nazariy ma`lumotlarni qanchalik o`zlashtirgani tezda ayonlashib qoladi. Bunday klaster organayzerini “Alisher Navoiy lirikasining manbalarini aniqlash”, “Navoiy lirik merosining shakllanishiga ulug` shoir o`zi e’tirof etgan ustozlar nomini aniqlash” singari qator masalalarga oydinlik kiritish maqsadida qo`llash o`zining samarali natijalarini beradi, deb o`ylaymiz. “Aqliy hujum” metodi. Bu metod muayyan mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal etishda keng qo`llaniladigan metod bo`lib, u mashg’ulot ishtirokchilarini muammo xususida keng va har tomonlama fikr yuritish, hamda o`z tasavvurlari va g’oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma`lum ko`nikma va malakalarni hosil qilishga yo`naltirilgan . Bu metod vositasida orginal yechimlarni topish imkoniyati tug’iladi. «Aqliy hujum” metodi tanlab olingan mavzular doirasida ma`lum qadriyatlarni aniqlab, ayni vaqtda ularga muqobil bo`lgan g’oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi. Bu metodda quyidagi qoidalarga amal qilish talab etiladi: 1. Ishtirokchilarni muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ular tomonidan kutilmagan mantiqiy fikrlarning bildirilishiga erishish. 2. Har bir o`quvchi tomonidan bildirilayotgan fikr yoki g’oyalar miqdori rag’batlantirib boriladi va fikrlar orasidan eng maqbullarini tanlab olishga imkon beradi. Bildirilgan fikrlarni rag’batlantirilishi navbatdagi yangi fikr yoki g’oyalarning tug’ilishiga olib keladi. 3. Har bir talaba o`zining shaxsiy fikr yoki g’oyalariga asoslanishi hamda ularni o`zgartirishi mumkin. Oldin bildirilgan fikrlarni umumlashtirish, turkumlashtirish yoki ularni o`zgartirish ilmiy asoslangan fikrlarning shakllanishiga zamin yaratadi. 4. Mashg’ulot paytida talaba larning har qanday faoliyatlarini standart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo`l qo`yilmaydi. Agar ularni fikrlari baholanib boriladigan bo`lsa, talabalar o`z diqqatlarini shaxsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar, oqibatida ular yangi fikrlarni ilgari surmaydilar. Bu metodni qo`llashdan ko`zlangan asosiy maqsad 48

o`quvchilarni muammo xususida keng va chuqur fikr yuritishga rag’batlantirish ekanligini e`tibordan chetda qoldirmagan holda ularning faoliyatlarini baholab borishning har qanday usulidan voz kechish maqsadga muvofiqdir. Bu metoddan samarali foydalanish maqsadida quyidagilarga amal qilish lozim: зларини 49“ AQLIY HUJUM ” METODI Oquvchilarga o`zini erkin his etishi uchun sharoit yaratib borish O`quvchilar tomonidan bildirilganhar qanday g`oya baholanmaydi баҳоланмайди G`oyalarni yozib boorish uchun yozuv taxtasi yoki varaqlar tayyorlab qo`yish O`quvchilarning mustaqil fikr yuritishlari, shaxsiy fikrlarini ilgari surishlari uchun qulay muhit yaratiladi Muammoni aniqlash G`oyalarning turlicha va ko`p miqdorda bo`lishiga e’tibor qaratishMashg`ulot paytida amal qilinishi lozim bo`lgan shartlarni belgilash Qog`oz varaqlari g`oyalar bilan to`lgandan keyin ularni yozuv taxtasiga osib qo`yish Bildirilgan fikrlarni yangi g`oyalar bilan boyitish asosida ularni quvvatlashBildirilgan g`oyalarni ularning mualliflari tomonidan asoslanishiga erishish va ularni yozib olish Boshqalar tomonidan bildirilgan fikrlarni yodda saqlash, ularning fikrlariga tayangan holda yani fikrlar bildirish, bildirilgan fikrlar asosida muayyan xulosalarga kelish kabi harakatlarning o`quvchilar tomonidan sodir etilishia erishiladi Boshqalarning fikrlari ustidan kulish, kinoya- li shartlarning bildirilishiga yo`l qo`ymaslik

“Aqliy hujum ” metodining mohiyati jamoa hamkorligi asosida muammoni yechish jarayonlarini vaqt bo`yicha bir qancha bosqichlarga (g’oyalarni generatsiyalash, ularni tanqidiy va kostruktiv ishlab chiqish) ajratishdan iborat. Dars jarayonida «Aqliy hujum” dan maqsadli foydalanish ijodiy, nostandart tafakkurlashni rivojlantirish garovi hisoblanadi. «Aqliy hujum”ni uyushtirish birmuncha sodda bo`lib, undan ta`lim mazmunini o`zgartirish jarayonida foydalanish bilan birgalikda ishlab chiqarish muammolarining yechimini topishda ham juda qo`l keladi. Dastlab guruh yig’iladi va ular oldiga muammo qo`yiladi. Bu muammo yechimi to`g’risida barcha igtirokchilar o`z fikrlarini bildiradilar. Bu bosqichda hech kimning o`zga kishi g’oyalariga “xujum”qilishi yoki boholashga haqqi yo`q. Demak, «Aqliy hujum” yo`li bilan qisqa daqiqalarda o`nlab g’oyalarni yuzaga chiqarish imkoniyatlari mavjud bo`ladi. Aslini olganda g’oyalar sonini qo`lga kiritish asosiy maqsad emas, ular muammo yechimini oqilona ishlab chiqish uchungina asos bo`ladi, xolos. Bu metod shartlaridan biri hech qanday tashqi ta`sirsiz qatnashuvchilarning har biri faol ishtirokchi bo`lishi kerak. Bildirilgan g’oyalarning besh yoki oltitasigina asosiy hisoblanib muammo yechimini topishga salohiyatli imkoniyatlar yaratadi. S h unday qilib, “aqliy hujum” qoidalarini quyidagicha belgilash mumkin: - olg’a surilgan g’oyalar baholanmaydi va tanqid ostiga olinmaydi; - ish sifatiga emas, soniga qaratiladi, g’oyalar qancha ko`p bo`lsa shuncha yaxshi; - istalgan g’oyalarni mumkin qadar kengaytirish va rivojlantirishga harakat qilinadi; - muammo y echimidan uzoq g’oyalar ham qo`llab-quvvatlanadi; - barcha g’oyalar yoki ularning asosiy mag’zi (farazlari) qayd etish yo`li bilan yozib olinadi; - “hujum”ni o`tkazish vaqti aniqlanadi va unga rioya qilinishi shart; 50Yangi g`oyalarni bildirish davom etayotgan ekan, muammoning yagona, to`g`ri yechimi- ni e’lon qilishga shoshilmaslik shoshilmaslik масли к

- beriladigan savollarga qisqacha ( asoslanmagan) javoblar berish ko`zda tutilishi kerak. “Aqliy hujum” metodi qiyin vaziyatlardan qutulish choralarini topishga, muammoni ko`rish chegarasini kengaytirishga, fikrlar bir xilliligini yo`qotishga va keng doirada tafakkurlashga imkon beradi. Eng asosiysi, muammoni yechish jarayonida kurashish muhitidan ijodiy hamkorlik kayfiyatiga o`tiladi va guruh yanada jipslashadi. Qo`llanish maqsadiga ko`ra bu metod universal hisoblanib tadqiqotchilikda (yangi muammoni yechishga imkon yaratadi), o`qitish jarayonida (o`quv materiallarini tezkor o`zlashtirishga qaratiladi), rivojlantirishda (o`z-o`zini bir muncha samarali boshqarish asosida faol fikrlashni shakllantiradi) asqotadi. “Aqliy hujum” metodining qo`llanish usuli quyidagicha: Bu metod ishtirokchilari oldiga qo`yilgan muammo bo`yicha har qanday mulohaza va takliflarni bildirishlariga imkon yaratadi. Aytilgan fikrlar yozib borildi va ularning mualliflari o`z fikrlarini qaytadan xotirasida tiklash imkoniyatiga ega bo`ladi. Metod samarasi fikrlar xilma-xilligi bilan tavsiflandi va hujum davomida ular tanqid qilinmaydi, qaytadan ifodalanmaydi. Aqliy hujum tugagach, muhimlik jihatiga ko`ra eng yaxshi takliflar generatsiyalanadi va muammoni yechish uchun zarurlari tanlanadi. “Aqliy hujum” amerikacha ta’lim metodi bo`lib, yuqorida uning mohiyatini imkon qadar yoritishga harakat qildik. Yana bir mulohazamiz, inkor va ta`kid xususida. Aslini olganda, bu metod bizga unchalik begona emas. Hali Amerika kashf etilmagan bir davrda o`z aql mash`alasi bilan dunyoni yoritgan qomusiy olimlarimizni (Ahmad al Farg’oniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Beruniy va boshqa) olasizmi, yoki yetti iqlimni zabt etgan shoh-u sultonlarimizni olasizmi, ular o`z muammolarini yechishda ana shu metoddan keng foydalanishgan. Bobokalonlarimiz bu metodni boshqacha nomlashgan, ya`ni: “kengash”, “mashvarat”, “maslahat” deb atashgan. Misol uchun, Sohibqiron Amir Temur salatanat oldida turgan muammolarni yechishda mashvarat chaqirib barcha saroy ahlining, vazir-u ulamolarning, farzandlarining fikrlarini diqqat bilan eshitgan va 51

ular asosida yagona hukm chiqargan. Bu holatlar ko`proq harbiy yurish oldidan chaqirilgan mashvaratlarda namoyon bo`ladi. “Agar (g’anim ustiga) lashkar tortmoqchi bo`lsam, urush-yarashdan o`rtaga so`z tashlab, amirlarimning bu ikkovidan qay biriga moyilligini bilishga intilardim. Agar yarashdan so`z ochsalar, buning foydasini urush ziyoniga solishtirib ko`rardim, agar urushga moyil bo`lsalar, uning naf va foydasini yarash ziyoniga taqqoslab ko`rardim, qaysi biri foydaliroq bo`lsa, shuni ixtiyor qilardim”, - deb yozadi Sohibqiron Amir Temur “Temur tuzuklari”da. Yana bir mulohazani aytish bilan bu metoddan ulug` bobokalonlarimiz unumli foydalanganlarini dalillamoqchimiz. Badiiy adabiyotning sehri, uning zohiriy va botiniy ma’nolarini teran o`rganishga intilgan ajdodlarimiz hofizxonlik, navoiyxonlik, fuzuliyxonlik, bedilxonlik singari tadbirlarni tez-tez uyushtirib turishgan. Bunday kechalarda bir bayt yuzasidan nihoyatda xilma-xil fikrlar bayon etilgan. Biz talabalarimizda mana shunday ko`nikmani shakllantirsak, ularning mumtoz matn bilan ishlash kompitentligi oshadi. Bunday tajribani adabiyot o`qituvchilari orasida o`tkazish ham foydadan xoli emas. Shu mantiqdan kelib chiqadigan bo`lsak, universal metod sanalgan “Aqliy hujum” metodidan “Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`tishda amaliy mashg`ulotlar davomida unumli foydalanish mumkin. Buning uchun o`qituvchitalabalarning fikrlashiga mos baytlarni topib, ular asosida “hujum” savolini ishlab chiqishi talab etiladi. Ulug`shoir baytlarini tahlil etish jarayonida “Aqliy hujum” metodidan quyidagicha foydalanish maqsadga muvofiqdir: O`qituvchi quyidagi fikrlarni aytib, talabalarni “Aqliy hujum” metodining shartlari bilan ularni tanishtiradi. - Hurmatli talabalar! Alisher Navoiy g`azaliyotining yetakchi mavzusi ishq- muhabbat ekanligidan xabaringiz bor. Ulug` shoir ayni mavzuga murojaat etganida insonning ma’naviy kamoloti xususidagi o`zining muhim ijtimoiy-siyosiy, ilohiy- irfoniy, axloqiy-ta’limiy qarashlarini ham katta san’atkorlik mahorati bilan badiiylashtiradi. Ularda ilgari surilgan g`oyani teran anglash va shoirning san’atkorlik mahoratidan xabardor bo’lish she’rdan o`zgacha zavq olishga zamin 52

hozirlaydi. Sizda na shunday ko`nikmani shakllantirish maqsadida hozirgi o`zbek adabiy tili nuqtayi nazaridan qaraganda tarkibida Siz uchun tushunarsiz so`zlari mavjud bo`lmagan bir baytga e’tiboringizni qaratmoqchiman. Mana o`sha bayt: Ey Navoiy, dardlig’ nazmingni dard ahli bilur, Dardsiz dog’i bo`lur oni o`qig’och ahli dard. Ushbu maqta’ baytdagi ulug` shoir nazarda tutgan dard nima? Alsher Navoiy “dard ahli”, “ahli dard”, “dardsiz” deganda kimlarni nazarda tutadi? Baytning nasriy bayoni va savollarga qisqacha javoblaringizni yozib bering. Baytning mohiyatidan kelib chiqib, talabalarga 5 daqiqacha vaqt berish maqsadga muvofiq. Bu topshiriq ularning matn ustida ishlash ko`nikmalarini shakllantirishi bilan bir qatorda yozma nutqini ham ravon bo’lishiga sababchi bo`ladi. Topshiriq shartidan kelib chiqib, talabalarning mulohazalari yozilgan javoblari ular tomonidan o’qiladi. O`qituvchi ularning barini qabul qiladi va munosiblari saralanib, so`nggi mulohazalar bayon etiladi. “Nilufar guli” texnologiyasi. Ushbu texnologiya didaktik muammolarni yechishning samarali vositalaridan bo`lib, nilufar guli ko`rinishiga ega. Asos va unga birikkan to`qqizta “gulbarg” (kvadrat, to`rtburchak yoki aylana)larni o`z ichiga oladigan bu metod yordamida asosiy muammo va uning mazmunini yoritishga imkon beradigan xususiy masalalar hal etiladi. Talabalar hal etilatotgan masala yuzasidan mantiqiy, izchil fikrlash, ichki mohiyatini tahlil qilish ko`nikmalarini shakllantiruvchi ushbu texnologiyani qo`llash quyidagi tartibda amalga oshiriladi: - hal etiladigan masala aniqlashtiriladi; - talabalar topshiriq mazmuni va uni yechish shartlari bilan tanishtiriladi; - talabalar kichik guruh yoki juftliklarga biriktiriladi; - guruh yoki juftlik a’zolari markaziy to`rtburchak (kvadrat, aylanaga)da asosiy muammo (g`oya, vazifa)ni qayd etadilar; 53

- guruh (juftlik)lar masalaning masalaning yechimi yuzasidan fikr yuritib,markaziy to`rtburchak (kvadrat, aylana) atrofida to`qqizta shunday qo`shimcha chizmalarni hosil qiladi, ularda masalaning xususiy yechimlari bayon etiladi; - qo`shimcha chizmalardagi g`oyalar gulning “gulbarg”lariga,ya’ni shunday alohida majmuaga olib chiqadi (ularning har biri yana bir muammo ko’rinishini oladi). - yordamchi chizmalardagi yetakchi muammo (g`oya, vazifa) atrofdagi “gulbarg”larda xususiy masala va yechimlar aks ettiriladi; - o`rganilayotgan masalaning mohiyatidan kelib chiqib, bu jarayon bir necha bor takrorlanishi mumkin; - har bir guruh yoki juftliklar topshiriq yuzasidan o`z yechimlarini taqdimot tarzida bayon etadi; - guruhlarning yechimlarimuhokama qilinib, eng to`g`ri variant aniqlanadi; - talabalar har bir guruh ishiga baho berib, mashg`ulotni yakunlaydi. “Nilufar guli” texnologiyasidan “Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`tishda unumli foydalanish mumkin. Amaliy va seminar mashg`ulotlarda mavzuga oid nazariy ma`lumotlarni talabalar tomonidan o`zlashtirilganligi yoki tahlilida e’tibor qilinishi kerak bo’lgan jihatlarni esga olish maqsadida guruhni kichik guruhlar yoki juftliklarga bo’lib, quyidagi masalalar yuzasidan ushbu metodga murojaat qilish mumkin: 1. Alisher Navoiy lirikasidagi ma’shuqa timsolining tizmlarini “Nilufar guli” texnologiyasi bo’yicha yoriting. 2. Alisher Navoiy lirikasining g’azalga o’xshash va g`azal asosida shakllangan janrlarini “Nilufar guli” texnologiyasi bo’yicha yoriting. 3. Alisher Navoiyning lirik janrdagi asarlari ulug’ shoirning devonlaridan tashqari yana qaysi asarlari tarkibida uchrashini “Nilufar guli” texnologiyasi bo’yicha yoriting. 54

Talabalarning bunday topshiriqlarni bajarishi ularning nazariy ma’lumotlarni puxta o`rganishlari hamda masalaga mantiqan yondashib muhim xulosalarga kelishlarida ahamiyatlidir. “Venn diogrammasi”grafik organayzeri. Bu grafik organayzer talabalarga mavzuga nisbatan tahliliy yondashuv,ayrim qismlar negizida mavzuning umumiy mohiyatini o`zlashtirish, (sintezlash) ko`nikmalarini hosil qilishga yo`naltiriladi. U kichik guruhlarni shakllantirish asosida aniqsxema bo’yicha amalga oshiriladi. Yozuv taxtasi o`zaro teng to`rt bo`lakka ajratiladi va har bir bo`lakka quyidagi sxema chiziladi. Grafik organayzer talabalar tomonidan o`zlashtirilgan o`zaro yaqin, nazariy bilim, ma’lumot yoki dalillarni qiyosiy tahlil etishga yordam beradi. “Alisher Navoiy liriasi” modulini o`tishda amaliy va seminar mashg`ulotlarda bu grafik organayzerdan foydalanish maqsadga muvofiq. Unda o`ituvchi tomonidan “Venn diogrammasi” asosida janrlarni qiyoslash so’ralishi mumkin. Jumladan, g`azal va qit’a janrining o`ziga xos xususiyatlari qiyoslanganda “Venn diogrammasi” quyidagicha to`ldirilishi mumkin. G`azal Qit’a “Test” texnologiyasi. Test (inglizcha “sinov”, “tekshirish”) texnologiyasi shaxsning psixologik, fiziologik va shaxsiy xususiyatlarini, intelektual salohiyati, qobiliyati ko`nikma va malakalarinibaholashda xizmat qiladi. Texnologiya talabalar tomonidan muayyan mavzu mazmuni yoki fan asoslarining qay darajada o’zlashtirganini aniqlashda samarali hisoblanadi. Mashg`ulotda texnologiyadan foydalanish quyidagicha kechadi: 55

- kichik guruhlarga mavzu yuzasidan testlar beriladi; -topshiriqni bajarish uchun vaqt (10-15 daqiqa) belgilanadi; - belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach, o`qituvchi talabalarning javoblarini tahlil qilib baholaydi; - o`qituvchi tahlil natijalarini e’lon qiladi; - o’`ituvchi talabalarning javoblarini baholab, mashg`ulotni yakunlaydi. “Test” texnologiyasidan ham modulning amaliy va seminar mashg`ulotlarida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ularning namunalari bobning keying faslida keltiriladi. Ayrimlariga murojaat asosida fikr yuritganimiz interfaol metodlarni “Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`qitishda qo`llash mashg`ulotlarni qiziqarli tashkil etilishiga zamin hozirlaydi. Tabiiyki, ularning o`rnida qo`llanilishi o`qituvchidan yuqori saviyadagi kompetentlikni, ijodiy yondashuvni talab etadi. Bunday metodlar talabani faollikka undaydi, uni zeriktirib qo`ymaydi hamda mashg`ulotlarning bir-birini takrorlamasligi, nazariy ma’lumorlarni bilan esda qolish samaradorligining ortishi talabani mavzularni teranroq o`rganishga undaydi. 56

2.2. “Alisher Navoiy lirikasi” modulini interfaol metodlar asosida o`qitishning didaktik ta’minoti Ma’ruzaga ajratilgan vaqt – 2 s Talabalar soni – 75 ta O‘quv mashg‘ulotining shakli Ma’lumotli ma’ruza Mashg‘ulotning rejasi 1 Alisher Navoiy lirik merosining manbalari, shoir devonlari, ularning tartib berilishi tarixi, janriy tarkibi va mavzular olami. 2 Alisher Navoiy g’azaliyotining shakliy, g’oyaviy xususiyatlari, yetakchi qahramonlari va badiiyati. 3 Kichik she’riy asarlari: qit’a, ruboiy, tuyuq va lug’z (chiston) lar O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Talabalarda Alisher Navoiy lirik merosining manbalari, shoir devonlari, ularning tartib berilishi tarixi, janriy tarkibi va mavzular olami; g’azaliyotining shakliy, g’oyaviy xususiyatlari, yetakchi qahramonlari va badiiyati; kichik she’riy asarlari va shoirning qasidanavislik mahorati haqida yaxlit tasavvurlarni shakllantirish Pedagogik vazifalar: - Alisher Navoiy lirik merosning manbalari, devonlarining tartib berilishi tarixi va janrlari haqida ma’lumotlar berish; - shoir g`azaliyotining mavzular olamini tahlillar asosida ochib berish; - Alisher Navoiy g’azaliyotining shakliy, g’oyaviy xususiyatlari, yetakchi qahramonlari va badiiyatini yoritish; - kichik she’riy asarlari: qit’a, O‘quv faoliyati natijalari: - shoir lirik merosning manbalari, devonlarining tartib berilishi tarixi va janrlari haqida bilib oladilar; - Navoiy g`azaliyotining mavzular olami kengligi xususida taassurotga ega bo`ladilar; - shoir g’azaliyotining shakliy, g’oyaviy xususiyatlari, yetakchi qahramonlari va badiiyati bilan yaqindan tanishadilar; 57

ruboiy, tuyuq va lug’z (chiston)lar- ning janriy xususiyati va badiiyati- ni tahliliy tushuntirish. kichik she’riy asarlari: qit’a, ruboiy, tuyuq va lug’z (chiston)lar- ning janriy xususiyatidagi bilimlarini boyitadilar. Ta’lim metodi Ma’ruza, tushuntirish, munozara, blits-so’rov Ta’limni tashkil etish shakli Ma’ruza, ommaviy, individual Didaktik vositalar Ma’ruza matni, slayd-prezentatsiya Ta’limni tashkil etish sharoiti Maxsus texnik vositalar bilan jihozlangan xona Nazorat O‘z-o‘zini nazorat qilish, refleksiya “Alisher Navoiy lirikasi” mavzusidagi ma’lumotli ma’ruza ta’lim texnologiyasi modeli Alisher Navoiy lirikasi” mavzusidagi ma’lumotli ma’ruzaning texnologik kartasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni O’qituvchi Talaba 1-bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish (Da’vat bosqichi) ( 5 minut) 1.1. Talabalar ni m avzuning nomlanishi, rejadagi masalalar va mustaqil o’qish uchun adabiyot lar bilan tanishtiradi (1 - ilova) . Tinglashadi, yozib borishadi. 1.2. Talabalarni mashg’ulotga chorlab olish maqsadida ularning har biriga “Insert” jadvalini berish va uning mohiyatini tushuntirish (2 - ilova) . “Insert” jadvali bilan tanishadilar va diqqatlarini mashg`ulotga qaratishadi 2-bosqich. Asosiy (Anglash bosqichi) (55 minut) 2.1. Alisher Navoiy lirik merosining manbalari, shoir devonlari, ularning tartib berilishi tarixi, janriy tarkibi va mavzular olami (3-ilova). Alsher Navoiy lirikasining manbalari haqida mulohaza- larini bayon etailar interfaol metodlar asosida bilimlarini kengaytirib, zarur ma’lumot-larni qayd etib 58

boradilar 2.2. Alisher Navoiy g’azaliyotining shakliy, g’oyaviy xususiyatlari, yetakchi qahramonlari va badiiyati. (4-ilova). Shoir g`azaliyotining shakily, g`oyaviy xususiyatlarini yozib borishadi. ma’shuqa timsolining tizimlarini “Nilufar guli” texnologiyasi bo`yicha birgalikda bajarishadi 2.3. Ma’shuqa timsolining tizilmalari (5-ilova). ma’shuqa timsolining tizimlarini “Nilufar guli” texnologiyasi bo`yicha birgalikda bajarishadi 2.4. Qit’a va ruboiylarning mohiyati ochib beriladi(6-ilova). Qit’a va ruboiylar haqidagi ma’lumotlarni daftarlariga yozib olishadi 2.5. Tuyuq va lug`zning mohiyati ochib beriladi (7-ilova) Tuyuq va lug`z haqidagi ma’lumotlarni daftarlariga yozib olishadi. 3-bosqich. Yakuniy (Fikrlash bosqichi) (20 minut) 3.1. Talabalarning mavzu yuzasidan tasavvurlarini aniqlashtirish maqsadida savollar bilan murojaat etadi. Savollarga javob berishadi Aniq tasavvurlar shakllanmagan qismlarini qayta tushuntiradi. O’z fikrlarini boyitadi va to’ldiradi. 1-ilova Mavzu: Alisher Navoiy lirikasi Reja: 1. Alisher Navoiy lirik merosining manbalari, shoir devonlari, ularning tartib berilishi tarixi, janriy tarkibi va mavzular olami. 59

2. Alisher Navoiy g’azaliyotining shakliy, g’oyaviy xususiyatlari, yetakchi qahramonlari va badiiyati. 3. Kichik she’riy asarlari: qit’a, ruboiy, tuyuq va lug’z (chiston) lar Adabiyotlar : 1.Алишер Навоийнинг адабий маҳорати. Тошкент: «Фан», 1993. 2. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 1-6 томлар. Тошкент: «Фан», 1997-1980. 3.Алишер Навоий. Ғазаллар. Шарҳлар. Тошкент: «Камалак», 1991. 4. Валихўжаев Б. Мумтоз сиймолар. Тошкент: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2002, 85-129-бетлар. 5.Воҳидов Р., Неъматов Ҳ., Маҳмудов М. Сўз бағридаги маърифат. Тошкент: «Ёзувчи», 2001. 6.Жумахўжа Н. Сатрлар силсиласидаги сеҳр. Тошкент: «Ўқитувчи», 1996. 7. Ҳаққул И. Камол Эт касбким. Тошкент: «Чўлпон», 1991. 8. Vohidov R., Eshonqulov H. O`zbek mumtoz adabiyoti tarixi. Toshkent: O`zbekiston Respublikasi Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2006. 2-ilova “Alisher Navoiy lirikasi” modelining ma’ruza mashg`ulotida darsning tashkiliy qismi o`tkazilgandan so`ng talabalarning har biriga quyida ko`rsatilgan tartibda jadval beriladi. O`qituvchi mashg`ulot yakunida unda namuna sifatida quyida ko`rsatilgan talabalarning o`tilgan mavzuga oid ularning munosabatlari ifodalangan jadvalga ega bo`ladi: Tushunchalar V + - ? “Badoye’ ul-bidoya” devonida “Ilk devon” haqida muallif tomonidan keltirilgan ma’lumotlar + “Xazoyin ul-maoniy”da lirik turning 16 janriga oid nazm namunalarining mavjudligi V “Rindi Sheroz” ifodasi bilan Hofiz Sheroziyning nazarda tutilishi ? 60

“G`aroyib us-sig`ar”da “shabob”, “vasad”, “kibar” davrida yozilgan g`azllarning va boshqa janrda yozilgan she’rlarning kiritilganligi - 3-ilova Alisher Navoiyning hikmatga boy she’riy lirikasi ko`lamining kengligi bilan ham ahamiyatlidir. Uning asosini 45000 misraga yaqin o`zbekcha she’rlarini o`z ichiga olgan «Xazoyin ul-maoniy» yig’ma devoni va 12000 misradan ziyod fors- tojik tilidagi she’rlaridan tarkib topgan «Devoni Foniy», shuningdek, forsiyda bitilgan 6 falsafiy qasidadan iborat «Sittayi zaruriya» («Olti zarurat») hamda yil fasllari tasviriga bag’ishlangan «Fusuli arbaa». («To`rt fasl») qasidalar tashkil etadi. Bulardan tashqari, shoir lirik merosiga Muhammad alayhis-salom bilan bog’liq qirq hadisning tarjima-sharhi asosida vujudga kelgan «Arbain», Hazrati Alining «Nasr ul-laoniy»asarining she’riy tarjima-sharhi hisoblangan 266 ruboiydan tarkib topuvchi «Nazm ul-javohir», islom dini qonun-qoidalari sharhi talqiniga doir «Siroj ul-muslimin» singari asarlar hamda «Xamsatul- mutahayyirin», «Holoti Pahlavon Muhammad», «Holoti Sayyid Hasan Ardasher», «Muhokamat ul-lug’atayn», «Mezon ul-avzon», «Mahbub ul-qulub», «Munshaot», «Vaqfiya», «Tarixi anbiyo va hukamo», «Tarixi muluki Ajam» kabi nasriy asarlari tarkibidagi masnaviy, ruboiy, qit’a, fard janrlarda bitilgan badiiyat namunalari ham mansubdir. Alisher Navoiy badiiy ijod bilan bolalik yillaridanoq shug’allana boshladi. Oila muhiti, Xuroson hukmdori Abulqosim Bobur Mirzoning yosh shoirga bo`lgan munosabati uning ijodiy salohiyatini tez orada ravnaq topishiga va ilmda e’tirof etilganidek, 10-11 yoshlarida Mavlono Lutfiydek yirik so`z san’atkorining nazariga tushib, keksa ijodkorning yuksak bahosi bilan ulug’lanishiga imkon yaratdi. Alisher Navoiy 23-24 yoshlarida shoir sifatida el orasida tanilgani, uning she’rlari Movarounnahr-u Xuroson sarhadlaridan o`tib shuhrat qozonganiga qaramay, asarlarini jamlab devon tartib berishga shoshilmadi. Ehtimol, shoir bu davrda Mashhaddan Hirotga qaytganida, hayotidagi eng og’ir yo`qotishlar tufayli 61

bu ishga jiddiy e’tibor qilmagan bo`lishi mumkin. Zero, uning sal keyinroq Samarqanddan ustozi Sayyid Hasan Ardasherga maktub tarzida yozgan «Masnaviy»sidagi o`z ijodidan ko`ngli to`lib yozgan faxriya – baytlari shoirning xalq orasida sohib devon tarzda tanilishi uchun imkoniyat allaqachon vujudga kelganligini tasdiqlaydi. 62

Alisher Navoiy o`z davrining ulug’ mutafakkiri, davlat arbobi sifatida g’azallarida ham ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ta’limiy qarashlarini badiiylashtirdi. Buning uchun shoirga tuzilishiga ko`ra mustaqil baytlardan (nisbiy tushuncha) tarkib topgan (parokanda)g’azallar qo`l keladi. Zero, ularda ijodkor garchi muhabbat mavzusida qalam tebratayotgan bo`lsa-da, jamiyat haqidagi mulohazalarini ham bayon etish imkoni mavjuddir. Mana shu imkon g’azalning mavzu doirasini ancha kengayishiga zamin hozirlaydi. Aytilganlar nuqtayi nazaridan Alisher Navoiyning quyidagi g’azali ahamiyatlidir: Lolagun bo`lmish surarda qatlima dildor tiyg’, Yo balo tog’idin etmish lolazor izhor tiyg’. Gul tani yuz chok o`lub bukim bo`yalmish qon aro, Tegdi g’amzang xaylidin go`yo anga bisyor tiyg’. Tiyg’ tortib yetkaz-o`q qildim fidosi jonikim, Bo`lmag’ay ozurda qotil, ko`rmagay ozor tiyg’. Jism paykoning bila to`ldi-yu jondur g’amdakim, Aylasang qatlimg’a rag’bat bo`lmag’ay nokor tiyg’. Ishq dashti sabzasidin lola har yon sochilur, Ya’ni ul sahro giyohi bor emish xunbor tiyg’. Olam ahli qatlini bir damda qilsang orzu, Yuzdin ol burqa’ni, qindin chekmagil zinhor tiyg’. Nazm mulkin til chekib olmish Navoiy uylakim, Cheksa olamni olur shohi falak miqdor tiyg’. (3. 246-247) Yetti baytdan tarkib topuvchi g’azalda «tiyg’» (qilich) radif bo`lib kelgan. «Dildor», «izhor», «bisyor», «ozor», «nokor», «xunbor», «zinhor», «miqdor» esa g’azalning qofiyadosh so`zlaridir. Radif va qofidosh so`zlar o`rtasida zich mantiqiy aloqadorlik mavjud. Shoir mustaqil baytlardan tuzilgan g’azallar «beradigan» imkoniyatdan mahorat bilan foydalangan. Mazkur g’azal g’oyavty yo`nalishiga ko`ra oshiqona. Boshdan aytib qo`yaylik, g’azaldagi ishq talqinida omextalik 63

balandroq. Ba’zan majoziylik, gohida haqiqiy – ilohiylik ustun keladi. Satrlarda mantiq va manzaralarga murojaat nuqtayi nazaridan tez-tez yer-u samo bog’lanib turadi. Bunday jarayon tasvirlanayotgan voqealarning holati ruhiyasidan tabiiy ravishda kelib chiqadi. Shunday gapni misralarda ifodalangan ranglar jilosi tanosubi xususida ham aytish joizdir. Mazmun rishtasining bir uchi «lolagul va «lolazor»dan boshlanadi. Shunday misralarda lola tusi qizil rang va qon o`rin almashtirib turadi. Tazod san’ati she’r voqealari ta’sirchanligini oshirishga xizmat qiladi. She’rning tayanch qahramoni – oshiq. Barcha «sarguzashtlar» uning tilidan hikoya qilinadi. Matladayoq mubolag’a san’ati ishga solingan. Tiyg’ damidagi qon yuqi lola rangida. Uni oshiqning qon yoshlari bo`yagan. Oshiq talqinidagi manzara sal boshqacha tus oladi. Go`yo ma’shuqa oshiqni o`ldirmoq uchun tiyg’ ko`targan va qilich uning badaniga tegib ketishidan jarohat hosil bo`lib, dam (qilich) qonga bo`yalgan. Oshiq gumonlarini davom etadi: Yo`q, ko`p tiyg’lar ishga tushgan, balo tog’day yuksalgan va balanddan oqqan qon yer yuzini qoplaganki, u lolazorni eslatadi...Shu tariqa «ishq dashti» manzaralari xususiylikdan (juz’iydan) umumiylikka (kullga) o`sib boradi, yer-u osmonni bir-biriga ulaydi... xotimada kichik bir ishora bilan she’riyat va jamiyatdagi ko`rinishlar qiyoslanadi. Nazm dunyosida tiyg’ vazifasini til va tafakkur ado etadi. Ana o`sha bir-biriga uzviy aloqador omillar oqilona ishga solinsa olam guliston, kishvar sizning tasarrufingizda... Shohning yo`rig’i boshqacha, u kishvarni olish uchun son- sanoqsiz tiyg’larni ishga solishi muqarrar... Albatta, biz ayrimlarini bayon qilganimiz talqinlar she’riy qatorlarning zohiriy ma’nolari xols. Tabiiyki, har bir so`z, ishora, majoz-u tashbeh o`z tag ma’nolariga ega. Ularni uzoq sharhlashdan tiyilgani holda, aniq muddaoni dadil aytish mumkin. Til ham tiyg’, uning vazifasini «so`z lashkari» qonsiz uddalay oladi. Aql-u farosat ishga tushsa, olam tabiiy lolazor tusiga kirgusidir... 64

5-ilova 6-ilova Alisher Navoiyning o`zi ham shu janrda yozilgan she’rlarining mavzular olamining kengligini quyidagicha e’tirof etadi: Bu qit’a o`z qit’alari ta’rifidadurkim, bu ham alardin birdur va ta’rif bunga ham sodiq kelur Mundoq muqattaotkim, men yig’misham, erur Har bir hadiqayi xirad aylar uchun farog’. Majmuin uyla kishvari anglaki, sathini, Hikmat suyidin aylamisham qit’a-qit’a bog’. (6. 520) She’rning sarlavhasidan anglashiladiki, shoir qalami tuhfa qilgan qit’alarning mohiyatini izohlashni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi. Baytlardagi mazmun quyidagicha: men shunday qit’alar yig’dimki (yozdimki), ularning har biri xotirjam yashash uchun bir aql bog’idir. Barchasini bir mamlakat sifatida 65

tasavvur qilsang, uning hududini hikmat suvidan sug’orib bo`lak-bo`lak bog’ qildim. Alisher Navoiy qit’alarining barchasini bir mamlakatga o`xshatar ekan, qit’a so`zining lug’aviy ma’nosidan kelib chiqib, ularni shu mamlakatdagi bo`lak- bo`lak bog’larga qiyoslaydi. Bu bog’lar hikmat suvi bilan sug’irilganligi bois insonlarning osoyishta umr kechirishlari uchun xizmat qiladi. Baytlarda keltirilgan «hikmat» so`zi alohida e’tiborga molikdir. U «bilim», «donolik», «falsafa», «sir», «ilohiy ilm», «mohiyat» singari ma’nolarni anglatadi. Bulardan tash-ari, Qur’oni karim - Allohning hikmati, ilmi va sirlarining bayoni tarzida ham talqin qilinadi. Ayni paytda bu so`z Alisher Navoiy qit’alari xalqimiz milliy qadriyatlarining ajralmas bo`lagi sanalgan islom dinining umumbashariy g’oyalari bilan sug’orilganiga ishoradir. Zero, ularning ulug’ shoir devonlaridagi tarkibida hamd na’t mavzusidagi qit’alarning o`rin olganligi bu fikrni yanada quvvatlantiradi. Anglashiladiki, ilohiy mavzuda yozilgan qit’alar ulug’ shoir devonlarida salmoqli o`rin tutadi. Shunday qit’alarning birida Alisher Navoiy komil musulmon sifatida o`z isyonining shiddati va ko`nglini aytib Haqning karami kengligi hamda bandasini avf qilishi osonligini sarlavhadayoq bayon qiladi. Undagi baytlardan asosiy mazmun-mohiyat shoirning Allohga munojoti sifatida tasvirlanadi: Qilibmen oncha isyonkim, agar do`zax aro kirsam, Mening behad gunohim birla do`zax sarbasar bo`lg’ay. Xudoyo, avf osonroqdurur, yo`qsa g’azab qilsang, Magarkim o`zga do`zax, o`zga o`t, o`zga azob bo`lg’ay. (5. 504-506) Xuddi shunday qismatdan shikoyat g’oyalari bilan sug’orilgan ruboiylarni Alisher Navoiy she’riyatida na juda ko`plab uchratish mumkin: Ollimda tabibi chorasozim ham yo`q, Yonimda rafiqi dilnavozim ham yo`q. Tegramda anisi jongudozim ham yo`q, Boshimda shahi bandanavozim ham yo`q. (3. 577) Mazkur she’rda shoir o`zining tanholigini nafaqat mahbuba bilan bog’liq holda tasvirlaydi, balki u qismatidagi bu holatni ifodalash uchun «tabibi chorasoz» 66

- she’r qahramonini shunday holatdan xalos etuvchi, dardiga davo topuvchi tabibning, «rafiqi dilnavoz» - kerakli paytda jonini qiynovchi, unga ozor beruvchi yaqin kishining hamda «shohi bandanavoz» boshini silovchi, bechoraparvar shohning mavjud emasligidan shikoyat qiladi. Tabiiyki, aytilgan sifatlar ma’lum ma’noda ma’shuqaning fazilatlariga ham tegishlidir. Biroq asarda ifodalangan shoir holatidagi yakkalikning sabablaridan yana biri mavjud hayotiy voqelikdir. Ko`rinadiki, shoir o`z hasbi holi bilan aloqador fikrlarni zamon va ahli zamon bilan bog’liq tarzda tasvirlaydi. Bu tabiiy hol, chunki she’r qahramoni ham o`sha mavjud ijtimoiy hayot bilan birga nafas oladi, birga o`sha ijtimoiy-maishiy muhitda shaydi. Ruboiyning o`ziga xos ohangdorligi uning tarse’ badiiy san’atiga asoslanganligida namoyon bo`ladi. Asarning har bir misrasi boshidagi ilk so`zlari «ollimda», «yonimda», «tegramda», «boshimda» bo`g’in jihatidan teng bo`lib, o`zaro qofiyadoshlik hosil qilgan. Xuddi shunday holatni muayyan tartib asosida satrlarda joylashgan keyingi so`zlarda ham mavjudligini kuzatish mumkin. e’tibor qilinsa, birinchi misradagi so`zlar miqdori bilan keyingi qatordagi so`zlar miqdori ham o`sha tartibga (bo`g’inlar tengligi va qofidoshlik) qat’iy amal qilgani bois teng bo`lib qolgan. Natijada «ipga marjon tizmoq» ma’nosini anglatuvchi tarse’ badiiy san’ati vujudga kelib, ruboiyning o`ziga xos ohangdorlik kasb etishini ta’min etgan. 7-ilova Shoirning «Bormag’in» tajnisli so`zlarining qofiyalanishidan hosil bo`lgan tuyug’ining ijod etilishida oshiq va ma’shuqaning o`zaro munosabatlari, mahbubaning o`jar-u qaysarligi mavzu sifatida tanlangan: Necha dedim ul sanamg’a bormag’in, Qilmadi ul tark oxir bormog’in. Munchalik xudrrylik ko`rgazdi ul, Aql hayrat qildi, tishlab barmog’in. ( 5. 519) Tuyuqning ilk bayti she’r qahramoni va uning sevgilisi orasidagi o`zaro bahslashuv, kelishmovchilikka o`xshash bir mayl tasviri asosida qurilgan. Unda 67

oshiqning maslahat-u fikrlariga qaysarlik bilan munosabatda bo`luvchi ma’shuqa sarkashlik xususiyatlari badiiy tajassumini topgan. Dastlabki misra ishqda sobir, sadoqatli oshiqning o`tinch-u pandlari ifodasidan iborat: «Necha dedim ul sanamg’a bormag’in». She’rxonda haqli bir savol paydo bo`ladi: Ma’shuqa qayerga bormoqchi-yu, rashk olovida yongan oshiq uni o`sha yo`ldan to`xtatmoqchi? Misra tajohuli orif san’ati asosida qurilgan. Go`yo ma’shuqa ag’yorga peshvoz chiqmoqchi, biroq uning bunday niyati, tabiiyki, oshiqqa ma’qul emas va shu bois u yuragini qon qilib, sevgilisini o`sha harakatdan qaytarishga urinib ko`radi. Biroq ma’shuqa uning pandlarini nazarga ilmaydi, oshiqning mahbubasi o`jarligidan shikoyati keyingi misrada oshkora aytiladi: «Qilmadi ul tark oxir bomag’in». Tuyuqning keyingi baytida aql timsolidan juda o`rinli istifoda etilganligiga guvoh bo`lamiz. Seviklining bunchalik o`jarlik qilganini ko`rgan «aql hayratdan barmog’ini tishlaydi.» So`nggi misradagi qofiyadosh so`z «barmog’ini» ma’nosini ifodalab kelgan. Ayni paytda ushbu satrdagi «barmog’ini tishlab» iborasi kuchli hayratlanish ma’nosini anglatadi. Ayni qayroqi iboraning aql bilan yonma-yon tutilishi va aql timsolining jonlantirish badiiy tasviriy vositasini hosil qilishi misralarda go`zal manzaralarning gavdalanishi uchun zamin hozirlagan. Yuqorida zikri o`tgan adabiy san’atlar qatoriga iyhomning qo`shilishi she’r nazokatini shoyon qilish va muallif yuksak mahoratini ko`rsatishga xizmat qilgan. Shunday qilib, ulug’ shoir tuyuq ijod etishda faqatgina tajnisli so`zlarning turli ma’no qirralaridan foydalanibgina qolmay, bunday janrdagi asarlarida nihoyatda topqirlik bilan qo`llangan tamsil-u iboralarning mazmun-mohiyatiga tayanib, mazkur adabiy shaklning mumtoz namunalarini ijod etdi, desa mubolag’a bo`lmaydi. “Alisher Navoiy “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotining mavzular doirasi, janriy xususiyatlari” mavzusidagi amaliy mashg‘ulotning texnologik modeli Mashg’ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni: 25 nafar 68

Mashg’ulot shakli Amaliy mashg`ulot Amaliy mashg’ulotning tuzilishi 1. Alisher Navoiy “Xazoyin ul-maoniy”kulliyotining tartib berilishi tarixi, janriy tarkibi va mavzulari 2. Shoir g`azaliyotining shakily, g`oyaviy xususiyatlari, yetakchi qahramonlari va badiiyati. 3. Alisher navoiy g`azallari tahlili. Pedagogik vazifalar : 1. Alisher Navoiy “Xazoyin ul- maoniy” kulliyotining tartib berilishi tarixi, janriy tarkibi va mavzulari 2. Shoir g`azaliyotining shakily, g`oyaviy xususiyatlari, yetakchi qahramonlari va badiiyati. 3. Alisher navoiy g`azallari tahlili. O’quv faoliyati natijalari: 1. Alisher Navoiy “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotining tartib berilishi tarixi, janriy tarkibi va mavzulari bilan tanishish 2. Shoir g`azaliyotining shakily, g`oyaviy xususiyatlari, yetakchi qahramonlari va badiiyati masalasini tahlilar asosida o`rganish 3. Talabalarning mumtoz matn tahlilimalakasini oshirish Ta’lim metodlari Tushuntirish, suhbat, munozara, blits- so’rov, aqliy hujum , ijodiy test. O’quv faoliyatini tashkil etish shakllari Individual va guruhlarda ishlash. O’quv vositalari Uslubiy qo’llanma, proektor, markerlar, tarqatma materiallar Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, guruhlarda ishlash uchun mo’ljallangan auditoriya Nazorat va baholash Yozma (topshiriqlarni daftarga yozish) va og’zaki (izohlash, bayon etish va 69

tushuntirish) nazorat; ikki yarim ballik shkala asosida baholash. “Alisher Navoiy “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotining mavzular doirasi, janriy xususiyatlari” mavzusidagi amaliy mashg‘ulotning texnologik kartasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar Tayyorlov bosqichi Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga mos o’quv-bilish topshiriqlarini ishlab chiqadi Amaliy topshiriqlari bilan tanishadilar, o’zlarini qiziqtirgan savollarga javob olishadi. Talabalarning individual va guruhdagi ish natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi O’quv mashg’ulotig a kirish bosqichi (10 daq) 1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalar bilan tanishtiradi, ularning ahamiyati va dolzarbligini asoslaydi. Mashg’ulotga tayyorlanish jarayonida yuzaga kelgan savollar bilan murojaat qilishadi 1.2. Talabalarni mashg’ulotga chorlab olish maqsadida Navoiy g`azaliyotining mavzulari haqidagi mulohazalari so`raladi. Munozarada ishtirok etishadi va o’z fikrlarini ilmiy jihatdan asoslaydilar. Asosiy bosqich (55 daqiqa) 2.1. Alisher Navoiy “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotining tartib berilishi tarixi, janriy tarkibi va mavzulari xususidagi chiqishlari tinglandi. Savollarga javob berishadi va o’zlari yo’l qo’ygan xatolarni daftarlariga tuzatishadi. 2.2 Shoir g`azaliyotining shakily, g`oyaviy xususiyatlari, yetakchi qahramonlari va badiiyatiga od o`rganganlari so`raladi Savol-javoblar asosida mavzu mustahkamlanadi 70

2. 3. Alisher navoiy g`azallari tahlili. “Ashraqat min…” g`azali birgalikda tahlil qilinadi. (1-ilova) Matn tahlil qilish ko`nikmalari shakllantiriladi 2.4. Mavzuga oid testlar yechiladi Nazariy ma’lumotlar o`zlashtiriladi Yakuniy bosqich ( 2 0 daqiqa ) 3.1 . Mashg’ulot yuzasidan umumiy xulosalarni chiqaradi va talabalar tomonidan yo’l qo’yilgan xatolarni tuzatadi. Tinglaydilar va o’zlarining xatolarini daftarlariga tuzatadilar 3. 2 . Talabalar tomonidan to’plangan ballarni e’lon qiladi va mashg’ulotni yakunlaydi. O’zlarini qiziqtirgan savollarga javob olishadi. 1-ilova: Ashraqat min aksi shamsil-ka’si anvorul-hudo, “Yor aksin mayda ko’r”, - deb jomdin chiqdi sado. G`ayr naqshidin ko’ngul jomida bo’lsa zangi g’am, Yo’qtur, ey soqiy, mayi vahdat masallik g`amzudo. Ey, xush ul maykim, anga zarf o’lsa bir sing`ol safol, Jom o`lur getiynamo, Jamshid – ani ichgan gado. Jom-u may gar boyladur, ul jom uchun qilmoq bo`rur, Yuz jahon har dam nisor, ul may uchun ming jon fido. Dayr aro hush ahli rasvo bo`lg`ali, ey mug’bacha, Jomi may tutsang, meni devonadin qil ibtido. Toki ul maydin ko`ngul jomida bo’lg’ach jilvagar Chehrayi maqsud, mahv o`lg`ay ham ul dam moado. Vahdate bo`lg`ay muyassar may bila jom ichrakim, Jom-u may lafzin degan bir ism ila qilg`ay ado. 71

Sen gumon qilg`ondin o`zga jom-u may mavjud erur, Bilmayin nafy etma bu mayxona ahlin, zohido. Tashnalab o`lma, Navoiy, chun azal soqiysidin “Ishrabu, yo ayyuhal-atshon” kelur har dam nido. Lug`at 1. Ashraqat min aksi shamsil-ka’si anvorul-hudo – Quyosh kosasining aksidan hidoyat (yo`l ko`rsatuvchi, rahnamolik qiluvchi) nurlar porlab chiqdi. 2. Yor – do`st, sevgili. Ammo bu yerda Xudovand ma’nosida keltirilgan. 3. Aks – ilohiy nurning tajalliysi, jilolanib, porlab ko`rinishi 4. May – ichimlik, orifona ma’noda ilohiy tajalliydan sarxushlik, muhabbat zavqining to’lib-toshishi. 5. Jom – may ichiladiigan idish, kosa. Bu yerda 1) orif inson qalbi va 2) ilohiy tajalliy aks etgan moddiy dunyo, borliq ma’nolarida kelgan. 6. G`ayr – Allohdan boshqa narsalar, ya’ni dunyo. G`ayr naqshi – dunyo tashvishlari. 7. Soqiy – 1) yaqin do’st; 2) ma’shuqa; 3) piri komil; 4) Parvardigor. Bu baytda piri komil ma’nosida keltirilgan. 8. Mayi vahdat – birlik, yagonalik mayi. Orifona ma’noda Xudo diydoriga oshiq insonning qalbida ilohiy nur porlab, uning ruhining Mutlaq ruh bilan qo`shilishi va shu tufayli oily ma’naviy lazzat topishi. Ayni paytda ilohiylik va moddiylikning birlashuvi, jamuljam bo`lishini ham anglatadi. 9. Masallik – kabi, o`xshagan, bamisoli. 10. G`amzudo – g`mni, dunyo tashvishini ketkizadigan. 11. Zarf – idish. 12. Sing`an safol – safol kosa parchasi, ko`chma ma’noda siniq ko`ngil, xoksorlik. 13. Getiynamo – olamni ko’rsatuvchi. 14. Jamshid – qadimgi Eron podsholaridan. 15. Nisor – bag`ishlash, tuhfa qilish. 72

16. Dayr – zardushtiylar ibodatxonasi, butxona, nasroniy rohiblar yig`iladigan joy, shuningdek, dunyo ma’nolarida ishlatiladi. Tasavvufda orif insonlar majlisi, piri komil huzuri. Chunonchi, dayr piri shu ma’nodadir. 17. Mug`bacha – zardushtiy otashparastlar ibodatxonasi (dayr)ning xizmatkori. Tasavvufiy ma’noda pirning so’zi va nasihatlari, fayz-u tarovatini muridlarga yetkazuvchi kishi. 18. Devona – ilohiy jazba tekkan oshiq inson. 19. Ibtido – boshlanish, avval, boshlanadigan joy. 20. Chehrayi maqsud – maqsad yuzi. Alloh nurining porlab namoyon bo`lishi, ilohiy haqiqatning ayonlashuvi. 21. Mahv bo`lmoq – yo’qolish, ko’rinmay qolish, erib, qorishib ketish. 22. Moado – Allohdan o`zga narsalar, ya’ni moddiy dunyo 23. Vahdat – birlashiash 24. Lafz – so’z, ibora. 25. Nafy – tanqid, inkor. 26. Mayxona – komil inson majlisi, oriflar suhbat qiladigan joy. 27. Zohid – umrini taqvo vat oat bilan o`tkazadigan parhezkor odam. 28. Azal soqiysi – Alloh taolo. 29. “Ishrab-u yo ayyuhal-atshon” – ichigiz, ey tashnalar (Qur'on Baqara surasi 60- oyat) 30. Nido – ovoz, sado 2-ilova Mavzuga oid testlar 1. Alisher Navoiyning qaysi devonida devon tartib berish tamoyillari xususida tahliliy ma’lumotlar keltiriladi? *A) “Badoye’ ul-bidoya” B) “Navodir un-nihoya” C) “G`aroyib us-sig`ar” D) “Ilk devon” 73

2. Alsher Navoiyning “Badoye’ ul-bidoya” devonida lirik turning nechta namunalari uchraydi? A) 10 ta *B) 11 ta C) 9 ta D) 12 ta 3. Alisher Navoiyning qaysi janrdagi she’rida “rindi Sheroz”, “Sohiri hind”, “orifi Jom” deya ustozlar ulug’lanadi? A) qasiida B) g`azal *C) qit’a D) ruboiy 4. Alisher Navoiy qaysi ulug’ salafini “rindi Sheroz” deya ulug’laydi? A) Nizomiy Ganjaviy *B) Hofiz Sheroziy C) Xusrav Dehlaviy D) Abdurahmon Jomiy 5. Alisher Navoiy qaysi ulug’ salafini “sohiri hind” deya ulug’laydi? A) Nizomiy Ganjaviy B) Hofiz Sheroziy *C) Xusrav Dehlaviy D) Abdurahmon Jomiy 6. Alisher Navoiy qaysi ulug’ salafini “orifi Jom” deya ulug’laydi? A) Nizomiy Ganjaviy B) Hofiz Sheroziy C) Xusrav Dehlaviy 74

*D) Abdurahmon Jomiy 7. Alisher Navoiyning g’azal va muxammaslaridagi ishoralariga ko’ra u qaysi turkiygo`y shoirlarning ijodidan ta’sirlangan? A) Atoyi, Lutfiy B) Sakkokiy, Gadoiy *C) Sakkokiy, Lutfiy D) Lutfiy, Nasimiy 8. Alisher navoiy qaysi shoir g`azaliga muxammas bog`lagan? *A) Lutfiy B) Sakkokiy C) Atoyi D) Gadoiy 9. Alisher Navoiy qaysi asarida muxlislari tomonidan tuzilgan “Ilk devon”I haqida ma’lumot keltiradi? A) “Devoni Foniy” B) “Badoye’ ul-bidoya” C) “Navodir un-nihoya” D) “G`aroyib us-sig’ar” 10. Alisher Navoiyning “Sayyid Hasan Ardasherga yozgan maktubi” deya ataluvchi asari qaysi janrda yozilgan? A) qasida B) qit’a C) g`azal *D) masnaviy 75

Xulosa Ta’im jarayonida keng qo’llanilib, o`zining samaradorligi bilan muhim ahamiyat kasb etuvchi interfaol metodlardan “Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`tishda ham o`rinli foydalanish mashg`ulotlarning talabalar xotirasida uzoq vaqt muhrlanib qolishiga omil bo`ladi. Bunday metodlarning puxta o`ylab o`rnida qo`llanilishi o`qituvchi va talabalar hamkorligini davomli yo`lga qo`yilishini ta’minlaydi. Ayni choqda bu hamkorlik o`qituvchi va talabalar o`rtasida samimiy munosabatlarni ham shakllantiradi. Shuningdek, o`qituvchining ijodkorligi bilan to`g`ri qo`llangan interfaol metodlar talabalarni bir xil davom etadigan zerikarli muhitdan qutqarib, ularni mavzuga oid nazariy ma’lumotlarni o`rganishning ishtirokchisiga aylantiradi. Buning uchun o`qituvchi talabalarning o`rta va o`rta maxsus ta’lim muassasalarida o`tilayotgan mavzuga oid qanchalik nazariy ma’lumotlarga ega ekanligini bilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’ruza mashg’ulotlarida o`qituvchi ko`proq guruh bilan birga ishlashini inobatga olsak, “BBB” grafik organayzeri yoki “Insert” grafik organayzeri bilan ma’ruzadan kelib chiqib ishlashni tavsiya etishning o`ziyoq ularni mavzuga bo`lgan iliq munosabatlarini hosil qiladi. Negaki, bu metodlar talaba shaxsining hurmat qilinishini sezdirib turadi. Xuddi shunday “Navoiy lirik merosining manbalari”, “Xazoyin ul-maoniy”dagi lirik janrlar bilan bog’liq “Klaster” organayzerini hosil qilish bilan bog`liq topshiriqlar guruh bo`lib ishlash nuqtayi nazaridan ham, kichik guruh yoki juftliklarga bo’linib ishlash nuqtayi nazaridan ham ahamiyatlidir. Modul bilan aloqador nazariy ma’lumotlarni o`rganishda “Nilifar guli” organayzeri, “Venn” diagrammasi ham nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. “Nilufar guli”ning asos qismiga bog’lanib turgan 9 “gulbarg”i shu son va undan ikki-uchta kata bo’lgan sonlar bilan aloqador nazariy ma’lumotlarni mantiqqa tayanib, eslashga sababchi bo’ladi. Shuningdek, Navoiy ijodidagi ma’rifiy timsollar tizmasini teran o`rganishga olib boruvchi muhim metod sanaladi. “Venn diagrammasi” esa lirik tur janrlarini qiyoslash imkonini hosil qiladi. 76

Alisher Navoiy lirikasi, xususan, ulug` shoir g`azaliyotidagi ma’no- mohiyatni teran anglash talabadan chuqur bilim, timsollarning ramziy –majoziy xususiyatlaridan xabardor bo`lishni talab etadi. Shunday ko`nikmaga ega bo`lgan talaba ham ayrim baytlardagi mazmunni tushunishga ikkilanishi tabiiy. Shunday hollarda “Aqliy hujum” metodi ularni faollikka chorlaydi. Ayni choqda “Blits so`rov” metodi ularni sergaklikka undab tursa, testlar bilan ishlash nazariy ma’lumotlarni eslab qolish, masalaga mantiqan yondashish malakasini shakllantiradi. Bunday metodlardan o`rinli foydalanish samaradorlikning asosi sanaladi. 77

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент: “Маънавият”, 2008 2. Алишер Навоий. Бадойеъ ул-бидоя. Мукаммал асарлар тўплами. XX томлик. 1-том. Тошкент: “Фан”, 1987 3. Алишер Навоий. Наводир ун-ниҳоя. Мукаммал асарлар тўплами. XX томлик. 2-том. Тошкент: “Фан”, 1987 4. Алишер Навоий. Ғаройиб ус-сиғар. Мукаммал асарлар тўплами. XX томлик. 3-том. Тошкент: “Фан”, 1988 5. Алишер Навоий. Наводир уш-шабоб. Мукаммал асарлар тўплами. XX томлик. 4-том. Тошкент: “Фан”, 1989 6. Алишер Навоий. Бадойеъ ул-васат. Мукаммал асарлар тўплами. XX томлик. 5-том. Тошкент: “Фан”, 1990 7. Алишер Навоий. Фавойид ул-кибар. Мукаммал асарлар тўплами. XX томлик. 6-том. Тошкент: “Фан”, 1990 8 . Алишер Навоийнинг адабий маҳорати. Тошкент: «Фан», 1993. 9 . Алишер Навоий. Ғазаллар. Шарҳлар. Тошкент: «Камалак», 1991. 10. Бекова Н. Интерфаол усуллар дарс самарадорлигининг асосий омили. Тошкент: “Муҳаррир”, 2010. 11 . Валихўжаев Б. Мумтоз сиймолар. Тошкент: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2002, 85-129-бетлар. 12 . Воҳидов Р., Неъматов Ҳ., Маҳмудов М. Сўз бағридаги маърифат. Тошкент: «Ёзувчи», 2001. 1 3 . Жумахўжа Н. Сатрлар силсиласидаги сеҳр. Тошкент: «Ўқитувчи», 1996. 14. Мадаев О. Адабиёт дарслари ва миллий мафкура// “Тил ва адабиёт таълими”, 1998, 2- son , 13-16 -бетлар. 78

15. Мухаммедов Ў.Х., Усмонбоева М.Ҳ., Рустамов С.С. Таълимни ташкил этишда замонавий интерфаол методлар. ИИВ Академияси профессор-ўқитувчилари томонидан ўқув машғулотларини ўтказишда фойдаланишлари учун ўқув-услубий тавсиялар. Тошкент: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2016. 16. Ниёзметова Р. Узлуксиз таълим тизимида ўзбек адабиётини ўрганиш методикаси. Тошкент: “Фан”, 2007. 17. Рамазонова Ф. Интерфаол усуллар орқали ўқувчи сўз бойлигини ошириш. Бухоро, 2008 18. Тўхлиев Б. Адабиёт ўқитиш методикаси. Тошкент: “Янги аср авлоди”, 2006 19. Усмонова К. Адабий таълимда илғор педагогик технологиялар.1- қисм. Тошкент, 2006 20. Усмонова З. Адабиёт ўқитишда ахборот техноогияларидан фойдаланиш имкониятлари// “Тил ва адабиёт таълими”, 2005, 3-sоn, 20-22- бетлар. 21 . Ҳаққул И. Камол Эт касбким. Тошкент: «Чўлпон», 1991. 22 . Vohidov R ., Eshonqulov H . O ` zbek mumtoz adabiyoti tarixi . Toshkent: O`zbekiston Respublikasi Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2006. 79

O'xshashlar

Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`qitishda interfaol metodlardan foydalanish”

Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini o’rganishda interfaol metodlardan foydalanish

“Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish

“Badiiy asar tili” modulini o‘qitishda interfaol usuldan foydalanish

Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish