Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini o’rganishda interfaol metodlardan foydalanish - Adabiyot - Diplom ishlar

Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini o’rganishda interfaol metodlardan foydalanish

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1193.224609375 KB

Ko'chirib olish

“Alisher Navoiyning “ Hayrat ul-abror ” dostonini o’rganishda interfaol metodlardan f oydalanish ” mavzusidagi

Mundarija KIRISH I BOB. “HAYRATUL ABROR” DOSTONINI O‘QITISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI 11. Alisher Navoiyning “Hayratul abror” dostoni modulida o‘rganiladigan asosiy masalalar 1.2. Alisher Navoiyning “Hayratul abror” dostoni modulini o‘qitishga doir zamonaviy yondashuvlar I BOB . Alisher Navoiyning “Hayratul abror” dostoni modulini o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanishning o‘quv-uslubiy ta’minoti. 2.1. o‘quv fani dasturining qisqacha tavsifi. 2.2. Ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarning ta’lim t exnologiyasi. XULOSA VA TAVSIYALAR FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

KIRISH Ma vzuning dolzarbligi. Y u rtimiz mustaqillikka erishgach, ijtimoiy- siyosiy, madaniy hayotning barcha jabhalarida bo‘lgani kabi ta’lim sohasida ham tub islohotlar amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda kun tartibiga qo‘yilayotgan samarali chora-tadbirlar natijasida ta’lim tizimi rivojlanishning o‘ziga xos yangi yo‘liga kirmoqda. Mustaqil yurtimizda shaxsni intellektual, ma’naviy-axloqiy, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning muhim shartlaridan biri, ta’lim tizimini shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim kon s ep s iyasi va kompeten s iyaviy yondashuv asosida tashkil etishdan iborat. Ta’lim tizimidagi rivojlanish jamiyat taraqqiyotining negizini tashkil etadi. Buning uchun muntazam tarzda ta’lim tizimida qo‘llaniladigan innovatsion texnologiyalarni o‘zlashtirish, shu orqali talaba larning kompetentsiyalarni egallash jarayonlarini jadallashtirish , ularni rivojlanayotgan jamiyat talablariga moslashtirish taqozo etiladi. Sifatli ta’lim olish ehtiyojining kuchayishi O‘zbekiston fuqarolarining muhim hayotiy qadriyati sifatida tobora dolzarblashmoqda. Chunki sifatli ta’lim ijtimoiy-siyosiy barqarorlik va haqqoniylikning asosiy omilidir. Muhtaram prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev yoshlarimizning bugungi va ertangi kuni haqida qaygʻurib shunday deydi: “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega boʻlib, dunyo miqyosida oʻz tengdoshlariga hech qaysi sohada boʻsh kelmaydigan insonlar boʻlib kamol topishi, baxtli boʻlishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz” 1 . Mustaqil taraqqiyot yo‘lidan borayotgan mamlakatimizning uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko‘tarish, unga ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish hamda ta’lim samaradorligini oshirish bugungi kunda davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. “ Ta’lim to‘grisida ” gi Qonun va “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ” ning qabul qilinishi bilan uzluksiz ta’lim tizimi orqali zamonaviy kadrlar tayyorlashning 1 2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yichaHarakatlar strategiyasi 1. Ilmiy-uslubiy risola. T. “Ma’naviyat”, 2017.

asosi yaratildi. Zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalanib dars o‘tish yangi ta’lim standartiga aylanmoqda. Zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash jarayoni mustaqil O‘zbekiston davlatining ta’lim-tarbiya tizimida umumiy o‘rta ta’limning dastlabki bosqichi sifatida namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to‘g‘risida ”gi va “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida ”gi Qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 2015 yil 12 iyundagi “Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-4732-sonli Farmoni va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 - yil 20 - avgustdagi «Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 242- sonli Qaroriga muvofiq, Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish kurslarida B itiruv ishlari tashkil etilishi Nizom talablarida ko‘zda tutilganligi o‘qitishda modulli yondashishni dolzarbligidan dalolat beradi. Alisher Navoiy dunyo tafakkuri tarixida o‘zining abadiyatga daxldor asarlari va benazir dahosi bilan turkiy xalqlarning ma’naviy siymosini yarata olgan hamda asarlarida tarannum etgan ezgu g‘oyalari bugungi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmay kelayotgan so‘z san’atkoridir. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to‘g‘risidagi 2016 yil 13 maydagi № PF-4797 Farmonida aks etganidek, buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy umumbashariyat madaniy xazinasidan munosib o‘rin olgan o‘lmas asarlarini aynan ona tilimizda yaratib, uning shuhratini butun dunyoga tarannum etdi. Ham adabiy va ilmiy asarlari, ham go‘zal insoniy fazilatlari bilan barchaga o‘rnak bo‘lib kelayotgan Alisher Navoiyning rang-barang ijodi barcha siyosatu rayosatlardan ustun kelib, Vaqt atalmish oliy hakamni ham o‘z izmiga bo‘ysundirganligi, dunyodagi eng oliy mo‘‘jiza – So‘z qudrati va uning go‘zal o‘zbekona ifodasi sifatida umumbashariyat mulkiga aylanganligi rad etib

bo‘lmas haqiqatlardan hisoblanadi. Shu bois, ma’naviyatning umrboqiy sarchashmalariga doimiy ehtiyoj sezadigan bashariyat farzandlari bugungi kunda ham Navoiyning o‘lmas satrlarida tajassum topgan hayotiy hikmatlardan ko‘proq bahramand bo‘lishga harakat qiladi. Bu muazzam ijodni o‘rganish, tadqiq va talqin etish Navoiyning hayotligi davrlaridayoq boshlangan bo‘lib, o‘tgan besh asr davomida so‘z san’ati bilan shug‘ullanadigan ko‘plab olim va ijodkorlar turli shaklda Navoiy merosini o‘qib- o‘rganish va boshqalarni ham bahramand qilishga harakat qilganlar. Mamnuniyat bilan aytish kerakki, Navoiy ijodini bor bo‘y-basti bilan, xolislik va ilmiylik mezonlariga mos holatda o‘rganish va o‘rgatish imkoniyati istiqlol sharofati bilan yanada kengaydi. Respublikamiz ning birinchi Prezidenti I.A.Karimov mumtoz adabiyotimiz, xususan, Alisher Navoiy ijodiy merosini yuksak ma’naviy qadriyat sifatida alohida e’tirof et ib, xalqimiz ma’naviy taraqqiyotidagi xizmatlarini munosib baholab, shunday de gan dilar : “ Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyandasi, millatimizning g‘ururi, sha’nu sharafini dunyoga tarannum qilgan o‘lmas so‘z san’atkoridir. Ta’bir joiz bo‘lsa, olamda turkiy va forsiy tilda so‘zlovchi biron-bir inson yo‘qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, Navoiyga sadoqat va e’tiqod bilan qaramasa. Agar bu ulug‘ zotni avliyo desak, u avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak, shoirlarning sultonidir” 1 . Darhaqiqat, inson qalbining quvonchu qayg‘usini, ezgulik va hayot mazmunini Navoiydek teran ifoda etgan shoir jahon adabiyoti tarixida kamdan- kam topiladi va bu etuk mutafakkir bizning bobokalonimiz ekanligidan faxrlanishimiz zarur. Zero, ona tiliga muhabbat, milliy g‘urur singari tuyg‘ular ham bizning ongu shuurimizga dastavval Alisher Navoiy asarlari bilan kirib keladi. Xalqimizni, ayniqsa yoshlarni Navoiyning bebaho merosidan bahramand etsak, madaniy yuksalishimizda, jamiyatimizda ezgu insoniy fazilatlarni kamol 1 Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – T.: Маънавият, 2008, 47 б.

toptirish imiz da shunchalik kuchli ma’naviy qurolga ega bo‘lamiz. Shuning uchun ham Alisher Navoiy asarlarini o‘qib-o‘rganish, shoir ilgari surgan yuksak gumanistik g‘oyalarning mohiyatini tushunib etish mamlakatimizning har bir fuqarosi uchun g‘oyatda muhimdir. Mazkur bitiruv ishida Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini interfaol metodlar asosida o‘rganish maqsadi ko‘zda tutildi. Shu orqali dostonni o‘rganishdagi zamonaviy yondashuvlarni tahlil etish, asarni o‘qitishning didaktik ta’minotini takomillashtirishga harakat qilindi.Bu ishimizning dolzarbligini belgilaydi. toptirish imiz da shunchalik kuchli ma’naviy qurolga ega bo‘lamiz. Shuning uchun ham Alisher Navoiy asarlarini o‘qib-o‘rganish, shoir ilgari surgan yuksak gumanistik g‘oyalarning mohiyatini tushunib etish mamlakatimizning har bir fuqarosi uchun g‘oyatda muhimdir. Mazkur bitiruv ishida Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini interfaol metodlar asosida o‘rganish maqsadi ko‘zda tutildi. Shu orqali dostonni o‘rganishdagi zamonaviy yondashuvlarni tahlil etish, asarni o‘qitishning didaktik ta’minotini takomillashtirishga harakat qilindi.Bu ishimizning dolzarbligini belgilaydi. toptirish imiz da shunchalik kuchli ma’naviy qurolga ega bo‘lamiz. Shuning uchun ham Alisher Navoiy asarlarini o‘qib-o‘rganish, shoir ilgari surgan yuksak gumanistik g‘oyalarning mohiyatini tushunib etish mamlakatimizning har bir fuqarosi uchun g‘oyatda muhimdir. Mazkur bitiruv ishida Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini interfaol metodlar asosida o‘rganish maqsadi ko‘zda tutildi. Shu orqali dostonni o‘rganishdagi zamonaviy yondashuvlarni tahlil etish, asarni o‘qitishning didaktik ta’minotini takomillashtirishga harakat qilindi.Bu ishimizning dolzarbligini belgilaydi. toptirish imiz da shunchalik kuchli ma’naviy qurolga ega bo‘lamiz. Shuning uchun ham Alisher Navoiy asarlarini o‘qib-o‘rganish, shoir ilgari surgan yuksak

gumanistik g‘oyalarning mohiyatini tushunib etish mamlakatimizning har bir fuqarosi uchun g‘oyatda muhimdir. Mazkur bitiruv ishida Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini interfaol metodlar asosida o‘rganish maqsadi ko‘zda tutildi. Shu orqali dostonni o‘rganishdagi zamonaviy yondashuvlarni tahlil etish, asarni o‘qitishning didaktik ta’minotini takomillashtirishga harakat qilindi.Bu ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv ishining maqsadi . Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostoni” mavzusini interfaol metodlar asosida o‘rganish ning samarali yo‘llari, metodik tizimini ishlab chiqish hamda didaktik vositalardan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishdan iboratdir. Bitiruv ishining vazifalari quyidagilar : - “Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostoni” modulini o‘qitishning nazariy masalalarini o‘rganish . - “Alisher Navoiyning“Hayrat ul-abror” dostoni” modulini o‘qitish jarayonida o‘zbek adabiyoti tarixi fani nazariyasi hamda amaliyotiga oid ilmiy- metodik adabiyotlarni tahlil qilish; - “Alisher Navoiyning“Hayrat ul-abror” dostoni” modulini o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanishning samarali yo‘llarini ishlab ch i qish ; - “Alisher Navoiyning“Hayrat ul-abror” dostoni” modulini o‘qitish bo‘yicha talabalar mustaqil o‘quv faoliyatini tashkil etishning hozirgi holatini o‘rganish va kelgusida bu sohada amalga oshiriladigan vazifalarni belgilash; - “Alisher Navoiyning“Hayrat ul-abror” dostoni” modulini o‘qitishda fanning o‘quv materiallarini auditoriya mashg‘ulotlari va mustaqil ta’lim uchun ajratish mezonlarini ishlab chiqish . Bugungi kunga kelib, ta’lim tizimi oldiga O‘zbekiston Respublikasi h ukumati tomonidan yuqori talablar qo‘yilmoqda. Bu talablarni bajarish uchun boshlang‘ich sinflarda yuqori darajada kasbiy salohiyatga ega bo‘lgan, tom ma’nodagi ziyoli o‘qituvchilar faoliyat ko‘rsatishi kerak. O‘qituvchi ta’lim jarayonida talabalarga zamonaviy bilimlar va milliy tarbiya asoslarini singdirishi

lozim . Bu jarayonda u, birinchi navbatda, talabalarni sevishi va hurmat qilishi zarur. Bitiruv ishi ning obekti : “Alisher Navoiyning“Hayrat ul-abror” dostoni” modulini o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanish jarayoni. Bitiruv ishining pr edmeti : “Alisher Navoiyning“Hayrat ul-abror” dostoni” modulini o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanishning mazmuni, shakli va vositalari. Bitiruv ishining metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, «Ta’lim to‘g‘risida» gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», tadqiqot mavzusiga oid O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Davlat ta’lim standartlari, O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining Nizomlari va buyruqlari; mavzuga oid fundamental tadqiqotlar, zamonaviy pedagogik texnologiyalar va metodikalar; uzluksiz ta’lim tizimi uchun o‘quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish konsepsiyasi. Bitiruv ishining amaliy ahamiyati : Bitiruv ishi Alisher Navoiyning “Xamsa” dostonlarini o‘qitish borasida olib boriluvchi tadqiqotlarga muayyan ilmiy materiallar bera olishi bilan ahamiyatlidir. Amaliy jihatdan bitiruv ishining materiallaridan oliy o‘quv yurtlarida “Navoiyshunoslik”, “O‘zbek adabiyoti tarixi” kurslarining tegishli qismlarini o‘tishda amaliy foydalanish mumkin. Bitiruv loyiha ishining tuzilishi va hajmi. Mazkur ishi tarkibiy tuzilishiga ko‘ra kirish, ikki bob, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati riy singari qismlardan iborat . Ishning umumiy hajmi 95 sahifa ni tashkil qiladi.

I BOB. ALISHER NAVOIYNING“HAYRAT UL-ABROR” DOSTONINI O‘ QITISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI 1.1. “Alisher Navoiyning“Hayrat ul-abror” dostoni” modulida o‘rganiladigan asosiy masalalar Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, ta’lim tizimida bir qator ishlar amalga oshirildi. “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun qabul qilingandan so‘ng oliy o‘quv yurtlarida o‘qitiladigan fanlardan davlat ta’lim standartlari hamda o‘quv dasturlari ishlab chiqildi va hukumat tomonidan tasdiqlandi. Mamlakatimizda ta’limning huquqiy asoslari, istiqbollari qonun bilan, uning mazmun va sifati standartlar bilan, tashkiliy-amaliy jihatlari o‘quv dasturlari bilan belgilangan, o‘quv-metodik tadbirlar darslik va qo‘llanmalarda tavsiya etilgan. Demak, jamiyatda sohaning qonuniy, huquqiy, tashkiliy asoslari yaratilgan, tizimga solingan. Ta’lim bosqichlarida o‘qitiladigan hamma fanlar uchun bir xil shart- sharoit, o‘quv, moddiy-texnik baza yaratilgan. Ularning barchasi uchun umumiy bo‘lgan muvaffaqiyatlar, qo‘lga kiritilgan yutuqlar ham bor. Lekin har bir predmet bo‘yicha ishlar sarhisob etilganda turlicha natijalar qayd etilayotganligiga guvoh bo‘lamiz. Ilmiy-nazariy asoslari deyarli barqaror, o‘zgarmas bo‘lgan tabiiy-matmatik fanlar bilan jamiyatning ma’naviy-ma’rifiy, mafkuraviy qarashlariga aloqador bo‘lgan ijtimoiy-gumanitar fanlarga yondashuv o‘rtasida tafovut bo‘lishi tabiiy bo‘lganidek, ularni o‘qitishda duch kelinadigan muammolarda ham ayrichaliklarning bo‘lishi turgan gap. CHunki mustaqillikdan keyin nazariy mohiyati tubdan qayta ko‘rib chiqilgan ijtimoiy fanlarning ilmiy- pedagogik, o‘quv-metodik asoslariga yangicha yondashuvni davrning o‘zi taqozo etmoqda. “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, “Ta’lim to‘g‘risida”gi, “ Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonunlarda , maktab va maktabgacha muassasalar bo yicha hukumat ko‘rsatmalari, qarorlarida yosh avlodni ma’nan yuksak, har tomonlama etuk insonlar qilib tarbiyalash muhim vazifa ekanligini dalillaydi.

“ Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonunda ta’kidlanganidek: “ yoshlarni vatanparvarlik, fuqarolik tuyg‘usi, bag‘rikenglik, qonunlarga, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat ruhida, zararli ta’sirlar va oqimlarga qarshi tura oladigan, hayotga bo‘lgan qat’iy ishonch va qarashlarga ega qilib tarbiyalash” 1 , muhim masalalardan biridir. Adabiy ta’limda mumtoz adabiyot namunalariga, xususan, Alisher Navoiy hayoti va ijodini o‘rganishga muayyan o‘rin ajratilgan bo‘lsa-da, lekin ta’lim bosqichlarida bu davr adabiyoti jumladan, Navoiy ijodi namunalarini o‘qitish silliq kechmayotgani, bu borada ko‘p muammolar borlngi sohaga daxldor shaxslarga ma’lum haqiqat. Birinchi Prezidentimizning 2016 yil may oyida Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti tashkil etish to‘g‘risidagi farmoni mazmuni va unda ko‘rsatilgan tavsiyalardan kelib chiqib, mazkur universitetda 2017 yil sentyabr oyidan boshlab “Navoiyshunoslik” fanini o‘qitish maqsadga muvofiq deb topildi. SHoir qoldirgan ijodiy merosda aks etgan umuminsoniy g‘oyalar, bunyodkorlikka, ijodkorlikka, vatanparvarlikka chorlaydigan qarashlar farzandlarimiz va yoshlarimiz dunyoqarashini shakllantirishda o‘ta muhim o‘rin tutishi shubhasiz. SHu nuqtai nazardan olganda, pedagog yoki ilmiy soha vakili sifatida faoliyat yuritadigan har bir filologda Alisher Navoiy ijodini tushunish va uni tushuntirib berish malakasini shakllantirish lozim. Bu esa uzviy holatda bosqichma-bosqich davom etishi kerak. Maktabning 5–sinfidan boshlab 9-sinfigacha, keyin litsey va kollejlarda davom etadigan (6 yil) Navoiy hayoti va ijodiga bag‘ishlangan mashg‘ulotlarni o‘tkazadigan mutaxassis-pedagog uchun “O‘zbek adabiyoti tarixi” fanidan faqat bir semestr o‘qitiladigan (Alisher Navoiy davri) kurs etarli bilim bera olmaydi. Ushbu fanni joriy qilishdan maqsad talabalarda bu fan doirasida quyidagi bilimlar malakasini hosil qilish bilan bog‘liq: – Navoiy asarlarining tili, jumla qurilish uslublari, qo‘llangan so‘zlar lug‘ati bilan ishlash malakasi; 1 Халқ сўзи // 2016 йил 15 сентбр , № 182 (6617).

– Navoiy asarlarini tabdil qilish va sharhlash uchun manbalardan foydalana olish malakasi; – Navoiy hayoti va ijodi haqida maktab, kollej, litsey va oliy o‘quv yurtlarda talaba, talabalarga dars bera olish malakasi; – Navoiy asarlarining turli jihatlarini ilmiy jihatdan tadqiq qila olish malakasi va shu yo‘nalishda izlanishlarni davom ettirish. Endi bu maqsadlar bir qancha vazifalarni hal qilishni kun tartibiga qo‘yadi: Bu, bir tomondan, direktiv hujjatlar - standart, dasturlar va ular asosida yaratilgan darslik, metodik qo‘llanmalar bilan bog‘liq bo‘lib, endilikda ular ilmiy jihatdan isbotlangan va amaliyotda o‘z tasdig‘ini topgan mezonlar asosida qayta ko‘rib chiqilishi va takomillashtirilishi lozim. Ikkinchi tomondan, darsning ijodkori amaliyotchisi va ijrochisi bo‘lmish o‘qituvchi shaxsiga borib taqaladiki, endilikda filolog-o‘qituvchilar tayyorlaydigan oliy o‘quv yurtlarida kadrlar tayyorlash sifatiga, xususan, bo‘lg‘usi adabiyot muallimlarining mumtoz adabiyot bo‘yicha bilim va saviyalariga mas’uliyatni oshirish darkor. SHuningdek, bo‘lajak pedagoglar, amaliyotda faoliyat ko‘rsatayotgan o‘qituvchilar uchun nazariy va amaliy jihatdan dastak bo‘ladigan metodik yo‘riqlarning yo‘qligi, mumtoz adabiyot o‘qitishning asoslari ilmiy jihatdan ishlab chiqilmagani ham darslarning saviyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatib keldi. Bularning oqibati o‘laroq mumtoz asarlar matni ustida ishlanmayotganligi, shoirlar ijod namunalaridan yoki ulardan parchalar yod oldirish bilangina cheklanilayotganligi adabiyot darslarining eng katta qusuri bo‘lib qolmoqda. Navoiy ijodi talabalar ma’naviyatini yuksaltirishda, badiiy didini o‘stirishda, ularni milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda beqiyos imkoniyatlarga ega ega bo‘lgan ma’naviy, madaniy merosdir. Mutafakkir ijodini o‘qitishda, bir tomondan, oliy san’at darajasida yaratilgan namunalarga tayanib tarbiyalanuvchilar o‘y-fikrlari, kechinmalarning, tuyg‘ularining tarbiya

topishi - tozarishi maqsad qilib olinsa, ikkinchi tomondan, ularda milliy vatanparvarlik, yurt uchun mas’ullik tuyg‘usini kamol toptirish vazifasi amalga oshiriladi. Mumtoz adabiyot namunalari qatori Navoiy ijodini o‘qitishdagi murakkab holat to‘g‘risida so‘z ketganda, mutaxassis o‘qituvchilar ko‘pincha matnlarni tushunish, tushuntirishdagi murakkabliklarni qayd etadilar. Murakkabliklar, bir tomondan, asarlarning tili, ya’ni ularning leksik qatlami, morfologik xususiyatlari, sintaktik qurilishi bilan bog‘liq bo‘lib, o‘qituvchi o‘rganilayotgan matnning bu uch sath bilan bog‘liq yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarini hal qila bilishi kerak. Masalan, notanish so‘zlarning lug‘aviy ma’nosini bilish hamma vaqt ham jumla, misra yoki bayt mazmuniii tushunishga yo‘l ochavermaydi. Aksar hollarda lug‘aviy birliklarning kontekstual ma’nosini uqa bilish va bu malakani talabalarga ham singdirish kerak bo‘ladi va hokazo. Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostoni oliy ta’lim muassasalarining filologiya yo‘nalishlarida “Navoiyshunoslik” fani doirasida 2 soat ma’ruza, 2 soat amaliy mashg‘ulot va 2 soat seminar mashg‘uloti tarzida o‘qitiladi. Ma’lumki, “Hayrat ul-abror” dostoni o‘zining janr xususiyatlari, tarkibiy tuzilishi bilan “Xamsa”ning boshqa dostonlaridan farq qiladi. Unda shoirning falsafiy, axloqiy-ta’limiy, ijtimoiy-siyosiy qarashlari bayon etilgan. Doston masnaviy usulida qofiyalanib, aruzning xafif bahrida yozilgan. Doston bo‘yicha dars o‘tayotgan o‘qituvchi aruz tizimi va uning bahrlari, masnaviyning adabiyotimiz tarixida tutgan o‘rni haqida ham muayyan tasavvurlarga ega bo‘lishi lozim. Agar dars jarayonida olingan bilimlar, egallangan ko‘nikma va malakalar hayotda Haq va haqiqatni bilishga, tanishga xizmat qilmas ekan, yoshlar hayotning chigal so‘qmoqlarida to‘g‘ri yo‘lni topishlari qiyin kechadi. Shu ma’noda hozirgi dunyo miqyosidagi ijtimoiy-siyosiy jihatdan g‘oyat murakkab sharoitda yosh avlodni yot g‘oyalar ta’siridan asrash, ularda mafkuraviy immunitetni shakllantirishda ulug‘ mutafakkir ijodi beqiyos tarbiya manbai bo‘lib xizmat qiladi. Lekin bu vazifalar adabiyot darslarini mafkuralashtirish, g‘oyalarni

yalang‘och shakllarda targ‘ib etish tarzida emas, balki go‘zal badiiy shakllar, yuksak poetik vositalar tahlili orqali talabalar tuyg‘ulariga, qalb olamiga ta’sir etish bilan ularning aqliga, dunyoqarashiga mazkur oliy qadriyatlarni singdirish tarzida amalga oshirilishi kerak. Mamlakatimizda olib borilayotgan ta’lim tizimidagi islohotlarning va adabiyot o‘qitishning bosh maqsadi bo‘lmish barkamol shaxsni tarbiyalash ishida mumtoz adabiyotni, ayniqsa, Navoiy ijodini, xususan, “Hayrat ul-abror” dostonini asosiy manbalardan biri sifatida e’tirof etish mumkin. YAralishidan to bugungi kungacha insonlarga komillik yo‘llarida mayoq bo‘lib kelayotgan, qadimiy qadriyatlarimiz, ma’naviy an’analarimiz hamda uzoq tarixga ega pedagogik amaliyotimiz bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan tasavvuf ta’limoti g‘oyalari to‘lig‘icha Navoiy ijodida o‘z ifodasini topgan. Mumtoz adabiyot millatimiz tarixida falsafa, pedagogika va ijtimoiy hayot bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, xalqning ma’naviy, ma’rifiy tarbiyasida o‘ziga xos o‘ringa ega edi. Bugungi kunda ham ana shu asriy tajribalardan foydalanish, xususan, yosh avlodni har tomonlama kamol toptirish ishida bu an’analarga murojaat etish yaxshi samara berishi shubhasiz. Adabiy ta’limda metodologik asosni belgilab olish, uni ongli idrok etgan holda ta’lim jarayoniga tatbiq etish g‘oyat muhimdir. Ta’lim tizimida Navoiy ijodini o‘qitishda tajalliy nazariyasining metodologik asos sifatida olinishi o‘rganishga tavsiya etilgan asarlarning mohiyatini teran anglashga, mashg‘ulotlarda qo‘llanajak metod, usul va shakllarining eng muvofiq muqobillarini to‘g‘ri tanlashga yo‘l ochadi. Shu asosda o‘qitilgan yurtimizning ertangi egalari buyuk ajdodimiz tomonidan yaratilgan asarlar bag‘rida jo bo‘lgan milliy shakllardagi umuminsoniy qadriyatlarga hamohang yuksak g‘oyalar ruhida tarbiya topadilar, olam va odam voqeliklarini qalb bilan idrok etadigan, botinini ma’naviy olam go‘zalliklari bilan oroyish etgan ko‘ngil kishisi bo‘lib voyaga etadilar. Sharq hamda o‘zbek adabiyoti namunalarini bu nazariy asossiz tushunib ham, tushuntirib ham bo‘lmaydi. Adabiy ta’limdagi eng katta qusur

o‘rganilayotgan asarning metodologik asosini yaxshi bilmaslikdir. Natijada muallif voqelikni qanday tasvirlashi va nima uchun aynan shunday tasvirlayotgani asar o‘rganilayotgan mashg‘ulotlarda aksar hollarda nazardan chetda qoladi. SHuning uchun metodologiyaning mohiyati, ahamiyati va mazkur predmetga nima uchun u asos bo‘lishi kerakligi alohida tadqiq etilishi va amaliyotchi o‘qituvchilar va bo‘lajak pedagoglarga etkazilishi zarur. Ma’lumki, Navoiy asarlarini o‘rganishda nazariy ma’lumotlarning muhim o‘rni bor. Talabalarda mazkur bilimlarni shakllantirishda adabiyotdagi nazariy ma’lumotlarni, qoidalarni o‘zaro qiyoslagan holda hamda fanlararo integratsiyani yo‘lga qo‘yish orqali murakkabliklarni soddalashtirish, qiyin tushuncha, qoidalarni osonlashtirish yo‘lini tutish maqsadga muvofiqdir. Nazariy ma’lumotlarni quruq yodlatish, ularga statistik xarakterdagi topshiriqlarni bajartirish uchungina murojaat etishdan qochib, o‘rganilayotgan asarlar mazmunini anglash, g‘oyasini idrok etish, badiiyatini his qilish vositasi sifatida yondashmoq kerak. Barcha buyuk ijodkorlarda bo‘lgani kabi Alisher Navoiy asarlarida ham hayot butun murakkabligi bilan qalamga olinadi. Ta’rif va tanqid, nafrat va muhabbat, shukuh va tushkunlik, ruhiy parvoz va mahzunlik tuyg‘ulari bir-birini almashtirib keladi. Ammo shoir ushbu ziddiyatlarni qiyoslar ekan, hamma vaqt ezgu g‘oyalar tantanasini ko‘zlab fikr yuritadi va komil inson axloqini namuna qilib ko‘rsatib, jamiyat voqealari, odamlarning a’molu ishlariga shu mavqedan turib baho beradi. SHunga binoan, Navoiy jamiki soxtakorlik, yolg‘on va yasama muomala-munosabatlar, zulmu sitam, qallobligu tilyog‘lamalikni kuchli bir nafrat bilan qoralaydi. Va bunga muqobil ravishda samimiyat, rostlik, sidqu safo, adlu insofni madh etadi. Ushbu tushunchalar qiyosi « H ayrat ul-abror» dostonida asosiy o‘rin tutadi. Oliy ta’limda mumtoz liro-epik asarlar o‘qitilganda, bir tomondan, lirik namunalarni, ikkinchi tomondan, nasriy asarlarni o‘rganishda orttirilgan tajribalarga suyaniladi. Mavzu uchun ajratilgan vaqtdan unumli foydala n ish, hosil qilingan ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash maqsadida o‘rganish uchun

saylab olingan matnlarni qismlarga ajratib, har birini yaxlit tahlil qilib borish, so‘ng umumlashma xulosalar chiqarish maqsadga muvofiq. 1.2. ”Alisher Navoiyning « Hayrat ul-abror » dostoni” modulini o‘qitishga doir zamonaviy yondashuvlar Har tomonlama etuk insonni tarbiyalash bugungi jamiyatimiz oldida turgan dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Hozirda universitet o‘rindiqlarida o‘tirgan yosh avlod ertaga bizning qo‘limizdan ishimizni oladigan, hayotimizni davom ettirib, o‘zidan keyingi avlodga etkazuvchi vorislarimiz, O‘zbekiston buyuk kelajagining egalaridir. Talabalarning “ Navoiyshunoslik ” fanini o‘zlashtirishlari uchun o‘qitishning ilg‘or va interfaol usullaridan foydalanish katta ahamiyatga egadir. Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, ma’ruza matnlari, tarqatma materiallar, kompyuter dasturlari, elektron materiallar foydalaniladi. Ma’ruza va amaliy darslarda mos ravishdagi ilg‘or pedagogik texnologiyalar qo‘llaniladi. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol usullar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarni qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan-kunga kuchayib bormoqda. Bunday usul talabalarni tayyor bilimlarni o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib tahlil qilishlariga, xatto xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqazishlariga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi. SHu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funktsiyasini bajaradi. Ta’lim jarayonida talaba asosiy figuraga aylanadi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar ta’lim-tarbiya jarayonining bir tizimga solingan ilmiy-nazariy va metodik asoslangan yangi shakl, usul va vositalarining majmuidir. Bunda yangi mazmun, shakl, usul va vosita uyg‘unligida maqsad, vazifa, faoliyat va pedagogik natija yaxlitligi ta’minlanadi hamda o‘quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan o‘quv jarayoni loyihalashtiriladi va amalga oshiriladi. Texnologik yondashuv, eng avvalo, tasvirlash emas, balki loyihalashtirilgan natijalarni amalga oshirish imkonini

beruvchi amaliy, ko‘rsatmali tuzilmada o‘z ifodasini topadi. Pedagogik jarayonda atamalarni to‘g‘ri qo‘llash uchun ularning ma’nolarini aniq bilib olish lozim deb hisoblaymiz. Masalan, pedagogik faoliyatimiz jarayonida metod, usul, metodika, pedagogik texnologiya, interfaol metodlar kabi bir qancha terminlardan foydalanamiz. Metod - so‘zi yunoncha tadqiqot, maqsadga erishish yo‘li, usuli deganidir. Bu so‘zning kelib chiqishi ining ilmiy kategoriya sifatidagi talqinida ham aks etgan. Metod - eng umumiy ma’noda maqsadga erishish usuli, ma’lum tarzda tartibga solingan faoliyat. “ Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostoni” modulini o`qitishda samarali metodlardan fo`ydalanish lozim. Har bir metodni qo‘llash jarayonida uning samaradorligini inobatga olish lozim. Ta’lim metodlari deyilganda, “ Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostoni” modulini egallashga qaratilgan turli didaktik vazifalarni hal etishga doir o‘qituvchining o‘rgatuvchi ishi va talabalar o‘quv – bilish faoliyatini tashkil etish usullari yig‘indisi tushiniladi. Ta’lim usuli – “ Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostoni” modulini o‘qitish metodining tarkibiy qismi yoki alohida tomoni. Usul va metod butun va qism sifatida bir-biriga bog‘lanadi. Usullar yordamida faqat o‘quv vazifasini bir qismi hal qilinadi. Metodika – qat’iy ketma- ketlikka (algoritmik xarakterga), ilgari o‘rnatilgan reja (qoida), tizimga aniq rioya qilish, biror bir ishni maqsadga muvofiq amalga oshirish metodlari, yo‘llari majmui. “Metodika” tushunchasi turli fanlarni o‘qish bilan bog‘liqlikda ham qo‘llanib, ma’lum sohani o‘qitish jarayoni, mazmuni, qonuniyatlari, tamoyillari, shakl, metod va vositalar yig‘indisida o‘z aksini topadi. Pedagogik texnologiya – bu muayyan loyiha asosida tashkil etiladigan, aniq maqsadga yo‘naltirilgan hamda ushbu maqsadning natijalarini kafolatlovchi pedagogik faoliyat jarayonining mazmunidir. O‘qitish texnologiyasi – o‘quv mashg‘ulotlarining har bir bosqichi alohida- alohida loyihalash, kutiladigan natijalarni oldindan aniqlashtrish, har

bosqichda qo‘llaniladigan shakl, metod va vositalarni oqilona tanlab olish, o‘qituvchi va talabaning harakatlarini oydinlashtrishga qaratilgan algoritmik ketma-ketlik. Tarbiya texnologiyasi – “ Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostoni” modulini o`qitishda tarbiya natijalariga asoslanib, tarbiyaning maqsad va vazifalarini oydinlashtrish, tarbiya jarayoninng har bir bosqichini alohida – alohida loyihalash, tarbiyaning shakl, metod va vositalarini aniq belgilab olishga qaratilgan tizmli jarayon. Interfaol metod – o‘quv jarayonining tarkibiy qismi bo‘lib, bir vaqtda ham o‘qituvchi, ham talabani faollashtirishga yo‘naltirilgan o‘qitish usullari majmui. Bunda “ Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostoni” modulini o‘qitishda interfaol metodlarni qo‘llash va bundan samarali natijalarni olish kerak. Ushbu modulni o‘rganishda “Konseptual jadval”,”Boshqotirma” , ”Keys-stadi”, “Erkin yozish”,”Chalkashtirilgan mantiqiy zanjirlar ketma-ketligi”, “Tushunchalar asosida matn tuzish” kabi metodlardan foydalanish mumkin. Interfaol usullarda tashkil etilgan ta’lim tuzilmasi O‘qituvchi o‘quv jarayonini turli xil ta’lim usullari yordamida tashkil etadi. «Ta’lim metodi, bu – talabalarning bilim, malaka va ko‘nikmalarini o‘stirish, ularda dunyoqarashni shakllantirish, o‘zlashtirish qobiliyatlarini rivojlantirish- o‘qituvchi qo‘llaydigan ish usullaridir». Usul amaliy mashg‘ulotda o‘z mohiyatiga mos usullar orqali qo‘llanadi. «...ta’lim va tarbiya priyomlari ma’lum sharoitda o‘z ta’sir doirasini kengaytiradi, ta’lim va tarbiyaga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Bunday vaqtda biz ayrim priyomdan metod sifatida foydalanamiz yoki boshqacha aytganda, priyom metodga aylanadi». Ta’lim jarayoni ikki tomonlamalik xarakterga ega: o‘qituvchi o‘qitadi, talaba o‘qiydi. Tabiiyki, o‘qituvchining ham, talaba ning ham faoliyatida ma’lum maqsad bo‘ladi. O‘qituvchi faoliyatidagi asosiy maqsad-ta’lim berish, unda anglash ko‘nikmasini hosil qilish, his etish madaniyatini, axloqiy tushunchalarni rivojlantirish, uni ma’naviy pok inson qilib voyaga etishtirishdir. Talaba

faoliyatidagi asosiy maqsad-o‘qituvchining topshirig‘ini bajarish, o‘quv jarayonida beriladigan bilimni o‘zlashtirishdir. Talaba o‘qituvchining u yoki bu topshirig‘ini bajarish jarayonida bilim doirasi kengayi b, bilish faoliyati rivojlanayotganini sezadi, lekin o‘qiyotgan fani usulini egallab borayotganini his etmaydi. Shunga ko‘ra, o‘qituvchi ta’lim berish jarayonida talaba larda anglash faoliyatini hosil qilish, ularga adabiy materialni ongli va chuqur qabul qilish yo‘llarini, mustaqil vazifalarni bajarishda bu yo‘llardan foydalanishni o‘rgatishi lozim. Adabiyot o‘quv fani sifatida murakkab ko‘p qirrali mazmunga ega bo‘lganligi sababli, darsda talabalarning estetik, axloqiy va aqliy taraqqiyotiga, bilimlarni ongli, chuqur va puxta egallashlariga, ularda bilish va anglash ko‘nikmalarini o‘stirishga yordam beradigan usul va uslublar qo‘llaniladi. Masalan, o‘qituvchi, ijodiy o‘qish, evristik (izlanish), tadqiqot, reproduktiv metodlarini qo‘llaydi. Adabiyotni o‘quv fani sifatida o‘rganishning birinchi bosqichi-badiiy asarni o‘zlashtirishdir. O‘qituvchi-talabani badiiy asar orqali hayot bilan tanishtiradi, unda hayotni ko‘rish va anglashga qiziqish hissini o‘stiradi. Ko‘rish va anglash asarni chuqur, ijodiy o‘zlashtirishning zaruriy shartidir. Talabaning shaxsiy ijodiy tajribasi, ijodiy o‘qish metodi bu shartlarni amalga oshirishga katta yordam beradi. Badiiy asarni o‘qish ilmiy va publitsistik asarlarni o‘qishdan sifat jihatdan farq qiladi. Ijodiy o‘qish so‘zga, jumlaga, vaznga alohida e’tibor berishni talab qiladi. Metodist olima M.Mirqosimova ko‘rsatib o‘tganiday: «Adabiy tahlil she’r yoki nasriy asarni ifodali o‘qishdan boshlanadi; o‘qish davomida ijodkor yaratgan tafakkur tarzi anglanadi, o‘zlashtiriladi, muhokama qilinadi, kitobxon ko‘z o‘ngida yaratilgan poetik manzara yoki holat ham tashqi, ham ichki harakatlar, tuyg‘ular orqali idrok etiladi, his qilinadi» 1 . 1 Мирқосимова M. Ў қ увчиларда адабий таҳлил малакасини шакллантириш ва такомиллаштириш асослари.- Тошкент, Фан, 2006, 18-бет.

Talaba badiiy so‘zni tinglashni, qadrlashni, undan zavqlanishni, ifodali so‘zlash va yozishni bilishi kerak. Ijodiy o‘qish talabalarda ana shu ko‘nikmalarni o‘stirishni ta’minlaydi. Badiiy qabul qilish, estetik zavqlanish adabiyotni ilmiy asosda anglashda birinchi va muhim bosqich hisoblanadi. Chunki badiiy qabul qilish va estetik zavqlanish orqali asar obrazlari, til xususiyati o‘zlashtiriladi. Ushbu metod bilan bir qatorda mavzuni o‘zlashtirishda konseptual jadvallardan foydalanish metodi ham samarali natija beradi. Konseptual jadval o‘rganilayotgan hodisa, tushuncha, fikrlarni ikki va undan ortiq jihatlari bo‘yicha taqqoslashga asoslanadi. Mazkur jadvalning sifatini anglatuvchi “konseptual” so‘zi “yig‘indi”, “jamlanma” ma’nolarini bildiruvchi lotincha «conceptio» so‘zidan olingan bo‘lib, konseptual jadval o‘rganilayotgan muammoni qiyosiy tahlil etish asnosida uning muhim belgilarini aniqlash, unga kompleks tarzda munosabat bildirish, istiqbolli tadqiq yo‘nalishlarini belgilab olish imkonini beradi, shuningdek, tizimli fikrlash, ma’lumotlarni tuzilmaga keltirish, tizimlashtirish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Konseptual jadval tuzish jarayonida taqqoslanadigan muammolar aniqlanadi, olib boriladigan taqqoslanishlar bo‘yicha xususiyatlar ajratiladi - Uzunlik bo‘yicha taqqoslanadiganlar (fikr, nazariya, jihatlar) joylashtiriladi; - Yotig‘i bo‘yicha taqqoslanish bo‘yicha olib boriladigan turli tavsiflar yoziladi. Konseptual jadvalning toifali jadvaldan farqi shundaki, toifali jadvalda bitta tushunchaning har xil jihatlari ko‘rib chiqiladi. Konseptual jadvalda esa ikki va undan ortiq tushunchalar yoki hodisalar bir xil parametrlar bo‘yicha solishtiriladi. Shuningdek, ”Boshqotirma” , ”Keys-stadi”, “Erkin yozish”,”Chalkashtirilgan mantiqiy zanjirlar ketma-ketligi”, “Tushunchalar asosida matn tuzish” kabi metodlardan foydalanish ham ulug’ shoir asarlarini o’rganishda samarali natijalarga olib keladi .

GLOSSARIY ADABIYOT – (arabcha adab so‘zining ko‘pligi) san’atning bir turi; voqelikni so‘z yordamida obrazlar orqali aks ettirish. adabiyot – fikr, tuyg‘ularimizdagi to‘lqunlarni so‘zlar, gaplar yordami bilan tasvir qilib, boshqalarda ham shu to‘lqunlarni yaratmoqdir. SHu bilan yozilg‘an asarlarga adabiy asar deyiladi . (Fitrat) qiluvchi badiiy unsur. BAHS-MUNOZARA METODI – interfaol tafakkur metodi . Ojegovning lug‘atida «munozara» va «debat» atamalari ma’nodosh so‘zlar sifatida izohlanib , muayyan vaziyatlarni muhokama qilish, ular haqida b ahslashish, ziddiyatlarni bartaraf etish ustida fikr yuritishni anglatadi . INNOVATSION TA’LIM (inglizcha innovation – yangilik kiritish) – o‘qitish kechimiga yangi pedagogik usullarni qo‘llashga asoslangan ta’limiy yondashuv. Unda ta’limning fundamental asosga ega bo‘lishi, professionalizm, akmeologik yondashuv, texnik va gumanitar madaniyatlarni sintetik tarzda qo‘llashga yo‘naltirilgan yangi texnologiyalarni tatbiq etish asosiy ko‘rsatkich sanaladi. INTERFAOL USULLAR (inglizcha inter – o‘zaro, birgalikda, act – harakat, faoliyat) – ta’lim jarayoni qatnashchilarining birgalikdagi faoliyati natijasida o‘qish va o‘qitish kechimida bilimlarni tanlash, yo‘naltirish va o‘zlashtirish yuzaga kelishini ta’minlashga qaratilgan usullar yig‘indisi. Interfaol usullarda talaba talaba bilan, bir talabalar guruhi boshqa guruhdagi talabalar bilan, bularning har biri alohida yoki birgalikda o‘qituvchi bilan o‘zaro munosabatga kirishishi kerakligi ko‘zda tutiladi. INTEGRATSIYA (lotincha integratio dan – tiklash, to‘ldirish, birlashish, integer dan - butun) – rivojlanish jarayoni, uning natijasi, alohida maxsuslashtirilgan elementlarni (masalan, ilmdagi integratsiya, iqtisodiy integratsiya) o‘zaro bog‘liqligiga asoslangan sistema ichidagi birlik va yaxlitlikka erishish bo‘ladi. IJODIY O‘QISH METODI – badiiy asarni o‘qishda ilmiy, publitsistik, o‘quv matnini o‘qishdan farqli o‘laroq so‘zga, jumlaga, ritmga katta e’tibor beriladi. Bunday o‘qish talabaning qayta yaratish faoliyatini, ijodiy tasavvurini

(xayolotini) uyg‘otadi, uni obrazli fikrlashga undaydi, his-tuyg‘ularini jonlantiradi, junbushga keltiradi. Tabiiyki, asarlar janriga qarab har xil o‘qiladi. Ijodiy o‘qishning o‘ziga xosligi ayni badiiy idrokni, badiiy kechinmalarni faollashtirishda, san’at vositalari yordamida badiiy moyilliklar va qobiliyatlarni shakllantirishda yaqqol ko‘rinadi. KONSEPTUAL JADVAL - o‘rganilayotgan hodisa, tushuncha, fikrlarni ikki va undan ortiq jihatlari bo‘yicha taqqoslashga asoslan gan jadval turi . Mazkur jadvalning sifatini anglatuvchi “konseptual” so‘zi “yig‘indi”, “jamlanma” ma’nolarini bildiruvchi lotincha «conceptio» so‘zidan olingan bo‘lib, konseptual jadval o‘rganilayotgan muammoni qiyosiy tahlil etish asnosida uning muhim belgilarini aniqlash, unga kompleks tarzda munosabat bildirish, istiqbolli tadqiq yo‘nalishlarini belgilab olish imkonini beradi, shuningdek, tizimli fikrlash, ma’lumotlarni tuzilmaga keltirish, tizimlashtirish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Konseptual jadval tuzish jarayonida taqqoslanadigan muammolar aniqlanadi, olib boriladigan taqqoslanishlar bo‘yicha xususiyatlar ajratiladi. KREATIVLIK (lotincha creation – yaratuvchanlik, ijodkorlik) – shaxsning yangi g‘oyalarni yaratish va qabul qilishga tayyorligini tavsiflovchi ijodiy qobiliyati. SHaxs xatti-harakati, faoliyatida kreativlik (mavjudligi amaldagi an’anaviy holatlar, tajribalardan farqli o‘laroq muammoni yangicha yondashuv asosida, nostandart tarzda echish yuzasidan mustaqil qaror chiqara bilish iqtidori mavjudligi bilan belgilanadi. METOD – o‘qitishning maqsad va vazifalariga erishish (amalga oshirish) yo‘li; Metod – 1) tabiiy va ijtimoiy hayot hodisalarini tadqiq qilish, bilish usuli, harakat qilish tarzi; 2) maqsadga eltuvchi yo‘l, ya’ni, maqsadga erishish yo‘lidagi xatti-harakatlarning o‘ziga xosligidir. METODOLOGIYA – 1) nazariy va amaliy faoliyatni tashkil etish va uyushtirishning prinsip va yo‘llari; 2) bilishning ilmiy metodi qaqidagi nazariya; 3) biror fan soqasida qo‘llanadigan metodlar majmui.

MODUL – 1) ma’lumotning nisbatan yakunlangan va mustaqil birliklari, qismlari; 2) har qanday sistema, tashkilotning bo‘linadigan, nisbatan mustaqil qismi. MODULLI O‘QITISH – Ta’lim jarayonini tashkil etish, unda o‘qish informatsiyasi modullarga bo‘linadi. Bir necha modullarning jamligi aniq bir ta’lim mavzusi yoki hattoki butun o‘quv ditsiplinasi mazmunini ochib berishga yo‘l qo‘yadi. Modullar (yangi hodisalar, faktlar haqida ma’lumot saqlaydilar), informatsion (materiallar, darsliklar, kitoblar), operatsion (amaliy mashg‘ulotlar va topshiriqlar) bo‘lishi mumkin. MUAMMOLI VAZIYAT (yunoncha problema - masala, topshiriq va lotincha situatio – vaziyat) – ziddiyatni o‘z ichiga olgan va bir xil ma’noli echimi bo‘lmagan vaziyat. Faoliyat jarayonida qandaydir bir ziddiyatni anglash (masalan, oldin o‘zlashtirilgan bilimlar yordamida nazariy yoki amaliy topshiriqni bajara olmaslik), maydonga kelgan ziddiyatni echishga yo‘l qo‘yuvchi yangi bilimlar extiyoji kelib chiqishiga olib keladi. Muammoni anglash va uning echimini qidirishni boshi o‘z-o‘ziga savol qo‘yishdan boshlanadi. MUAMMOLI TA’LIM – Ta’lim, unda o‘qituvchi, sistemali ravishda muammoli vaziyatlarni tuzgan va talabalarning o‘quv muammolarini echishga oid faoliyatini tashkil etgan holda, ularning mustaqil qidirish faoliyatini, ilmning tayyor xulosalarini o‘zlashtirgan holda, optimal bog‘liqligini ta’minlaydi. Muammoli ta’lim faqatgina ilmiy bilishning natijalarini o‘zlashtirishni emas, balki bilish yo‘lini o‘zginasini ham, ijodiy faoliyat usullarini ham ko‘zda tutadi. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA - Ta’lim oluvchining ichki imkoniyatlari va o‘qituvchining innovatsion tayyorgarligiga tayangan holda ishlab chiqilgan va ta’limiy maqsadga erishishni kafolatlovchi o‘quv-tarbiya jarayonining loyihasi. TADQIQOT METODI – biror yo‘nalishdagi ilmiy izlanish ni amalga oshirish yo‘sinini anglatuvchi tushuncha. Barcha fanlar o‘z tadqiqot obhekti va metodlariga ega. Hamma fanlarda bo‘lganidek, ilmiy tatqiqot pedagogika

fanining ham rivojlanib, takomillashib borishiga, ayrim pedagogik hodisalarni tekshirishga, ularni to‘g‘ri hal etish yo‘llarini aniqlashga yordam beradi. TA’LIM - maxsus tayyorgalikdan o‘tgan kishilar rahbarligida o‘tkaziladigan, ta’lim oluvchilarni bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantiradigan, qobiliyatlarni o‘stirib, dunyoqarashlarni tarkib toptiruvchi jarayon. TA’LIM USULLARI – o‘qituvchi va talabalar orasida nazariy bilimlar berish va ularni olish maqsadida amalga oshiriladigan o‘zaro aloqalarni tartibga soluvchi pedagogik tadbir. TA’LIM TEXNOLOGIYASI – ta’lim kecimini zamon talablari asosida tashkil etishning barcha unsurlarini kompleks tarzda hisobga olishni ko‘zda tutadigan pedagogik yondashuv tizimi. TEXNOLOGIYA – (yunoncha techne san’at, mohirlik, uquv) biror ishda, mahoratda, san’atda qo‘llaniladaigan usullar, yo‘llar yig`indisi. Texnologiya – 1) Ishlab chiqarish jarayonida ashyolar, materiallar va yarim tayyor mahsulotlarni tayyorlash, qayta tayyorlash, ashyoning holati xususiyati, shaklini o‘zgartirish metodlari to‘plami. 2) texnos- san’at, mahorat, logos- Ta’limot. UZLUKSIZ TA’LIM – malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi bo‘lib, ta’limning barcha turlarini, davlat ta’lim standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat ko‘rsatish muhitini o‘z ichiga oladi. O‘QITISH METODLARI (yunoncha methodost so‘zidan olingan bo‘lib, yo‘l; tadqiqot, o‘qitish, bayon etish usuli; xatti-harakat usuli; usul, usullar yig‘indisi mahnolarini anglatadi). Ta’lim metodi tushunchasi o‘z ichiga talaba, o‘qituvchi va ta’lim mazmuni singari unsurlarni qamrab olib, muayyan ta’lim mazmunining talabalar tomonidan o‘qituvchi rahbarligida o‘zlashtirilishini tashkil etishga qaratilgan birgalikdagi faoliyatni anglatadi .

II BOB. “ ALISHER NAVOIYNING “HAYRAT YL-ABROR ” DOSTONINI” MODULINI O‘QITISHDA INTERFAOL METODLARDAN FOYDALANISHNING O‘QUV-USLUBIY TA’MINOTI 2.1. O‘quv fani dasturining qisqacha tavsifi. “Navoiyshunoslik” fanining 2017/2018 o‘quv yili uchun mo‘ljallangan SILLABUSI Fanning qisqacha tavsifi OTMning nomi va joylashgan manzili: Namangan davlat universiteti Namangan sh ahri , Uychi ko‘chasi , 316 -uy . Kafedra: “O‘zbek tili va adabiyoti ” kafedrasi Filologiya fakulteti Ta’lim sohasi va yo‘nalishi: 5120100 - O‘zbek tili va adabiyoti Bakalavriat bosqichining filologiya fakulteti talabalari uchun mo‘ljallangan Fanni (kursni) olib boradigan o‘qituvchi to‘g‘risida ma’lumot: Karimova Farida Isakovna e-mail: faridaxonk@mail.ru Dars mashg‘ulotin i o‘tkazishning vaqti va joyi: O‘quv-uslubiy boshqarma tomonidan ishlab chiqilgan jadval asosida universitet ning o‘quv binolarida Kursning boshlanish va davom etish muddati: 2017 yil sentyabr-2018yil may Bakalavriat ta’lim yo‘nalishi o‘quv rejasiga muvofiq uchinchi semestrida

Individual grafik asosida professor- o‘qituvchinin g talabalar bilan ishlash vaqti: Haftaning dushanba, chorshanba va juma kunlari 14.00 dan 17.00 gacha Fanga ajratilgan o‘quv soatlarining o‘quv turlari bo‘yicha taqsimoti Auditoriya soatlari Mustaqil ta’lim: 2 8 Ma’ruz a: 1 4 Amaliyot 12 Seminar 1 2 Fanning boshqa fanlar bilan uzviy aloqasi (prerekvizitl ari): “O‘zbek adabiyoti tarixi”, “Aruz vazni”, “Tasavvuf va mumtoz poetika” Fanning mazmuni Fanning dolzarbligi va qisqacha mazmuni: Kursning predmeti va mazmuni: Istiqlol yillarida ijtimoiy- siyosiy, madaniy hayotning barcha jabhalarida bo‘lgani kabi ta’lim sohasida ham tub islohatlar amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda ko‘rilayotgan samarali chora-tadbirlar natijasida ta’lim tizimi rivojlanishning o‘ziga xos yangi yo‘liga kirmoqda. “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturida hamda shu muhim huquqiy-me’yoriy hujjatlar asosidagi “Davlat ta’lim standarti”da bu o‘zgarishlarning mohiyati aniq, ravshan belgilab

qo‘yilgan. Ma’naviy etuk, barkamol avlodni tarbiyalash, zamon talablariga javob bera oladigan malakali milliy kadrlar tayyorlash bu islohotlarning mohiyatini tashkil etadi. Bu borada ajdodlarimiz qoldirgan va bugungi kunda yaratilayotgan boy adabiy merosni o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Ana shunday boy ma’naviy qadriyatlardan biri bu buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy ijodiy merosidir. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: “Buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy umumbashariyat madaniy xazinasidan munosib o‘rin olgan o‘lmas asarlarini aynan ona tilimizda yaratib, uning shuhratini butun dunyoga tarannum etdi” 1 . Alisher Navoiy hayot yo‘lini o‘rganish, uning asarlarini tahlil va talqin qilish bugungi kun talabasini har tomonlama barkamol shaxs va etuk mutaxassis sifatida kamolga etkazishga yordam berishi shubhasizdir. SHuningdek, yosh avlod qalbida ezgulik va nafosotga shaydolik tuyg‘ularini kamol toptiradi. “Navoiyshunoslik” fan sifatida bevosita ana shu maqsadga xizmat qiladi. Kursni o‘qitishning maqsad va vazifalari: “Navoiyshunoslik” fani uzluksiz ta’lim tizimida shoir hayoti va ijodini o‘rgatishni nazarda tutadi. Ushbu kurs Navoiy hayoti va ijodiy faoliyatini o‘zbek badiiy tafakkuri tadriji bilan bog‘liqlikda o‘rganishni va o‘rgatishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan. Mazkur kursning vazifasi uzluksiz ta’lim tizimi dastur va darsliklaridan o‘rin olgan shoir asarlarini g‘oyaviy-badiiy va estetik jihatdan tahlil va talqin qilishga va bu jarayonni yangi pedagogik texnologiyalar, xorij tajribalaridan foydalanib amalga oshirishga o‘rgatishdir. O‘quv fanining vazifalari: 1 Каримов И. Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетини ташкил қилиш ҳақидаги фармон // “Халқ сўзи”, 14 май.

- talabalarda bu soha bo‘yicha qat’iy motivatsiyani shakllantirish, ularning bilimlarini bir tizimga keltirish; - talabalarda guruhlar orqali yangi pedagogik texnologiyalar orqali bilimlarni oshirish; - talabalarni faol kasbga kirish va ma’lumotlardan foydalana olishga o‘rgatish. Talabalar uchun talablar Universitetning odob-axloq qoidalari talablariga qat’iy rioya qilish, shuningdek: - uyali aloqa vositalarini o‘chirib qo‘yish; - professor-o‘qituvchidan so‘ng dars mashg‘ulotiga kech kelgan talaba auditoriyaga kiritilmaydi; - professor-o‘qituvchi va guruhdoshlarga qo‘pollik qilmaslik, so‘z talashmaslik, hurmat bilan munosabatda bo‘lish; - universitet ichki tartib - intizom qoidalariga rioya qilish; -kiyinish talablari (madaniyati) ga rioya qilish; -mashg‘ulotlar vaqtida o‘qituvchining ruxsatisiz auditoriyadan chiqmaslik (umuman dars jarayonida auditoriyadan sababsiz chiqishga ruxsat berilmaydi); - uy vazifasi va mustaqil ish topshiriqlarini o‘z vaqtida va sifatli bajarish; - ko‘chirmachilik (plagiat) qat’iyan man etiladi; - darslarga qatnashish majburiy, sababsiz 2 (ikki) va undan ortiq dars qoldirgan talaba keyingi mashg‘ulotlarga fakultet dekani ruxsati bilan kiritiladi; - sababli dars qoldirilgan taqdirda, professor-o‘qituvchiga ma’lumotnoma (spravka) taqdim etish; - har qanday holatlarda ham qoldirilgan darslar qayta o‘zlashtirilishi shart; - ma’ruza va amaliyot darslariga oldindan tayyorlanib kelish va faol

ishtirok etish; - qo‘shimcha ravishda bajarilgan taqdimot, mustaqil ish, esse, referat, kreativ fikrlash darajasi, turli xil tadbirlar va ilmiy-amaliy anjumanlarda ma’ruzalar bilan ishtirok etganligi uchun +2 bonus ballar beriladi; - talabaga o‘z vaqtida bajarilmagan mustaqil ish, uy vazifasi, tartib – intizomi bo‘yicha -2 jarima ballar belgilanadi; - talaba reyting ballidan norozi bo‘lsa fan bo‘yicha nazorat turlari e’lon qilingan vaqtdan boshlab 1 kun mobaynida fakultet dekaniga ariza bilan murojaat qiladi va apellyasiya komissiyasi shu kunning o‘zida talabaning arizasini ko‘rib chiqib xulosa chiqaradi. Elektron pochta orqali munosabatlar tartibi Professor-o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi aloqa elektron pochta orqali ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi muhokama qilinmaydi, lekin oraliq, joriy va yakuniy baholash faqatgina universitet hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga oshiriladi. Elektron pochtani ochish vaqti soat 1 4 .00 dan 20.00 gacha. Modul mavzulari va unga ajratilgan s o atlar taqsimoti: № Mavzular Ma’ruza Amaliy Seminar 1. Alisher Navoiyning“Hayrat ul- abror” dostoni 2 2 2 Jami : 6 2 2 2 2.2. MA’RUZA MA ’SHG’ULOTI Mavzu Alisher Navoiyning“Hayrat ul-abror” dostoni Darsni olib borish texnologiyasi Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni – 80 tagacha O‘quv Informatsion— bahs-munozarali dars

mashg‘ulotining shakli Ma’ruza rejasi 1 .”Hayrat-ul abror” –falsafiy-ta’limiy doston. 2.Doston kompozitsiyasi va uning o‘ziga xosligi 3.Dostondagi maqolot va hikoyatlar. 4. “Hayrat ul-abror” va komil inson tarbiyasi. O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Navoiy “Xamsa”sining birinchi dostoni - “Hayrat-ul abror”ning o‘ziga xosligi, kompozitsiyasi va unda qo‘yilgan masalalar doirasi haqidagi talabalar bilimini mustahkamlash, yangi ma’lumotlar bilan tanishtirish. Pedagogik vazifa: O‘quv faoliyatining natijasi: 1. Navoiy “Xamsa”si birinchi dostoni “Hayrat ul-abror” va uning kompozitsion tuzilishi haqida ma’lumot berish. 1. Navoiy “Xamsa”si birinchi dostoni – “Hayrat ul-abror” va uning kompozitsion tuzilishi haqida ma’lumot oladilar. 2. “Hayrat-ul abror”ni Nizomiy dostonlari bilan qiyoslagan holda uning o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish. • 2.“Hayrat-ul abror”ni Nizomiy dostonlari bilan qiyoslab o‘rganish jarayonida uning o‘ziga xos xususiyatlari haqida tasavvur hosil qiladilar. 3. Dostondagi maqolot va hikoyatlar, ularda qo‘yilgan masalalar mohiyati, ularning ma’naviy-axloqiy tarbiyadagi ahamiyati kabi masalalarni tahlil qilish. 3. Dostondagi maqolot va hikoyatlar, ularda qo‘yilgan muammolar mohiyati, ularning ma’naviy-axloqiy tarbiyadagi ahamiyati kabi masalalarni tahlil qilishni o‘rganadilar. 4.Dostondagi mukammal jamiyat va komil inson g‘oyalari tahlili orqali asarning bugungi kundagi ahamiyati xususida xulosalar chiqarish. 4. Dostondagi mukammal jamiyat va komil inson g‘oyalari tahlili orqali asarning bugungi kundagi ahamiyati xususida xulosalar chiqaradilar. Mavzuni o‘zlashtirish uchun zarur adabiyotlar ro‘yxati 1. Navoiy Alisher. Hayrat ul-abror. Mukammal asarlar to‘plami. 20 jildlik. – T.:

Fan, 1992. 7-jild. 2. Navoiy Alisher. Xamsa: Hayrat ul-abror. TAT. 10 jildlik. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2011. 7-jild. 3. Navoiy Alisher. Hayrat ul abror . – T.: G ‘ .G ‘ ulom nomidagi NMIU , 2006. 4. Navoiy Alisher. Hayrat ul-abror (nasriy bayoni bilan). Tahrir hay’ati: A.Qayumov va boshq. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1991. 5. Alisher Navoiy: qomusiy lug‘at. 1-2- jildlar /Mas’ul muharrir SH.Sirojiddinov/. – T.: SHarq, 2016. 6. Qayumov A. Asarlar. 10-jildlik.2-jild. – T., Mumtoz so‘z, 2008. 7. Hasanov S. Navoiyning etti tuhfasi. – T.: Adabiyot va san’at, 1991. O‘qitish usullari va texnikasi Ma’ruza, interfaol metodlar O‘qitish vositalari Kompyuter texnologiyasi ( fan bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua), slaydlar. O‘qitish shakli Ommaviy, jamoaviy, guruhli O‘qitish shart-sharoitlari Auditoriya Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat, savol-javob, o‘quv topshiriqlarini bajarish. Ma’ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi Ish jarayonlari vaqti Faoliyat mazmuni O‘qituvchi Talaba 1-bosqich Kirish (10 daqiqa) 1.1. Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan natijalarni etkazish (1- ilova). 1.2 Adabiyotlar ro‘yxati bilan tanishtir ish (2-ilova). 1.3. Mashg‘ulotni o‘tkazish shakli va baholash mezonlarini e’lon qilish (3- ilova). Mavzu nomi va rejasini yozib oladi. Adabiyotlarni yozib oladi. Tinglaydi , yozib

oladi. 2-bosqich. Asosiy jarayon (60 daqiqa) 2.1 T ushuncha lar asosida matn tuzish metodi yordamida talabalarni faollashtiradi ,mavjud bilimlarni mustahkamla sh . ( 4 -ilova) 2.2. Navoiy “Xamsa”sining birinchi dostoni “Hayrat ul-abror” va uning kompozitsion tuzilishi haqida ma’lumot beri sh . (5-ilova) 2.3. “Hayrat-ul abror”ni Nizomiy, Dehlaviy dostonlari bilan qiyoslagan holda uning o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish. (6-ilova) 2.4.Dostondagi maqolot va hikoyatlar, ularda qo‘yilgan muammolar mohiyati, ularning ma’naviy-axloqiy tarbiyadagi ahamiyati kabi masalalarni tahlil qilish. 2.5.Dostondagi mukammal jamiyat va komil inson g‘oyalari tahlili orqali asarning bugungi kundagi ahamiyati xususida xulosalar chiqarish. O’quv topshirig’i bajaradi. Axborotni tinglaydi, muhim ma’lumotlarni yozib oladi. Tinglaydi, yozib oladi. Tinglaydi, yozib oladi. Tinglaydi, yozib oladi. 3-bosqich. YAkuniy bosqich (10 daqiqa) 3.1. Mavzuni yakunlaydi, kasbiy faoliyatda zarur bo‘lgan o‘rinlarni ta’kidlash, topshiriqlar berish. Savollar beradi, ti nglaydi, yozib oladi. O‘quv topshiriqlarini yozib oladi. 1-ilova

Ma’ruza mashg‘ulotining ta’limiy maqsadi : Ushbu m odul orqali talabalarga Alisher Navoi y « Hayrat ul- abror » dostonining g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari, tahlil usullari, dostonni o‘qitishning zamonaviy usullari haqida innovatsion texnologiyalarga tayangan holda ma’lumot berish. Doston yuzasidan talabalarda mustaqil tadqiqotchilik ko‘nikma va malakalarini shakllantirish. Ma’ruza mashg‘ulotining tarbiyaviy maqsadi: Dostonni tahlil qilish asosida talabalarda yuksak insoniy fazilatlarni kamol toptirishdir. Ma’ruza mashg‘ulotining rivojlantiruvchi maqsadi : Mavzuni o‘rganish orqali talabalarda Navoiy badiiy mahorati haqida muayyan tasavvurlar hosil qilish. Tayanch tushunchalar: “Xamsa”, “Hayrat ul”, doston, an’ana, mahorat, innovatsiya, o‘ziga xoslik, konseptual jadval, keys, tahlil, metod, maqolot, hikoyat . 2-ilova Адабиётлар рўйхати: 1. Навоий Алишер. Ҳайрат ул-аброр. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилдлик. – Т.: Фан, 1992. 7-жилд. 2. Навоий Алишер. Хамса: Ҳайрат ул-аброр. ТАТ. 10 жилдлик. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2011. 7-жилд. 3. Navoiy Alisher. Hayrat yl-abror . – T.: G ‘ .G ‘ ulom nomidagi NMIU , 2006. 4. Навоий Алишер. Ҳайрат ул-аброр (насрий баёни билан). Таҳрир ҳайъати: А.Қаюмов ва бошқ. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1990. 5. Алишер Навоий: қомусий луғат. 1-2-жилдлар /Масъул муҳаррир Ш.Сирожиддинов. – Т.: Шарқ, 2016. 6. Қаюмов А. Асарлар. 10жилдлик. 1-жилд. – Т.: Мумтоз сўз,2008. 7. Ҳасанов С. Навоийнинг етти туҳфаси. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1991.

3-ilova 4-ilovaҲар бир маъруза ва амалий машғулоти учун 0,5 баллдан 2 баллгача қўйилади. Рейтинг бўйича натижалар баҳоси: 2 балл – “aъло” 1,5 балл – “яхши” 1 балл – “қониқарли” 0,5 балл – “қониқарсиз”

“ Xamsa”larning birinchi dostonlariga oid konseptual jadval Qiyoslanuvchi jihatlar Nizomiy Xusrav Dehlaviy Abdurahmon Jomiy Alisher Navoiy Doston nomlari “ Maxzan ul - asror ” “ Matla ’ ul - anvor ” “ Tuhfat ul - ahror ” “ Hayrat ul - abror ” Hajmi 3 600 bayt 33 10 bayt 1707 bayt 3988 bayt Tarkibiy tuzilishi Muqaddima , 20 bob, х otim а Muqaddima , 20 bob maqolat , 20 боб hikoyat , xotima Muqaddima , 20 bob, х otim а Muqaddima , 20 bob maqolat , 20 боб hikoyat , xotima Yozilgan vaqti 1180 yil 1299 yil 1481 yil 1483 yil 5-ilova Alisher Navoiy "Xamsa"sidagi birinchi doston "Hayrat ul-abror" («Y a xshi kishilarning hayratlanishi») 1483-yilda yaratilgan edi. Doston 3988 baytdan iborat bo‘lib, 63 bob, 20 maqolat va 20 hikoyatdan tashkil topgan. Shundan kirish (muqaddima) 21 bobni o‘z ichiga oladi. Dostonning birinchi bobi Qur’oni karimdagi bosh ilohiy jumla "Bismillohir rahmonir rahim" ("Mehribon va rahmli Olloh nomi bilan boshlayman")ning poetik sharhiga bag‘ishlangan. Bu bob nafaqat "Hayrat ul-abror" uchun, balki umuman "Xamsa" uchun ham kirish vazifasini o‘taydi, chunki keyingi dostonlarda biz bu ilohiy jumlani uchratmaymiz. Hazrat Navoiy bu jumlani ikki nuqtai nazardan tahlil qiladi, ya’ni qabul qiluvchilar va rad etuvchilar. Bunda ushbu jumladagi har bir harfga alohida ma’no yuklatiladi. Dastlab rad etuvchilarga to‘xtalinar ekan, ushbu jumladagi har bir harfning bu toifa kishilarini jazolantirishga xizmat qildirilganligini ko‘ramiz. Xususan, "sin" harfi haqida gapirilganda, uning shakli nahang ba-lig‘ining umurtqa suyagidagi arradek bo‘lib, rad etuvchilar uchun ofatdek; "mim" harfi ilon nafasidek o‘t sochib, yo‘l boshida og‘zini ochgan holda yotadi degan tashbehlardan foydalaniladi. SHu tariqa Navoiy ushbu jumladagi qolgan harflarni ham ushbu maqsadga xizmat qildiradi

va kitobot (harf) san’atining betakror namunasini yaratadi. Ikkinchi toifa, ya’ni qabul qiluvchilarga to‘xtalinganda endi bu harflarning ijobiy ma’no kasb etishini kuzatamiz. Xususan, "sin" harfi endi salomatlik yo‘lining zinasiga o‘xshatilsa, "mim" harfining maqsad manzilidagi buloq boshiga nisbat berilganligini ko‘ramiz. Bularning barchasida Navoiyning yuksak badiiy salohiyati namoyon bo‘ladi. Dostonning ikkinchi bobi Xoliq, ya’ni Olloh hamdiga bag‘ishlanadi. Mazkur bobda shoir hamma narsani yaratgan Xoliqning osmon va quyoshdan tortib har bir zarrani, butun o‘simliklar va hayvonot olamini, kishilik jamiyatini bir-biriga bog‘lab harakatlantirib turishini cheksiz hayrat bilan tasvirlaydi. Alisher Navoiy "Uning zoti lutf va safodan iborat, lekin vafo isi unga begona" degan fikrlarni ilgari surar ekan, bu o‘rinda tasavvuf ta’limoti asosida fikr yuritilayotganligi ma’lum bo‘ladi. Dostonning 3-6 boblari (to‘rt bob) munojotlarni o‘z ichiga oladi. Munojotlarda dunyodagi barcha mavjudotlar o‘z yaratganiga doim sajda qilishi zarur, Xudoning qahri kelsa, "ko‘k bir etak kul" kabi sovurilib ketishi hech gap emasligi ta’kidlanadi. SHuning uchun insonlar o‘ylab ish qilishi, gunoh qilishga yo‘l qo‘ymasligi, qiyomat kunini unutmasligi, har bir gunoh uchun qiyomat kuni jazo olajagini esda tutishi, islom dini qoidalariga to‘la rioya qilishi zarurligi uqtiriladi. Navoiy oxirgi munojotda Xudoga murojaat qilib, gunoxlarini kechirishini so‘raydi: Garchi gunahning hadu poyoni yo‘q, Aylamasang rahm ham imkoni yo‘q. Adabiy an’anaga ko‘ra munojotdan so‘ng payg‘ambar madhiga, ya’ni na’tga o‘tiladi. Dostonda 5 ta na’t keltirilgan, Ushbu na’tlarning dastlabki to‘rttasi vasf yo‘nalishida bo‘lsa, beshinchi na’t me’roj haqida. Dostonda Navoiy Payg‘ambar (s.a.v.)ni komil inson deb talqin etar ekan, ul Zotning insoniyat taqdiridagi o‘rnini - bu dunyoning yaratilishidan maqsad Rasulullohdek komil inson ekanligini ta’kidlaydi, u zotni alohida mehr-muhabbat bilan madh etadi. Birinchi na’tda tasavvuf ta’limotidagi "Nuri Muhammadiya" nazariyasiga

to‘xtalinar ekan, ushbu nazariyadagi "Odam Ato unga ham o‘g‘il, ham ota" degan tushuncha ta’rifi beriladi, "Nuri Muhammadiya"ga ko‘ra, Alloh barcha olamlarni yaratishdan oldin Muhammad nurini yaratgan bo‘lib, shu nur tufayli olamni va odamni yaratgan. Demak, Odam Ato ham Muhammad nuridan bino qilingan. SHuning uchun hazrati Muhammad (s.a.v) Odam Atoga ham ota, ham o‘g‘ildir: Bo‘ldi sanga Odami sabqatnamo, Avval o‘gul, so‘ngra gar o‘lsa ato. Keyingi na’tlarda Payg‘ambar (s.a.v.)ning bolaligi, payg‘ambarlik davridagi faoliyati, noyob insoniy xususiyatlari, me’roj tuni ta’riflari keltiriladi. Dostonning 12-bobi ulug‘ salaflar Nizomiy Ganjaviy va AmirXusrav Dehlaviy madhiga bag‘ishlangan. Dastlab Nizomiyga ta’rif berilar ekan, uning ismidagi harflar abjad hisobiga ko‘ra 1001 soniga teng kelishi jihatidan Xudoning 1001 ismiga hamohang ekanligi aytiladi. Ishtiqoq (o‘zakdosh so‘zlarni keltirish) va iyhom (baytni ikki xil ma’noni qo‘llash) san’atlari vositasida u yaratgan xazina ("Xamsa")ga ta’rif beriladi: Ganja vatan, ko‘ngli aning ganjxez, Xotiri ganjuru tili ganjrez. Xusrav Dehlaviy madhi keltirilganda esa uning ismidagi "xusrav" so‘zining podsho ma’nosini bildirishi Dehlaviyning so‘z podshosi sifatida hind mulkini obod qilganligi, uning har bir dostoni Hindistonning bir o‘lkasiga teng ekanligi bilan izohlanadi: Nazmi savodi aro har doston, O‘ylaki, bir kishvari Hinduston. 13-bob Nuriddin Abdurahmon Jomiy madhini o‘z ichiga oladi. Navoiy Nizomiy va Dehlaviyni bir bobda ta’riflagani holda ustozi va do‘sti Abdurahmon Jomiyga alohida bob bag‘ishlaydi. Uni o‘sha davrning "qutbi tariqati" deb atar ekan, o‘zining unga nisbatan ojiz va muhtojligini g‘oyat kamtarlik bilan bayon qilsa, Jomiyning yangi yozgan biror asarini o‘zidan oldin hech kim ko‘rmasligini faxr bilan keltirib o‘tadi: Nomag‘akim roqim etib xomasin,

Ko‘rmadi men ko‘rmayin el nomasin. "Hayrat ul-abror" dostonining yozilishida aynan Jomiyning "Tuhfat ul- ahror" dostoni turtki bo‘lganligini aytiladi: Boshtin-ayoq gavhari shahvor edi, Qaysi guhar, "Tuhfat ul-ahror"edi... CHun o‘qimoq zamzamasi bo‘ldi bas, Ko‘nglum aro dag‘dag‘a soldi havas. Kim bu yo‘l ichraki alar soldi gom, Bir necha gom o‘lsa manga ham xirom. Dostonning 14-15-boblari so‘z ta’rifiga bag‘ishlangan. SHoir ushbu boblarda so‘zni tavsif etar ekan, nazmning qimmati, so‘zdagi ma’no, uning shaklga muvofiqligi, shakl va mazmun masalasi, umuman, ijod haqidagi masalalarga e’tibor qaratadi. Navoiy so‘zning buyukligini "kun" (yaral) so‘zining olam va odamni yaratishda vosita bo‘lganligi bilan dalillaydi: Dahr muqayyad bila ozodasi, Borcha erur "kof" ila "nun" zodasi. Zodasidin zoda bo‘lub beadad, Zodaga ham volid o‘lub, ham valad. Alisher Navoiy bu o‘rinda so‘zning mahsuli bo‘lgan adabiy turlar haqida ham to‘xtalar ekan, nazm va nasrga alohida ta’rif beradi, nazmni nasrdan ustun qo‘yib, gulshanda gullarning saf tortib turishini nazmga, sochilib, to‘kilib erda yotishini nasrga o‘xshatadi. SHoirning e’tiroficha, nazm bu qadar e’zozlanmasa, Tangri so‘zida she’r bo‘lmas edi: Bo‘lmasa e’joz maqomida nazm, Bo‘lmas edi Tengri kalomida nazm. SHuningdek, Navoiy ushbu bobda turkiy tilda she’r aytishga kuchli ishtiyoq sezishini va bu yo‘lda ancha yuqori darajaga erishganini faxr bilan bayon qiladi. Dostonning 16-bobi zamona sultoni Husayn Boyqaro madhini o‘z ichiga oladi. Alisher Navoiy bu bobda talmeh san’ati vositasida Husayn Boyqaroni

kuch-qudratda Firdavsiy qahramoni Rustamga, adolat va fazlu kamolda Eronning afsonaviy podshosi Jamshidga o‘xshatadi. 17-bob "Ko‘ngul ta’rifida" deb nomlanadi. Bu bobda Navoiy qudratli dehqon (Xudo) ilk tongda insonni yaratgandan keyin unga ko‘ngul ato etganini bayon qilar ekan, ko‘ngulni yurak bilan adashtirmaslikka chaqiradi. SHoirning fikricha, yurak savdogarda ham bor, lekin uning butun fikri-yodi savdoda. YAratganning yodi bilan yashaydigan insondagina haqiqiy ko‘ngul bo‘ladi va ugi-na "ahli dil" sanalishi mumkin. SHuningdek, Navoiy ko‘ngulni olami kubro, Ka’badan-da ulug‘ joy deb ataydi. Muqaddimaning qolgan uch bobi (18-20 boblar) hayrat ta’rifiga bag‘ishlangan. Bu boblarda Xoja, ya’ni ko‘ngulning avval mulk (narsalar) olamiga, keyin malakut (farishtalar) olamiga va nihoyat so‘ngida "ajoyib bir shahar" (inson tanasi)ga sayohati bayoni keltiriladi va bu sayohat ko‘ngulning o‘zligini tanib, inson tanasiga kirgani tasviri bilan yakunlanadi. Alisher Navoiy bu o‘rinda "o‘zligini bilgan Xudoni ham biladi" g‘oyasini ilgari suradi: Nafsg‘a chun orif o‘lub mo‘-bamo‘ Foyiz o‘lub "qad arafa rabbahu". Ko‘ngil hayratlari yaratilgan olamlarning mukammalligi, uning inson tomonidan idrok etilishi va inson qadri kabi masalalarga tutashadiki, bular keyingi - 21-bobda Xoja Bahouddin Naqshband hamda Xoja Ubaydulloh Ahror madhlarida davom etadi. Alisher Navoiyning muqaddimadagi so‘nggi bobni aynan shu shayxlarga bag‘ishlashi shoirning naqshbandiya suluki vakili ekanligiga ishora edi. Bob o‘z ichida ikki qismga ajratiladi, birinchi qism 15 baytdan iborat bo‘lib, uning deyarli har bir baytida naqsh so‘zining turli holat va shakllarda ishtiqoq (o‘zakdosh so‘zlarni keltirish) va tanosub (ma’no va mohiyat jihatidan bir-biriga yaqin so‘zlarni keltirish) san’atlari vositasida qo‘llanilganligini ko‘ramiz. Navoiy Bahouddin Naqshbandni yuksak martabali naqqoshga, uning ta’limotini muhtasham va dilkash naqshga o‘xshatadi: Xojaki naqqoshi sipehri baland,

Bo‘lg‘ali har safhasiga naqshband. Ayladi avroq munaqqash base, Naqsh raqam ayladi dilkash base. Bobning ikkinchi qismi naqshbandiya tariqatining o‘sha davrdagi mashhur pirlaridan biri Xoja Ubaydulloh Ahror madhiga bag‘ishlangan. Navoiy uni murshidi ofoq (yo‘lboshlovchi pir) deb ulug‘lar ekan, shohlar unga qulluq qilishga o‘zlari keladilar, hatto haqiqat sirlaridan ogohlar ham uning huzurida hushlaridan judo bo‘ladilar deb yozadi: YUz qo‘yubon qullug‘iga shohlar, Bazmida bexud o‘lub ogohlar. Alisher Navoiy bobni ulug‘ shayx faoliyatiga yuksaklik tilash va uning himmatidan bahramandlik umidi bilan yakunlaydi va bu umid bevosita muqaddimaga ham yakun yasaydi: Qo‘ymasun ayvoni jahonni tihi, Dabdabai ko‘si Ubaydullahi. Himmatidin bizni ham etsun Xudoy, Faqr yo‘lida gani, imong‘a boy. Dostonning 22-bobidan asosiy qism boshlanadi. Asosiy qism maqolat va hikoyatlardan tashkil topgan 40 bobni o‘z ichi~ ga oladi. Maqolatlar muayyan bir axloqiy-falsafiy mavzuga bag‘ishlangan bo‘lib, shoir dastlab ushbu mavzuga munosabat bildiradi, mavzu yuzasidan o‘z fikr- mulohazalarini bayon qiladi, so‘ngra shu mavzuga mos ibratli hikoya keltiradi. Maqolatlarning barchasi, ularga ilova qilingan hikoyatlar ham bir-biri bilan izchil bog‘langan, mazmunan biri ikkinchisini davom ettiradi, to‘ldiradi, rivojlantiradi. Dostondagi maqolatlar bag‘ishlangan mavzu va hikoyatlar nomlarini quyidagi jadvalda ko‘rish mumkin: 6-ilova № Maqolot nomi Hikoyat 1 Iymon sharhida S h ayx Boyazid Bistomiy va uning muridi haqidagi hikoyat

2 Islom bobida Ibrohim Adham va Robiya Adviya haqidagi xikoyat 3 Salotin (sultonlar) zikrida SHoh G‘oziy hikoyati 4 Xirqa kiygan riyokor shayxlar xususida Abdulla Ansoriy haqidagi hikoyat 5 Karam (xayru ehson) vasfida Hotami Toyi hikoyati 6 Adablilik to‘g‘risida No‘shiravon va Nargis haqidagi hikoyat 7 Qanoat bobida Qanoatli va qanoatsiz ikki do‘st haqidagi hikoyat 8 Vafo bobida Ikki vafoli yor hikoyati 9 Ishk O‘ti ta’rifida SHayx Iroqiy haqidagi xikoyat 10 Rostliq ta’rifida SHer bilan Durroj hikoyati 11 Ilm osmonining yulduzlardek baland martabaliligi hakida Imom Roziy va Xorazmshoh haqi-dagi hikoyat 12 Qalam va qalam ahllari hakida Equt hakidagi hikoyat 13 Bulutdek foyda keltiruvchi odamlar haqi- da Ayyub va o‘g‘ri haqidagi hikoyat 14 Osmon tuzilishida shikoyat Iskandar haqidagi xikoyat 15 Jaholat mayining kuyqasini ichadigan-lar haqida Isroiliy rind haqidagi hikoyat 16 Xunasasifat oliftalar haqida Abdulloh Muborak haqidagi hi- koyat 17 Bahor yigitligining sofligi haqida Zaynobiddin va uning o‘g‘li haqi- dagi xikoyat 18 Falak g‘amxonasi haqida Go‘zal malika va uning oshig‘i haqidagi hikoyat

19 Xurosonning misli yo‘q viloyati bayonida Bahrom va bog‘ haqidagi xikoyat 20 Maqsadning o‘talgani haqida Xoja Muhammad Porso haqidagi hikoyat Eng avvalgi maqolat iymon sharhiga bag‘ishlanadi. Bu bejiz emas, zero dostonning bosh g‘oyasi komil inson timsolini vasf etishdir, komillikning bosh belgisi esa iymondir: Kimki jahon ahlida inson erur, Bilki nishoni anga iymon erur. Alisher Navoiy "Kimdaki iymonning uch belgisi bo‘lsa, u haqiqiy insondir" deydi va bu belgilar sifatida sabr, shukr va hayoni ko‘rsatib o‘tadi: Bas ani inson atag‘il beriyo, Kim ishidur sabr ila shukru hayo. Komil inson ta’rifidan keyin iymon sharhiga to‘xtalib o‘tiladi. Hazrat Navoiy iymonning 6 sharti sifatida quyidagilarni keltirib o‘tadi: 1) Haqning borligiga iymon keltirish; 2) farishtalarga iymon; 3) Allohning so‘zlari bo‘lgan muqaddas kitoblarga iymon; 4) Payg‘ambarlarga iymon; 5) qiyomat kuniga iymon; 6) taqdiri azalga iymon. Ushbu fikrlardan so‘ng SHayx Boyazid Bistomiy va uning muridi haqidagi hikoyat keltiriladi. Hikoyatda bir kuni SHayx Boyazid Bistomiydan g‘amginlik sababini so‘ragan muridiga shayx bu dunyoda haqiqiy insonlar kamayib ketganligidan xafaman deb javob beradi. SHunda muridi shayxni haqiqiy insonlar safida deb hisoblashini aytganida, shayx o‘zini ham yuz ming sarson- sargardonlar qatorida sanashini, agar bu dunyodan iymon bilan ketmas ekan, inson sanalmasligini aytadi. Hikoyatda diniy mazmundan tashqari tasavvufiy qarashlar ham mavjud bo‘lib, bunda tariqatdagi xavf maqomi haqida so‘z boradi,

deb aytish mumkin. N.Komilovning "Tasavvuf" kitobida yozilishicha, xavf tariqatning 6-maqomi bo‘lib, bunda solikning nafs makridan qo‘rqishi, shayton nayrangining ko‘ngilga xavf solishi nazarda tutiladi. Nafs shunday kuchli dushmanki, solik tariqatdagi tavba, vara’, zuhd, faqr, sabr kabi maqomlarni egallagan bo‘lishiga qaramay, nafsning iymonga daxl qilishi mumkinligidan doim xavfda bo‘ladi, Alisher Navoiy keyingi maqolatlarda ham birinchi maqolatda keltirilgan bosh mavzu - komil insonga xos sifatlar bayonini davom ettiradi. Xususan, 5- maqolat karam va saxovat, 6-maqolat adab, 7-maqolat qanoat, 8- maqolat vafo, 10-maqolat rostgo‘ylik ta’rifidadir. Bu maqolatlar orasida 7- maqolat badiiy timsollarga boyligi bilan alohida ajralib turadi. Navoiyning fikricha, kimki qanoatni o‘ziga kasb qilgan bo‘lsa, u eng boy insondir. Oltin, kumush va zebu ziynatlarni boylik deb bilmaslik kerak, balki haqiqiy boylik qanoat xazinasidir: Kimgaki ish bo‘ldi qanoat fani, Bilki, ani qildi qanoat g‘ani. Ganji tajammulni g‘ino bilmagil, Balki g‘ino ganji qanoatni bil. Mazkur maqolatda qanoat tushunchasi chiroyli tashbehlar va tamsillar vositasida ifodalab berilganligini ko‘ramiz. Masalan, osmon qanchalik katta bo‘lmasin, u bitta kulcha, ya’ni quyosh bilan kun kechiradi. Ko‘z doim shuning uchun ravshanki, u mehrob ostida turib, ikkita bodom bilan oziqlanadi. SHunday ekan, insonlar qanoat bobida osmon va ko‘z singari bo‘lishlari kerak. Maqolatda kitobot (harf) san’atining ham etakchilik qilishini kuzatish mumkin: Qushlar aro shohki, anqo durur, Nuktae bu amrda paydo durur. Bordur agar fikr ila topsang vuquf, Qoni’yu anqog‘a muvofiq huruf. Qushlarning ichida anqo shoh hisoblanadi. Bunda ma’lum bir ma’no bor. Agar fikr bilan voqif bo‘lishni istasang, "qoni’" va "anqo" so‘zlarining yozilishida harflar bir-biriga muvofiqdir. YOki

SHoh boshining sharafi toj emas, Angla ani shohki, muhtoj emas. SHoh agar ul bo‘lsaki, muhtojdur, Herf ila muhtojda ham tojdur. SHoh boshining sharofati tojdan emas, kimki muhtoj bo‘lmasa, o‘shani shoh deb tushun. Muhtojni ham shoh deb atash mumkin bo‘lsa, harf nuqtai nazaridan "muhtoj" so‘zida ham "toj" bor-ku! Maqolatga "Qanoatli va qanoatsiz ikki do‘st" haqidagi hikoyat ilova tarzida keltirilgan. Hikoyatda keltirilishicha, ikki do‘st Fors mulkidan CHin mamlakati tomon yo‘lga tushadilar. Biri taqdir berganiga qanoatli inson bo‘lib, ikkinchisi ochko‘z, tama’gir edi. Yo‘lda ketayotib, bir toshga ko‘zlari tushadi. Uning yarmi er ostida bo‘lib, yarmi er yuzasiga chiqib turardi. Tosh ustida: "Kimki mehnat qilib toshni aylantirib qo‘ysa, ostidagi afsonada vayrona tagida bekitib qo‘yilgan xazina haqida yozib qo‘yilgan, Kimki bu mashaqqat, azob uqubatlarni xoxlamasa, uning uchun sabru qanoat hammasidan yaxshiroqdir" degan yozuv bitilgan edi. Ochko‘z yigit yozuvni o‘qigach, xazina ilinjida tosh ostini qazishga tushib ketadi. Qanoatli odam esa beparvo tarzda shahar tomon yo‘l oladi. SHaharga kiradigan bir necha darvoza bo‘lib, u shaharga birinchi bo‘lib kiradi. SHahar aholisining odatiga ko‘ra, mamlakat podshosi qazo qilsa, darvozadan birinchi kirgan odamni podshoh qilib ko‘tarar ekanlar. SHu tariqa bu do‘st o‘z qanoati tufayli mamlakatga podshoh bo‘ladi. Uning tosh ostini qaziyotgan do‘sti esa og‘ir mehnatni bajarib bo‘lgach, toshni ag‘darib qarasa, "Xom tama’ bu dunyoda alam chekadi" deb yozib qo‘yilgan ekan. Xulosa shuki, qanoatli inson o‘z sabru qanoati tufayli shoh martabasiga erishadi, qanoatsiz inson esa tama’ ilinjida xoru zor bo‘ladi. "Hayrat ul-abror" dostonida xotima ham o‘ziga xos o‘ringa ega. Dostonning 62-63-boblari hazrat Navoiyning xulosa va yakuniy fikrlarini o‘z ichiga oladi. 62-bobda Navoiy dostonni yaratish orzusidan boshlab uni tugatgunicha bo‘lgan jarayon haqida yozar ekan, dostonni yozish xayoli unga tinchlik bermagani, elu yurt xizmati, xalq arz-dodini tinglash uni asosiy

maqsaddan chalg‘itsa-da, Xudoning o‘zi unga marhamat ko‘rsatib, nihoyat bu ulug‘ muddaoni poyoniga etkazganini betakror tashbexlar vositasida bayon qilib beradi. Bob so‘ngida Navoiy g‘oyat nazokat va kamtarlik bilan agar yozganlari elga manzur bo‘lmasa, uni afv etishlarini so‘rab, Allohga iltijo qiladi: Jilva ber el ko‘ziga ham xo‘b ani, Qilg‘il ulus ko‘ngpiga marg‘ub ani. Har nechakim, jurmum erur pech-pech, Lekin erur rahmating olinda hech. 63-bobda oyog‘i toyib ketib, kosadagi oshni shohning boshiga to‘kib yuborgan va olijanob shohning xijolatdan o‘lar holatga etgan bu qulni afv etgani haqidagi hikoyat beriladi va bu hikoyat bevosita 62-bobga hamohang tarzda, unga ilovadek keltiriladi. Navoiy Allohni olijanob shohga, o‘zini oyog‘i toyib ketgan qulga o‘xshatar ekan, shunday yozadi: Har necha ko‘p bo‘lsa gunohim mening, SHukrki, bor sendek ilohim mening. Xijlat ila qolmadi xud jom manga, Eri durur aylasang ehson manga. "Hayrat ul-abror" dostonida kun tartibiga qo‘yilgan masalalar bevosita "Xamsa"ning keyingi dostonlarida ham davom etadi, xususan, komil insonga xos adab, qanoat, karam va saxovat, futuvvat, rostlik, vafo kabi xislatlar bilan bog‘liq masalalar "Farhod va SHirin" dostoni, "Sab’ai sayyor" tarkibidagi hikoyatlar, "Saddi Iskandariy" dostonlarida yangicha talqin topganligini ko‘ramiz. Doston aruz tizimining sari’ bahri - sari’i musaddasi matviyi makshuf (ruknlari va taqti’i: muftailun muftailun foilun - V V - / - V V - / -V- ) vaznida yozilgan. Bu vazn pandu nasihat mazmunidagi fikrlarni bayon qilishga nihoyatda kulay bo‘lganligi sababli doston uchun asosiy she’riy o‘lchov vazifasini o‘tagan. Umuman olganda, Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini interfaol metodlar orqali o‘rganish Hazrat Alisher Navoiyning daho san’atkor bo‘lganligini, o‘z salaflaridan ko‘p jihatlari bilan farqlanishini, o‘zbek she’riyati va nasrining gultoji sifatida ehtiromga loyiq ekanligini talaba yoshlarga etkazishda muhim ahamiyat kasb etadi.

3. Amaliy mashg‘ulotning ta’lim texnologiyasi “ Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini o’rganishda interfaol metodlardan foydalanish” mavzusidagi mashg‘ulotning texnologik modeli Mashg‘ulotga ajratilgan vaqt : 2 soat Talabalar soni : 25 O‘quv mashg‘uloti shakli va turi Amaliy mashg’ulot Mashg‘ulot rejasi : 1 . Dostondagi maqolat va hikoyatlar tasnifi. 2. Dostondagi maqolatlarning g‘oyaviy mundarijasi. 3. Dostondagi hikoyatlar va ularda qo‘yilgan masalalar doirasi. 4. Komil inson tarbiyasi masalasi Navoiy talqinida . O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: “Hayrat ul-abror” dostoni tahlili orqali talabalarning mavzuga doir bilimlarini mustahkamlash. Pedagogik vazifalar: 1. Dostondagi maqolat va hikoyatlar tasnifi ni Cooperative learning (Hamkorlikda kichik guruhlarda ishlash) texnologiyasining boshqotirma metodi asosida ishlashga yo’naltirish 2. Dostondagi maqolatlarning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlarini tahlil qilish ko’nikmasini shakllantirish. 3. Dostondagi hikoyatlar va ularda qo‘yilgan masalalar doirasi ni tushuntirish . 4. Navoiy talqinidagi k omil inson tarbiyasi masalasi haqidagi tasavvurlarini boyitish. . O‘quv faoliyati natijalari: 1. Dostondagi maqolat va hikoyatlar tasnifi ni boshqotirma (jigsaw) metodi asosida tahlil qilishni o’rganadilar 2. Dostondagi maqolatlarning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlarini tahlil qilish ko’nikmasini shakllantiradilar . 3. Dostondagi hikoyatlar va ularda qo‘yilgan masalalar doirasi ni o’rganadilar 4. Navoiy talqinidagi k omil inson t arbiyasi masalasi haqidagi tasavvurlarini boyitadilar Ta’lim metodi : ‘Boshqotirma”, “Erkin yozish”, “Konseptual jadval”,

Talabalarning o‘quv faoliyatini tashkil etish shakli : Cooperative learning – hamkorlikda kichik guruhlarda ishlash Ta’limni tashkil etish sharoiti : Auditoriya Nazorat va baholash : Kuzatish, og‘zaki nazorat, savol- javobli so‘rov, o‘quv topshiriq. 3 Amaliy mashg‘ulotning ta’lim texnologiyasi “Hayrat ul-abror” dostonidagi maqolot va hikoyatlar” mavzusidagi amaliy mashg‘ulotning texnologik xaritasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchi Tayyorlov bosqichi Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga mos o‘quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Ishchi guruhlar uchun topshiriqlarni tayyorlaydi O‘qituvchi ekspert guruhlarning ish natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi. O‘quv mashg‘ulotiga kirish bosqichi (10 daq) 1.1. Mashg‘ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalar bilan tanishtiradi, ularning ahamiyatliligi va dolzarlabligini asoslaydi. (1-ilova) 1.2. Mavzu bo‘yicha talabalar tushunchalarini aniqlash maqsadida “Erkin yozish” metodidan foydalangan holda ularning bilimlarini faollashtiradi . (2-ilova) 1.3. Ishchi guruhlarda o‘quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi Savollarga javob beradi. 2. Asosiy bosqich ( 60 daqiqa) 2.1. Cooperative learning ( Hamkorlikda kichik guruhlarda ishlash ) texnologiyasi ning boshqotirma ( jigsaw) metodi asosida t alabalarni 4 ta kichik guruhga b o‘ ladi . (3-ilova) Guruhlarda hamkorlik asosida ishlash usuli qoidalari bilan tanishtiradi. Har bir guruh mavzu rejasi asosida o‘zlariga berilgan mavzular bo‘yicha taqdimot tayyorlashini aytadi.(4-ilova) 2.2. Mashg’ulot mavzusi b o‘ yicha guruhlar uchun tayyorlangan tarqatma materiallarni beradi. (5-ilova). 2.3. Guruhlarga topshiriqlarni bajarish uchun yordam beradi. Taqdimot materiallari mazmunan va Kichik guruhlarga bo‘linadi. Topshiriqlar bo‘yicha ishlaydi. Faol qatnashadi, materiallar tayyorlaydi. Guruhdan sardor tanlashadi, uning taqdimotida hamkorlik qiladi. Savollarga javob

mantiqan t o‘ liq yoritilishini kuzatadi. (6-ilova) 2.4. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Guruhlarda sardorlar taqdimotini tashkillashtiradi. Aniqlik kiritilishi lozim b o‘ lsa, guruh sardorini to‘xtatadi, savollar beradi, muhokamasini jamoaga havola etadi. 2.5. Mavzular asosida berilgan ma’lumotlarni umumlashtiradi va xulosalaydi. Faol ishtirokchi talabalarni rag‘batlantiradi va umumiy baholaydi. beradi. Tinglaydi. Tinglaydi. 3–YAkuniy bosqich (1 0 daqiqa) 3.1. O‘ quv faoliyati yuzasidan xulosa bildiradi. 3.2. Mavzular maqsadiga erishishdagi talabalar faoliyatini tahlil qiladi va o‘ zlashtira olmagan joylarini qayta o‘qib chiqishni tavsiya etadi. Tinglaydi. 1-ilova Mavzu: “Hayrat ul-abror” dostonidagi maqolat va hikoyatlar Reja: 1. Dostondagi maqolat va hikoyatlar tasnifi. 2. Dostondagi maqolatlarning g‘oyaviy mundarijasi. 3. Dostondagi hikoyatlar va ularda qo‘yilgan masalalar doirasi. 4. Komil inson tarbiyasi masalasi Navoiy talqinida. ADABIYOTLAR RO‘YXATI: Matn va manbalar: 1. Navoiy Alisher. Hayrat ul-abror. Mukammal asarlar to‘plami. 20 jildlik. – T.: Fan, 1990. 7-jild. 2. Navoiy Alisher. Xamsa: Hayrat ul-abror. TAT. 10 jildlik. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2011. 7-jild. 3.Navoiy Alisher. Hayrat ul-abror . – T.: G ‘ .G ‘ ulom nomidagi NMIU , 2006. 4.Navoiy Alisher.Hayrat ul-abror (nasriy bayoni bilan). Tahrir hay’ati: A.Qayumov va boshq. – T.: Adabiyot va san’at, 1991. Ilmiy - nazariy adabiyotlar 1. Abdug‘afurov A. Buyuk beshlik saboqlari. – T.: Fan, 1993.

2. Alisher Navoiy: qomusiy lug‘at. 1-2-jildlar /Mas’ul muharrir SH.Sirojiddinov. – T.: SHarq, 2016. 3. Rustamov A. Navoiyning badiiy mahorati. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1979. 4. Qayumov A. Asarlar. 10-jildlik. 1-jild. – T.: Mumtoz so‘z, 2008. 5. Hayitmetov A. Navoiyxonlik suhbatlari. – T.: O‘qituvchi, 1993. 2-ilova E rkin yozish metodi asosida t alabalar ga besh daqiqa ichida Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostoni bo‘yicha o‘z xayollariga kelgan barcha fikrlarni to‘xtamasdan yozish taklif qilinadi. Besh daqiqa tugaganida “ besh daqiqa tugadi” deb e’lon qilinadi va ishni tugallash uchun yana bir daqiqa vaqt beriladi.Chunki asosiy, birlamchi, aniq fikrlar odatda so‘nggi, tang vaziyatlarda tug‘iladi. Ularga o‘z yozganlarini sheriklariga o‘qib berish taklif etiladi. O‘qituvchi belgilangan vaqt yakunlanganini aytadi va hammadan ishni to‘xtatashni talab qiladi. Mazkur bosqichda o‘qituvchining ixtiyorida ko‘p imkoniyatlar bo‘ladi. Masalan, talabalarga o‘z fikrlarini butun guruh bilan o‘rtoqlashishni taklif etishi va guruhlarnig fikridan kelib chiqib “Aqliy hujum” vaziyatini yaratishi mumkin. 3-ilova 1. Talabalar o’quv materialiga mos tarzda 4 kishidan iborat kichik guruhlarga bo’linadi . Bu guruhlar “ ishchi guruh ” deb ataladi . 2 . Guruhlardagi har bir talaba 1 - 4 gacha bo’lgan raqamlar bilan belgilanadi . 1 - raqamdagi talabalar birlashib , “ ekspert guruhi”ni tashkil etadi . Qolgan talabalar ham shu tarzda “ ekspert guruh”larini tashkil etadi . Har bir guruh belgilangan masalani muhokama qiladi . 3 . So’ngra “ ekspert guruhi”dagi talabalar “ ishchi guruh”lariga qaytadilar va mavzuni yaxlitligicha muhokama qiladilar . 4 . O‘qituvchi talabalarning mavzuni qay darajada o‘zlashtirganliklarini nazorat qiladi . Boshqotirma (Jigsaw) metodi bo‘yicha guruhlarga bo‘lish tamoyillari

4-ilova 1. Cooperative learning (Hamkorlikda kichik guruhlarda ishlash) metodining boshqotirma (jigsaw) texnologiyasi asosida talabalarni 4 ta kichik guruhga bo‘ladi. Guruhlarda hamkorlik asosida ishlash usuli qoidalari bilan tanishtiradi. Har bir guruh mavzu rejasi asosida o‘zlariga berilgan mavzular bo‘yicha taqdimot tayyorlashini aytadi. 2. O‘ quv kursi mavzulari b o‘ yicha tayyorlangan tarqatma materiallarni beradi. 3. Guruhlarga topshiriqlarni bajarish uchun yordam beradi. Taqdimot materiallari mazmunan va mantiqan t o‘ liq yoritilishini kuzatadi. 4. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Guruhlarda sardorlar taqdimotini tashkillashtiradi. Aniqlik kiritilishi lozim b o‘ lsa, guruh sardorini to‘xtatadi, savollar beradi, muhokamasini jamoaga havola etadi. 5. Mavzular asosida berilgan ma’lumotlarni umumlashtiradi va xulosalaydi. Faol ishtirokchi talabalarni rag‘batlantiradi va umumiy baholaydi. 5-ilova Metodni amalga oshirish uchun topshiriq lar : 1-topshiriq D ostonning tarkibiy tuzilishi haqida so‘zlang. 2-topshiriq Maqolatlarning g‘oyaviy-badiiy jihatlarini izohlang. 3-topshiriq Asardagi hikoyatlar ni s alaflar dostonlaridagi hikoyatlar bilan qiyoslang. 4-topshiriq Dostondagi komillik targ’ibi va yoshlar tarbiyasi haqidagi fikrlaringiz bilan o‘rtoqlashing.

5-ilova Kichik guruhlar shakllantiriladiAmaliy mashg`ulot boshqotirma texnologiyasi asosida o`tkaziladi 1 - guruhga topshiriq “ Hayrat ul - abror ” dostonidagi maqolat va hikoyatlar 2 - guruhga topshiriq Maqolatlarda qo’yilgan masalalar doirasi 3 - guruhga topshiriq Maqolatlarga ilova qilingan hikoyatlarning mutanosibligi 4 - guruhga topshiriq Komil inson masalasi Navoiy talqinida Ko'rsatma berish va yo'naltirish 1 - guruh taqdimoti 2 - guruh taqdimoti 3 - guruh taqdimoti 4 - guruh taqdimoti S h uningdek, seminar va amaliy mashg‘ulotlarda quyidagi metodlardan foydalanish ham yaxshi samara beradi: 1.” C h alkashtirilgan mantiqiy zanjirlar ketma-ketligi” metodi. Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini o‘rganish bo‘yicha o‘tkaziladigan amaliy mashg‘ulotlarda ushbu metoddan foydalanish dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Dastlab o‘qituvchi doskaga dostondagi hikoyatlar qahramonlarining nomlarini chalkashtirilgan holda yozib qo‘yadi. ( yo ki vaqtdan unumli foydalanish uchun tayyor plakatdan, slaydlardan foydalanishi mumkin.) So‘ngra talabalardan mazkur timsollarningqaysi hikoyatga mansubligiga qarab,guruhlarga to‘g‘ri tasniflashni taklif etadi. Masalan: 1. S h oh G‘oziy. 2.No‘shiravon. 3.S h ayx Boyazid Bistomiy. 4.Ibrohim Adham. 5.Nargis. 6.Robiya Adviya. 7.Murid. 8. Zoli zar.

Iymon sharhida Islom bobida Salotin zikrida Adablilik to‘g‘risida ....... ........ ....... ......... ......... ......... ....................... ............ ......... 2 . Tushunchalar asosida matn tuzish. “Tushunchalar asosida matn tuzish” metodi bilish-izlanish turidagi mustaqil ishlar sirasiga kirib, bu ish turli xil mantiqiy amallarni talab etadi: tahlil qilish va umumlashtirish, dalil va hodisalarni qiyoslash, ulardagi mushtaraklik va farqli tomonlarni aniqlash, asosiy va ikkinchi darajali belgilarni ajratish, sabab- oqibat aloqalarini ochib berish va boshqalar. Odatda tinglovchilar noma’lum hodisalar, yangi materiallarga duch keladilar, yangi bilimlarni egallash va o‘quv muammosini hal qilish yo‘llarini izlab topishni talab etadigan muammoli vaziyat paydo bo‘ladi. Mazkur metodni qo‘llash qoidalari: Dastlab o‘qituvchi yangi mavzuni e’lon qiladi. O‘zi mavzuning qisqacha bayonini berganidan so‘ng, mavzuga oid tushunchalarni ajratib, tinglovchilarga taqdim etadi. So‘ng talabalar darslikdan foydalanib yoki avvalgi bilimlari ga tayanib berilgan tushunchalar asosida mustaqil tarzda matn tuzadilar. Masalan, “Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonidagi hikoyatlar ” mavzusi bo‘yicha quyidagi tushunchalar taqdim etiladi: 1. Karam, saxo, buxl, saxovatning mezonlari, Hotam Toyi, o‘tinchi chol., 2.Sulton, adolat, zulm, qasr, S h oh G‘oziy, tilla kampir. 3. Qanoatli javonmard, tamagir jahongashta, toshga bitilgan xat, xazina havasi, toj uzuk. 4. SHer, durroj, do‘stlik, dushmanlik, ro‘stgo‘ylik, sadoqat, hasad, yolg‘on

5. Kamtarlik, No‘shiravon, Nargis, adabli shoh, hayoning xosiyati, olijanoblik, ma’shuqa Talabalar qisqa muddatda matn tuzadilar. O‘qituvchi ulardan bir nechtasini o‘qitadi . Vaqtni inobatga olgan holda qolgan talabalardan yuqorida o‘qilgan mantlarda takrorlanmagan fikrlar mavjud matnlarni so‘raydi. SHu tariqa eng yaxshi bog‘lanishli matnlarni ajratib talabalarni rag‘batlantiradi. Bu bilan talabalar mavzuga ancha kirib boradilar. 3. Talabalardan doston hikoyatlari, xususan “Hotam Toyi hikoyati” hamda “Shoh G‘oziy hikoyati” qahramonlarini Nizomiy hikoyatlaridagi qahramonlar bilan qiyoslash asosida konseptual jadval tuzish haqida topshiriq berish. Nizomiy “ Xamsa”sidagi hikoyatlar Sulton Sanjar va kampir hikoyati Xayr va Sharr hikoyatiG’isht quyuvchi hikoyati MundarijaНавоий ва Низомий ҳикоятларидаги тимсолларни ўзаро қиёслаш

Navoiy “Xamsa”sidagi hikoyatlarShoh G’oziy hikoyati Muqbil va Mudbir hikoyati Hotam Toyi hikoyati Mundarija 4. “T ushunchalar tahlili ” grafik organayzeri asosida notanish so‘zlar ma’nosi ustida ishlanadi (doskada bajariladi) : Tushuncha lar nomi Anglatadigan ma’nosi Qaysi tildan olingan? 1 Kizb Yolg‘on Arabcha 2 Kajrav E gri yuruvchi Forscha 3 Zol Kampir Arab cha KEYS «Hayrat ul-abror»dan olingan ushbu hikoyatni diqqat bilan eshiting va vaziyatni konseptual jadval asosida tahlil qiling. Oyog‘i toyib ketib kosadagi oshni shohning kosadek boshiga to‘kib yuborgan va olijanob shoh oldida o‘z oshini pishirgan

bir qul hikoyasi. Saxiy bir podshoh bor edi. Saxiyligidan xalqi uni hurmat qilar edi. Uning bir quli bor edi, xizmat darajasi bakovullik edi. Kunlardan bir kuni uning bazmida ovqat vaqtida, podshohning ham ishtaxasi yaxshi bo‘lib turganda, falokat bosib, falokat uningoyog‘iga tosh urdi: issiq oshni podshohning boshiga to‘kib yubordi. Odamlar: – Podshoh endi uni o‘ldiradi. Gunohiga loyiq jazo shudir! - deyishdi. SHoh esa qulning xafaligini ko‘rib kechirdi va ozod qilib yubordi. Vazir dedi: – Ey saxiylikda beg‘araz shoh, unga tig‘dan boshqa narsa loyiq emas edi- ku? SHoh esa zavq qilib, lutf bilan dedi: – Xijolat o‘zi uni o‘ldirib bo‘ldi. Hech kim o‘lgan o‘likni boshqatdan o‘ldirmagan; boshiga esa jazo tig‘in tortmagan. Xalq ichida kim eng gunohkor bo‘lsa, o‘sha afv va inoyatga eng ko‘p sazovordir. Savollar: Matnda keltirilgan vaziyatda qanday muammo ilgari surilgan? Podshoh va qulga xos bo‘lgan xislatlar haqidagi fikrlaringiz qanday?Podshohning hukmi to‘g‘rimi? Qanday izohlaysiz?Siz podshohning o‘rnida bo‘lganingizda nima qilardingiz? Keys y echimi № Obrazlar Tabaqalanishi Individual xususiyatlari Ramziyligi 1 Podshoh Oliy tabaqa Avf etuvchi 2 Qul Quyi tabaqa Gunoh qiluvchi Banda Талабалар фаолиятини рағбатлантириш , мавзудан умумий хулоса чиқариш ва баҳолаш

Mustaqil ta’lim ni tashkil etishning shakli va mazmuni (3-semestrda 28 soat) “Navoiyshunoslik” kursi bo‘yicha talabalarni mustaqil ta’limni tashkil etish, nazorat qilish va baholash tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001-yil 16-avgustdagi “Oliy ta’limning davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 343-son qaroriga muvofiq ravishda olib boriladi. Talabaning mustaqil ishi o‘quv rejasida “O‘zbek mumtoz va milliy uyg‘onish adabiyoti” fanini o‘zlashtirish uchun belgilangan o‘quv ishlarining ajralmas qismi bo‘lib, u metodik va axborot resurslari bilan ta’minlanadi hamda bajarilishi reyting tizimi talablari asosida nazorat qilinadi. Talaba mustaqil ta’limining asosiy maqsadi o‘qituvchining rahbarligi va nazorati ostida talabada muayyan o‘quv ishlarini mustaqil ravishda bajarish uchun zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish va rivojlantirishdir. Talaba mustaqil ta’limini tashkil etishda har bir talabaning akademik o‘zlashtirish darajasi va qobiliyatini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalaniladi: -ayrim nazariy mavzularni o‘quv adabiyotlari yordamida mustaqil o‘zlashtirish; Уйга вазифа : Навбатдаги амалий машғулот мавзусини ўрганиб , достон ҳикоятлари асосида илмий мақола тайёрлаб келиш

- nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llash; - seminar mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rish; - maket, maqola, badiiy asar va namunalar yaratish va boshqalar; Talaba mustaqil ishini nazorat qilish o‘quv mashg‘ulotlarini olib boradigan o‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladi. Talaba uchun fan bo‘yicha mustaqil ta’lim topshiriqlari tegishli kafedra professori tomonidan o‘quv mashg‘ulotini bevosita olib boruvchi o‘qituvchi bilan birgalikda tuziladi, hamda kafedra mudiri tomonidan tasdiqlanadi. Mustaqil ta’limni bajarish uchun talabaga axborot manbasi sifatida darslik va o‘quv qo‘llanmalar, badiiy adabiyotlar metodik qo‘llanma va ko‘rsatmalar, ma’lumotlar to‘plami va banki, ilmiy va ommaviy davriy nashrlar, internet tarmog‘idagi tegishli ma’lumotlar, berilgan mavzu bo‘yicha avval bajarilgan ishlar banki va boshqalar xizmat qiladi. “Navoiyshunoslik” fani bo‘yicha talabalarning mustaqil ta’limi o‘quv semestri davomida 2 marta tekshirilib, har bir nazorat maksimal “5” ball bilan baholanishi mumkin. Semestr yakunida mustaqil ta’lim natijalari joriy nazorat baliga qo‘shiladi. Mustaqil ta’lim uchun tavsiya etilayotgan mavzulari: 1. Navoiy g‘azallaridan yod olish, g‘oyaviy-badiiy jihatdan tahlil qilish 2. “Hayrat ul-abror” dostonining boblar bo‘yicha tavsifi 3. “Farhod va SHirin” dostonining boblar bo‘yicha tavsifi 4. “Layli va Majnun” dostonining boblar bo‘yicha tavsifi 5. “Sab’ai sayyor” dostonining boblar bo‘yicha tavsifi 6. “Saddi Iskandariy” dostonining boblar bo‘yicha tavsifi 7. “Lisonut tayr” dostonining boblar bo‘yicha tasnifi 8. Navoiyning “Majolis un-nafois”, “Mezon ul-avzon”, “Mufradot” asarlari tahlili 9. “Nasoyim ul-muhabbat” hikoyatlari tahlili 10. “Mahbub ul-qulub” asaridagi tanbehlar tasnifi 11. “Xamsat ul-mutahayyirin” asarida Jomiy shaxsiyatiga doir qarashlar

12. “Muhokamat ul-lug‘atayn”da badiiy ijodga doir fikrlar 13. “Holoti Sayyid Hasan Ardasher” va “Holoti Pahlavon Muhammad” asarlarida ustozlar ta’rifi 14. “Nazm ul-javohir”da ruboiylar tahlili Mustaqil ishni bajarish uchun quyidagi adabiyotlar tavsiya etiladi: 1. Karimov I.A. YUksak ma’naviyat – engilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. 2. Karimov I. Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. –T.: O‘zbekiston, 2009. 3. Karimov I. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O‘zbekiston, 2012 4. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. Yigirma jildlik. – T.: Fan, 1991 – 2005. 5. Alisher Navoiy: qomusiy lug‘at. 1-2-jildlar /Mas’ul muharrir SH.Sirojiddinov. – T.: Sharq, 2016. 6. Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. – T., 2006 7. Komilov N. Tasavvuf. – T.: O‘zbekiston, 2009 8. Rustamov A. Navoiyning badiiy mahorati. – T.: Adabiyot va san’at, 1979. 9. Sirojiddinov SH. Navoiy zamondoshlari e’tirofida. – Samarqand: zarafshon, 1996. 10. Xasanov S. Roman o Baxrame. – T.: Izdatelstvo literatur ы i isskustva, 1988. 11. Erkinov A.S. Navoiy – peyzaj ustasi. – T.: Fan, 1988. 12. YUsupova D. Alisher Navoiy “Xamsa”sida mazmun va ritmning badiiy uyg‘unligi. – T.: MUMTOZ SO‘Z, 2011. 13. YUsupova D. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi (Alisher Navoiy davri) / - Toshkent: Akademnashr, 2013. 14. O‘zbek adabiyoti tarixi. Besh jildlik. 2-jild ( XV asrning ikkinchi yarmi). – T.: Fan, 1977. 15. Haqqul I. Tasavvuf va she’riyat. – T., 1991

16. Haqqul I. Navoiyga qaytish (1-3-kitoblar). – T., 2007-2016. E lektron ta’lim resurslari 1. www. z iyonet.uz 2 . www.edu.uz 3. www.o‘zbek adabiyoti.com. 4. www.ziyo.uz 5. www.alishernavoiy.uz XULOSA VA TAVSIYALAR 1. Bizning bitiruv ishimiz Alisher Navoiyning “ Hayratul abror ” dostoni ” mavzusini o‘qitishda interfaol metod lardan foydalanish ” deb nomlanib, unda mavzu bo‘yicha ma’lumotlar nazariy jihatdan o‘rganib chiqildi. Mavzuga aloqador bo‘lgan bir qator zarur ilmiy-metodik adabiyotlar tahlil qilindi. SHuningdek, pedagogik texnologiyalar, xususan interfaol metod lar ning o‘zbek mumtoz adabiyotini o‘qitishda qo‘llanilishiga oid ilmiy-uslubiy manbalar o‘rganildi va tahlil qilindi. Malaka oshirish davrida olingan bilimlarga tayangan holda malakaviy loyiha ishida “Navoiyshunoslik” fanidan 2 soatlik ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni zamonaviy interfaol metod lar dan foydalangan holda dars ishlanmalari tayyorlandi. SHuningdek, mustaqil ta’lim soatining shakl va mazmuni ko‘rsatildi. 2. Ushbu bitiruv loyiha ishida, asosan, ta’lim jarayonida talabalarning ilmiy- nazariy tafakkurini o‘stirishga, ularni faollashtirishga qaratilgan Cooperative learning (Jigsaw), “Konseptual jadvallar”, Aqliy hujum, Venn diagrammasi, Keys-stadi texnologiyalaridan ma’ruza va amaliy darslarni o‘tkazishda foydalanish haqida to‘xtalib o‘tildi. Bu, albatta, ta’lim samaradorligini oshishiga xizmat qiladi hamda talabalarda shaxsiy sifatlarning rivojlanishiga, ulardagi iqtidorning yanada yaqqol namoyon bo‘lishida, mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarining shakllanishiga va mavzularni yuqori darajada o‘zlashtirib olishlariga yordam beradi. Talabalar va o‘qituvchi o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni ta’minlaydi hamda talabalarning ko‘proq o‘z ustida ishlash ma’suliyatini oshiradi. CHunki interfaol metodlarda o‘qituvchi tayyor bilimni bermaydi, u

talabalarni to‘g‘ri yo‘l sari yo‘naltiradi. Fikrlarni jamlashga o‘rgatadi, savollar yordamida muammoning echimini topishga undaydi. 3. Bugungi kunda zamonaviy ta’lim metodlari o‘z maqsadi va mohiyatiga ko‘ra an’anaviy ta’limdan farq qilib, ta’lim oluvchi shaxsining ichki imkoniyatlarini namoyon qilish, rivojlantirish uchun qulay sharoitni yaratishga xizmat qiladi. Bunda ta’lim oluvchilarning o‘zlarini o‘quv faoliyatining sub’ekti sifatida his qilishlari, o‘z ustida ishlashlari, o‘z-o‘zini rivojlantirishlari muhim ahamiyat kasb etadi. 4. Bugungi kunda zamonaviy ta’lim metodlari vositasida “ Hayratul abror ” dostoni ” m odulini o‘qitish asosida bo‘lajak o‘qituvchilarda fuqarolikka doir kompetentlikni rivojlantirish O‘zbekiston Respublikasida fuqarolik jamiyati barpo etilayotgan mavjud sharoitda dolzarb pedagogik ahamiyatga ega masalalardan biri hisoblanadi. 5. Talaba sifatida bo‘lajak o‘qituvchilar Navoiy ijodiy merosini puxta o‘rganishlari va o‘z faoliyatlarida olgan bilimlarini talabalarga mohirona tarzda etkaza bilishlari lozim. 6. Bo‘lajak o‘qituvchilarda Navoiy ijodini o‘rganishga doir kompetentlikni rivojlantirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayonning talabaga hurmat bilan yondashish, qiziqish va ehtiyojlarini inobatga olish, ishonch va tashabbuslarni qo‘llab-quvvatlash, hamkorlik, sub’ektivlik, tanlash va individual yondashuv kabi tamoyillarga asoslanishi ularni ta’lim muassasasi va jamiyat ijtimoiy hayotiga faol jalb etishda o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. 7. Navoiy ijodi talabalar ma’naviyatini yuksaltirishda, badiiy didini o‘stirishda, ularni milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda bekiyos imkoniyatlarga ega ega bo‘lgan ma’naviy, madaniy merosdir. Mutafakkir ijodini o‘qitishda, bir tomondan, oliy san’at darajasida yaratilgan namunalarga tayanib tarbiyalanuvchilar o‘y-fikrlari, kechinmalarning, tuyg‘ularining tarbiya topishi - tozarishi maqsad qilib olinsa, ikkinchi tomondan, ularda milliy vatanparvarlik, yurt uchun mas’ullik tuyg‘usini kamol toptirish vazifasi amalga oshiriladi.

8. Fanning o‘quv dasturi me’yoriy hujjat sifatida Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim faoliyating asosi hisoblanadi, unda o‘quv fanlari bo‘yicha talabalar tomonidan o‘zlashtiriladigan asosiy bilim, zaruriy ko‘nikma va malakalar nazarda tutiladi. Bugungi kunda oliy ta’lim muassasalarida fanlar bo‘yicha o‘quv dasturlarini tuzishda metodik ko‘rsatmalar va yo‘rinomalarning mavjud emasligi hozirgi kunda o‘z echimini kutayotgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. SHunday ekan, davlat ta’lim standarti, o‘quv reja va fan dasturlarini tuzishda tayanch OTMlari bilan birgalikda turdosh OTMlarning hamkorligini mustahkamlash va takomillashtirish maqsadga muvofiqdir. 9. Oliy ta’lim muassasalarida “Navoiyshunoslik” fanini o‘qitish jarayonida zamonaviy ta’lim texnologiyalarni keng joriy etish uchun ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan professor-o‘qituvchilarga innovatsion ta’lim texnologiyalarini qo‘llash masalalari bo‘yicha o‘z sohasining etuk mutaxassislarini jalb etgan holda, maxsus seminar-treninglar tashkil etish lozim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. 2. Karimov I. Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. –T.: O‘zbekiston, 2009. 3. Karimov I. O‘zbekiston – mustaqillikka erishish ostonasida. –T.: O‘zbekiston, 2012. 4. Karimov I. Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil qilish haqidagi farmon // “Xalq so‘zi”, 14 may. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidienti Sh. Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – T.: O’zbekiston, 2018. 6. Alisher Navoiy. Hayratul abror. Mukammal asarlar to‘plami. 20 jildlik. – T.: Fan, 1992. 7-jild. 7. Alisher Navoiy. Xamsa: Hayratul abror. TAT. 10 jildlik. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2011. 7-jild. 8. Alisher Navoiy. Hayrat ul-abror . – T.: G ‘ .G ‘ ulom nomidagi NMIU , 2006. 9. Alisher Navoiy. Hayratul abror (nasriy bayoni bilan). Tahrir hay’ati: A.Qayumov va boshq. – T.: Adabiyot va san’at, 1990. 10. Alisher Navoiy: qomusiy lug‘at. 1-2-jildlar /Mas’ul muharrir SH.Sirojiddinov. – T.: SHarq, 2016. 11. Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. – T.: Adabiyot jamg‘armasi, 2006. 12. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari. Nizomiy nomidagi TDPU. –T.: 2003. 13. Komilov N. Tasavvuf. – T.: Movarounnahr- O‘zbekiston, 2009 14. Yo‘ldoshev Q. va boshqalar. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T.: Respublika o‘quv-metodik markazi, 1994. 15. Yo‘ldoshev Q. Adabiyot o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari. - T.: O‘qituvchi, 1996. 16. Masharipova Z. O‘zbek yozma adabiyotida folklor an’analari. – T.: 2007.

17. Mirqosimova M. Talabalarda adabiy tahlil malakasini shakllantirish va takomillashtirish asoslari.- Toshkent, Fan, 2006 18. Navoiy asarlari uchun qisqacha lug‘at. - T.: Fan, 1993. 19. Navoiyning ijod olami. Maqolalar to‘plami. – T.: Fan, 2001. 20. Niyozmetova R.X. Uzluksiz ta’lim tizimida o‘zbek adabiyotini o‘rgatish maetodikasi. T., 2010. 21. To‘xliev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T.: YAngi asr avlodi, 2006. 22. Usmon Turar. Tasavvuf tarixi (Tarjimon Nodirxon Hasan). - T.: Istiqlol, 1999 23. YUsupova D. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi (Alisher Navoiy davri) / - T: Akademnashr, 2013. 24. O‘zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik. T2. –T.: Fan, 1977. 25. O‘zbekiston Respublikasining Ta’lim to‘g‘risidagi qonuni. -T.: O‘zbekiston, 1998.. 26. Qayumov A. Asarlar. Ko‘p jildlik. J.1. – T.: MUMTOZ SO‘Z, 2008 27. Qayumov A. Asarlar. J.1. 2-kitob. – T.: MUMTOZ SO‘Z. 2008 28. Qayumov A. Asarlar. J.2. – T.: MUMTOZ SO‘Z. 2008 29. Qayumov A. Asarlar. J.3. – T.: MUMTOZ SO‘Z. 2009 30. Qayumov A. Asarlar. J.4. – T.: MUMTOZ SO‘Z. 2009. 31. Qodirov V. Mumtoz adabiyot o‘qitish: muammolari va echimlar. – T.: Milliy kutubxona, 2009. 32. Quronov D., Mamajonov Z., S h eralieva M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T.: Akademnashr, 2010 33. G‘anieva S. Alisher Navoiy (hayoti va ijodi). – T.: 2012 34. Hayitmetov A. Navoiyxonlik suhbatlari. – T.:O‘qituvchi, 1993 35. Haqqulov I. Tasavvuf va she’riyat. – T.: Adabiyot va san’at, 1991 36. Husanboeva Q. Adabiyot - ma’naviyat va mustaqil fikr shakllantirish omili. - O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2009 Elektron ta’lim resurslari 37. www.td p u.uz

38. www. p edagog.uz 39. www. z iyonet.uz 40. www.edu.uz 41. www.o‘zbek adabiyoti.com 42. www.alishernavoiy.uz

O'xshashlar

Alisher Navoiy lirikasi modulini o’qitishda interfaol metodlardan foydalanish

Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`qitishda interfaol metodlardan foydalanish”

“Navoiyning epik merosi” modulini o‘qitishda shaxsiy-insonparvarlik yondashuvi texnologiyasidan foydalanish

“Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish

She`r tuzilishi va she`riy tizimlar” mavzusini o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanish