She`r tuzilishi va she`riy tizimlar” mavzusini o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanish - Adabiyot - Diplom ishlar

She`r tuzilishi va she`riy tizimlar” mavzusini o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanish

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

579.8720703125 KB

Ko'chirib olish

“ Sh e`r tuzilishi va she`riy tizimlar ” mavzusini o‘qitishda interfaol metodlarda n foydalanish ” MAVZUSIDAGI 1

MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………..……….. 3 I BOB . “SH E`R TUZILISHI VA SHE`RIY TIZIMLAR ” MAVZUSINI O‘QITISH NING NAZARIY MASALALARI …………………. ..................... 7 1 .1. Шеър тузилиши ҳақида илмий назарий маълумот .........………… ……….7 I .2. Шеърий тизимларга оид мумтоз манбалар.................. …………..……. 14 II BOB . “ШЕЪР ТУЗИЛИШИ ВА ШЕЪРИЙ ТИЗИМЛАР ” MОДУЛИНИНГ O‘QUV-USLUBIY TA’MINOTИ ................................. .…. 3 4 2. 1. “Шеър тузилиши ва шеърий тизимлар ” mодулиning ma’ruza mashg‘ulotida интерфаол методларdan foydalanis h………………...……..… 3 4 2 .2. “Шеър тузилиши ва шеърий тизимлар” mодулининг amaliy мashg‘ulotida grafik organayzerlardan foydalanish ……………………………... ................... 63 2 .3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar ..............78 XULOSA ................................................................................................................. 86 Foydalanilgan adabiyotlar : .................................................................................... 90 KIRISH 2

Mavzuning dolzarbligi. Ma’naviy hayotimizdagi katta o‘zgarish va yangilanishlar milliy merosimizni keng o‘rganish, tadqiq qilishda ham e’tiborli yutuqlarni qo‘lga kiritishga yo‘l ochdi. Mamlakatimiz Prezidenti I.Karimovning «Eng muhim vazifa shundan iboratki, o‘zligimizni teran anglab, mutafakkir bobolarimiz, aziz avliyolarimiz qoldirgan bebaho merosni avaylab-asrab, yanada boyitishimiz, ulug‘ ajdodlarimiz ishining munosib davomchilari bo‘lmog‘imiz darkor» 1 - degan so‘zlari adabiy merosimizga diqqat-e’tiborning ortganligi va milliy o‘zligimizni anglash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilganligidan dalolat beradi, shuningdek, adabiy merosimizni har tomonlama puxta tekshirishga undaydi. «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da har tamonlama barkamol shaxsni tarbiyalash vazifasi kun tartibiga qo‘yilgan. Bu maqsadni amalga oshirishda esa ulug‘ shoir Alisher Navoiyning asarlari o‘lmas manba bo‘lib xizmat qiladi. Oliy ta’lim muassasalarida talabalarning kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish uchun zamonaviy o‘qitish texnologiyalaridan foydalanib o‘quv-tarbiya jarayonini samaradorligi va sifatini oshirish talablarini qo‘ymoqda. Ayniqsa, mumtoz asarlarni o‘qish va uqish bilan bog‘liq masasalalarni hal qilish va eng qulay va samarali usullarini amaliyotga tadbiq qilish muhim vazifalardan sanaladi. Turli predmetlarni o‘qitishda yangi pedagogik, innovatsion, interfaol texnologiyalariga asoslangan ta’lim, an’anaviy ta’limga qaraganda ancha yuqori samara berishi kun sayin o‘z tasdig‘ini topmoqda. Mazkur texnologiyalar talabalarning bilish imkoniyatlarini, ijodiy qobiliyatlarini va amaliy ko‘nikmalarini rivojlantirishi, ularni mustaqil fikr yuritishini tashkil etishda yuqori samara berishining aniqlanishi mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv ishining maqsadi: Mazkur mavzuni o‘qitishning asosiy maqsadi – Alisher N avoiyning ma’rifiy-ta’limiy mavzudagi asarlari - Nazm-ul - javohir va Arba`in asarlarini tahlil qilish uchun yo‘llanma berish , badiiy matnni turli 1 . Karimov I. Y u ksak ma’naviyat- y engilmas kuch. –T:. “Ma’naviyat”, 2008. 3

medodlar asosida har tomonlama ilmiy-estetik tahlil qilish , badiiy asarlarni qiyosiy tahlil qilish ko‘nikmasini shakllantirishdan iborat . Mazkur mavzu 5120100 – «Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek filologiyasi) ta’lim yo‘nalishi 2-kurs talabalari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, mavzuni o‘qitishda grafikli organayzerlardan foydalanishning samarali yo‘llarini aniqlashtirish nazarda tutilgan. Bitiruv ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi: - Mavzuni o‘qitishda grafikli organayzerlarning ahamiyatini yoritish, ulardan samarali foydalanish haqida o‘quv-uslubiy tavsiyalarni bayon qilish; - Grafik organayzerlar va ularni mumtoz asarlar tahililida qo‘llashdagi o‘ziga xosliklarni o`rganis h ; - Grafik organayzerlarning mumtoz asarlarni o‘qitishdagi qulayliklarni yoritib berish; - Badiiy asarlarning qiyosiy tahlilida grafik organayzerlar imkoniyatlarini tahlillar orqali ko‘rsatib berish. Bitiruv ishining ob’ y ekti . Bitiruv ishining ob `y eti sifatida Alisher Navoiyning “Arba ` in” hamda “Nazm ul-javohir” asarlari tanlandi. Bundan ta sh qari, mazkur asarlar yuzasidan amalga oshirilgan tadqiqotlar ham ishning o‘rganilish ob’yekti hisoblanadi. Bitiruv ishining amaliy ahamiyati : Adabiyot-inson ma’naviyati asoslarini tashkil etuvchi ruhiy qadriyatlarni shakllantirishga xizmat qiladigan san’at turi. Boshqa o‘quv mashg‘ulotlarida bilim berish ustuvor bo‘lsa, adabiyotda insonning ko‘ngli bilan, tuyg‘ulari bilan ishlanadi. C h unki chinakkam inson iy likning asosiy belgisi boshqa odamlarning holatini tushunish, ularga tuyg‘udosh bo‘la bilishdan iboratdir. S h u man’noda biror o‘quv predmeti yoki biror san’at turi adabiyotning o‘rnini bosa olmaydi. Badiiy adabiyot o‘quvchilarning hissiyotlarini shakllantirib, tuyg‘ularini noziklashtirib, kechinmalarini teranlashtiradi. Adabiyot darslarida o‘qilgan asar bo‘yicha talabalarga tayyor xulosalar berilmasligi kerak. O‘rganilayotgan badiiy asardan har bir tarbiyalanuvchi o‘zicha ta’sirlanishi, o‘zi istagan xulosaga kelishi lozim. Bunday holatni yuzaga keltirish 4

uchun o‘qituvchi ijodkor bo‘lishi, adabiyot darslari esa badiiy matnning joziba qudratini oshirishga qaratilgan bo‘lishi va o‘quvchilarni badiiy hodisadan zavqlana bilishga yo‘naltirilgan bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Badiiy asar talaba - o‘quvchilarning ko‘ngil mulkiga aylanishi, ularning hissiyotlariga ta’sir etishi uchun o‘qituvchi badiiy asar bilan tarbiyalanuvchilar orasida vositachilik qiladi. Albatta, bunday vazifalarni amalga oshirish o‘qituvchining zimmasiga tushadi. Biz “ Alisher Navoiyning m a’rifiy-ta’limiy asarlari (Nazm ul-javohir”, “Arba`in)” mavzusini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish” mavzusidagi bitiruv ishi davomida mazkur mavzuni innovatsion texnologiyalardan foydalangan holda o‘tishning o‘ziga xos usullarini ishlab chiqishga harakat qildik. Bu esa tadqiqotning amaliy va nazariy jihatlaridan ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar jarayonida foydalanishga imkon beradi. Shu bilan birga mazkur mavzu talabalarni badiiy matn jozibasini kashf etishning estetik tamoyillaridan xabardor qiladi. Tadqiqotning metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi”, tadqiqot mavzusiga oid O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Davlat ta’lim standartlari, O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining Nizomlari va buyruqlari; mavzuning nazariy jihatlarini yoritishda adabiyotshunos olimlardan V. Valixo‘jayev, H.Karomatov, A.Rustamov, H.Boltaboyev, N.Komilov, I.Haqqulov, R.Vohidov M. Rashidovaning 2 tadqiqotlaridan, ta’lim jarayonida grafik organayzerlarning qo‘llanishini to‘g‘risida N. Azizxo‘jayeva, U. Begimqulov, J. G‘. Yo‘ldoshyev, S. A Usmonov, B. 2 Vohidov R. Alisher Navoiy va ilohiyot.– Buxoro: Buxoro nashriyoti, 1994; Haqqulov I. “ Kamol et kasbkim. -T.: “Manaviyat” 1998; Karamatov H . Qur`on va o`zbek adabiyoti .–Т.: “Фан”, 1993. . 5

Ziyomuhammadov, Sh. Abdullayeva, R. J. Ishmuxammedovlarni ng 3 tadqiqotlari - dagi nazariy qarashlar metodologik asosi vazifasini o‘tadi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati : t adqiqot natijasida “Alisher Navoiyning m a’rifiy-ta’limiy asarlari (Nazm ul-javohir, “Arba`in)” mavzusini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish” nomli bitiruv ishi yaratildi. Mavzuning amaliy-texnologik jihatlari takomillashtirildi. Mazkur bitiruv ishi natijalaridan oliy o‘quv yurtlarida ta’lim jarayonlarida foydalanish mumkin. Tadqiqotning tuzili va hajmi: I BOB 3 . Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. - T.: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot ja nashriyoti, 2006; Begim q ulov U.Sh. Pedagogik ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiy-nazariy asoslari. -T.: Fan, 2007; Avliyaqulov N.X., Musayeva N.N. Pedagogik texnologiya. T.: Tafakkur bo‘stoni, 2012 . 6

“ALISHER NAVOIYNING M A’RIFIY-TA’LIMIY ASARLARI” MAVZUSINI O‘QITISHNING USTIVOR YO‘NALISHLARI 1 .1. Alisher Navoiyning ma’rifiy-ta’limiy asarlari - “Arba ` in” va “Nazm ul - javohir”ning ilohiy-irfoniy manbalari. Alisher Navoiy hayoti, shaxsiy fazilatlari, faoliyati, ko‘p qirrali merosini bilish va anglashga intilish moziydan hozirgi kunga qadar davom etib kelmoqda. Chunki ulug‘ o‘zbek shoiri, nosiri, mutafakkiri, davlat arbobi, ma’rifatparvari, ijod ahlining murabbiysi, fuqaro g‘amxo‘ri, mamlakat yaxlitligi, tinchligi va osoyishtaligining tolmas kurashchisi Nizomiddin Amir Alisher Navoiy o‘zining ko‘p qirrali faoliyati bilan mamlakat va xalq taqdiri, ilm-ma’rifat, she’riyat va ma’naviyat tarixida alohida mavqega ega bo‘lgan benazir siymodir . Mustaqillik bizga barcha qadriyatlarimiz qatori mutafakkir, jahon adabiyoti taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan Alisher Navoiy merosini o‘rganishning keng ufqlarini ochdi. Endilikda uning ijodini aslicha, mohiyatini tushunib o‘rganish imkoniyati yuzaga keldi. Jumladan, ulug‘ shoir Alisher Navoiyning asarlari o‘zining g‘oyaviy-ma’naviy zamini bo‘lmish musulmon olamining muqaddas kitoblari Qur’oni karim va Hadisi shariflar bilan bog‘liq holda o‘rganila boshlandi. Sobiq sho‘ro davri adabiyotshunosligida xalqimizning ma’naviy boyligi bo‘lgan adabiy merosga munosabat bir yoqlama qarab kelindi. Ularning faoliyati va asarlari hukmron mafkura g‘oyasiga bo‘ysundirildi. Mumtoz adabiyotimizdagi diniy-falsafiy va axloqiy qarashlardan voz kechildi. Ko‘pgina qalamkashlarimizning nodir asarlari nashr qilinish u yoqda tursin, tadqiq manbai bo‘lishdan ham mahrum edi. Xuddi shunday gapni Alisher Navoiy ijodiga nisbatan ham aytishimiz mumkin. Ulug‘ shoir asarlarini tahlil va talqin qilishda, hattoki, nashrlarni amalga oshirishda shoirning falsafiy mushohadalarga boy bo‘lggan kirish, hamd va na’t qismlari "o tiq cha", "keraksiz" hisoblanib, tushirib qoldirildi. Xuddi shunday fikrlar Alisher Navoiyning ”Arba ` in”, “Nazm ul-javohir”, “Siroj ul-muslimin” asar lar iga ham tegishli. Mazkur asarlar ulug‘ shoirning 7

ijtimoiy-falsafiy, axloqiy-ma’rifiy, diniy mavzulardan iborat bo‘lgan qit`alar, ruboiyilarini o‘z ichiga oladi. Mazkur qit`a va ruboiylarida ham ulug‘ shoirning asl orzusi - komil inson tarannum qilinadi. Alisher Navoiy bu maqsadini ham amalga oshirish uchun yana o‘sha ilohiy manba - Hadis va hikmatlarga murojaat qiladi. Albatta, hazrat Navoiy o‘zining ulug‘ muddaosini amalga oshirishsh uchun islom dinining mo‘tabar manbalaridagi g‘oyalarga tayanadi. «Arba`in hadis» yoki «Arba`in» deb nomlangan bu asar 886 hijriy - 1481 melodiy yilda yozilgan bo‘lib, uning yozilish sabablari Alisher Navoiyning «Xamsat ul-mutahayyirin» asarida shunday bayon qilingan: «Ul vaqtdakim (ya’ni 886 h.-1481 melodiy yildakim) alar (ya’ni Abdurahmon Jomiy) «Arba`in hadis»ni forsiy nazm bila tarjima qilib erdilar va ma’hud odat bila borcha as`hobdin burunroq faqirg‘a iltifot qilib, musavvadasin (qo‘lyozmasini) berdilar, chun mutolaasig‘a mashg‘ul bo‘ldum… hamul «Arba`in»g‘a turkicha til bila tarjima orzusi ko‘ngulga tushti. Alardin (Abdurahmon Jomiydan) ruxsat sharafiga musharraf bo‘lg‘ondin so‘ngra hamul kun ul samin javohir nazm silkiga kirdi» 4 . Alisher Navoiyning «Arba`in hadis» asarida Rasululloh Muhammad (s.a.s.)ning qirqta saheh hadislarini to‘rt misradan iborat qit ` a shaklida she’riy tarzda sharhlangan. Hadislarni sharhlashdan kuzatilgan asosiy maqsadni Alisher Navoiy «Arba`in» uchun masnaviy shaklida yozilgan kirish qismida shunday bayon etgan: Ul Rasule ki ham kalomi faseh, Elga tegurdi ham hadisi saheh. To ulus jahldin xalos bo‘lub Ilm xilvatgahiga xos bo‘lub. Chun tamuqdin najot topqaylar Ujmoq ichra hayot topqaylar ( 261) . 4 Navoiy Alisher. Muhokamat ul-lug‘atayn, Arba’in, Siroj ul-muslimin, Munojot, Risolai tiyr andoxtan: (matn, izoh, tarjimalar) Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami, XX jildlik. XV I jildlik. -T.: Fan, 2000. Bundan keyin “Arba’in”dan keltirilgan iqtiboslar shu manbadan olinadi, sahifasi qavs ichida ko‘r s atiladi. 8

Demak, asar xalqni jaholatdan qutilib, ilmli va ma’rifatli bo‘lishi kerakligi kabi olijanob niyat bilan yozilgan. Darhaqiqat, asarda pand-nasihat mavzusidagi qirqta hadis tanlanib, ular nihoyatda katta mahorat bilan o‘zbek tiliga talqin qilingan. Bu ishning qanday amalga oshirilganini aniq tasavvur ettirish maqsadida ulardan ayrimlarini nazardan o‘tkazish ma’qul. 1. Hadisning asli: Al-ilmu la yahillu man’hu, ya’ni ilm o‘rganishga mone’lik qilma. Abdurahmon Jomiyning sharhi: Ey garonmoya mardi donishmand, Ki turo ilmi din buvad ma’lum. Musta’idro az on mashav mone`, Mustahiqro az on makun mahrum. Alisher Navoiyning tarjima-sharhi: Ey xiradmand olimeki sanga Ilmdin ro‘ziy ayladi sone`. Kishi o‘rgansa, qilmag‘il mahrum, Yoki naf` olsa , bo‘lmag‘il mone` ( 268) . Keltirilgan misolda arab, fors va turkiy tillar qatnashmoqda. Arab tilidagi matn nihoyatda ixcham bo‘lib, to‘rt so‘zdan tashkil topgan. Jomiy va Navoiy misralari asliy matnning so‘zma-so‘z tarjimasi bo‘lmay, balki badiiyat qonuniyati asosida amalga oshirilgan to‘rt misralik qit`a talablariga muvofiq mufassal sharhlardir, ularda qofiya bor, vazn bor. Hadisning asl matnida esa saj’ ham, qofiya ham yo‘q . Ammo unda o‘ziga xos boshqa xususiyat mavjud. U ham bo‘lsa, har bir asosiy uch so‘zdan - «al-ilm», «yahill», «man’h»dan so‘ng «u» unli tovushi takrorlanib, hadisdagi ohangdorlik-kuyni maydonga keltirgan. Jomiy va Navoiy sharh-qit`alarining birinchi baytida olim-donishmandga murojaat qilish bor. Bu murojaat asl matnda yo‘q, demak u sharhlovchilarning ilovasi. Qit`alarning ikkinchi baytida esa hadisning mazmuni qamrab olinib, ular asosiy maqsadni ifodalovchi yakuniy baytga aylanganlar. Shunday qilib, bu sharhlar hadis ruhidagi mustaqil, axloqiy mavzudagi qit`alar shaklini olgan. 9

Hadisning asli: Xayr un-nasi man yanfa’uli-n-nasi, ya’ni insonlarning yaxshisi insonlarga foydasi tegadiganidir. Aburahmon Jomiyning sharhi: Ey ki pursi, ki behtarin kas kist? Go‘yam az qavli behtarin kason: Behtarin kas kase buvad, ki zi xalq Besh boshad ba xalq naf’rason. Alisher Navoiyning tarjima-sharhi: Xalq aro yaxshiroq, deding kimdur? Eshitib, ayla shubha raf’ andin. Yaxshiroq bil ani ulus arokim, Yetsa ko‘prak ulusqa naf’ andin ( 266) . Umumiy yo‘nalish, ya’ni tarjima-sharhlik nuqtai nazaridan bu misol ham avvalgisiga o‘xshash bo‘lsada, ammo bu misolning yana o‘ziga xos tomonlari ham bor. Bu o‘ziga xosliklardan birinchisi shundan iboratki, arab tilidagi matnda ohangdoshlik (nasi, nasi) ko‘zga tashlanadi. Hadis o‘z ruhi bilan savol – javob uslubini eslatadi. Ana shu uslub Jomiy va Navoiy sharhlarida ham mavjud. Shuning uchun har ikki muallif qit`alarining birinchi bayti shoirlarning savol beruvchi shaxsga murojaati shaklini olgan bo‘lsa, ikkinchi baytlar unga javob tarzida bo‘lib, hadisning mazmuni singdirilgan. Uchinchidan, hadisning birinchi qismidagi «xayr un-nasi»- «yaxshi odam» iborasi Jomiyda uch marta «behtarin kas» tarzida takrorlangan bo‘lsa, Navoiyda «yaxshiroq» so‘zi ikki marta ishlatilib, asosiy urg‘u shunga qaratiladi hamda oxirda unga javob beriladi. Shunday qilib, Jomiy ham, Navoiy ham bu xulosani fikrning yuqori nuqtasi darajasiga ko‘taradilar va o‘quvchini unga zina-bazina olib chiqadilar. Shunday qilib, Alisher Navoiyning «Arba`in hadis» yoki «Arba`in» deb ataluvchi asari hadislar misolida muallifning hayot va insoniylikka doir mulohaza va mushohadalarini yaqqol gavdalantiradi. «Nazm ul-javohir» «Tizilgan gavharlar» ma’nosini anglatuvchi asari 890 hijriy - 1485-melodiy yilda yozilib, Sulton Husayn Boyqaroga bag‘ishlangan. 10

Mazkur asarni yaratishda ulug‘ shoir “Arba`in” asarining yaratishdagi tajribalariga tayangan. Umumiy tuzilishi “Arba`in”ga yaqin, faqatgina unda payg‘ambar (s.a.v.)ning hadislari emas, islom dinining ravnaqida jonbozlik ko‘rsatgan Hazrat Ali hikmatlari asos qilib olingan. «Nazm ul-javohir»dagi arabcha hikmat va turkiy ruboiydan iborat tuzilishdagi birlik, Abdurahmon Jomiy yaratgan va Alisher Navoiy tomonidan erkin tarjima natijasida yuzaga kelgan «Arba`in» bilan aynan bir ko‘rinishga egadir. Tipologik jihatdan olib qaraganda, ulardagi tizim – arab tilidagi hikmat, forsiy yoki turkiydagi she’riy talqindan iborat bo‘ladi. Ma’lumki, Hazrat Ali xalifa bo‘lishi bilan birga o‘z davri xalqiga va kelgusi avlodlarga otashin nutqu da’vatlaridan tashkil topgan o‘gitlar, yo‘l-yo‘riqlar va hikmatlar bilan birga, she’rlar devonini ham meros qoldirgan. Ana shunday qimmatli ma’naviy merosga Alisher Navoiyday nuktasanj murshid befarq bo‘lolmasdi. U musulmonchilik qonun-qoidalari, haq-huquqlari, komil inson tarbiyasi, ijtimoiy-ma’naviy hayot masalalari, farzand xulqu odobi, ota-onani hurmat qilish, ilm olish zahmati, til va so‘z qudrati singari juda ko‘p masalalarni qamrab olgan Hazrat Ali hikmatlarini nazmiy talqinda turkiyzabon kitobxonlarga taqdim qilish orqali o‘z ijodiy merosini «Nazm ul-javohir»dek ajoyib bir asar bilan boyitadi. Islom dinining olam uzra yoyilishida fidoyilik ko‘rsatgan, uning barqarorligini yuksak darajada qadrlagan va shu yo‘lda jonini fido etgan Hazrat Ali qoldirgan hikmatlardan ko‘zlangan bosh maqsad ham islomiy e’tiqodni ulug‘lash, jamiyatda sog‘lom turmush tarziga erishish, inson atalmish buyuk mo‘jizani illatlardan xoli ko‘rishdan iborat bo‘lgan. Xolis niyatli kishilar qalbida bu dinga muhabbat uyg‘otish, ularda iymon va e’tiqod bilan birga xushaxloqlik va go‘zal insoniylikni mustahkamlashga hissa qo‘shish, insonni barkamol qilib tarbiyalash, hayotiy muammolarni hal qilishda islomning benazir dunyoviylik kasb etishini targ‘ib qilish uning tayanch maqsadi edi. Salohiyatli to‘rtinchi xalifa qoldirgan ijodiy meros islom olami qalam ahliga, shu jumladan, Alisher Navoiy uchun ham ulkan g‘oyaviy sarchashma vazifasini o‘tadi. 11

Hazrat Ali ijodiy merosi orasida el nazariga tushgan «Nasr ul-laoliy» asari o‘zbek adabiyotshunosligida maxsus tadqiqot manbai bo‘lgan emas. Alisher Navoiyning «Nazm ul-javohir»iga doir maqolalarda esa bu asarning faqatgina nomi tilga olib o‘tilavergan, xolos. Buning birinchi sababi «Nasr ul-laoliy»ning arab tilida yozilgani bo‘lsa; ikkinchidan, «Nazm ul-javohir»ning oxirgi paytlarga qadar arabcha qismi tushirib qoldirilgan holda nashr etilib kelinganidir. Aslida Alisher Navoiy asaridan qisqartirilgan ana shu arabiy hikmatlar «Nasr ul- laoliy»ning to‘la matni hisoblanadi. Ular «Nazm ul-javohir»ning qo‘lyozma nusxalarida har bir ruboiy oldidan arabiy hikmat tarzida kelgan. Endilikda Alisher Navoiy «Mukammal asarlar to‘plami»da «Nazm ul-javohir»ning nisbatan to‘la nashr etilishi sharofati bilan «Nasr ul-laoliy» tarkibidagi nasriy hikmatlar ulug‘ shoir ruboiylariga sarlavhalar tarzida berilishi tufayli Hazrat Ali falsafiy-adabiy merosining to‘liq matniga ega bo‘ldik. Asar nasriy debocha bilan boshlanib, 268 ruboiydan iborat. Alisher Navoiyning uqtirishicha, asarning yozilishiga sabab bo‘lgan manba H azrat Alining «Nasr ul-laoliy» nomli hikmatli so‘zlar to‘plamidir: «Parishon xotirg‘ bu orzu erdikim,- deb yozadi Alisher Navoiy,- turkiy tili bilan men ham ul laolini orasta qilg‘ayman… to andin turk ulusig‘a ham hazzi shofi va bahrai vofi muyassar bo‘lg‘ay» 5 ( 128). Ana shu orzuni Alisher Navoiy amalga oshirib, «Nasr ul- laoli»dagi hikmatli so‘zlarni o‘zbek tiliga ruboiy tarzida o‘giradi. «Har ruboiyning to‘rtalasi misra’ini muqaffoi muraddaf mar’i tutuldi» (5-bet). Darhaqiqat, asardagi 268 ruboiyning hammasi ana shunday ( to‘rt misrasi ham qofiyali va radifli) tartibdadir. Asarda avval hazrat Alining arab tilidagi hikmatli so‘zi keltiriladi so‘ng esa uning Alisher Navoiy tomonidan amalga oshirilgan sharhi beriladi. Ruboiylarda adolat va imonlilik, saxiylik va ilmlilik, do‘stlik va muruvvat, ota-ona hurmati kabi masalalar yoritilgan. Asarda mavzu ko‘lami jihatidan xilma- 5 Rashidova M. «Alisher Navoiy «Nazm ul-javohir» asarining matniy tadqiqoti» Filol. fanlari nomzodi … diss. –T.: 1990. -5- b. Bundan keyin «Nazm ul-javohir» dan keltirilgan iqtiboslar shu manbadan olinadi, sahifasi qavs ichida ko‘ratiladi. 12

xil yo‘nalishlardagi hikmatli so‘zlarning qamrab olinishi besabab emas, albatta. Ulug‘ shoir davr ahlini illatlardan xoli ko‘rish va loqaydlikka keskin zarba berishni istaydi. Poklangan inson esa, din va i y mon nuridan bahramand bo‘lishga sazavordir. Chunonchi, «Nazm ul-javohir» dagi dastlabki aforizm va ruboiy vafo haqida. Tabiiyki, ular ham iymon nuri bilan yo‘g‘rilgan. La dina liman la amanata lahu – Amonati yo‘q kishining dini ham yo‘qdir. Kim olam aro diyonati yo‘qtur oning, Din nuktasida fatonati yo‘qtur oning, Dindor ulkim, xiyonati yo‘qtur oning, Yo‘q din angakim, amonati yo‘qtur oning (116). Ko‘rinadiki, ruboiyda iymon va din tushunchalari bir bahona bo‘lib, barcha insoniy fazilatlarning qamrab olinishi kishini hayratga soladi. Y a ’ni, ahdiga vafo – iymon; hayo, vafo, saxovat – iymon; oliy himmatlilik – iymon amallaridan hisoblanadi. Boshqacha aytadigan bo‘lsak, iymon – qalbga quvvat; iymon – yaxshi uyqu, iymon - ogohlik, iymon – poklik ... Din haqidagi hikmat va ruboiyni quyidagicha talqin qilish mumkin: burchni o‘tash – dindan; kishini do‘st tutish – dindan; muruvvatsizlik va iymonsizlik – dinsizlik, dinning yo‘qligi esa adashishdir. Misollarga murojaat qilaylik: Iyman ul mar’i yu’rafu biaymanihi – Kishining iymoni ahdiga vafo qilishida bilinadi. Iymoni oningki kufriga sotir erur, Chin nukta demakka ul kishi qodir erur, H ar kimsaki, iymon ishida mohir erur, Iymonini bilki, so‘zidin zohir erur ( 34) . Nazm ipiga marjondek tizilgan yu qoridagi hikmatli so‘z ruboiyda atroflicha sharhlangan. Ko‘rib turganimizdek, ruboiyda Hazrat Alidagi «ahdiga vafo» g‘oyasidan boshqa yana bir qancha olijanob fazilatlar qamrab olinadi. Ular tayanch g‘oyaning olmos qirralarini ochishda faol ishtirok etmoqda. Shu bilan birga, uchta 13

misrada «iymon» so‘zi kelyaptiki, bunday uslubiy jilo ham qalamga olingan mavzuning kengroq ochilishiga xizmat qiladi. Demak, Alisher Navoiy islomiy tamaddun manbalarida insonni komil bo‘lishlikka da’vat etuvchi barcha ezgu fikrlarni turli shaklda xalqqa yetkazishda hormay-tolmay ijodiy mehnat qilgan. I.2. Alisher Navoiyning ma’rifiy-ta’limiy asarlarining shakliy, g‘oyaviy, badiiy xususiyatlari Ma’lumki, har qanday ijodkor o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga hayotdan tanlagan voqealari, ulardan sizib chiqqan saboqlarni munosib shaklda mukammal badiiy ifodalay olsagina erishadi. Alisher Navoiy o‘z ijodiy maqsadini amalga oshirish uchun “Arba`in” uchun qit`a, “Nazm ul javohir” uchun ruboiy janrini tanlagan. Qit`a lug‘aviy ma’noda bo‘lak, parcha degan ma’noni anglatadi. U haqiqatan tuzilishiga ko‘ra biror asardan olingan bo‘lakka, xususan, matla’siz g‘azalga o‘xshaydi. Bu janr Navoiy ijodida ham o‘ziga xos o‘rin tutadi. Shoir qit`alari adabiyotshunosligimizda hali maxsus o‘rganilmagan. Bu boradagi nisbatan jiddiy tadqiqot sifatida Ibrohim Haqqulovning ayrim kuzatishlarini o‘z ichiga olgan “Kamol et kasbkim...” to‘plaminigina qayd etish mumkin. Qit`a S h arq xalqlari adabiyotining eng ko‘hna she’riy janrlaridan biri hisoblanadi. Bu janrda turkiy she’riyatning Nasimiy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Muhamad Fuzuliy, Ogahiy kabi ulug‘ san’atkorlari, fors-tojik adabiyotining Nosir Xisrav, Sanoiy, Farididin Attor singari namoyandalari samarali ijod qildi. Qit`aning paydo bo‘lish tarixi va poetik xususiyatlari uzoq asrlardan buyon olimlarning diqqatini jalb etib keladi. Ba’zi olimlar qit`ani mustaqil she’riy janr tarzida baholasalar, ikkinchi birlari unga qasida yoki g‘azalning parchasi, bo‘lagi sifatida qaraydilar. Qit`a turli-tuman hayotiy masal a lar, kundalik turmush bilan bog‘liq ma’nolarni tasvirlashga imkon beradigan janr. Shuning uchun u arab, fors, turkiy adabiyoda ham qasida va g‘azaldan farqli o‘laroq an’anaviy talab hamda poetik 14

qonuniyatlardan ozod bo‘lib, qit`a tilidagi fazilatlar g‘azal tiliga nisbatan silliqlanmagan xalqning og‘zaki nutqiga favqulotda yaqin. Bundan tashqari, qit`aning obrazlar olami o‘ziga xos. U badihabop she’riy shakl bo‘lgan. Qit`a (ko‘pligi muqattaot) adabiy istilohda o‘zining mustaqil poetik belgilarga ega, ma’no yo‘nalishi aniq chegaralanmagan ikki va undan ortiq baytli she’rlar qit`a deyilgan. Haqiqatdan ham , qit`a kamida ikki bayt miqdorida bo‘lishi shart deb hisoblangan. Qit`aning hajmi xususida shuni aytish kerakki, o‘zbek adabiyotida umuman to‘rt baytdan ortiqlari kam uchraydi. Gadoiy, Lutfiy, Bobur, Ogahiy, Miriy va boshqa klassik shoirlarimizning qit`alari ikki, uch, to‘rt baytlidir. Masalan, Alisher Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy” devonidagi 210 ta qit`adan 200 ga yaqini ikki, uch, to‘rt baytlidir . Shoir she’riyatning o‘n olti janrida qalam tebratgan. Ularning aksariyatida ishqiy mavzu yetakchilik qilsa-da, qizig‘i shundaki, Navoiyda bu mavzuda yaratilgan birorta ham qit`a uchramaydi. Ular, asosan, diniy-didaktik, so‘fiyona ruhdagi, falsafiy qarashlar bayon etilgan va yana muayyan voqea, hodisa, shuningdek, ayrim kishilar bilan bog‘liq holatlar sharh etilgan she’rlardir. Yaratganning ulug‘ligi, cheksiz qudrati va zotining muqaddasligini vasf etishda Navoiy qit`aning janr xususiyatlaridan kelib chiqadi. Hajmiga ko‘ra kichik janrlar sirasiga kiradigan qit`ada shoir fikr ifodasida gapning indallosidan boshlaydi. Har bir so‘zga, jumlaga, misraga fikriy va badiiy salmoq yuklab, tezdagina xulosa, yakunga tutinadi. Bu she’rdagi ifodaning aniqligini, fikrning lo‘ndaligini, tuyg‘ularning tuyumliligini ta’minlaydi. Misol tariqasida «Kimki xayr-ehson qilishda, noo‘rin joylarga sarf qilmaslikda, yaxshi odamlarni do‘st va yomon odamlarni dushman tutishda faqat Ollohning rizoligini niyat qilgan bo‘lsa, demak u o‘z iymonini butun saqlaydi» hikmatining badiiy sharhiga e’tibor qarataylik: Kim musulmonlig‘ aylasa da’vo C h in emas gar fido qilur jonlar. Ul musulmondururki, solimdur. 15

Tiliyu ilgidin musulmonlar (143) . Alisher Navoiy qit`alarida poklik bilan nopoklik, ezgulik bilan razolat o‘rtasidagi ziddiyatlar kurashining turli lavhalarini ko‘rish mumkin. Komil inson timsolini yaratish har bir ijodkorning imkoniyatlari, iste’dod darajasi, ma’naviy- estetik darajasi, ma’naviy-estetik, qolaversa, ijtimoiy-siyosiy qarashlari bilan bog‘liq holda amalga oshadi. Demak, qahramon tabiatini o‘zgarishi shoir iste’dodi va ma’naviyatining kamolga eta borishi bilan bog‘liqdir. Asarning umumiy hajmi 108 baytdir. E’tiborli jihati, kirish (hamd va na’t) va yakuniy qismlar bir xil – 5 baytdan iborat. Asosiy qismda keltirilgan she’rlar shakl jihatidan qit`a singari bo‘lib, bunda faqat juft misralar qofiyalangan va toq misralar ochiq qoldirilgan: Tengridin rahm agar tama’ qilsang, Avval o‘lmoq keraksen elga rahim. Har kishikim ulusqa rahm etmas, Anga rahm aylamas rahimi karim (162) . “Arba`in” xafif bahrining xafifi musaddasi solimi maxbuni mahzuf yoki maqtu’ (ruknlari va taqte’i: foilotun mafoilun failun yoki fa’lun – V – – / V – V – / V V – yoki – –) vaznida yaratilgan. Ta’kidlash kerakki, Alisher Navoiy qit`alarda a sosiy g‘oya tashuvchi hikmatli so‘z – Hadislarni qit`aning oxirgi baytida beradi. Bunday hollarda, shoirning erkin mushohada yuritish imkoniyatlari birmuncha cheklanib qoladi. Qolgan misralar esa ulug‘ shoirning erkin ijodining mahsulidir. Ayni misralar payg‘ambar hadislari Navoiyni nimalarga ilhomlantirganini kuzatish imkoniyatini beradi. Chunonchi: “Kurashda g‘olib chiqqan pahlavon emas, balki g‘azabi kelganda o‘zini yenga olgan odam pahlavondir” hadisini shoir shunday talqin qiladi: Emas ul pahlavonki o‘z qadrin Bosh uza eltibon nigun qilg‘ay. Pahlavon oni bilki y etsa g‘azab 16

Nafsi ammorani zabun qilg‘ay (164) . Ba’zi bir qit`alarda hadislarning mazmuni oxirgi misrada o‘z ifodasini topgan. Masalan, “ Qarz - bu din uzra dog‘dur” degan hadisning sharhiga e’tibor qarataylik : Ahli din ul dururki qilg‘ay ado, Bot agar zimmasinda dayn o‘lg‘ay. Dayn adosi chu din alomatidur, Beadoliq ding‘a shayn o‘lg‘ay (164) . S h ayn – kamchilik, nuqson, dog‘ degan ma’nolarni anglatuvchi so‘z. E’tibor bersak, hadis ma’nosi qit`aning to‘rtinchi misrasida o‘z ifodasini topgan. Bunday hollarda Navoiyda hadisda ifodalangan g‘oyani o‘zining teran falsafiy mushohadalari bilan boyitish imkoniyati kengayadi. Umuman olganda, “Arba`in” asari insonning ma’naviyatini yuksaltirishga xizmat qiladi. Bu haqda shoir asarning xotima qismida aytib o‘tadi: Erur ul Arba`inning avvali hol, Ayla bu “Arba`in” bila a’mol. Gap uning Qur’oni Karim, Hadisi sharif hikmatlaridan ilhomlanib yaratgan asarlari haqida ketar ekan, shoir bu mavzuga katta ruhiy-ma’naviy, adabiy tayyorgarlik bilan kirishganligini ta’kidlash o‘rinlidir. “Nazm ul-javohir” asari ham adabiyotimizda mavjud an’ana hadislarning she’rga solish an’anasining davlmi sifatida yaratilgan. Farqi shundaki, unda hadislar emas, hikmatlar ruboiy janrida she’riy yo‘l bilan sharhlangan. Akademik shoir G‘afur G‘ulom ta’kidlaganidek, «ruboiy olam-olam mazmunlarning javharini yig‘ib, to‘rtta satrga sig‘dira olish mahorati... katta okean, uchqunda quyosh mazmunini berish san’ati» dir (G‘afur G‘ulom. Adabiy – tanqidiy maqolalar. I jild. – T.: “Fan”, 1971. - 432 b). Zikri o‘tgan masala xususida Alisher Navoiy «Nazm ul-javohir» muqaddimasida shunday yozadi: «Nasr ul-laoliy»kim, …abnoyi zamondin va afozili davrondinkim ba’zi, tab’i qasri rafi’ ul-bino va ilmi muaskari bade’ ul-livo bo‘lg‘ay, andoq ma’lum bo‘lur erdi, bu lu’lularnikim, izzati Shoh viloyatining 17

bahri kafi sochibdur, forsiy uslub bila nazm silkiga tortadur. Va ul injularnikim, Mag‘rib daryosi yoqasig‘a to‘kulubtur, intizom rishtasig‘a chekadur» (123). Forsiyda «Nasr ul – laoliy»ga tarjima – sharhlar yozilganini e’tirof qilgan ulug‘ o‘zbek shoiri o‘sha muqaddimada mulohazalarini davom ettirar ekan, qayd qiladi: «Va parishon xotirg‘a va oshufta zamirg‘a bu orzu ko‘p dag‘dag‘a solur erdikim, turkiy tili bila men ham ul laoliyni (injularni) orosta qilg‘aymen» (123). Alisher Navoiy asrlarosha islomiy manbalar bilan bir qatorda avlodlar e’tiboridan tushmay kelayotgan nasrdagi arabcha durdona fikrlarni alohida e’tiborga oladi va ularni turkiyzabon kitobxonlarga nazm libosida yetkazishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Chunki nazm o‘zining jozibadorligi, rangin va ravonligi, darsxonasining kengligi bilan o‘quvchini fikriy mushohadaga tortadi, unga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Navoiyning «Nazm ul-javohir» asari muqaddimasida she’riy bayon tarzining ustunliklari xususida: «Inna min ash-she’ri la-hikmatan va inna min al- bayoni la-sehran» (123) ya’ni, «Haqiqatan ham she’rda hikmat bor, bayonda (notiq nutqida) – sehr», - deyilgan hadisini keltiradi va uni « nazmda balog‘at va nasrda fasohat ta’rifida» aytilganini ta’kidlaydi. Biroq Navoiyni «hikmat» ham, uning qavatlaridagi «sehr» ham qiziqtiradi. Notiq nutqida o‘z aytganini o‘tkazish uchun badiiy o‘qish vositalari, uning ta’sirchan imkoniyatlari yordamiga suyanadi. Bu g‘oyalarni she’rga solib yetkazish esa badiiy tasvirdan katta quvvat talab qiladi. Ustoz navoiyshunos A.Hayitmetovning yozishicha: «Navoiy formaga nisbatan mazmunning birinchiligiga faqat lirik asarlarida emas, balki mayda lirik asarlarida ham doim rioya qilgan». Ammo bunday ta’kid asarning shakliy jihatini ikkinchi darajaga surib qo‘yish degan gap emas. «Nazm ul-javohir» ruboiylari badiiyatining shakliy jihatlari haqidagi mulohazalarni G‘iyosiddin Xondamir so‘zlaridan boshlaylik: «...Va shu kabi, «Nasr ul-laoliy»ning turkiycha tarjimasida 260 ruboiy nazm qilgandirlarki, uning har to‘rt misrasi bir xil qofiya va bir xil radiflidir. Ko‘rinishicha, ul hazratdan ilgari hech kim turkiy tilda ruboiy aytmagan, har to‘rt misrasi qofiyadosh va radifdosh 18

bo‘lganiga nima etsin» 6 . Asar tarjimonlari M.Faxriddinov va P.Shamsiyev Xondamir ta’kidiga «Navoiyga qadar bir necha o‘zbek shoirlari turkiy tilda ruboiy aytganlari ma’lum. Lekin Xondamir bu yerda ma’lum darajada mubolag‘a qilgan ko‘rinadi, aftidan, serma’no va eng go‘zal ruboiylarni Navoiy yaratgan, demoqchi bo‘lsa kerak»,- deya izoh berganlarida mutlaqo haq edilar. Turkiy tilda Navoiygacha Hofiz Xorazmiy va Lutfiy ruboiylari ham mashhur bo‘lganini hisobga olsak, Xondamirning yuqoridagi mulohazalari Navoiy ruboiylari g‘oyaviy - badiiy jihatidan mahoratining balandligiga berilgan yuksak bahosi deb ham qarash mumkin. Alisher Navoiygacha forsiy adabiyotda ruboiy o‘zining barcha janriy belgilari bilan to‘la shakllanib, barqarorlashib ulgurgan edi. Ehtimol, shuning uchun bo‘lsa kerak, bu adabiyot an’analari bilan yaqindan tanish bo‘lgan Alisher Navoiy ijodida falsafiy to‘rtlik talablariga javob bera olmaydigan birorta ruboiyni uchratmaymiz. Navoiyshunos A.Hayitmetovning ma’lumoticha, «Navoiyning «Munshaot» asarida 56, «Mahbub ul-qulub»da 10, «Majolis un-nafois»da 16 ruboiysi bor. S ho irning nasriy va ilmiy filologik asarlarida hammasi bo‘lib, faqat o‘zbek tilida 100 dan ortiq ruboiysi bor. Bu esa «Xazoyin ul-maoniy»dagi ruboiylar miqdoriga yaqinlashib qoladi. Uning devonlariga yozgan debochalaridagi, «Nazm ul- javohir»dagi ruboiylarining hammasini «Xazoyin ul-maoniy» va «Devoni Foniy»dagi ruboiylar bilan qo‘shganda, Navoiyning o‘zbek adabiyoti tarixida eng yirik ruboiynavis bo‘lgani anglashiladi» 7 . Binobarin, Alisher Navoiy Hazrat Ali hikmatli so‘zlarini she’rga solishda keng ijodiy imkoniyat va katta adabiy tajribaga ega edi. Shu ijodiy tajriba va ilmiy salohiyat uning ruboiylari muvaffaqiyatini ta’minlagan tayanch omildir. Xuddi shu o‘rinda adabiyotshunos A.Hayitmetovning quyidagi ta’kidlarini keltirish foydadan xoli emas: “Ruboiy sohasida o‘zining shoirlik mahoratini to‘la ko‘rsatdi va har 6 Xondamir. Makorim ul-axloq.–T.: G‘. G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 19 96 . – 136 b. 7 Hayitmetov A. Navoiyxonlik suhbatlari. –T.: O‘qituvchi, 1993. 114-b. 7 G‘ani y eva S. Har birini to‘rt durri gavhar degil //Imom al-Buxoriy saboqlari . - 2001 № 3. -B. - 211-214 . 19

qanday g‘oyani shu forma ramkasida ajoyib ustalik bilan, yorqin bo‘yoqlarda, kishini hayratga soladigan darajada ta’sirli qilib bera bildi” (o‘sha manba). Navoiyshunos S.G‘aniyeva «Nazm ul-javohir»da «Hazrat Alining 218 hikmatining har biri ruboiyda to‘rt misrasi qofiya va radifli qilib beriladi» 8 , - deb yozadi. Xondamir (ruboiylarning hammasi qofiya va radifli deb) hisobdan adashgan bo‘lishi mumkin. Ammo gap faqat raqamlarda emas. Avvalo, shuncha ruboiyning to‘rttala misrasini qofiyalanadigan qilib, ruboiyi tarona shaklida berishning o‘zi ham shoirdan kattagina ijodiy tajriba, she’riy mahorat talab qiladi. Zero, ijodkorning salohiyati she’rlarda qo‘llanilgan qofiyalarning g‘oyaviy mohiyatini, timsollar qiyofasini ochishdagi ahamiyati, qofiya uchun tanlangan so‘zlarning ma’naviy teranligi, ohangdorligi, jilo va jozibasi bilan ham belgilangan. Darhaqiqat, ”Nazm ul-javohir”dagi ruboiylarda qofiya ham, radif ham mazmunni imkon qadar to‘laroq ochib berishga xizmat qildirilgan. Ruboiylar badiiyatining shakliy xususiyatlaridan yana biri undagi misralarning joylashuvidir. Y u qorida aytganimizdek , ruboiyning har bir misrasi o‘ziga xos vazifani bajaradi. Shoir birinchi misrada aytmoqchi bo‘lgan fikr, g‘oyaning qisqa va lo‘nda ifodasini bersa; ikkinchi misrada, ko‘pincha, birinchi misradagi fikrning qutblarini kengaytiradi. Ruboiyning uchinchi misrasi shoirning yakuniy xulosa yasashi uchun zamin hozirlaydi. To‘rtinchi misra yakuniy xulosa sifatida yuzaga keladi. Ruboiy janrining ana shu maromiga muvofiq a sosiy g‘oya tashuvchi hikmatli so‘z – Hazrat Ali aforizmini Alisher Navoiy ruboiyning oxirgi misrasida (ba’zan baytida) beradi. Qolgan misralar esa ulug‘ shoirning erkin ijodining mahsulidir. Ayni misralar jasoratli xalifa hikmatlari Navoiyni nimalarga ilhomlantirganini kuzatish imkoniyatini beradi. C h unonchi: Mo nadima man sakata – Kim sukut sa q lasa , nadomat qilmaydi . Har kimsaki, nuktasi farovon bo‘lmas, 8 20

Til ranjiga qolmo q lig‘i imkon bo‘lmas, Ko‘p so‘zlaguchig‘a g‘ayri nuqson bo‘lmas, Har kimki xamush bo‘ldi, pushaymon bo‘lmas ( 1 05). Bu o‘rinda aforizm – to‘rtinchi misraga jo bo‘lgan. Bunday hollarda Navoiyda hikmatda ifodalangan g‘oyani o‘zining teran falsafiy musho hadalari bilan boyitish imkoniyati kengayadi. Masalan, tahlil qilayotganimiz ruboiyning uchinchi misrasi Hazrat Alining «Ayb ul-kalomi taviyluhu» – Gapning aybi uzunligidadir, degan aforizmining she’riy ifodasidir. Ko‘rinadiki, Alisher Navoiyda birgina hikmat doirasida bor gapni aytishning iloji bo‘lmagan va ulug‘ shoir yana bir hadisga murojaat qilish orqali vaziyatdan chiqib, go‘zal ruboiy bunyod etgan. Shuningdek, ruboiylarda ko‘zga tashlanadigan “o‘xshash” satrlar ulug‘ shoir topqirligi, mahorati tufayli turfa ma’nolar tashiydi. Ayb ul-kal a mi taviyluhu – Gapning aybi uzunligidadir . Bermas tatvil chun suxandon so‘zga, Qil muxtasar ulcha bo‘lg‘ay imkon so‘zga, Ko‘p ayb topar kimsa farovon so‘zga, Chun chekti uzoqqa, yetti nuqson so‘zga (88). Oldingi ruboiyning uchinchi misrasi bilan keyingi ruboiyning to‘rtinchi misrasi mazmunan uy g‘unligiga qaramay, turlicha ifoda shakli sharofati bilan mustaqil misralarga aylangan. Yana shunday ruboiylar ham borki, ularning yetakchi g‘oyasi keyingi ikki misrani band qiladi. Bunday hollarda, shoirning erkin musho hada yuritish imkoniyatlari birmuncha cheklanib qoladi. Biroq ulug‘ shoir ana o‘shanday “tang” vaziyatdan chiqib ketadi. Buning uchun unga cheksiz tafakkuri va baland badiiy zavqi ko‘makka keladi. Tadarak fi axir il-umri ma fataka fi avvalihi – Umring avvalida o‘tgan ish(xato)laringni umring oxirida to‘g‘rila. Qulluq ishida qismati avqot ayla, C h un umrg‘a e’timod yo‘q bot ayla, 21

Umr avvalida hisobi ofot ayla, Umr oxirida qazoyi mofot ayla ( 41). Bu o‘rinda Navoiy Hazrat A li hikmatini ikki misraga joylashtiradi. Ruboiyning qolgan ikki misrasidan juda unumli foydalangan ulug‘ shoir mazmunni hayratomuz kengaytirishga erishadi. Bandalik ishida vaqtni taqsimlab qo‘yish g‘oyasi «Nazm ul-javohir»dan oldin «Hayrat ul-abror»ning 17- maqolatida ham tilga olingan edi. Umr kunin qismat etibdir qazo, Har chog‘i bir ishga qilib iqtizo 9 . Mu qaddimaviy masnaviy satrlaridagi tasvir ga ko‘ra umr kunlarini taqdirning o‘zi qismlarga ajratib qo‘ygan bo‘lsa, «Nazm ul-javohir» tarkibidagi ruboiyda «Bandalik ishida vaqtni tegishli ishlarga ajratib qo‘yish» lozimligi aytilib, o‘quvchini yetakchi g‘oya mazmunini anglashga tayyorlaydi. Shoirning ikkinchi misrada keltirgan dalili o‘ta ishonchli: kishi o‘z umri qancha davom etishini bilmaydi. Ruboiy nihoyasida yetakchi g‘oyadagi fikrning ifodasi uchun «qilinmay qolgan ishni bajarish» ma’nosidagi «qazoyi mofot» – turg‘un iborasini qo‘llab, puxta, mustaqil ma’nodagi misra yaratishga erishadi. «Nazm ul-javohir» asarining til xususiyatiga kelsak, uning sodda va ko‘pchilikka tushunarli bo‘lishi ta’minlangan. Prof. A.Hayitmetovning quyidagi fikrlari shoirning «Nazm ul-javohir» asari tili uchun ham taalluqlidir: «Bu haqda, umuman, shuni aytish kerakki, o‘z davrida adabiyot va tilning bir - biriga yaqin munosabatlarini hech kim Navoiychalik jiddiy tushunmagan. U adabiyot sohasida muvaffaqiyatli ish olib borish uchun o‘zbek tili va qo‘shni xalqlar tillaridagi so‘z boyliklari hamda bu tillarning o‘ziga xos grammatik qurilishlarini sistematik ravishda qunt bilan o‘rgana borgan va boshqa o‘z zamondoshlarini ham shunday qilishga chaqirgan. Bu, amalda Navoiy ijodining g‘oyaviy va badiiy qimmatini, xalqqa yaqinligini oshirgan , uning xalq shoiri darajasiga ko‘tarilishida muhim sabablardan biri bo‘lgan» 10 . 9 A lisher Navoiy . М ukammal asarlar to`plami . ХХ jildlik . VII jild . Hayrat ul - abror. –Т.: “Fan”, 1991.- 298 - б. 10 . Hayitmetov A. Adabiy merosimiz ufqlari. –T.: O‘qituvchi, 1997 - 238 b. 22

Alisher Navoiy «Nazm ul-javohir» tarkibidagi ruboiylarda qofiyai tarona qo‘llashi, ko‘pgina to‘rtliklarning radifli bo‘lishiga erishishi, misralarni turfa badiiy san’atlar bilan bezashi barobarida, o‘sha badiiy yaratmalar tilining mumkin qadar sodda, aniq bo‘lishiga intilgan. S h u boisdan ham «Navoiy asarlarida badiiy vositalar kam ham emas, ortiqcha ham emas» - deb yozganida akademik A.Rustamov to‘la haqdir. Zero, Alisher Navoiy ruboiylarining ta’sirli va jozibali chiqqanining sirlaridan biri ham shunda. “Nazm ul-javohir” bag‘ridagi 268 ruboiydan 221 radifli bo‘lib, shundan 33 ikki so‘zli, 188 bir so‘zli radiflar, faqatgina 47 ruboiy esa radifsizdir. Rasulul-mavti al-valadatu - Tug‘ilish o‘limning elchi sidir . Tang‘a hayot jomidur komrason, Bo‘l tang‘a nishot komidin jomrason, Jong‘a ham o‘lim so‘zidin burun oromrason, Kim tug‘moq erur o‘lumga payg‘omrason (64). Ruboyida “komrason, jomrason, oromrason, payg‘omrason” qofiyadosh so‘zlar vazifasida kelgan. Muhimi, Alisher Navoiy qofiya vositasida o‘z o‘quvchisi diqqatini ruboiydagi tayanch fikrlarga jalb qiladi. Haya ul-mar’i satruhu – Kishining hayosi uning pardasidir. Avji sharaf uzra oftob o‘ldi hayo, Bo‘stoni saodatg‘a sahob o‘ldi hayo, Mazmum xasoilg‘a hijob o‘ldi hayo, El aybig‘a go‘yoki niqob o‘ldi hayo (51). Ruboiydagi “o‘ldi hayo” radifi ikki jihati bilan ahamiyatlidir: Birinchidan, ruboiydagi asosiy g‘oyani tashuvchi so‘z birikmasi sifatida qo‘llangan bo‘lsa; ikkinchidan, bu so‘z ruboiy ohangdorligi va ta’sirchanligini ta’minlagan. Xuddi shunday fikrni asardagi boshqa radifli ruboiylarga nisbatan ham aytish mumkin. Ruboiylarning shakliy belgilaridan yana biri vazndir. Ma’lumki, har qanday to‘rtlik ruboiy bo‘lavermaydi. Biror to‘rtlikni ruboiy deb atash uchun unda tugal mazmun va ruboiy vazni ham bo‘lishi shart. To‘rtlik qanchalik chuqur ma’no va go‘zal shaklga ega bo‘lmasin, agar u ruboiyning maxsus vazniga tushmasa, 23

ruboiy bo‘la olmaydi. Vaznda ham «Nazm ul-javohir» ruboiylari hech bir e’tiroz uyg‘otmaydi. Ular o‘ziga xos vazmin va salobotli vaznlarda bitilgan. Ko‘p uchraydigan ruboiy vaznlaridan «hazaji musammani axrabi makfufi solimi abtar» vaznida bitilgan ruboiyni misolga olaylik . Subat ul-mulki fil-adli – Hukmronlikning mustahkamligi adolatdadir . Adl ayla/ki, ul xalq /hayoti bo‘l/mish, Xush ul ki/shikim, adl/ sifoti bo‘l/mish, H am mulk/ bila adl/ jihoti bo‘l/mish, Ham adl / bila mulk/ saboti bo‘l/mish (45) . Vazni: Maf’ulu/mafoiylu/mafoiylun/fa’ Ruboiyni o‘qiganda, har bir misraning oxirgi rukni «mish»da urg‘u hosil bo‘lib, ishontiruvchi bir ohang yaratadi. Javdat ul-kal a mi fil-ixtis a ri – So‘zning yaxshisi qisqasidir. Har kimsa/ki so‘z demak/ shiorida /durur, Ma’no gu/li nutqining /bahorida /durur, So‘zkim de/masun ulki ix/tiyorida /durur, So‘z yaxshi/lig‘i chu ix/tisorida /durur (49) . Vazni «hazaji musammani axrabi maqbuzi makfufi ajabb» (Maf’ulu/ mafoilun/ mafoiylu/ faal). Kezi kelganda shuni ham aytib o‘tish kerakki, ulug‘ shoir mukammal asarlari nashrida bu ruboiy «Har kimki» deb boshlanadi. Bu esa «maf’ulu» ruknini bera olmaydi va vaznda saktalik hosil bo‘ladi. «Nazm ul-javo hir » tarkibida shunday ruboiylar ham uchraydiki, ulardan bir misrasi bir vaznda va qolgan uch misrasi boshqa o‘lchovda keladi. Bunga Sharq xalqlari adabiyotida odatdagi hol deb qaraladi. Chunonchi , asar muqaddimasida so‘z ta’rifida aytilgan ruboiyga diqqat qilaylik: So‘zdurki /nishon berur /o‘lukka jon/din, So‘zdurki /berur jong‘a /xabar, jonon/din, Insonni/ so‘z ayladi /judo hayvon/din, Bilkim, gu/hari sharif/roq yo‘q on/din (5) . 24

Maf’ulu/mafoilun/ mafoiylun/ fa’ 2-misra: Maf’ulu/mafoiylu/ mafoiylun/ fa’ Bu ruboiyning asosiy vazni «hazaji musammani axrabi maqbuzi solimi abtar» bo‘lsa; 2-misra «hazaji musammani axrabi makfufi solimi abtar» vaznida yozilgan. Adabiyotshunos Sh.Shomuhammedov ruboiy vaznlari haqida shunday yozadi: «Aruzda ruboiyga maxsus 24 vazn ishlab chiqildi. Ular hazaj tarmog‘idan bo‘lib, har misrada 4, baytda 8 rukn, ya’ni musamman bo‘lmog‘i shart. Ruboiyda ishlatiladigan ruknlar o‘nta. Ularning hammasi فمعانلي zihoflaridan olinganligi uchun ruboiy vazni جزه bahriga kiradi. Mazkur o‘n rukndan 24 xil vazn yasaladi. Ularning 12 tasi لوعفم dan va qolgan 12 tasi نلوعفم dan boshlangani uchun ularni ikki shajaraga bo‘lib, axrab shoxobchalari ( برخا <هرجش ) va axram shoxobchalari ( مرخا <هرجش ) deganlar. Bu vaznlarning barchasi, albatta, quyidagi 4 rukndan biri bilan tugashi shart: - - - عف عاف لعف لوعف » 11 . Mana shu to‘rt qisqa rukn ohanglari «Nazm ul-javohir» tarkibidagi ruboiylar misolida ularga teran falsafiy salobat berib turadi. “Nazm ul –javohir” ruboiylari badiiyatining ma’noviy jihatlariga kelsak, hikmatga asoslangan badiiy yaratmaning bag‘rida axloqiy qarashlar badiiyat libosida pishiq singdirib borilgan. «Nazm ul-javohir» o‘z davri adabiyotiga yangi adabiy hodisa sifatida kirib keldi. Hazrat Ali hikmatlari atrofidagi ijodiy izlanishlar natijasida o‘ziga xos uslubiy tamoyillar shakllanib borgan. Chunonchi, «Nazm ul-javohir» ruboiylarining pand-nasihat ruhida yozilgan boshqa shu xildagi she’rlardan farqi shuki, ularni o‘qiganda, kitobxon ko‘z o‘ngida uch obraz gavdalanadi: ulardan ikkitasi murabbiy va bittasi tinglovchi timsolidir (Ayni shu uslubiy jilo «Arba`in»larga ham taalluqlidir). Navoiy zamonasida she’riy pandnomachilikning bu shakli turkiy adabiyotda yangi hodisa edi. 11 . S h omuhamedov S h . Forsiy she’riyatning asosiy shakllari. – T.: ToshDS h I, 2003.- 102 b. 25

Ta’kidlash joizki, hikmatga asoslangan she’riy asarlarda harakat qiladigan qahramonning xulqiy jihatlariga alohida urg‘u qilinadi. Boshqacha aytganda, ijodkor bunday she’rlarda nafosatdan ko‘ra, odob bobidagi orzularini birinchi o‘rinda qo‘yadi. Sundan, pandnoma ruboiylaridagi qahramonning siymosi diyonatli, halolu pok inson qiyofasida gavdalanadi. Ayni paytda, mazkur shaxsning aniq tarixiy sharoitda fikriy bedorlik, parhezkorlik, do‘stlik, mehr-muruvvat, rahm- shafqat kabi insoniy xislatlar sohibi sifatida tasvirlanishi keyingi davrlar adabiyotida insonga munosabat o‘sha zamon islomiy va umuminsoniy qadriyatlari asosida shakllanib borganidan dalolat beradi. Ma’lumki, voqelikni badiiy aks ettirishda, tasviriy vositalarning o‘rni beqiyos kattadir. Ular orasida badiiy san’atlar asarda muallifning g‘oyaviy niyatini rangin yuzaga chiqarish, muddaosini kitobxonga to‘liq yetkazish, uning qalbida zavq uyg‘otishda beminnat xizmat qiladi. Badiiy san’atlarning bunday xos xususiyatlari haqida fikr yuritgan mumtoz she’rshunos alloma Atoulloh Mahmud Husayniy «Badoyi’ us-sanoyi’» asarida shunday yozadi: «Umuman, barcha go‘zalliklarning asosi uldurkim, nutq ul tarzda ado etilgaykim, ma’noni anglashga aning latofati, tarkibi va sog‘lomligiga hech xalal etmagay» 12 . She’riyatda umumbashariy muammolarni tarannum etib kelgan Alisher Navoiy «Nazm ul-javohir» ruboiylarida ham o‘z orzu-intilishlarini, muqaddas oyatlarning mazmunini saqlagani holda, ilohiy kalom bilan badiiy so‘zni uyg‘unlashtirish orqali ifoda etadi. Asardagi qaysi bir ruboiyni kuzatmaylik, ularning mag‘zida oyati karimalar yoki hadislar mazmuni mujassamligining guvohi bo‘lamiz. Buni biz hikmatli so‘zlarning tarjima-sharhi jarayonida, ruboiy misralari mag‘zida, Hazrat Ali hikmatlarining mazmuni singdirilishi bilan birga, payg‘ambarimiz hadislarini "talmeh " sifatida keltirilishida kuzatishimiz mumkin. «G‘iyos ul-lug‘ot»da keltirilishicha, "Talmeh" deb o‘z so‘zlari mag‘zida Qur’oni majid oyatlari va hadislardan namunalar keltirish" 13 tushunilgan. Bu san’atdan misralar badiiyatini ta’minlovchi qudratli vosita sifatida foydalanib 12 . Atoulloh Husayniy. Badoyi ` u-s-sanoyi’. –T.: G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1981. – 398 b. 13 . Muhammad G‘iyosuddin. G‘iyos ul-lug‘ot. Iborat az se jild. Jildi I. – Dushanbe: Adib, 1987. – 204 s . 26

kelingan. Quyidagi ruboiyda Rasuli akramning "Ilmu hunarni Xitoydan bo‘lsa ham borib o‘rganing",- degan muborak hadislariga ishora qilinishi bilan birga, Hazrat Alining aforizmi mazmuniga omexta, uyg‘un birikma hosil qilingan: S a l a mat ud-dini mavt ul-ulam a i – Dinning ra x nasi olimlarning o‘limidir . Ilm o‘ldi sharaf din aro har oying‘a, Bormoq bo‘lur o‘rgangali oni Ch ing‘a . Dinda ulamo mujib erur tazying‘a , O‘lmoqlik alarga ra x na soldi ding‘a ( 44) . Ikki purma’no hadisga ishora qilinadigan bu ruboiy misralari mag‘zida Navoiyning o‘zi «dinning ziynatlashuvi ulamo, olim sabablidir»,- degan g‘oyani ilgari suradi. Bu fikrni asoslash uchun esa yuqoridagi hadis va hikmatdan mohirona foydalanadi va o‘sha xayrli harakatlarida talmeh san’ati vosita vazifasini ado etgan. Ko‘rinadiki, islomiy manbalardagi uslubiy belgilar pandnoma adabiyotiga, jumladan, «Nazm ul-javohir»ga ham ko‘chib o‘tganligi kuzatiladi. Prof. A.Hayitmetov ta’kidlaganidek, «Payg‘ambar hadislari musulmon mamlakatlarida adabiyotning ravnaqiga, xususan, pand-nasihat janrining rivojiga katta ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Badiiy adabiyotning pand-nasihat bilan bog‘liq janrlariga oid asarlarida Qur’on va hadislardagidek, bevosita insonga murojaat qilinadi, inson va uning xulq-axloqi masalalari diqqat markazida turadi» 14 . C h indan–da shu tarz sharofati bilan asardagi uchinchi shaxs – o‘quvchi bilan doimiy aloqa saqlab turiladi. Asarda ko‘p qo‘llangan badiiy san’atlardan yana biri tashbehdir. Ikki narsa yoki tushuncha o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslangan bu ma’naviy san’at mazmunga xalaqit bermasligi, balki uni yanada tushunarliroq bo‘lib ochilishiga xizmat qilishi lozim. S h u bois, tashqi belgilar bilangina ikki narsani bir-biri bilan o‘xshatib yubora berish mumkin emas. S h uningdek, ruboiylarda tashbihlarning g‘uj bo‘lib kelishi hollari ham kuzatiladi: G‘anama man salama – Kimki sog‘ bo‘lsa boy (o‘sha) dir. 14 . Hayitmetov А. Alisher Navoiy pandnomalari badiiyyati // Til va adabiyot ta`limi . 1996. № 1. –Б. 39 . 27

Gardunki erur tig‘zan johildek, Har kun anga uzundurur bir yildek, Tongdin oqshomg‘a qon to‘kar qotildek, Solimlig‘in andin el g‘animat bildik ( 90) . Bu o‘rinda faqat yetakchi g‘oyani tashuvchi (Hazrat Ali hikmati) misragina tashbihsiz qolgan, xolos. Qolgan (Navoiyning o‘ziga taalluqli) misralarda mushabbih – gardunning sifati; holati va qiladigan ishini ko‘rsatishda mushabbihun bihning turli ko‘rinishlari qo‘llanilgan va ular har birining mantiqiy asosga ega ekani ko‘rinib turibdi. Ravshan bo‘layotirki, adabiy asardagi to‘la ma’nodagi jozibadorlik, nafosat va g‘oyaviy-ma’naviy ta’sirchanlik badiiy san’atlar tufayli shakllanarkan, o‘sha yuksak shavqdan kitobxonni ham bahramand etadi. Ana shunday badiiy san’atlardan yana biri tazoddir. Arabcha «tazod» so‘zining lug‘aviy ma’nosi «zid qo‘yish, qarshilantirish» demakdir. Bu she’riy san’atda voqea-hodisa – inson va ashyodagi harakat, holat, sifat hamda xususiyatlarni bir-biriga muqobil qo‘yish orqali qarshilantiriladi. Tazodga murojaat qilish orqali ijodkorda tasvirlanishi lozim bo‘lgan ijtimoiy hayot voqea-hodisalarini to‘liq yoritish imkoniyati paydo bo‘ladi. Tazod san’ati «Nazm ul-javohir» asarida o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Ta’kidlash kerakki, bu ziddiyatli qutblarni bir-biridan alohida holda tasavvur qilish mumkin emas. Chunki, biz yaxshilikni yomonlik dunyosi mavjudligi uchun qadrlaymiz. Bu muqobil tushunchalarning yonma-yon kelishi ilohiy zaminga ega bo‘lib, ularning sirru sinoati Qodiri qudratning o‘zigagina ayondir. Buni Qur’oni karimdagi muqaddas oyatlar misolida ham ko‘rishimiz mumkin. «Hijr» surasining 23-oyati karimasida marhamat qilingan: "Albatta, biz (barcha jonzotni) tiriltirurmiz va o‘ldirurmiz" ilohiy jumlalardagi hayot va o‘lim hamda "Val layl" surasining 1,2-oyati karimalaridagi "Qasamyod etaman qoplab kelayotgan tun bilan, yorishib kelayotgan kun bilan" 15 muqaddas satrlaridagi 15 . Qur’oni karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. Abdulaziz Mansur tarjimasi. –T.: “Toshkent islom universiteti” nashriyot- matbaa birlashmasi. 2004. -595 -b. 28

kecha-kunduz o‘z xususiyatlari bilan bir-biriga muqobildir. Buyuk salohiyat sohibi Alisher Navoiy o‘sha ilohiy sarchashmadan mohirona foydalanib, insonning ruhiy dunyosida kechadigan qarama-qarshi holatlarni tasvirlash orqali olam va odam dardini badiiy aks ettirib, olijanob insoniy xususiyatlarni ulug‘lashga qo‘l uradi. «Nazm ul-javohir»da ushbu ezgu maqsadni ro‘yobga chiqarishda tazod san’atiga qayta-qayta va muvaffaqiyatli tarzda murojaat qilinishi kuzatiladi. V a l aka man lam yu’aduka – Seni m ensimagan kishi – senga yordam beradi. Dard ahlig‘a lutfi jonfizo ko‘rguzgil, El qilsa yomon, yaxshi jazo ko‘rguzgil, Yo‘q, yoringa sidq ila safo ko‘rguzgil, Kim, aylasa xasmliq vafo ko‘rguzgil (112). Ta’kidlash joizki, "Nazm ul-javohir" ruboylarida qo‘llangan tazod san’ati insonning axloqiy-ma’naviy olamidagi murakkab ruhoniy jarayonlarni badiiy aks ettirish uchun xizmat qilgan. Tazod san’atidan mohirona foydalangan Alisher Navoiy ruboiyda qo‘yilayotgan muhim ijtimoiy-axloqiy masalaning zid qirralarini ta’kidlab ko‘rsatish bilan birga, muqobil tushunchalar orqali ifodalanayotgan g‘oyaga kitobxonning e’tiborini jalb qiladi. Quyidagi ruboiyda ham shoirning xuddi ana shu mahorati ko‘zga tashlanadi. Layyin ul-kalami qayd ul-qulubi – Yumshoq so‘z qalblarni rom qiladi . Har kimki, chuchuk so‘z elga izhor aylar, Har nechaki ag‘yordurur, yor aylar, So‘z qattig‘i el ko‘ngliga ozop aylar, Y u mshog‘i ko‘ngillarni giriftor aylar (102). Hazrati Ali hikmatida «yumshoq so‘z»ning oqibati haqidagina gap boradi. Alisher Navoiy misralarida esa, uning qutbiy jihati–«qattiq so‘z»ning oqibati to‘rtinchi misradagi Hazrat Ali aforizmi bilan mazmunan muqobil qo‘yiladi va tazod san’ati yuzaga keltiriladi. Aytish joizki, san’at san’at uchun emas, balki shoir g‘oyaviy niyatini qabariq yuzaga chiqarish yo‘lida xizmat qilgan. 29

Ma’lumki, tazod badiiy san’ati bir-biriga muqobil (zid) tushunchalar orqali hosil qilinsa-da, ammo ularning intiho-xulosasi yagona. Ya’ni, jaholatni qoralash orqali ezgulikni ulug‘lash, insonni odamiylik dargohiga boshlashdir. Yuqoridagi ruboiyda ham shoir tazoddan foydalanib, komil inson tarbiyasida shirinso‘zlilik, muloyimlik kabi fazilatlar o‘zak masalalardan ekanligini ta’kidlashga erishadi. Quyidagi ruboiyda ham Alisher Navoiy tazod san’atining go‘zal namunasini hosil qilgan. Buning uchun bir-biriga zid ma’noli so‘zlarni ruboiy misralari boshida takror holda qo‘llash shoirning ijodiy imkoniyatini kengaytirib yuboradi: Aqibat uz-zolimi vaxiymatun – Zolimning oxiri qo‘rqinchlidir. Odil ko‘z i ga bu ka’ba, ul dayr o‘lmas, Zolimg‘a jafo qilurda el g‘ayr o‘lmas, Odilg‘a bajuz xayr sori sayr o‘lmas, Zolim kishining oqibati xayr o‘lmas ( 8 8). Shoirning muqobil (odil, zolim) so‘zlarni takror holda qo‘llashdan maqsadi, ularning mohiyatini, ifodalanayotgan g‘oyaning ahamiyatini o‘quvchiga aniq va ravshan yetkazishdan iborat. Alisher Navoiyning asosiy g‘oyaviy niyati odillikni ulug‘lash, zolimlikni qoralashdir. Ruboiyda tazod san’ati fikrni jozibali va ta’sirchan, g‘oyaviy maqsadni yorqin yuzaga chiqarish omili sifatida xizmat qilgan. Ruboiylardagi yana bir xususiyat shundan iboratki, tazod moddasining o‘rni almashinib turadi. Ba’zan, radifli ruboiylarda u qofiya o‘rnida kela olishi she’riy satrlarga jozibadorlik baxsh etib, ularning esda qolish imkoniyatini yanada oshirgan. C h unonchi: Bas kimsaki, mehnat ichra soldi g‘am oni. Kim, yaxshi taf o ’ul ayladi xurram oni ( 42). Y o ki: Har vajh ila notavong‘a hamsuhbatliq, Ko‘p yaxshiki, komrong‘a hamsuhbatliq ( 105). Baytlardagi g‘am, xurram, notavon, komron qofiyali so‘zlari tazod san’atini hosil qilgan. Bu so‘zlar ishtirokida vujudga kelgan tazod fikrning 30

bag‘oyat go‘zal suratda namoyon bo‘lishiga ko‘maklashgan. Shu o‘rinda yuqoridagi badiiy parchalar uchun xos yana bir xususiyatni ta’kidlash joiz ko‘rinadi. Xoh nasriy va xoh nazmiy parcha bo‘lsin, ularda muayyan tasvir vositasi sof holda uchramaydi. Albatta, alohida olingan badiiy san’at boshqa bir tasvir vositasi bilan qorishiq holda kelib, shoir g‘oyaviy niyatini kitobxonga ravshan ko‘rsatishda yordam beradi. Ayni hodisa tazod san’ati uchun ham begona emas. Buni yuqorida tahlilga tortilgan «Nazm ul-javohir» ruboiylari misolida ham ko‘rish mumkin. «Nazm ul-javohir» asarida bundan boshqa badiiy tasvir va ifoda vositalari, badiiy san’atlar ham ko‘p uchraydi. Ammo shunisi aniqki, ularning qo‘llanilishida Navoiy me’yor doirasidan chetga chiqmagan. Ko‘rib turganimizdek, Alisher Navoiy mumtoz adabiyotdagi katta bir mavzuni olib, yuksak badiiy shaklda aks ettira oldi. O‘zi tanlagan shaklning badiiy imkoniyatlaridan nihoyatda unumli foydalangani natijasida u yaratgan asar o‘zining ijtimoiy-badiiy vazifasini to‘la ado eta oladigan yodgorlikka aylandi. Kuzatishlarimizdan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Alisher Navoiy ruboiy har bir misrasining o‘ziga xos vazifani bajarishini hisobga olgan holda, satrlar joylashuviga qat’iy tarzda rioya qiladi. Asarning g‘oyaviy mazmuni va badiiy shakli tahlilidan ma’lum bo‘ladiki, «Nazm ul-javohir»ni, Navoiy aytganidek, «Nasr ul-laoliy»ning tarjimasi deb olish ma’lum darajada nisbiy mohiyat kasb etadi. Darhaqiqat, Alisher Navoiy Hazrat Ali hikmatlarini asos sifatida qabul qildi. Ammo o‘z ijodiy asarini yaratishda mustaqil yo‘l tutdi. Navoiy «Nasr ul-laoliy»ning nasriy matniga «o‘z misralari» doirasida nihoyatda erkin munosabatda bo‘ldi. Bu misralarni erkin, sayqallangan ijod namunalari sifatida qabul qilish haqiqatni yanada to‘laroq ro‘yobga chiqarishga xizmat qiladi. Alisher Navoiy Hazrat Ali hikmatlarining arab tilidan qilingan tarjimalarida ham misralarga sayqal beradi, ularni badiiy yuksak, turkiy tilda oson tushuniladigan darajaga etkazadi. Biroq asliyatdan mutlaqo uzoqlashib ham ketmaydi. 31

Umuman olganda, Alisher Navoiyning «Nazm ul-javohir»i dunyoviy-ilohiy yo‘nalishdagi ma’naviy gultasta bo‘lib, umumbashariy qarashlarni talqin etuvchi, insonparvarlik g‘oyalarini ulug‘lovchi asar sifatida katta ma’rifiy – falsafiy mohiyat kasb etadi. B ob bo‘yicha umumiy xulosalar : - Alisher Navoiyning “Arba`in” tarkibidagi qit`alarda teran falsafiy mulohazalar, aql va donishning asl javohirlari terib berilgan. Bu qit`alar Alisher Navoiy o‘zining eng ezgu va muqaddas axloqiy-didiaktik orzularini poetik bayon etib, odamlarni insonlik sharafini ulug‘lashga da’vat qilagan. Shoir g‘oyalarining o‘lmasligi ham ana shunda ; - Qit`a arabiy, forsiy va turkiy she’riyatda keng tarqalgan adabiy janr. Bu janr falsafiy g‘oyalarni yoritishda qulay bo‘lganligi uchun ham “Arba`in” da yetakchi mavqega ko‘tarilgan ; - “Nazm ul-javohir” Sharq ruboiychilik tamoyillariga javob beradigan, yuksak darajadagi badiiyat namunasidir. Ruboiy uchun asos qilib olingan Hazrat Ali hikmatlari notiqlik san’atiga, nutqning badiiy ohangdorlik darajasiga asoslangan va ularda pand-nasihat, o‘git, murojaat, chaqiriq g‘oyalari rangin ifodasini topgan; - Hazrat Ali hikmatlari uchun islom ta’limoti va o‘zining ijtimoiy-falsafiy qarashlarini asos qilib olgan bo‘lsa; Alisher Navoiy “Nazm ul-javohir» ruboiylarida shu hikmatlarga tayangan holda “Nasr ul-laoliy” yaratilgan davrdan keyingi ijtimoiy hayot tajribalarini hisobga olib, o‘zining ijtimoiy-falsafiy, axloqiy- ma’naviy, ilohiy-irfoniy g‘oyalarini tarannum etdi; - Hazrat Ali hikmatlarida ilgari surilgan g‘oyalar qisqa, bo‘yoqdor ifodalar shaklida berilgan bo‘lsa; Alisher Navoiy o‘sha hayotbaxsh g‘oyalarni badiiy tasvir vositalari, mubolag‘ali iboralar, tashbehli lavhalarda yuksak badiiyat tamoyillari darajasida gavdalantirib berdi. - Alisher Navoiy Hadis va hikmatlarni o‘z davri islom dunyoqarashi bilan uyg‘unlashtirib, ijtimoiy axloqning yangi mezonlarini vujudga keltirdi. O‘zidan 32

keyin asrlar davomida boshqalarga yo‘l ko‘rsatib turuvchi o‘ziga xos tamaddunni yuzaga kelishiga turtki bo‘ldi ; Xulosa qilib aytganda, i nson tarbiyasida odob - axloqqa doir fikrlar Payg‘ambarimiz hadislari va Hazrat Ali hikmatlarida sodda, ravon, tushunarli, mazmunan aniq, shaklan muxtasar tarzda berilgan bo‘lsa, Alisher Navoiy ularni rangin, chiroyli, yoqimli va ta’sirchan qilib, badiiy ifodalashga erishgan. Ulardagi insofu diyonatga, solih insoniy sifatlarni egallashga da’vat, ilm-ma’rifatli bo‘lishga qaratilgan ta’sirchan chaqiriqlar istiqlol va uning istiqboli uchun chuqur bilimli, zakovatli, yuksak ma’naviyatli avlodlarni tarbiyalashda muhim manba bo‘la oladi. II BOB “ALISHER NAVOIYNING MA’RIFIY – TA’LIMIY ASARLARI” MAVZUSINING O‘QUV-USLUBIY TA’MINOTI 2 .1. “Alisher Navoiyning m a’rifiy-ta’limiy asarlari” mavzusining ma’ruza mashg‘ulotida grafikli organayzerlardan foydalanish . 33

Adabiyot-inson ma’naviyati asoslarini tashkil etuvchi ruhiy qadriyatlarni shakllantirishga xizmat qiladigan san’at turi. Boshqa o‘quv mashg‘ulotlarida bilim berish ustuvor bo‘lsa, adabiyotda inson ning ko‘ngli bilan, tuyg‘ulari bilan ishlanadi. C h unki chinakkam inson iy likning asosiy belgisi boshqa odamlarning holatini tushunish, ularga tuyg‘udosh bo‘la bilishdan iboratdir. S h u man’noda biror o‘quv predmeti yoki biror san’at turi adabiyotning o‘rnini bosa olmaydi. Badiiy adabiyot o‘quvchilarning hissiyotlarini shakllantirib, tuyg‘ularini noziklashtirib, kechinmalarini teranlashtiradi. Adabiyot darslarida o‘qilgan asar bo‘yicha o‘quvchi va talabalarga tayyor xulosalar berilmasligi kerak. O‘rganilayotgan badiiy asardan har bir tarbiyalanuvchi o‘zicha ta’sirlanish, o‘zi istagan xulosaga kelishi lozim. Bunday holatni yuzaga keltirish uchun o‘qituvchi ijodkor bo‘lishi, adabiyot darslari esa badiiy matnning joziba qudratini oshirishga qaratilgan bo‘lishi va o‘quvchilarni badiiy hodisadan zavqlana bilishga yo‘naltirilgan bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Badiiy asar o‘quvchilarning ko‘ngil mulkiga aylanishi, ularning hissiyotlariga ta’sir etishi uchun o‘qituvchi badiiy asar bilan tarbiyalanuvchilar orasida vositachilik qiladi. Har qanday asarning badiiy tahlili eng zamonaviy texnologiya va usullarga tayansa, shuningdek, pedagogik jarayondagi barcha qatnashchilarning to‘la faolligi ta’minlansagina tegishli samara beradi. Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o‘qitishning zamonaviy metodlari keng qo‘llanilmoqda. O‘qitishning zamonaviy metodlarini qo‘llash o‘qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Ta’lim metodlarini tanlashda har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi. An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, unga turli-tuman ta’lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirish darajasining ko‘tarilishiga olib keladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rag‘batlantirilib turilishi, o‘quv materialini kichik-kichik bo‘laklarga bo‘lib, 34

ularning mazmunini ochishga qaratilgan metodlarni qo‘llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi. O`quv maqsadlarini aniqlash, shakllantirish, tizimlashtirish, ketma-ket masalalar va savollar tarzida ifodalash o`qituvchi ishining eng murakkab va mas`uliyatli qismi hisoblanadi. Maqsadlarni aniq belgilash va tizimlashtirish, o`qituvchi faoliyatining keyingi bosqichlariga yo`naltiruvchi omil sifatida xizmat qiladi. Tahsil oluvchilar ongiga yetkaziladigan ta`lim maqsadlari ularni o`quv bilish faoliyatiga mo`ljal bo`ladi va ta`lim-tarbiya jarayonida ularning ongliligi va faolligini oshiradi. Mamlakatimizda ta’lim tizimida olib boriladigan islohotlar o‘quv jarayoniga nisbatan o‘zgacha mazmun, o‘zgacha talab, o‘zgacha pedagogik munosabatlarni taklif etoqda. Shuni inobatga olib, Oliy ta’limning O`zbek filologiyasi 5220100 – Filologiya va tillarni o`qitish (o`zbek tili) yo`nalishi talabalari uchun “O‘zbek mumtoz va milliy uyg`onish davri adabiyoti” faninida rejalashtirilgan “Alisher Navoiyning m a’rifiy-ta’limiy asarlari (Nazm ul-javohir”, “Arba`in asarlari misolida) mavzusinining ma’ruza mashg‘ulotini yangicha pedagogik texnologiyalarga asoslangan ishlanmasini quyichagicha shakllantirish mumkin. MA’RUZA MASHG‘ULOT I NING DARS ISHLANMASI. Ma’ruza mavzusi: “Alisher Navoiyning m a’rifiy-ta’limiy asarlari ( “Arba`in, Nazm ul-javohir” misolida) Ma`ruza № 6 Ta`lim shakli - ma`ruza Ajratilga soat – 2 soat Talabalar soni: 75 kishi Ma’ruza rejasi: 35

1. “Arba`in” va hadislarni she’rga solish an’anasi. 2. “Nazm ul-javohir” asaridagi Hazrat Ali hikmatlariga munosabat. 3. “Arba`in” va “Nazm ul - javohir” asarlarida axloqiy va ta’limi masalalar. 4. Qit`a va ruboiylar badiiyati 1.1 O’quv mashg’ulotining maqsadi: “Arba`in” va «Nazm ul-javohir» asarlarini Qur’oni karim, Hadisi sharif kabi ilohiy-g‘oyaviy, «Nasr ul-laoliy» kabi adabiy sarchashmalar bilan qiyoslab tadqiq etish orqali ular o‘rtasidagi yaqinlik va ijodiy aloqani oydinlashtirish asosiy maqsad qilib belgilandi. Shu bila birga, ulug‘ shoirning islomiy manbalardagi ma’rifiy-ta’limiy g‘oyalarni she’riy yo‘l bilan sharhlashdagi o‘ziga xosligi, badiiy mahoratini tahlil qilish diqqat markazida tutildi. O‘qitish texnologiyasi: O`qitish usullari va texnikasi: muloqot, muammoli usul, insert, ma`ruza (muammoli ma’ruza ). O‘qitish usullari: mavzuga sharh, aqliy hujum hamda BBB , konseptual jadval metodlardan v a vositalaridan foydalanish . O‘qitish shakli: kollektiv, guruhiy, o`zaro hamkorlik , savol-javob, umumiy so‘rov . O‘qitish vositasi : o`qitish vositalari (darslik, ma`ruza matni, tayanch konspektlardan tashqari, grafik organayzerlar, komp’yuter va axborot texnologiyalari , proektor, slaydlarlar ) . Pedagogik vazifa : Fanning maqsadi va vazifasini tushuntirish . O‘quv predmeti tuzilishiga va shu fan bo‘yicha yaratilgan darslik, o‘quv qo‘llanmalariga sharh berish. Mavzuning mohiyatini reja asosida tushuntirish va fanda tutgan o‘rniga izoh berish. Mavzuning amaliy ahamiyatini izohlash. Mavzuning istiqboldagi rivoji, jamiyat taraqqiyotidagi o‘rniga e’tibor qaratish. O‘quv faoliyatining natijalari : Talabalar mavzu doirasida Sharq mumtoz adabiyotida hadislarni she’riy sharhlash natijasida yuzaga kelgan asarlar haqida ma’lumotlarga ega bo‘ladilar. Alisher Navoiyning mazkur diniy yo‘nalishdagi 36

asarlarini o‘rganish orqali uning dinga bo‘lgan munosabati, e’tiqodi bilan bog‘liq muayyan ma’lumotlar olish bilan birgalikda, uning islom ilmlarining yetuk bilimdoni ekanligi to‘g‘risida tasavvur hosil qiladilar. Bu ulug‘ shoirning o‘z davri ijtimoiy hayotida tutgan o‘rni nechog‘lik muhim bo‘lganligini belgilab beruvchi o‘ziga xos omil ekanligi anlaydilar. Ma’ruza jarayonida ma’rifiy-ta’limiy masalalarga urg‘u berish orqali talabalarda yuksak insoniy fazilatlarni shakllantirish orqali tarbiyaviy maqsadlarga ham erishiladi. Bundan tashqari m azkur mavzu yuzasidan olingan bilimlarni amaliyotda qo‘llay bilish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. Fanning qisqacha tavsifi OTMning va joylashgan manzili: Buxoro davlat universiteti M. Iqbol, 11-uy Kafedra: O‘zbek adabiyoti Filologiya fakulteti Ta’lim sohasi va , yo‘nalishi: 5120100 – o‘zbek tili ta’lim sohasi Filologiya va tillarni o‘qitish : o‘zbek tili Fanni olib boradigan o‘qituvchi to‘g‘risida ma’lumot: Rajabova Ma’rifat Baqo y evna e-mail: marifat.rajabova@ma il.ru Dars vaqti va joyi: Asosiy bino 5- qavat, 513- xona Kursning davomiyligi 02.09 . 20 1 6 - 15. 02. 2017 Individual grafik asosida ishlash vaqti: Dushanba, seshanba, chorshanba, payshanba, juma 14.30 dan 16 .30 gacha Mavzu ga ajratilgan soatlar Auditoriya soatlari Mustaqil ta’lim: 2 Ma’ruza: 2 Amaliy 2 376-Mavzu “ Alisher Navoiyning ma’rifiy-ta’limiy asarlari” (“Arba`in, Nazm ul-javohir” misolida) mavzusi uchun mo‘ljallangan (“Arba`in, Nazm ul-javohir” misolida) mavzusi SILLABUSI

Fanning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi: “Adabiyotshunoslik”, “Tarix”, “ Til tarixi” , “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”, “Pedagogika”, “Etika va estetika”, “Jamiyatshunoslik”, “Falsafa”, “Huquqshunoslik” kabi fanlar bilan o‘zaro bog‘liq tarzda ish ko‘radi. Fanning mazmuni Mavzuning dolzarbligi va qisqacha mazmuni: Mavzuni o‘qitishdan maqsad – T alaba yoshlarni madaniy va ma’naviy ildizlardan uzilmaslik ruhida tarbiyalashga qaratilgan. Adabiy namunalarni o‘rgatish, o‘zlashtirish orqali ularning dunyoqarashini kengaytirish, tafakkur ko‘lamini yuksaltirish, komil ma’naviyatni shakllantir ish nazarda tutilgan: - Har bir talabada ulug‘ shoir Alisher Navoiy merosini o‘rganishga, shoir asarlari bag‘ridagi ilohiy-irofoniy, ma’naviy-axloqiy masalalarni chuqur o‘rgatish orqali, ularda xalqimizning boy tarixi, ma’naviy merosiga muhabbat ruhida tarbiyalashdan iborat: -Alisher Navoiyning m a’rifiy-ta’limiy asarlari - “Arba`in va Nazm ul- javohir”ning yaratilish tarixi haqida ma’lumot berish orqali mazkur asarlarda ilgari surilgan axloqiy, diniy-tasavvufiy masalalarning shaxs kamolotidagi o‘rniga urg‘u berish . Talabalarga qo‘yiladigan talablar adabiy-badiiy asarlar xalq an’analari, urf-odatlari, e’tiqodlari bilan uzviy va chambarchas bog‘liq ekanini bilish; - adabiyotning mazmun-mohiyati davriy hodisalar ta’sirida o‘zgarib, boyib borishini anglash; - arab va fors tilidagi zarur so‘z va iboralarni bilish; - matnlarni to‘g‘ri o‘qish, talaffuz qilish va sharhlay olish; - so‘z va iboralarning zohiriy va botiniy ma’nolarini anglash; - ayrim timsollar, badiiy san’at va badiiy tasvir vositalarini, bilish hamda badiiy mahoratni yoritib bera olish; - matn ustida ishlash, matn mohiyatini his qilish, matn badiiyati uchun ishlatiladigan badiiy-tasviriy vositalar, she’riy san’atlarni bilish; - lug‘at ustida ishlash va muhim xulosalar chiqarish; - o‘zbek adabiyoti tarixiga xos yuksak g‘oyaviylik va y etuk ilmiy bilimlardan atroflicha bahramand bo‘lishi kerak. - o‘zbek adabiyoti tarixi konsepsiyasining o‘ziga xosligi; - o‘zbek adabiyoti tarixi ifoda usullarining o‘ziga xosligi; -o‘zbek adabiyoti tarixi namoyandalari ijodining y etakchi tamoyillari; - o‘zbek adabiyoti tarixi taraqqiyoti tamoyillarini belgilash kabi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak. - o‘zbek adabiyoti tarixining y etakchi xususiyatlarini aniqlash; - o‘zbek adabiyoti tarixining yirik namoyandalari hayoti va ijodini tavsiflash; -har bir ijodkor ijodining adabiyot tarixida tutgan o‘rnini aniqlash; -ushbu fandan olgan bilim va malakalarini komil insonni tarbiyalash va mustaqillik mafkurasiga xizmat qildirishga qarata olish; - o‘zbek adabiyoti tarixini, xususan, A. Navoiy ijodini mukammal o‘zlashtirish va o‘zining ilmiy-ijodiy faoliyatida foydalanish uchun zamin bo‘la olish 38

maqomiga erishish singari malakalarga ega bo‘lishi kerak. Elektron pochta orqali munosabatlar tartibi Professor-o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi aloqa elektron pochta orqali ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina universitet hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga oshiriladi. Elektron pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 20.00 gacha “Alisher Navoiyning m a’rifiy-ta’limiy asarlari ( “Arba`in, Nazm ul-javohir” misolida) ” m a’ruza mashg‘ulotining texnologik modeli Darsni olib borish texnologiyasi Mashg‘ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni – 75 tagacha O‘quv mashg‘ulotining shakli Ma’ruza-muloqot 1. “Arba`in” va hadislarni she’rga solish an’anasi. 2. “Nazm ul-javohir” asari da Hazrat Ali hikmatlariga 396 -mavzu: Alisher Navoiyning m a’rifiy-ta’limiy asarlari

Ma’ruza rejasi munosabat. 3. “Arba`in” va “Nazm ul - javohir” asarlarida axloqiy va ta’limiy masalalar. 4. Qit`a va ruboiylar badiiyati O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Navoiyning m a’rifiy-ta’limiy asarlari haqida ma’lumot berish. “Arba`in”, “Nazm ul-javohir” asarlarining yaratilishi va mazkur asarlarning navoiyshunoslikda o‘rganilishi hamda keyingi davrda olib borgan tadqiqotlarga asoslanib ma’lumot berish. Pedagogik vazifa : O‘quv faoliyatining natijasi: 1.Navoiyning kichik janrdagi lirik merosi haqida ma’lumot berish. 1.Talabalar S h arq adabiyotida Arba`in yaratishi an’anasining paydo bo‘lish sabablari, hadislarning she’riy shakllarining o‘ziga xosligi haqida ma’lumotga ega bo‘ladilar. 2. “Arba ` in”, “Nazm ul-javohir” asarlarining yaratilishi, mavzular olami, janr xususiyatlarini izohlab tushuntirish. 2. “Arba`in”, “Nazm ul-javohir” asarlarining tarkibi, tuzilishi va janr xususiyatlari haqidagi fikrlarini izohlab tushuntirishni o‘rganadilar. 3.Mazkur asarlarda ilgari surilgan g‘oyalarning ilohiy-irfoniy manbalari bilan uyg‘unligi haqida bilim berish. 3. Mazkur asarlarda ilgar surilgan ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ta’limiy asarlarning shaxs kamolotidagi o`rni borasida muayyan tasavvurga, bilimga ega bo‘ladilar. 4. Ruboiy va qit`a janrining rivojida Alisher Navoiyning xizmatlarini izohlash, bu boradagi shoir mahoratiga baho berish 4. Ruboiy va qit`a janri taraqqiyotida mazkur asarlarning o‘rni, qit`a va ruboiylar badiiyati haqida batafsil ma’lumotga eaga bo‘ladilar. Mavzuni o‘zlashtirish uchun zarur adabiyotlar ro‘yxati Asosiy adabiyotlar : 1. Karimov I.A. Y u ksak ma’naviyat – y engilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. 2. Karimov I.A. Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. –T.: O‘zbekicton, 2009. 3. O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari/ Majmua. (1– jild) Tuzuvchi, 40

izoh va sharhlar muallifi : N.Rahmonov. – T.: Fan, 2005; 4. O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari/ Majmua (2–jild). Tuzuvchi, izoh va sharhlar muallifi: N. Rahmonov. – T.: Fan, 2007. 5. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi (Alisher Navoiy davri). O‘quv qo‘llanma. – T.: Akademnashr , 20 13 . Qo‘shimcha adabiyotlar : 6. Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. O’quv qo’llanma. – T.: Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2006. 7. Adizova I. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. O‘quv qo‘llanma. - T.: 2006. 8. S h arq mumtoz poetikasi H. Boltabo y ev talqinida.–T.: O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi davlat ilmiy nashriyoti, 2008. O‘qitish usullari va texnikasi Ma’ruza , BBB, Konseptul jadval , Insert texnikasi. O‘qitish vositalari K ompyuter texnologiyasi (« Adabiyot tarixi » fanidan elektron o‘q uv-uslubiy majmua), slaydlar. O‘qitish shakli Jamoa bo‘lib ishlash O‘qitish shart-sharoitlari Texnik vositalar bilan ta’minlangan, o‘qitish usullarini qo‘llash mumkin bo‘lgan o‘quv xona. Monitoring va baholash Kuzatish, og‘zaki nazorat, savol-javobli so‘rov, o‘quv topshiriq. 416-Mavzu “ Alisher Navoiyning ma’rifiy-ta’limiy asarlari”

MA’RUZA MASHG‘ULOTINING TEXNOLOGIK XARITASI Ish jarayonlari vaqti Faoliyat mazmuni O‘qituvchi Talaba 1-bosqich. Kirish (10 daqiqa) 1.1 Ma’ruzaning mavzusi, rejasini e’lon qiladi, o‘quv mashg‘ulotining maqsadi va o‘quv faoliyat natijalarini tushuntiradi (1-ilova). 1.2. Adabiyotlar ro‘yxati bilan tanishadilar (2-ilova) 1.3. ”BBB” strategiyasining “Bilaman” ustunini to‘ldirishlarini so‘raydi (3-ilova) . Mavzu nomi va rejasini yozib oladi. Tinglaydilar, yozib oladilar, javob beradilar , fikr bildiradilar 2-bosqich. Asosiy jarayon (60 daqiqa) 2.1. Mavzu rejasining birinchi punkti haqidagi fikrlar talabalarga savollar berish bilan boshlanadi (4-ilova). Mavzuga oil bil i mlari BBB orqali aniqlanadi. Ularning bu masaladagi bilimlari darajasi aniqlangach, o‘qituvchi ma’ruzani davom ettiradi. 2.2 Mavzu rejasining ikkinchi punkti konseptual jadval yordamida tushuntiriladi (7- ilova). 2.3. Mavzu rejasining to‘rtinchi punkti VENN diagrammasi yordamida tahlilga tortiladi (8- ilova) 2.4 ”BBB” strategiyasining “Bilaman” ustunini to‘ldirishlarini so‘raydi (8- ilova) . Savollarga javob beradi, tinglaydi, yozib oladi. Tinglaydilar, kuzatadilar, fikr bildiradilar Tinglaydilar, zarur ma’lumotlarni yozib oladilar . 42

3-bosqich Y a kuniy bosqich (10 daqiqa) 3.1. Mavzu bo‘yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi, yakunlovchi xulosa qiladi. 3.2.Talabalarning bahosini e’lon qiladi 3.3. Navbatdagi mashg‘ulotda ko‘riladigan mavzuni e’lon qiladi va “Insert” usulida jadvalga mustaqil ta’limga tayyorgarlik ko‘rishlarini so‘raydi (9-ilova). BBB” strategiyasining “ Bilmoqchiman ” ustunini to‘ldirishlarini so‘raydi Savollar beradi. Tinglaydi. Insert” usulida jadvalni to‘ldiradi. 3-4. Umumiy yakuniy xulosalar chiqariladi. Maqsad va vazifalarning bajarilganligi tahlil qilinadi, zaruriy maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi. Vazi f alarni yozib oladilar “Alisher Navoiyning m a’rifiy-ta’limiy asarlari” ( “Arba`in, Nazm ul-javohir” misolida) ” mavzusi ning hajmi: № Mashg‘ulot turi Ajratilgan soat Semestr 1 Nazariy (leksiya) 2 II 2 Laboratoriya mashg‘uloti - 3 Amaliy mashg‘uloti 2 II 4 Mustaqil ta’lim 2 II Auditoriya soati 4 Umumiy soat 6 43

Baholash mezoni № Baholash turlari Maksimal ball Izoh 1 O`quv loyihasi topshiriqlari 2 ball 1 ball 2 Mustaqil ish topshiriqlari 0.5 ball 3 Amaliy mashg`ulotlardagi topshiriqlar 0. 5 ball Ma’ruza matni ALISHER NAVOIYNING M A’RIFIY-TA’LIMIY ASARLARI 5. “Arba`in” va hadislarni she’rga solish an’anasi. 6. “Nazmu-l-javohir” asarida Hazrat Ali hikmatlariga munosabat. 7. “Arba`in” va “Nazm-uljavohir” asarlarida axloqiy va ta’limiy masalalar. 8. Qit`a va ruboiylar badiiyati Tayach tushunchalar: Qur’on, Hadis, hikmat, hikmatlar to‘plami, qirq hadis, she’riy tarjima, erkin ijodiy tarjima, arba ` in, “Nasr ul-laoliy”, nazm va nasr. ( Tayanch so‘z va iboralar doskada, ekran orqali slaydlarda ko‘rsatiladi) “Arba`in” (“Qirq hadis”) – hadislarning she’riy tarjimasi bo‘lib, an’anaviy hamd va na’t bilan boshlanadi. Asar muqaddimasi – “Sababi ta’lifi manzuma”da 44

Navoiy ustozi Abdurahmon Jomiy sahih hadislardan 40 tasini tanlab olib, forsiy tilda “Arba`in” yaratganini, lekin turkiy kitobxon bu chashmadan bebahra ekanligini aytib, Jomiyning ruxsati bilan shu 40 hadisni turkiy tilga tarjima qilganligini yozadi: Forsiydonlar aylabon idrok, Oriy erdi bu naf’din atrok. Istadimki, bu xalq ham bori Bo‘lmag‘aylar bu naf’din oriy. Men demakni chu muddao aylab, Ul ijozat berib duo aylab. S h uningdek, muqaddimada Navoiy Jomiy o‘z asarini hijriy 886 (milodiy 1486) yilda yaratganligini, u ham tez orada ustozidan ijozat olib, asarni bir-ikki kun ichida tamomlaganini aytadi: Bir-iki kunki ehtimom ettim, Ko‘z tutardin burun tamom ettim. Ushbu ma’lumotdan Alisher Navoiy o‘z asarini Jomiy bilan bir davrda yaratgan degan xulosaga kelish mumkin. S h oir Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning hadislarini avval arab tilida beradi va uning tarjimasini she’riy usulda taqdim etadi. “Arba`in”ning asosiy qismi “Sizlardan hech biringiz o‘ziga ravo ko‘rgan narsasini birodariga ravo ko‘rmaguncha, chin mo‘min bo‘lolmaydi” degan mashhur hadisning navoiyona talqini bilan boshlanadi: Mo‘min ermastur, ulki iymondin Ro‘zgorida yuz safo ko‘rgay. Tokki qardoshiga ravo ko‘rmas – Har nekim o‘ziga ravo ko‘rgay (261) . Tanlangan hadislarning deyarli barchasi komil inson axloqiga oid qarashlarni o‘zida aks ettirganini ko‘rishimiz mumkin. Bu hadislarda insonlar yaxshilik qilishga chorlanadi, yomon illatlardan qaytariladi, umuman olganda, ular insonning hayot va jamiyatdagi vazifasini anglatadi. Masalan, “Insonlarning eng 45

yaxshisi – insonlarga foydasi tegadiganidir” degan hadisni Alisher Navoiy turkiy tilda shunday ifoda etadi: Xalq aro yaxshiroq, deding, kimdur? Eshitib, ayla shubha raf’ andin. Y a xshiroq bil ani ulus arokim, Ye tsa ko‘prak ulusqa naf’ andin (262) . Ko‘rib o‘tganimizdek, ushbu sharh orqali insonning ulusga – jamiyatga xizmat qilishi ulug‘lanyapti. Mashhur “Kurashda g‘olib chiqqan pahlavon emas, balki g‘azabi kelganda o‘zini y nga olgan odam pahlavondir” hadisini shoir shunday talqin qiladi: Emas ul pahlavonki o‘z qadrin Bosh uza eltibon nigun qilg‘ay. Pahlavon oni bilki y etsa g‘azab Nafsi ammorani zabun qilg‘ay (262) .. Mazkur hadis insonni o‘z nafsi – g‘azabi ustidan hokimlik qilishga chaqiradi. Alisher Navoiy buni tarjima qilish orqali kishi jahlga qul bo‘lib qolishdan saqlanishi kerakligini eslatyapti. Umuman olganda, “Arba`in” asari insonning ma’naviyatini yuksaltirishga xizmat qiladi. Bu haqda shoir asarning xotima qismida aytib o‘tadi: Erur ul Arba`inning avvali hol, Ayla bu “Arba`in” bila a’mol. Asarning umumiy hajmi 108 baytdir. E’tiborli jihati, kirish (hamd va na’t) va yakuniy qismlar bir xil – 5 baytdan iborat. Alisher Navoiyning “Nazm ul-javohir” asari nasriy usulda yozilgan muqaddima va Hazrati Alining ikki yuz oltmiy sakkiz raqam ostida tartiblangan arab tilidagi o‘gitlarining turkiy tilda ruboiy shaklida berilgan talqinidan iborat. «Nazm ul-javohir»ning o‘rganilishi uning yaratilish paytidayoq boshlanganini Navoiy zamonasida yashab ijod etgan mashhur tarixchi olim G‘iyosiddin Xondamirning «Makorim ul-axloq» asaridan ham kuzatishimiz mumkin: «...Va shu kabi, «Nasr ul-laoli»ning turkiycha tarjimasida 260 ruboiy nazm qilgandirlarki, 46

uning har to‘rt misrasi bir xil qofiya va bir xil radiflidir. Ko‘rinishicha, ul hazratdan ilgari hech kim turkiy tilda ruboiy aytmagan, 16 har to‘rt misrasi qofiyadosh va radifdosh bo‘lganiga nima etsin». 17 Ushbu asar Alisher Navoiyning kam o‘rganilgan asarlari sirasiga kiradi. «Nazm - ul javohir» Alisher Navoiy tavalludining 525 yilligi munosabati bilan chop etilgan shoir asarlari 15 jildligining 15-jildida qisqartirilgan holida nashr qilindi. Asar matnini taniqli matnshunos olim P. Shamsiyev nashrga tayyorlagan. Kitob O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Til va adabiyot instituti tomonidan nashr qilinganligiga qaramay, asarning nasriy muqaddima qismi va har bir ruboiy uchun asos bo‘lgan arabcha hikmatli so‘zlar tushirib qoldirildi. Asar haqida to‘g‘ri tasavvur hosil qilish uchun uning ayni shu qisqartirilgan qismlari kerak edi. Afsus, buning iloji bo‘lmagan. U zamonda asarning g‘oyaviy asosini islom xalifasi Hazrati Alining 18 hikmatli so‘zlariga borib taqalishini ommalashtirib bo‘lmas edi. Nashr muqaddimasida esa bu asarni kitobxonga «Shoir o‘zining shunday (haqiqiy insoniy sifatlarni targ‘ib etuvchi – M.R) to‘rtlik she’rlarini yig‘ib bir to‘lam tuzgan va unga «Nazm ul-javohir» («She’r durdonalari») deb nom qo‘ygan» deb tanishtiriladi. Ayni paytda «Nazm ul-javohir» haqida bir qator ilmiy maqolalar e’lon qilindi. Jumladan, yuqorida zikr qilingan nashr uchun f.f.d. A. Qayumov so‘z boshi yozib, unda Navoiyning mazkur tomga kirgan 4 ta asar qatorida «Nazm ul-javohir» haqida ham ayrim fikrlar bildiradi. «O‘zbek adabiyoti tarixi» akademik nashrining II jildiga ham «Nazm ul-javohir» asari haqida tadqiqot mavjud. Uning muallifi navoiyshunos olima Suyima G‘aniyeva asarning ahamiyati to‘g‘risida, uning yozilishi sabablari haqida to‘xtab o‘tadi. Biroq maqola ruhidan go‘yo Hazrat Ali «Nasr ul-laoliy» degan asar yozgandek tasavvur uyg‘otadi. To‘g‘ri bunga asar muqaddimasidagi shoirning «Hazrati Amir «Nasr ul-laoliy»si tarjimasi azimati 16 Navoiyga qadar bir necha o‘zbek shoirlari turkiy tilda ruboiy aytganlari ma’lum. Lekin Xondamir bu yerda ma’lum darajada mubolag‘a qilgan ko‘rinadi, aftidan, serma’no va eng go‘zal ruboiylarni Navoiy yaratgan, demoqchi bo‘lsa kerak (asar tarjimonlari M.Faxriddinov va P Shamsiev izohi). 17 Xondamir. Makorim ul-axloq . – T.: G‘afur G‘ulom, 19 96. 50-bet. 18 Ali bin Abu Tolib – (600 – 661) Islomda dastlabki to‘rt xalifaning to‘rtinchisi. Muhammad (s.a.v)ning amakivachcha lari va kuyovi. «Kalom Ali bin Abu Tolib» asari va she’rlar devoni saqlanib qolgan. 47

qildim» degan fikriga asoslanib, shunday g‘oyani ilgari suradi, masalaga chuqurroq kirib borilmagan. «Nasr ul-laoliy»ni topib u bilan solishtirib ko‘rilmagan. Tadqiqotda asarning g‘oyaviy mazmuni uning asosidan ajratib olingan holda tahlil qilingan. Adabiyotshunos olima T. G‘afurjonova «Navoiy va adabiy ta’sir masalalari» to‘plamidagi «Nazm ul-javohir» nomli maqolasida bu asarning O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan, XIX asrga mansub 4 ta qo‘lyozma nusxasi haqida ma’lumot beradi. Asar haqida muallif: «So‘z boshida asar Alining «Nasr ul laoliy» degan arabiy hikmatlarning nazmdagi tarjimasi ekani ham qayd etiladi», deb yozadi. Ammo asarni tarjima desak, tarjima tanqidi prinsiplariga binoan uni asliyatdan ayru holda tahlil qila olmaymiz. Aks holda asliyat muallifining xizmatlarining ahamiyati yo‘qdek bo‘lib qoladi. T. G‘afurjonovaning qayd etishicha, 1315 (1861) yil Istambulda nashr qilingan Navoiyning «Muhokamat ul-lug‘atayn» asarining so‘z boshisi o‘rnida Fransiya konsulxonasining tarjimoni Belinning shoir va uning ijodi haqida, 1860 yil «Azia» jurnalida, bosilib chiqqan maqolasi keltiriladi. Bunda Belin Navoiyning boshqa asarlari qatori «Nazm ul-javohir» to‘g‘risida ham to‘xtalib o‘tadi va asarning xarakteri, kimga bag‘ishlangani, qachon yozilganligi to‘g‘risida qisqacha xabar beradi: «Nazm ul-javohir» hazrat imom Aliya asnod edilan «Nasr il-luoli»ning qit`a-qit`a turkcha tarjimasidurkum, bunda Sulton Husayn nomiye taqdim etilmishdir». Shuningdek, Belin bu asarni 890 (1485) yilda yozilganligini ham qayd etadi. Ko‘rinadiki, bu asar shoirning boshqa asarlari qatorida bundan yuz yillar muqaddam G‘arb va Sharq sharqshunoslariga ma’lum bo‘lgan. Bundan tashqari, I.Husanxo‘jayev «Navoiy va adabiy ta’sir masalalari» maqolalar to‘plamida «Alisher Navoiy ta’lim-tarbiya haqida» nomli risolasida «Nazm ul-javohir» asaridan ham ko‘plab misollar keltiradi. Asar muqaddimasi hamd va na’t bilan boshlanib, unda so‘z va uning qudrati, inson yaratilishi bilan bog‘liq diniy-tasavvufiy qarashlar bayoni keltiriladi. S h uningdek, shoir “Nazm ul-javohir”ning yozilishi bilan bog‘liq ma’lumotlarga 48

to‘xtaladi. Har bir fikr sura va hadis va hikmatlardan parchalar keltirib isbotlab boriladi, ularning ta’sirchanligini oshirish uchun to‘rt misrasi ham qofiyadosh – taronayi ruboiylardan foydalaniladi. S h uningdek, muqaddimada shoir anchadan buyon Hazrat Alining o‘gitlarini she’rga solmoqchi bo‘lib yurganini, lekin negadir bunga jur’at qila olmayotganligini aytadi. S h oh Husayn Boyqaro “Risola” bitgach, unga javob tariqasida ushbuni yozishga qaror qiladi. Aynan “Nasr ul-laoliy”ni Husayn Boyqaro risolasiga javob tarzida tarjima qilishida ham ma’no bo‘lib, bu Hazrati Alining Islom olamida tutgan yuksak o‘rni bilan izohlanadi. Husayn Boyqaro darajasi Hazrati Alining maqomi bilan qiyos etiladi. Bundan tashqari, o‘sha davrda Hazrat Ali hikmatlari forsiy shoirlar tomonidan nazmga solingan bo‘lib, Alisher Navoiy ular bilan yaxshi tanish bo‘lgan va bu an’anani turkiy tilda amalga oshirishni maqsad qilgan. Alisher Navoiy shohning saxovatini, adolatini mehr bilan ta’riflagach, Hazrat Ali o‘gitlari talqinlarini ruboiy tarzida berishini ma’lum qiladi. Mazkur ruboiylarning to‘rt misrasi ham qofiyadosh bo‘lishida ramziy ma’no bor: shoh taxtining to‘rt poyasi uni ko‘tarib turadi, Ka’batullohni biz to‘rt devori bo‘lganligi uchun tasavvur eta olamiz, falakning to‘rtinchi qavati quyoshning maskanidir va boshqalar: Har birini to‘rt durri shahvor degil, To‘rtunchi falakda mehr zarkor degil. Rub’i maskunda Ka’bai osor degil, Baytul muqaddasqa to‘rt devor degil (10) . So‘ng Hazrat Alining o‘gitlari “Nasr ul-laoliy” (“Sochma durlar”) deb atalgan bo‘lsa, bu tarjima “Nazm ul-javohir” (“Nazm javohirlari”) deb nomlangani aytiladi, bu sochma durlarni bir rishtaga – ipga javohir singari tizilganiga ham ishoradir va shoir ushbu baytlarini xalq uchun manfaatli va yoqimli bo‘lishini iltijo qilgan mazmundagi 3 ruboiyi taronalarini ilova qiladi. Asarning asosiy qismi o‘ziga xos tuzilishga ega. Dastavval, hazrat Alining arab tilidagi falsafiy o‘gitlari keltiriladi, so‘ng esa turkiy tilda ruboiy shaklidagi 49

talqin beriladi. Biz bu o‘rinda tarjima emas, ko‘proq talqin atamasini ishlatyapmiz. C h unki Alisher Navoiy to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjimani emas, balki badiiy jihatdan boyitilgan fikrlarni taqdim etadi. “Nazmu-l-javohir”dagi ruboiylar mavzu jihatdan rang-barangdir. Ularda biz hayotning mohiyati, do‘stlik va sevgining ulug‘vorligi, insoniylikning qadr- qimmati to‘g‘risidagi nodir fikrlardan bahramand bo‘lamiz. Masalan, 100-ruboiyga hazrat Alining “Do‘stlarni ziyorat qilish muhabbatni oshiradi” degan o‘gitlari asos qilib olingan: Har kimki habibing o‘lsa evrul boshig‘a, Mahv o‘l yuzig‘a, jonni fido qil qoshig‘a, Tosh ursa, ravoningni tufayl et boshig‘a, Tajdidi muhabbat angla bormoq qoshig‘a (30) . Ko‘rib turganimizdek, Navoiy hazrati Alining fikrini talqin qilish barobarida bu fikrni to‘ldirib, ta’sir quvvatini oshiruvchi yondashuvni beryapti: “Kim do‘sting bo‘lsa, uning boshiga aylan, ya’ni har bir xayolu o‘yidan xabardor bo‘l, diydori uchun, qoshiga borish uchun jon fido qil. Agar tosh ursa ham unga o‘zingni bag‘ishla, uning qoshiga borish muhabbatni ziyoda qilishini angla!” Y o ki 237-ruboiyda “Kishining ulug‘ligi uning himmatidan bilinadi” degan fikr sharhlanadi: Har kimsaki iqbol aning yovaridur, Har yonki yuz ursa, himmati rahbaridur, Himmat duri faxr tojining gavharidur, C h un himmati odam o‘g‘lining sarvaridur (45) . Umuman olganda, Alisher Navoiy “Nazm ul-javohir” asarida o‘zining dunyo va hayot haqidagi falsafasini yanada aniqroq shaklda yuksak badiiy mahorat bilan namoyon qiladi. Biz bu asar orqali shoirni faylasuf-donishmand qiyofasida ko‘ramiz. Xulosa qilib aytganda, Alisher Navoiyning “Arba`in” va “ N azm ul-javohir” asarlarini o‘rganish orqali uning dinga bo‘lgan munosabati, e’tiqodi bilan bog‘liq muayyan ma’lumotlar olish bilan birgalikda, uning islom ilmlarining y etuk 50

bilimdoni ekanligi to‘g‘risida tasavvur hosil qilamiz. Bu ulug‘ shoirning o‘z davri ijtimoiy hayotida tutgan o‘rni nechog‘lik muhim bo‘lganligini belgilab beruvchi o‘ziga xos omil ekanligi bilan ahamiyatli sanaladi. Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati: Metodologik adabiyotlar 1. Karimov I.A. Y u ksak ma’naviyat – y engilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. 2. Karimov I.A. Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. –T.: O‘zbekicton, 2009. Asosiy adabiyotlar : 3. O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari / Majmua. (1– jild) Tuzuvchi, izoh va sharhlar muallifi : N.Rahmonov. – T.: Fan, 2005 . 4. O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari / Majmua (2–jild). Tuzuvchi, izoh va sharhlar muallifi: N. Rahmonov. – T.: Fan, 2007. 5. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi (Alisher Navoiy davri). O‘quv qo‘llanma. – T.: Akademnashr, 2013. Qo‘shimcha adabiyotlar: 6. Orzibekov R. O‘zbek adabiyoti tarixi. O‘quv qo‘llanma. - Samarqand: 2005. 7. Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. O’quv qo’llanma. – T.: Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2006. 51

8. Adizova I. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. O‘quv qo‘llanma. - T.: 2006. 9. Болтабоев Ҳ. Мумтоз сўз қадри. - Т.: Адолат, 2004. 10. Шарқ мумтоз поэтикаси (тузувчи Ҳ.Болтабоев). – Т.: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси нашриёти, 2008 . Internet saytlari 11. www. ziyo - net . uz 12. www. literature . uz 13. www. kutubxona.uz TAQDIMOT MATERIALLARI ILOVALAR 1-ilova 2-ilova 52ALISHER NAVOIYNING M A’RIFIY-TA’LIMIY ASARLARI REJA: 1. “Arba’in” va hadislarni she’rga solish an’anasi. 2. “Nazmu-l-javohir” asarida Hazrat Ali hikmatlariga munosabat. 3. “Arba’in” va “Nazm ul-javohir” asarlarida axloqiy va ta’limiy masalalar. 4. Qit’a va ruboiylar badiiyati . Tayanch tushunchalar:

3- ilova 4-ilova 53Adabiyotlar ro‘yxati: 1. Navoiy Alisher. Mukammal asarlar to‘plami. XX jildlik. XV jild. Nazm ul - javohir. –T.: “Fan”, 1999. - 123-180- b. 2. O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari / Majmua. (1– jild) Tuzuvchi, izoh va sharhlar muallifi : N.Rahmonov. – T.: Fan, 2005 . 3. O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari / Majmua (2–jild). Tuzuvchi, izoh va sharhlar muallifi: N. Rahmonov. – T.: Fan, 2007. 4. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi (Alisher Navoiy davri). O‘quv qo‘llanma. – T.: Akademnashr, 2013. 5. Orzibekov R. O‘zbek adabiyoti tarixi. O‘quv qo‘llanma. - Samarqand: 2005. 6. Boltabo y ev H. Mumtoz so‘z qadri. - T.: Adolat, 2004. DARSNING SHIORI:

Ma’lumki, har q anday asarning badiiy tah lili eng zamonaviy texnologiya va usullarga tayansa, shuningdek, pedagogik jarayondagi barcha qatnashchilarning to‘la faolligi ta’minlansagina tegishli samara beradi . Y a ngi pedagogik texnologiyalar o‘quvchilar faolligini oshirishda muhim omil bo‘lib kelmoqda. Ularni nazariy tomondan puxta egallash, amaliyotda to‘g‘ri qo‘llay olish ta’lim samaradorligining rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi . O‘qitish jarayonida o‘quvchilarga shaxs sifatida qaralishi, turli pedagokik texnologiyalar hamda zamonaviy metodlarni qo‘llanishini mustaqil, erkin fikrlashga, kommunikativ qobiliyatning o‘sishiga, har bir masalaga ijodiy yondashishi , mas’uliyatni sezish, imliy tadqiqot ishlarni olib borish, tahlil qilish, ilmiy adabiyotlardan unumli foydalanishga, eng asosiysi, o‘qishga, fanga, o‘zi tanlagan kasbiga bo‘lgan qiziqishlarini kuchaytiradi. Bunday natijaga erishish amaliyotda, o‘quv jarayonida innovatsion va axborot texnologiyalarini mantiqiy, aqliy, ijodiy qo‘llashni taqazo etadi. Ular juda xilma-xildir. Biz tanlagan mavzumizning mohiyatini ochib berish uchun tanlagan grafikli organayzerlar ham talabalarda tanqidiy fikrlashni shakllantirishga, qobiliyatlarni rivojlantirishga, estetik tarbiya berishga, o‘quvchini 54

psixolok jihatdan o‘rganishga, aqliy charchoqlikni oldini olishga, talabalarda yaratuvchanlik qobiliyatini shakllantirishga, muammoni echishga, y etuk mutaxassis bo‘lishga yordam beradi. Tanlagan mavzumizni o‘ qitish jarayonida qo‘llash mumkin bo‘lgan ba’zi bir ta’lim texnologiyalarini tavsiflab, ba’zilarini o‘tkazish tartibi to‘g‘risida metodik tavsiyalar berib o‘tamiz. 5-ilova B.B.B. usuli asosida bilimlarni sinash uchun tarqatma materiallar 55 “Bilaman – bilishni xoxlayman – bilib oldim” (B - B - B). matnni interfaol o`qitish – o`zlashtirish usularidan biri bo`lib, u ham insert usuli kabi jаdval ko`rinishida bajariladi va u quyidagicha qo`llaniladi: talabalarga biror mavzu e`lon qilinadi. Bu to`g’rida ular ma`lum bo`lgan axborotlarni jadvalning “Bilaman” qismiga, mavzu bo`yicha yana qanday ma`lumotlarni bilishni xoxlashsa, ularni jadvalning “ Bilishni xoxlayman ” qismiga yozadilar. So`ngra, ularga mavzuga oid matn tarqatiladi. Ular mikroguruhlar tarkibida matnni mustaqil o`zlashtirib, jadvalning “ Bilib oldim ” qismini to`ldiradilar. Har bir mikroguruh sardori (vakili) tuzilgan jadvallarni taqdim qiladilar. Jadvalning barcha qismlari taqqoslanib, talabalarda mavjud bo`lgan va qo`shimcha o`zlashtirilgan axborotlar taqqoslanib, munozara qilinadi hamda mavzuning o`zlashtirilganligi tahlil qilinadi.

Mavzu savollari Bilaman Bilishni xo x layman Bilib oldim 1 Hadis va hikmatni qanday farqlaysiz? + Islom mintaqasi adabiyotida hadislar asosida yaratilgan qanday asarlarni bilasiz? + Arba`inlar qanday shakllarda yartilgan ? + 2 Arba ` in nima ? + 3 “Nasr ul- laoliy” kimning asari ? + 4 “Arba ` in”larning paydo bo‘lishi sabablarini qanday izohlaysiz? + 56“ A lisher N avoiyning m a’rifiy-ta’limiy asarlari” mavzusiga oid bilimlar ”BBB” metodi orqali aniqlanadi

5 Nima uchun Alisher Navoiy “Arba ` in” uchun qit`a janrini tanladi ? + 6 Alisher Navoiydan keyin ham Arba`in yozish an’anasi davom etdimi? + 7. Arba`in shaklidagi asarlar qaysi adabiyot zaminida vujudga kelgan deb o‘ylaysiz? + + 6-ilova KONSEPTUAL JADVAL 57 Konseptual jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Taqqoslanadiganlarni aniq- laydilar, olib boriladigan taqqos - lanishlar bo‘yicha, xusu- siyatlarni ajratadilar. .KONSEPTUAL JADVAL O‘rganilayotgan hodisa, tushuncha, f ikrlarni ikki va undan ortiq jihatlari bo‘yicha taqqoslashni ta’minlaydi.Tizimli fikr- lash, ma’lumotlarni tizimlashtiradi, ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Alohida yoki kichik guruhlarda konseptual jadvalni to‘ldiradilar. - Uzunlik bo‘yicha taqqoslanadigan (fikr,nazariyalar) joylashtiriladi; - Yotig‘i bo‘yicha taqqoslanish bo‘yicha olib boriladigan turli tavsiflar. Ish natijalarining taqtimoti

Qiyoslanuvchi jihatlar Abdurahmon Jomiyning “Arba ` in” asari Alisher Navoiyning “Arba ` in” asari Alisher Navoiyning “Nazm ul - javohir” asri Y a ratilishiga asos bo‘luvchi manbalar Qur’on va Hadis Qur’on va Hadis , Abdurahmon Jomiy - ning “Arba ` in” asari Qur’on va Hadis, ”Nasr ul-laoliy” hikmat to`plami Y a ratilishi sabab bo‘luvchi omillar Muhammad (s.a.v)dan «Kimki mening hadis - larimdan 40 tasini yod bilsa, qiyomat kuni mening shafoatim ostida bo‘ladi», degan fikrlari sabab bolgan. «Arba`in» «qirqlik») janridagi hadis to‘p - lamlari tuzish xalq orasida sharafli va sevimli ishga aylandi hamda Abdurahmon Jomiy “Arba`in”idan ilhomlangani sababli mazkur asarni yara- tadi Fors-tojik tilida Hazrat Ali hikmat - larining she’riy shakl - dagi namunasi mav - judligi, hamda H usayin Boyqaroning “Risola” asariga javo - ban yaratilgan Asar tili Fors –tojik tilida Turkiy tilda Turkiy tilda Y a ratilish davri 886/1481 yillarda, axloqiy mavzudagi hadislardan 40 tasini ajratib olib «C h ihil 886/1481 yillarda, axloqiy mavzudagi hadislardan 40 tasini ajratib olib «C h ihil 1485 yilda Hazrat Aliga tegishli 268 hikmatlar asosida yaratildi. 58Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiyning “Arba`in”i hamda “Nazm ul-javohir” asarini konseptual jadval asosida tahlil qilish

hadis» asarini yara - tadi. hadis» asarini yaratadi. Janri Qit`a Qit`a Ruboiy Tuzilishi va hajmi Muqaddima va 40 hadis va 40 hikmat . Muqaddima va 40 hadis va 40 hikmat Muqaddima va 268 hikmat, 268 ruboiy Mavzular olami Hadislardagi axloqiy- ta’li mi y masalarni tar g‘ib qilish Hadislarni she’riy sharhlash orqali umuminsoniy manfaatlarga urg‘u berish Axloqiy-ta’limiy, tarbiyaviy, ilohiy- irfoniy mavzularni xalqqa yetkazish 8 - ilova “Arba ` in” va “Nazm ul - javohir” asarlarini VENN diagrammasi asosida tahlil qilish 59 Bu metod grafik tasvir orqali o‘qitishni tashkil etish shakli bo‘lib, u ikkita o‘zaro kesishgan aylana tasviri orqali ifodalanadi. Metodning maqsadi: Mazkur metod turli tushunchalar, asoslar, tasavurlarning analiz va sintezini ikki aspekt orqali ko‘rib chiqish, ularning umumiy va farqlovchi jihatlarini aniqlash, taqqoslash imkonini beradi. Metodni amalga oshirish tartibi:  ishtirokchilar ikki kishidan iborat juftliklarga birlashtiriladilar va ularga ko‘rib chiqilayotgan tushuncha yoki asosning o‘ziga xos, farqli jihatlarini (yoki aksi) doiralar ichiga yozib chiqish taklif etiladi;  navbatdagi bosqichda ishtirokchilar to‘rt kishidan iborat kichik guruhlarga birlashtiriladi va har bir juftlik o‘z tahlili bilan guruh a’zolarini tanishtiradilar; juftliklarning tahlili eshitilgach, ular birgalashib, ko‘rib chiqilayotgan muammo yohud tushunchalarning umumiy jihatlarini (yoki farqli) izlab topadilar, umumlashtiradilar va doirachalarning kesishgan qismiga yozadilar.

9 – ilova ARBA`IN NAZM UL - JAVOHIR-Qirq hadis she’riy sharhalangan -Asarda Hadislar qit’a janrida sharhlanadi . Hazarat Ali hikmatlari she’riy yo‘l bilan sharhlangan ; -Hikmatlar ruboiy janri uchun asos bo‘lgan ; ruboiyning taronayi ruboiy , ruboiyi xossa shaklida berilgan Har ikkala asar hadislarni she’riy tarjimasi orqali yaratilgan. Har ikkala asar arabiy hikmat va muqaddima - dan iborat Talabalarning taxminiy fikrlari quyidagicha: Arba`in: - Arba`ining nomlanishida qirq so‘zi asos bo‘lgan; - Qirqta hadis sharhlangan ; 60

- Hadislar qit`a shaklida she’riy tarjima qilingan; - Axloqiy-ta’limiy mavzudagi hadislar tanlangan ; - Tanlangan hadislardagi g‘oyalar Alisher Navoiy qit`alarida kengtirilgan. Nazm ul-javohir: 268 ta hikmat sharhlangan; Hikmat va ruboiylar mavzu jihatdan turli xil; Ruboiylarda ko‘proq axloqiy sifatlarga urg‘u berilgan; Ruboiyning ikki xil turidan ham foydalanilgan. “Nazm ul-javohir” ruboiylarini asosiy manba bilan qiyosiy o‘rganishda VENN diagrammasidan foydalanish 10-ilovaЛайса аш -шадиду бисиръати иннама аш -шадид ул -лазийна ямлику нафсаҳу инд ал ғазаби .(Курашда ғолиб чиққан паҳлавон эмас , балки ғазаби келганда , ўзини босиб олган одам паҳлавондир .) Эмас ул паҳлавонки ўз қадрин Бош уза элтибон нигун қилгай . Паҳлавон они билки етса ғазаб Нафси амморани забун қилғай . •UMUMIYLIGI : Jismoniy tomondan baqquvat kishini kuchli deb bo’lmasligi; •G’azabni yengigan kishi kuchli ekanligi. Hadis va Q it`a Talabalarning taxminiy fikrlari quyidagicha: - Hadisning arabiy shaklida ohangdorlik, harflar takrori ko‘zga tashlanadi; - Hadisdagi g‘oya xalq maqolariga yaqin; 61

- Hadisda g‘azabini y engan kishi pahlavon deyilsa, ruboiyda nafsi amorani yengan pahlavon deyiladi. - Navoiy ruboiysida hadisdagi g‘oyalar chegarasi kengaytirilgan .... 2.2 . “Alisher Navoiyning m a’rifiy-ta’limiy asarlari” mavzusining amaliy mashg‘ulotida grafik organayzerlardan foydalanish . Pedagogik texnologiya bu - o‘qituvchining o‘qitish (tarbiya) vositalari yordamida o‘quvchilarga muayyan sharoit va izchillikda ta’sir ko‘rsatish va bu faoliyatning mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan sifatlarni shakllantirish jarayon. Bugungi kunda oliy ta’lim jarayoniga kirib kelgan yangi o‘qitish texnologiyalari va faol metodlarini qo‘llash orqali bo‘lajak kadrlarning ijodiy fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, yangi bilimlarni mustaqil egallash qobiliyatini rivojlantirishga erishish mumkin. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, hozirgi paytda oliy ta’limda “O‘zbek adabiyoti tarixi” moduli odatdagidek an’anaviy ta’lim texnologiyalari asosida o‘qitilib kelinmoqda. An’anaviy o‘qitish tizimida talabaning faoliyati faol ijodiy xarakterga ega bo‘lmaydi. Turli predmetlarni o‘qitishda yangi pedagogik, innovatsion, interfaol texnologiyalari, shu jumladan muammoli vaziyatni tashkil etishga asoslangan ta’lim, an’anaviy ta’limga qaraganda ancha yuqori samara berishi kun sayin o‘z tasdig‘ini topmoqda. Zamonaviy o‘qitish talabalarning bilish imkoniyatlarini, ijodiy qobiliyatlarini va amaliy ko‘nikmalarini rivojlantirishi, ularning mustaqil fikr yuritishini tashkil etishda samara berishi kun sayin aniqlanmoqda. Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak 62

natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o‘quvchilarga yetkazib berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko‘nikma va malakalarni hosil qilish, shuningdek, o‘quvchilar faoliyatini nazorat kilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko‘nikma hamda malakalar darajasini baholash o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondoshuvni talab etadi. Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda bu borada katta tajriba to‘plangan bo‘lib, ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda. Quyida amaliy mashg‘ulot jarayonida foydalanish mumkin bo‘lgan grafikli organayzerlar va ularni qo‘llashdagi o‘ziga xoslik borasida so‘z yuritamiz. MASHG‘ULOT VAQTI – 2 soat Talabalar soni: 25 ta MASHG‘ULOT SHAKLI Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash bo‘yicha amaliy mashg‘ulot REJASI : 1. S h arq adabiyotida Hadis larning she’riy tarjima qilish a`anasining vujudga kelish tarixi. 2. “Arba`in, Nazm ul-javohir” asarida h adis va hikmatlar ning badiiy talqini 3. “Arba `i n” va “Nazm ul-javohir” asarlarining badiiy xususiyatlari . O‘QUV MASHG‘ULOTINING MAQSADI: Mavzu yuzasidan ma’lumot berish, talabalarni mavzu yuzasidan yangiliklar bilan tanishtirish, fan yuzasidan nazariy 632.2. “Alisher Navoiyning m a’rifiy-ta’limiy asarlari” ( “Arba`in, Nazm ul-javohir” misolida) amaliy mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi

bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash. PEDAGOGIK VAZIFALAR: O‘QUV FAOLIYATI NATIJALARI: Hadis va hikmatlarni she’riy sharhlashni yuzaga keltirgan omillar, ijtimoiy-madaniy , axloqiy-tarbiyaviy muhitini belgilovchi sifatlarining xarakterli jihatlari xususida ma’lumot berish . X Y asrda fors-tojik va turkiy tilidagi adabiyot nam o yandalarining jahon madaniyati ravnaqiga qo‘shgan hissasi haqida tushuncha beradi. Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy “Arba ` in”larining shakliy, badiiy xususiyatlari, mavzular olami yoritib beradi. “Nasr ul-laoliy” va “Nazm ul- javohir” qiyosi, asarda Hazrat Ali hikmatlariga munosabat. Islom dining asosiy sarchashmalari – Qur’on va Hadislardagi ilohiy-irfoniy, axloqiy-ta’limiy mavzularning kengligi, ularda umuminsoniy manfaatlarning targ‘ibiga qaratilgan masalalar to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘ladilar X Y asrda fors-tojik va turkiy tilidagi adabiyotida yuzaga kelgan o‘zaro aloqalar, adabiy-ta’sir masalalari va shu davrda yaratilgan asarlar bilan tanishadilar. Sharq adabiyotida “Arba`in” yaratish an’anasining paydo bo‘lishi tarixiga oid ma’lumotlarni o‘rganish ; Alisher Navoiy “Arba ` in”nining yaratilishi va o‘ziga xosliklar haqida fikr yuritish ; - Axloqiy masalarni yoritilishida «Nazm ul-javohir»ning asosiy g‘oyaviy sarchashmalari bilan uyg‘unligi darajasini belgilash; - S h oir ijodida umuminsoniy manfaatlar mavzuining yoritilishida «Nazm ul-javohir»ning o‘rnini belgilash; - asarda komil inson tarbiyasi muammolarining yoritilishini aniqlash; - Nasr ul-laoliy»da axloqiy mavzularning qamrab olinishi va ularning «Nazm ul-javohir»dagi talqinini g‘oyaviy-badiiy jihatdan atroflicha ilmiy o‘rganish; - «Nazm ul-javohir»ning badiiy- uslubiy xususiyatlarini aniqlash va hokazolar. O‘qitish usullari Interfaol , savol-javob, muammolarni birgalikda echish O‘qitish shakllari Mashg‘ulotda i ndividual va guruhlarda 64

ishlash O‘qitish vositalari Uslubiy majmua , proektor, markerlar, tarqatma materiallar O‘qitish sharoiti Texnik vositalar bilan t a’minlanganlik , guruhlar bilan ishlash uchun mo‘ljallangan auditoriya Nazorat va baholash Yozma (topshiriqlarni daftarga yozish) va og’zaki (izohlash, bayon etish va tushuntirish) nazorat; ikki ballik shkala asosida baholash. Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar Tayyorlov bosqichi Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o‘quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Amaliy mashg‘ulot mavzusi, rejalari va zaruriy adabiyotlar bilan tanishtiradi (1- ilova) Talabalarning individual va guruhdagi ish natijalarini baholash mezonlarini ishlab Amaliy topshiriqlari bilan tanishadilar, o’zlarini qiziqtirgan savollarga javob olishadi. 65A maliy mashg‘ulotining texnologik xaritasi

chiqadi 1. O‘quv mashg‘ulotiga kirish bosqichi Rejalashtirish (10 daqiqa ) 1.1. Mashg‘ulotning maqsadi va kutilayotgan natijalar va baholash mezoni bilan tanishtiradi (2-ilova). 1.4. Faoliyat kichik guruhlarda o‘quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi. 1.5.Talabalardan ekspert guruh tayinlaydi Mashg’ulotga tayyorlanish jarayonida yuzaga kelgan savollar bilan murojaat qilishadi. 2. Asosiy bosqich (60 daqiqa ) 2.1.Birinchi topshiriqda talabalarni to‘rtta kichik guruhga bo‘ladi. Mashg‘ulotning o‘tkazilish tartibini yana eslatadi. O‘quv mashg‘uloti hamkorlikda o‘rganish prinsipi asosida o‘tkazilishini aytadi. Har bir guruh talabalarining soni 5 nafar talabadan iborat 2.1. Sharq adabiyotida Hadislarni she’riy tarjimalarining vujudga kelishi tarixi, janriy tarkibi va mavzulari xususidagi chiqishlari tinglandi. 2.2 “Arba`in, Nazm ul-javohir” asarida h adis va hikmatlar ning badiiy talqini masalasini “ NIMA UCHUN” sxemasi orqali izohlaydilar (3- ilova). 2. 3 . Qit`a va ruboiylar matni ustida ishlanadi. Buning uchun INSERT metoddan foydalaniladi ( 6-ilova ). 2.4. “Arba `i n” va “Nazm ul-javohir” asarlarining badiiy xususiyatlari VENN diagrammasidan foydalanib tahlilga tortiladi ( 7-ilova ). 2.5. Mavzuga oid testlar yechiladi Munozarada ishtirok etishadi va o’z fikrlarini ilmiy jihatdan asoslaydilar Savol-javoblar asosida mavzu mustahkamlanadi Savollarga javob berishadi va o’zlari yo’l qo’ygan xatolarni daftarlariga tuzatishadi. 3–Y a kuniy bosqich 3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. Tinglaydilar va o’zlarining 66

(1 0 daqiqa) 3.2.O‘quv mashg‘uloti natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3.3. Uy vazifasi uchun: Ikkala asardagi axloqiy – ta’limiy masalalarni o‘rganib, undagi muammolarni keys-stadi metodi orqali tahlil qilish toshiriladi ( 8-ilova). xatolarini daftarlariga tuzatadilar O’zlarini qiziqtirgan savollarga javob olishadi Adabiyotshunoslik ilmida mumtoz badiiy asar tahlili alohida tayyorgarlik talab qiluvchi ilmiy-amaliy jarayon bo’lib, buning uchun mumtoz poetikaga asos bo’lgan masalalarni o’rganish nazarda tutiladi. Ushbu bitiruvishida Alisher Navoiyning ma’rifiy – ta’limiy asarlari ni o’rganishda matn bilan ishlash texnologiyalaridan foydalanish jarayoni tahliliga bag’ishlangan bo’lib, zamonaviy adabiyotshunoslikda qo’llanilayotgan tahlil usullaridan foydalaniladi. Amaliy mashg‘ulot jarayonida adabiyotshunoslikdagi ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalari jalb qilinadi hamda kompyuter yordamida mumtoz asarni o’rganish tamoyillariga amal qilingan holda badiiy tahlilga kirishiladi. Mumtoz adabiy asarlarni o’rganish zamonaviy tahlil usullaridan biri badiiy matnni tarkibiy o’rganish asosiga quriladi. Shuning uchun mumtoz tarixiy poetika asoslaridan kelib chiqib uning tahlil tamoyillari belgilanadi hamda ular asosida mumtoz badiiy asarni tahlil qilishga kirishiladi. Tahlil jarayonida shoir (ijodkor) amal qiladigan ijodiy qonuniyatlar aniqlanib, ularning janr, ritmik (vazn), qofiya (she’riy asarlar uchun) xususiyatlari tahlilga tortiladi. Birinchidan, tahlil ob’ekti badiiy matn bo’lgani uchun tugallangan asar yoki matn bilan ish ko’radi. Ikkinchidan, konkret matn tahlilida amal qilinadigan usul, uslub va qonuniyatlar ishlab chiqishni nazarda tutadi. Shundan kelib chiqqan holda matn bilan ishlash texnologiyalari birgina asar yoki matnni o’rganish uchun emas, balki, umuman, 67

adabiyot tarixida muhim o’rin tutgan badiiy asarlar tarkibini o’rganishga qaratiladi. Bundan tashqari, amaliy mashg‘ulot jarayonida “Nima uchun”, “Insert”, “Venn” “Klaster”, “Konseptual jadval” boshqa metodlardan foydalanish mumkin. Biz quyida mazkur amaliy mashg‘ulotni o‘tishda qo‘llanadigan grafikli organayzerlardan foydalanish bilan bog‘liq ko‘rsatmalarni bayon qilmoqchimiz. 68

AMALIY MASHG‘ULOTGA DOIR O‘QUV MATERIALLARI 1-ilova 2-ilova 69REJA: 1. S h arq adabiyotida Hadislarni she’riy tarjimalarining vujudga kelishi. 2.Hadis va hikmatlardagi g‘oyalarning qiyosiy tahlili va ularga Alisher Navoiyning munosabati. 3. “Arba ` n” va “Nazm ul-javohir” asarlarining badiiy xususiyatlari. TAYAN CH TUSHUNALAR: Qur’on, Hadis, nasriy hikmat, she’riy tarjima, qiriq hadis, Arba’in, Hadisi Usfuriy, Nasr ul-laoliy, Nazm ul-javohir, qit`a, ruboiy Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati: Asosiy adabiyotlar : 1. O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari / Majmua. (1– jild) Tuzuvchi, izoh va sharhlar muallifi : N.Rahmonov. – T.: Fan, 2005 . 2. O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari / Majmua (2–jild). Tuzuvchi, izoh va sharhlar muallifi: N. Rahmonov. – T.: Fan, 2007. 3. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi (Alisher Navoiy davri). O‘quv qo‘llanma. – T.: Akademnashr, 2013. Qo‘shimcha adabiyotlar: 4. Orzibekov R. O‘zbek adabiyoti tarixi. O‘quv qo‘llanma. - Samarqand: 2005. 5. A dizova I. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. O‘quv qo‘llanma. - T.: 2006. 6. Boltabo y ev H. Mumtoz so‘z qadri. - T.: Adolat, 2004. 7. Sharq mumtoz poetikasi (tuzuvchi H.Boltaboyev). – T.: O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi nashriyoti, 2008 .

Rejadagi “Sharq adabiyotida Hadislarni she’riy tarjimalarining vujudga kelishi tarixi” masalasi “ Nima uchun” texnologiya asosida tahlilgan tortiladi. 3 - ilova Nima uchun? 70Nima uchun” sxemasi- muammoning dastlabki sabablarini aniqlash bo‘yicha fikrlar zanjiri.Tizimli, ijodiy, tahliliy fikrlashni rivojlantiradi lar va faollashtiradi. “Nima uchun” sxemasini tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida , kichik gurhlarda muammoni ifodalaydilar. “Nima uchun” so‘rog‘ini beradilar va chizadilar, shu savolga javob yozadilar. Bu jarayon muammoning dastlabki sababi aniqlanmagunicha davom etadi. Kichik guruhlarga birlashadilar, taqqoslaydilar, o‘zlarining chizmlarini to‘ldiradilar.Umumiy chizmaga keltiradilar. Nima uchun?» chizmasini tuzish qoidalari 1. Aylana yoki to‘g‘ri to‘rtburchak shakllardan foydalanishni o‘zingiz tanlaysiz. 2. 2. C h izmaning ko‘rinishini - mulohazalar zanjirini to‘g‘ri chiziqlimi, to‘g‘ri chiziqli emasligini o‘zingiz tanlaysiz. 3. 3. Yo‘nalish ko‘rsatkichlari sizning qidiruvlaringizni: dastlabki holatdan izlanishgacha bo‘lgan yo‘nalishingizni belgilaydi.

4-ilova Nima uchun? Nima uchun Nima uchun ? Nima uchun? 71She’riy shakl ta’sirchanligi uchun Nima uchun Sharq adabiyotida Hadislarni she`riy yo`l bilan sharhlash an`anasi vujudga kelgan deb o o`laysiz? S h e’riy shaklning o‘sha davrda ustuvor ekanligi Hadislar tag‘ibidagi eng qulay usul bo‘lganligi sabali Talabalarning taxminiy javoblari quyidagicha: 1.Hadislar Islom dining asosiy manbalari bo‘lganligi uchun 2.Payg‘ambar hadislari bo‘lganligi uchun 3.Nasriy hadislarni barcha tushunmaganligi uchun 4.S h e’riy shaklning o‘sha davrda ustuvor ekanligi 5.Omma orasida hadislarni targ‘ib qilish uchun 6.Hadislarni she’riy yo‘lda sharhlangan shakli yodda oson qolishi 7.She’rda hikmat mavjudligi sababli 8.She’riy shakl ta’sirchanligi uchun 9. Hadislar tag‘ibidagi eng qulay usul bo‘lganligi sabali. 10. Muhammad (s.a.v)dan «Kimki mening hadislarimdan 40 tasini yod bilsa, qiyomat kuni mening shafoatim ostida bo‘l adi», - degan hadis yetib kelgan ligi uchun.... va hokazo.

5- ilova 72Amaliy mashg‘ulot rejasidagi “Hadis va hikmatlardagi g‘oyalarning qiyosiy tahlili va ularga Alisher Navoiyning munosabati” masalasi “Insert” metodi orqali tahlil qilinadi. Metodning maqsadi: Mazkur metod talabalarda yangi axborotlar tizimini qabul qilish va bilimlarni o‘zlashtirilishini yengillashtirish maqsadida qo‘llaniladi, shuningdek, bu metod talabalar uchun xotira mashqi vazifasini ham o‘taydi. Metodni amalga oshirish tartibi: - O‘qituvchi mashg‘ulotga qadar mavzuning asosiy tushunchalari mazmuni yoritilgan matnni tarqatma yoki taqdimot ko‘rinishida tayyorlaydi; - yangi mavzu mohiyatini yorituvchi matn ta’lim oluvchilarga tarqatiladi yoki taqdimot ko‘rinishida namoyish etiladi; - ta’lim oluvchilar individual tarzda matn bilan tanishib chiqib, o‘z shaxsiy qarashlarini maxsus belgilar orqali ifodalaydilar. Matn bilan ishlashda tinglovchilar yoki qatnashchilarga quyidagi maxsus belgilardan foydalanish tavsiya etiladi: Belgilar: 1-matn 2-matn 3-matn “V” – tanish ma’lumot. “?” – mazkur ma’lumotni tushunmadim, izoh kerak. “+” bu ma’lumot men uchun yangilik. “– ” bu fikr yoki mazkur ma’lumotga qarshiman? Belgilangan vaqt yakunlangach, ta’lim oluvchilar uchun notanish va tushunarsiz bo‘lgan ma’lumotlar o‘qituvchi tomonidan tahlil qilinib, izohlanadi, ularning mohiyati to‘liq yoritiladi. Savollarga javob beriladi.

Matnni insert usulida o’rganganda quyidagi jadvaldan foydalanish mumkin «V» « - » « + » « ? » «ha»- o’qiganlaringizdan aniq bilgan yoki bilaman deb o’ylagan ma`lumot «manfiy» - o’qiganlaringiz, bilganlaringizga qarama-qarashi ma`lumot «musbat» “ _ “ o’qiganlaringiz orasida siz uchun yangi bo’lgan ma`lumot «savol» - o’qiganla ringizdan siz uchun tushunarli bo’lmagan yoki shu haqda ko’proq narsa bilishni istagan ma`lumot 6 - ilova Belgilar 1-matn 2-matn 3-matn “V” – tanish ma’lumot. Sukut, nafs “Ilm ortuqqim, ikki jahon shohlig‘i” haqida hadis mavjud Qarobot- qarindosh urug‘ “ ?” – mazkur ma’lumotni tushunmadim, izoh kerak. Nafs va sukutning bir-biriga aloqadorligini tushunmadim Payg‘ambarimznig ”Ilm ortuqqim, ikki jahon shohlig‘i ” degan hadislari bilan Hazrat Alining “ Avom kishining zohidligi-gumrohlikdir ” degan hikmatning aloqadorligini tushunmadim Qarindosh – urug‘larning ko‘p bo‘lishini tashvish bilgan odam “mehribon bo‘la oladimi?” “+” bu ma’lumot men uchun yangilik. Labning so‘z yuziga burqa’po‘sh bo‘lishi, menga navoyiyona yangilik. Hazrat Alining “Avom kishining zohidligi-gumrohlikdir” degan hikmati men uchun yangilik “Mehribon bo‘l – hurmatli bo‘lasan”degan hikmatni x alq maqoli deb o‘ylagan edim, bu men uchun yangilik. “– ” bu fikr yoki mazkur ma’lumotga qarshiman? Faqatgina xomush bo‘lgan bilan tan sihat topmaydi, deb o‘ylayman Zohidlik ilm bilan egallanadi. S h uning uchun omi odamni zohid bilan tenglashtirilishiga qarshiman Suhbatlarda anduh- g‘am bo‘lgan kishi elga g‘am keltiradi, degan fikrga qo‘shimayman 73

1 matn: Hikmat: Saloh ul-badani fis-sukuti –Tan sihatligi sukutdan Ruboiy: Dahr ichra sukut jomidin madhush o‘l Lab birla so‘zing yuziga burqa’po‘sh o‘l, Demonki, so‘z ayturg‘a balog‘at ko‘sh o‘l. Nafsinga saloh istar esang xomush o‘l. 2-matn Hikmat: Zuhd-ul omiy muzillatun – Avom kishining zohidligi – gumrohlikdir. Ruboiy: Kim bor esa Haqqa dargoh xoklig‘i, Ilm ortuqqim, ikki jahon shohlig‘i Olam fiqida bordur ogohligi, Omi kishi bo‘ldi zuhdu gumrohligi 3-matn Hikmat:Sill rahmaka taksuru hashamaka - Mehribon bo‘l – hurmatli bo‘lasan. Ruboiy: Har necha qarobatdin alam ko‘plugidir, Suhbatlari anduhu sitam ko‘plugudur, Fusulatlari garchi elga g‘am ko‘plugidur Qil vusulat alarg‘akim hasham ko‘plugidir. Umumun olganda, “Insert” texnologiyasi orqali mumtoz matnlar tahliliga e’tibor qaratish orqali bir qancha vazifalar bajarilishi mumkin. Boisi, mumtoz matnlarni tahlili talaba uchun murakkablik tug‘diradi. Insert esa matndagi har bir tushuncha va g‘oyalarni aniqlashtirishga yordam beradi. Bundan tashqari, matnni tizimli tahlili uchun ham ko‘maklashadi. 74

Insert jadvali bilan ishlaganda talabalarning mantga munosabati o‘zgaradi. Insert jadvali bilan ishlash jarayonida “Tushunmadim” va “Qarshiman” bo’limlariga ko’proq e’tibor beriladi. O’quvchilar mavzuning qaysi qismlariga tushunmagan bo’lsalar o’qituvchi yoki boshqa o’quvchilar tomonidan tushuntiriladi. “Qarshiman” bo’limida esa nima uchun qarshi ekanligi ta’kidlanishi shart. Masalalarning shu shaklda qo‘yilishi talabada fikrlash qobiliyatini shakllantirib, matnda ilgari surilgan g‘oyalarni teran tushunishga yordam beradi. 7-ilova Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy “Arba`in”lari hamda “Nazm ul javohir” VEN diagrammasi orqali qiyosiy o‘rganish 75Abdurahmon Jomiy "Аrba`in"i А. Navoiy "Аrba`in"i А. Navoiy "Nazm ul- javohir" аsari

Hadis: Lo yashba’ ul-mo‘minu duna jorihi - Mo‘min kishi qo‘shnisi och turib, o‘z qornini to‘yg‘azmaydi. Abdurahmon Jomiyning sharhi : Har ki dar xittai musulmoni, Boshad az gahdi din garmoya. Kay pisandad, ki xud bixuspad ser, Binishinad gurusna hamsoya (18. 61) (Har kimki musulmonlar mamlakatida din sofligiga ahamiyat beradigan bo‘lsa, O‘zi to‘q yotib, qanday chidagay, Qo‘shnisi och va nochor o‘tirsa). Alisher Navoiyning tarjima-sharhi: Kimki mo‘min durur qachon chidag‘ay, Kim o‘zi to‘qu qo‘shni bo‘lg‘ay och. Anga dog‘i kerak etursa nasib, Xonida gar qulochu xohi umoch. “Nazm ul-javohir”dagi hikmat: Tarahuma il-ayodiya al at-ta’omi barakatun - Qo‘llarning taom bilan mehribonchilik qilishi baraka keltiradi. Ruboiydagi sharhi: Mehmo n ning mehrin asrag‘il jon ichra, Ne’mat qalin ayla xoni ehson ichra. Har necha adad o‘ksuk esa non ichra, Barakat eturur qalin ilik xon ichra Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, grafik organayzerlar – o‘quv mashg‘uloti davomida fikriy jarayonlarni ko‘rgazmali taqdim etish vositasi bo‘lib, hisoblanadi. Pedagogik texnologiyaning asosiy elementlaridan biri bo‘lgan grafik organay- zerlarni adabiyot darslarida ko‘rsatishni texnologik jarayonning tarkibiy bo‘lagi sifatida tahlil qilish maqsadga muvofiq. Adabiyot fani o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etishda fikriy jarayonlarni ko‘rgazmali tashkil etish bir qancha afzalliklarga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Bular quyidagilar: 76

– o‘quvchilarni faollashtiradi; – ijodiy yondashtiradi; – vaqtni tejaydi; – qiziqishini orttiradi; – mustaqil fikrlashga undaydi; – idrok qilish ko‘lamini kengaytiradi. Bugungi kun talabidan kelib chiqib adabiyot fani o‘qituvchilari o‘z faoliyatlarida zamonaviy pedagogik texnologiyadan, xususan, grafikli organayzerlar bemalol, o‘zgalar yordamisiz foydalana olishlari lozim. Buning uchun o‘qituvchilar ma’lum bir ma’noda shu yo‘nalish bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlari zarur. 2 .3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar . I . Mavzu bo‘yicha nazorat savollari: 1. Hadis va himatlarning she’riy sharhlari ning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan omillar nimalardan iborat deb o‘ylaysiz? 2. S h arq adabiyoti Alisher Navoiydan boshqa ijodkorlar ham hadislarni she’riy sharhlaganmi? 3. Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy “Arba ` in”larining mushtarak va farqli jihatalarini qanday izohlaysiz? 4. S h orning “Nazm ul-javohir” asarining yaratilish omillari haqida tarixiy manbalarda qanday m’lumotlar mavjud? 5. “Nazm ul-javohir” asarida sharhlangan hikmatlarning Alisher N avoiyga qadar y etib kelishi haqida nimalarni bilasiz? 6. “Arba ` in” va ”Nazm ul-javohir” asarlarining umumiy mushtarakligi nimada ? 7. Alisher Navoiy nima uchun ikki asariga ikki xil janr tanladi ? 8.”Nazm ul-javohir” asari uchun asos bo‘lgan Hazrat Ali hikmatlari haqida nimalarni bilasiz ? 77

8. Hazrat Ali hikmatlarining payg‘ambarimiz (s.a.v) hadislariga o‘xshashligini qanday as o slaysiz ? 9. Tanlangan mavzuning janr bilan aloqadarligini bormi, bor bo‘lsa qanday izohlaysiz? 10. Har ikkala asarda qanday mavzular y etakchilik qiladi? 11. Alisher N avoiydan keiyn ham turkiy adabiyotda anba’inlar yaratildimi? 12. Abdulla Oripovning “Haj daftari” to‘plamini Arba`inlarning davomi desa bo‘ladimi? II. Test nazorat savollari 1. Alisher Navoiyning "Nazm ul-javohir" asari… A. Nasriy debocha, 26 8 ruboiydan iborat. B. 260 ruboiydan iborat. C. She`riy debocha, 88 qit`adan iborat. D. G’azallardan iborat. 2. Hazrat Aliga nisbat beriladigan "Nasr ul-laoliy" hikmatlar to’plamining badiiy tarjimasi deya baholanuvchi asarni belgilang. A. "Siroj ul-muslimin". B. "Nazm ul-javohir". C. "Arba`in". D. "Tuhfat ul-afkor" 3 . Ushbu she`rning janrini belgilang: Co‘zdin kishikim g‘amu balo hosil i dur, Har nukta da tili desa balo doxilidur . Besirfa degan kishiga tili qotil i dur, Alqissa, kimsaning balosi tilidur . A. To’rtlik. B. Qit`a. C. Ruboiy. D. Murabba`. 78

4 . Asosan ijtimoiy va axloqiy mavzulardagi she`rlar bitiladigan janrni belgilang . A. G’azal. B. Ruboiy. C. Qit`a. D. Tuyuq . 5. Arba`in» qanday asar? A.Ruboiylar majmuasi B. Abdurahmon Jomiy «C h ihil hadis»ining tarjimasi S. Q it`alar G. M aktublar sharhi. 6. Quyidagi ruboiyda sharhlangan hikmatni angiqlang. Avji sharaf uzra oftob o‘ldi hayo, Bo‘stoni saodatg‘a sahob o‘ldi hayo, Mazmum xasoilg‘a hijob o‘ldi hayo, El aybig‘a go‘yoki niqob o‘ldi hayo (51). A. Kishining hayosi uning pardasidir ; B. Tug‘ilish o‘limning elchisidir ; S. Kim sukut saqlasa, nadomat qilmaydi ; D. Ko‘p toatdan - oz ma’ rifat yaxshi . 7. Hadis deganda nimani tushunasiz? A. Nasihat. V. Hikmat. S. Didaktika . D. Payg‘ambarimizning aytgan so‘zlari . 8. O‘zbek adabiyotshunosligida kichik lirik janrlarni o‘rgangan olimni aniqlang: A.Bertels . B. A.Mirzo y ev . S.A.Hayitmetov . D.R.Orzibekov 79

9. O‘tmishda goho qasida va g‘azaldan yulib olingan teran mazmunli she’riy parchalar ilmi va adabiyot ahli o‘rtasida “........” deb atalgan ? Nuqtalar o‘rniga kerakli so‘zni qo‘ying . A. G‘azal . B. Fard. S. Qit`a . D. Ruboiy . 10. a-a ; a-a- shaklida qofiyalanish ruboiyning qaysi turiga xos ? A. Ruboiyi tarona . B. Ruboiyi xossa . S. Ruboiy bu shaklda qofiyalanmaydi . D. G‘azalning qofiyalanish . Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni Talaba mustaqil ishni tayyorlashda modulning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda quyidagi ishlarni amalga oshirishi maqsadga muvofiq bo‘ladi: • mavjud darslik va o‘quv qo‘llanmalardan “Alisher Navoiy ma’rifiy- ta’limiy asarlari” mavzusiga oid ma’lumotlarni o‘rganib chiqish; • Alisher Navoiy “Arba`in” va “Nazm ul-javohir” asarlarini o‘rganish borasidagi fanda mavjud so‘nggi yutuqlar – ilmiy asarlar bilan tanishib, uni o‘z pedagogik amaliyotiga tatbiq etishni loyihalashtirish; • amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik; • tarqatma materiallar bo‘yicha mavzuning ma’ruza qismini o‘zlashtirish; • maxsus adabiyotlar bo‘yicha modul bo‘limlari yoki mavzulari ustida ishlash; • talabaning o‘quv, ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan modul bo‘limlari va mavzularni chuqur o‘rganish; • texnologiyalashgan pedagogika va o‘qitishning interfaol yo‘llari to‘g‘risida so‘nggi ilmiy adabiyotlar bilan tanishib, ularni o‘zlashtirish. 80

Talabalar auditoriya mashg‘ulotlarida professor-o‘qituvchilarning ma’ruzasini tinglaydilar, asarlarni tahlil etadilar. Auditoriyadan tashqarida talaba darslarga tayyorlanadi, adabiyotlarni konspekt qiladi, uy vazifa sifatida berilgan adabiyotlarni, badiiy asarlarni o‘rganadilar. Bundan tashqari, Alisher Navoiy ruboiylaridan yod olish va tahlil qilish uchun qo‘shimcha adabiyotlarni o‘qib referatlar tayyorlaydi hamda mavzu bo‘yicha testlar yechadi. Mustaqil ta’lim natijalari reyting tizimi asosida baholanadi. Uyga vazifalarni bajarish, qo‘shimcha darslik va adabiyotlardan yangi bilimlarni mustaqil o‘rganish, kerakli ma’lumotlarni izlash va ularni topish yo‘llarini aniqlash, internet tarmoqlaridan foydalanib ma’lumotlar to‘plash va ilmiy izlanishlar olib borish, ilmiy to‘garak doirasida yoki mustaqil ravishda ilmiy manbalardan foydalanib ilmiy maqola va ma’ruzalar tayyorlash kabilar talabalarning darsda olgan bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning mustaqil fikrlash va ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi. S h uning uchun ham mustaqil ta’limsiz o‘quv faoliyati samarali bo‘lishi mumkin emas. Uy vazifalarini tekshirish va baholash amaliy mashg‘ulot olib boruvchi o‘qituvchi tomonidan, konspektlarni va mavzuni o‘zlashtirish darajasini tekshirish va baholash esa ma’ruza darslarini olib boruvchi o‘qituvchi tomonidan har darsda amalga oshiriladi. “Alisher Navoining ma’rifiy-ta’limiy asarlari” mavzusi bo`yicha mustaqil ta’limni tashkil etish Alisher Navoiyning “Arba`in” va “Nazm ul-javohir“ asari bo‘yicha ma`ruza va amaliy mashg`ulot o`tilgach, talabalarda ushbu mavzu yuzasidan bilim, ko`nikma va malakalar shkallanadi va bu o`z navbatida mavzuga oid mustaqil ta`limni tashkil etishga asos bo`ladi. Mazkur mavzuda mustaqil ta`limni muammoli hamda hamkorlikda o`qitish texnologiyasi asosida tashkil etish o`quv materialini samarali va tez o`zlashtirishga imkon beradi. Shu maqsadda har ikkala asardagi axloqiy – ta’limiy masalalarni o‘rganib, undagi muammolarni keys-stadi metodi orqali tahlil qilish toshiriladi. 81

8-ilova 1. Qur’onu karim va Hadisi sharifda inson umrining g‘animatligi, undan unumli foydalanish haqida qimmatli fikrlar muvjud. “Nazm ul-javohir”da “Xotirjam bo‘l - rizqingini o‘zi seni topib oladi”, “Bu dunyoni oxirat uchun sotib yubor, foyda ko‘rasan” hikmatlari she’riy yo‘l bilan sharhlangan. Savol: Xotirjamlikni siz qanday tushunasiz ? Berilgan umrni oxirat uchun sotishning ostida qanday g‘oya yotibdi, deb uylaysiz? Mazkur hikmatlarning ma’nosini o‘ylab, mulohaza qilib ko‘ring. Siz nima deb o‘ylaysiz? 2. Hadislar to‘plamida shunday rivoyat keltiriladi: Abu Hurayra ikki kishini ko‘rib, ulardan bittasiga: “Bu kishi senga kim bo‘ladi?” –deb so‘radilar. U: “Bu – otam bo‘ladilar”, - degan edi, Abu Hurayra: “Unday bo‘lsa otangni ismini aytib chaqirma, yurishda undan ilgari yurma va undan yuqori joyda o‘tirma”, -deb nasihat qildilar. 82

Savol: Musulmonlarda farzandning ota oldidagi burch, majburiyat va hurmati qanday? “Nazm ul javohir”da “ Otangga rioyat qil- bolangdan qaytadi” hikmati sharhlangan. Hikmatni qanday tushunasiz? O‘ylab mulohaza qilib ko‘ring! Hikmatdagi g‘oya hamma payt va har doim ham o‘zini oqlaydimi ? Bugungi ta’limning me’yoriy hujjatlarida talaba mustaqil shug‘ullanishi uchun katta miqdordagi o‘quv soatlari ajratilgan. Bu tabiiy va shunday bo‘lishi maqsadga muvofiq. Chunki o‘qituvchi bir juftlikda juda katta hajmdagi materialni sig‘dira olmaydi. Shuning uchun talabalarga mustaqil ta’limning loyihasida testlarga javob topish, nazorat savollariga javoblar yozib kelish rejalashtirishni lozim topdik. Mazkur modulda keys-stadi topshiriqlarini hadislardan tuzish talabalar ruhiyati va ma’naviyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ularni insonparvarlik g‘oyalari bilan qurollantiradi. Mazkur keys-stadilar sun’iy emas, tabiiyligi uchun ham talabaga ta’limiy-didaktik ta’siri kuchli bo‘ladi. MAVZUGA OID OID GLOSSARIY-LUG‘AT Aforizm M uallifi ma’lum bo’lgan, chuqur mazmunli, aniq va ixcham shaklli hikmatli gap. Nazira Sharq adabiyotida keng tarqalgan adabiy an’analardan biri o’tgan va o’ziga zamondosh shoirlarning asarlariga o’xshatma. Nasr B adiiy nutq shakllaridan biri, sochma; prozaik nutq. Muomala amaliyotda umuman badiiy proza, nasrda bitilgan asarlar jami ma’nosida, proza terminiga sinonim sifatida ham qo‘llanadi. Termin ikkala ma’noda ham faol ishlatiladi. 83

Nazm badiiy nutq shakllaridan biri, tizma, she’riy nutq (q. badiiy nutq). Nisbatan kam hollarda Nazm keng ma’noda qo‘llanib, umuman, she’riyatni bildiradi, bu keng ma’nodagi nasr bilan qarshi qo‘yilgan holda yuzaga chiqadi. Hadis payg‘ambarimiz Muhammad mustafo (s.a.v.) aytgan nasihat, o‘git va ko‘rsatmalardir. Qit`a Sharq mumtoz she’riyatida keng tarqalgan, ikki baytdan bir necha o‘n baytgacha (ayrim manbalarda 19 baytgacha deb belgilangan) hajmdagi, juft misralari o‘zaro qofiyalanib, toq misralari ochiq qoluvchi (b-a, v-a, g-a tarzida) she’r shakli; lirik janr. Ruboiy S h arq mumtoz she’riyatida keng tarqalgan lirik janr, hazaj bahrining axrab va axram shajaralarida yozilib, ko‘proq a-a- b-a tarzida qofiyalanuvchi to‘rt misrali mustaqil lirik asar. XULOSA 84

Ma’lumki, fan va texnika jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan bugungi kunda ko‘plab ilmiy bilimlar, tushuncha va tasavvurlar hajmi keskin ortib bormoqda. Bu bir tomondan, fan-texnikaning yangi soha va bo‘limlarining taraqqiy etishi tufayli uning differensiallashuvini ta’minlayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, fanlar orasida integratsiya jarayonini vujudga keltirmoqda. Bunday sharoitda, yuqori malakali pedagoglarga bo‘lgan talablar ortib borib, barkamol avlodni asrlar davomida shakllanib kelgan umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash layoqatiga ega, fanning fundamental asoslarini, pedagogika va psixologiya metodlarini mukammal egallagan, kasbiy tayyorgarligi yuksak darajada bo‘lgan hamda zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini amaliyotda qo‘llash ko‘nikma va malakasiga ega ijodkor pedagoglarni tayyorlash talab etiladi. Hozirgi vaqtda ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogik innovatsiyalarni keng ko‘lamda qo‘llash jahon taraqqiyotining global tendensiyasi hisoblanadi. Pedagogik innovatsiyalar ko‘lamining ortib borishi, mamlakatda modernizatsiya jarayoni tez sur’atlar bilan rivojlanayotganayni davrda ta’lim sohasiga yangiliklarni tizimli ravishda kiritishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ammo ko‘plab pedagogik innovatsiyalarning yaratilayotganiga qaramay, ta’lim jarayonlariga o‘qitishning yangi mazmun, shakl, metod va vositalarini tatbiq etish bo‘yicha pedagogik tadqiqotlarni joriy etish darajasini hozircha yetarli deb bo‘lmaydi. Darhaqiqat, yangilangan ta’lim tizimini joriy etishda har bir o‘qituvchining o‘z faniga va barkamol avlod ta’lim – tarbiyasiga oid yangiliklarni muntazam o‘rgana borib, ularni o‘z mehnat faoliyatida izchil qo‘llay bilish mahoratiga ega bo‘lishi bugungi kunning muhim talabidir. Bakalavriat yo‘nalishlari va magistratura mutaxassisliklari bo‘yicha pedagog kadrlar tayyorlashning sifatini ko‘tarishda talabalarni ilm-fan taraqqiyotining eng so‘nggi yutuqlaridan xabardor qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugun fan va texnika sohasidagi yangiliklarni o‘quv dasturlari mazmuniga tez kiritish talab etiladi va bu orqali, zamonaviy bilimlarni shakllantirishga zamin hozirlanadi. 85

Bundan tashqari zamonaviy o‘qitish texnologiyalari, ular bilan bog‘liq metodik yondashuvlar bo‘lajak o‘qituvchilarda zaruriy bilimlar, muhim qonuniyatlar, ko‘plab fundamental tushunchalarni nisbatan yengil, chuqur va mustahkam shakllantirish uchun qulay sharoit yaratadi. Oliy pedagogik ta’lim muassasalari talabalarida kasbiy tayyorgarlikni shakllantirish va uni rivojlantirish, mazkur jarayonga nisbatan tizimli, kompleks yondashuvni taqozo etadi. Bo‘lajak o‘qituvchining chuqur bilimga, samarali faoliyat yurita olish mahoratiga ega bo‘lishi ma’lum fan asoslari borasida unda yetarli nazariy hamda amaliy bilimlarning, ta’lim jarayonida yangiliklardan unumli foydalanish malakasining qanchalik shakllanganligiga bog‘liqdir. “Alisher Navoiyning ma’rifiy-ta’limiy asarlari” mavzusini tadqiqi qilish orqali innavatsion texnologiyalarning imkoniyatlari va qo‘layliklari keng ekanligiga ishonch hosil qildik. Mavzu yuzasidan quyidagi xulosalarga keldik: – Innovatsion ta’lim texnologiyalari o‘z maqsadi va mohiyatiga ko‘ra an’anaviy ta’limdan farq qilib, ta’lim oluvchi shaxsining ichki imkoniyatlarini namoyon qilish, rivojlantirish uchun qulay sharoitni yaratishga xizmat qiladi. Bunda ta’lim oluvchilarning o‘zlarini o‘quv faoliyatining sub’ekti sifatida his qilishlari, o‘z ustida ishlashlari, o‘z - o‘zini rivojlantirishlari muhim ahamiyat kasb etadi. – Innovatsion ta’lim texnologiyalarini adabiy ta’limga joriy etish dars samaradorligini oshirib, talabalarning ishtellektual qobiliyatlarini shakllantirishda muhim omil hisoblanadi. – Oliy ta’lim muassalarining O‘zbek filologiyasi ta’lim yo‘nalishida dars beradigan filolog o‘qituvchilar talabalarda ijodiy izlanuvchanlik, mustaqil tadqiqotchilik ko‘nikmalarini shakllantirish uchun innovatsion ta’limning asosiy maqsadi, vazifalarini ongli ravishda his qilishlari lozim. Innovatsion ta’limning asosiy maqsadi ta’lim oluvchilarda kelajakkka mas’uliyat hissini va o‘z-o‘ziga ishonchni shakllantirishdir. Aslida har bir o‘qituvchi ijodkor, har bir o‘tilgan dars uning betaktor ijodining mahsuli bo‘lishi kerak. Buning pedagogik 86

texnologiyalarni samarali usullarini qo‘llay bilish mahoratiga ega bo‘lishlik taqozo etiladi. – O‘zbek filologiyasi ta’lim yo‘nalishida o‘qitiladigan “O‘zbek mumtoz adabiyoti” fanini o‘qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalarining metod va usullari, tahliliy vositalaridan foydalanib mashg‘ulotlarni tashkil etish o‘qituvchining imkoniyatlarini yanada kengaytiradi. – Grafikli organayzerlar mumtoz matnlarni o‘rganishda eng qulay texnologiyalardan hisoblanadi. Ular mumtoz matnlarni qiyosiy tahlil qilish, matn bilan ishlashda o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatini tiklashda qulay usullar hisoblanadi. – Grafikli orgayzerlar ning o‘ziga xos afzalligi shundaki, u o‘quvchi (talaba)lar tomonidan individual, guruh yoki jamoa tarzida aniq belgilangan vaqt oralig‘ida o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha axborotlarni yig‘ish va tadqiq qilishni ta’minlashga xizmat qiladi. – Grafikli organayzerlarni o‘zbek filologiya yo‘nalishi talabalarida matnni tizmli tahlil qilish orqali ilmiy xulosalarga kelishning eng samarali usullari sifatida baholash mumkin. – Bitiruv ishimizda “Alisher Navoiyning ma’rifiy-ta’limiy asarlari” mavzusini o‘qitishda grafikli organayzerlardan “BBB”, “Insert”, “Nima uchun”, “Konseptual jadval” “Klaster”, “T-chizma”, “Venn diagrammasi” kabi te’xnologiyalarni qo‘llashning samarali usullarini ko‘rsatishga harakat qildik. – Alisher Navoiyning ma’rifiy-ta’limiy asarlari” o‘qitishda innovatsion texnologiyalarning qaysi metodlarini qo‘llash bevosita o‘tilayotgan mavzuning xarakteridan kelib chiqadi. Ta’lim jarayoniga rejalashtirilmagan, loyiha- lashtirilmagan metod va usullarni o‘rinsiz qo‘llash ijobiy natijalarga olib kelmasligi mumkin. 87

– O‘zbek filologiyasi ta’lim yo‘nalishada tahsil olayotgan talabalarning aksariyati ijodkor, izlanuvchan talabalar bo‘lib, pirovard natijada ilmiy-tadqiqot ishlariga yo‘naltiriladi. Shu jihatdan, adabiy ta’lim jarayonida muammoli ta’lim, ilmiy-tadqiqotchilik metodlari, keyslarini tadbiq etish, mustaqil ta’limga e’tibor berib, mustaqil tadqiqotchilikka imkoniyat yaratish kelgusida iqtidorli mutaxassislarni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Xulosa qilib aytganda, “ Alisher Navoiyning m a’rifiy-ta’limiy asarlari” mavzusini grafikli organayzerlar asosida tashkil etish orqali ta’lim maqsadlariga muvaffaqiyatli erishiladi va talabalarda hamkorlikda ishlash, muammolarni tahlil qilish, o‘z nuqtai nazarlarini aniq ifodalash, munozara qilish, ma’lumotni qabul qilish va baholay olish kabi ko‘nikma va malakalari, shuningdek mustaqil fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi, ularni ijodiy izlanishga yo‘naltiradi, faol o‘rganishni rag‘batlantiradi. Bular o‘z o‘rnida bo‘lajak mutaxasislarni tayyorlash jarayonining samaradorligi ko‘taraliyotganligini va kadrlar zamon talabida tayyorlanayotganligidan dalolat beradi. 88

ADABIYOTLAR RO‘YXATI: I. R ahbariy va m e’yoriy h ujjatlar 1. Karimov I. Y u ksak ma’naviyat- y engilmas kuch. –T:. “Ma’naviyat”, 2008 . 2. Karimov I.A. Adabiyotga e ’ tibor - ma ’ naviyatga, kelajakka e ’ tibor.- Toshkent: O‘zbekiston, 2009. 3. Barkamol avlod orzusi (“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni amalga oshirish borasidagi mulohazalar). –T.: “Sharq” nashriyot-matbaa konserni, 1998. 4. “ Ta’lim to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasining qonuni. Oliy ta’lim me’yoriy hujjatlar to‘plami. –T.: “Sharq” nashriyot – matbaa aksiadorlik kompaniya bosh tahririyati, 2001- 3-15- betlar . II . Ilmiy adabiyotlar: 5. Abduqodirov A . N avoiy va tasavvuf // Adabiy meros . 1991.№ 2. 80 -b . 6. Adabiy turlar va janrlar (tarixi va nazariyasiga oid). 1-2 tomlar. –T.: Fan. 1991-1992 . 7. Alisher Navoiyning adabiy mahorati masalalari // Ma qolalar to‘plami. – T .: Fan, 1993. 8. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – T.: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot ja nashriyoti, 2006. 9. Avliyaqulov N.X., Musayeva N.N. Pedagogik texnologiya. – T.: Tafakkur bo‘stoni, 2012. 10. Atoulloh Husayniy. Badoyi’ us-sanoyi’. –T.: G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1981. 11. Begimqulov U. Pedagogik ta’limda zamonaviy texnologiyalar. “Pedagogik ta’lim” jurnali . 2005, 6-son,15-17-betlar. 12. Boltabo y ev H. Adabiyot ensiklopediyasi. –T.: 2015 . 13. Boltabo y ev H. Mumtoz so‘z qadri. - T.: Adolat, 2004. 89

14. Begimkulov U.Sh. Pedagogik ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiy-nazariy asoslari. Monografiya. – T .: Fan, 2007 . 15. Valixo‘ja y ev B. Arba`in hadis va uning tarjimalari// Alisher Navoiyning adabiy mahorati masalalari. Maqolalar to‘plami. –T.: “Fan”, 1993, -126 - 135-b. 16. Vohidov R. S h arqning buyuk allomasi. –T.: “Fan”, 1989. 17. Vohidov R. Alisher Navoiy va ilohiyot.– Buxoro: Buxoro nashriyoti, 1994. 18. Golish L.V., D.M.Fayzullayeva. Innovatsion ta’lim texnologiyalari. T.: Iqtisodiyot, 2011. 19. Yo‘ldoshev J. G‘., Usmonov S.A. Pedagogik texnologiya asoslari. T.: O‘qituvchi, 2004. 20. Ziyomuhammadov B , Abdullayeva Sh . Ilg‘or pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. T.: Abu Ali Ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti, 200 0. 21. Ziyomuhammadov B, Tojiyev M. Pedagogik texnologiya – zamonaviy o‘zbek milliy modeli. T.: Lider Press, 2009. 22. Ishmuxammedov R.J. “Innovatsion texnologiyalar yordamida o‘qitish samaradorligini oshirish yo‘llari”. Toshkent: 2000 . 23. Yo’ldashev Q. Adabiyot o’qitishning ilmiy-nazariy asoslari. T. O’qituvchi, 1996 . 24. Karomatov H. Qur’on va o‘zbek adabiyoti.–T.: “Fan”, 1993.–95 b. 25. Muhamedov O‘.X., Usmonboeva M.H., Rustamov S.S. Ta’limni tashkil etishda zamonaviy interfaol metodlar. O‘quv-uslubiy tavsiyalar. O‘zbekiston Respublikasi IIB Akademiyasi, 2016, 11-41-betlar. 26. Niyozmetova R. Uzluksiz ta’lim tizimida o‘zbek adabiyotini o‘rganish metodikasi. Toshkent, Fan, 2007 . 27. Omonov N. T. va boshq. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. T. Iqtisod – moliya. 2009 28. To‘xli y ev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. Toshkent. «Y a ngi asr avlodi» 2006 . 90

29. Sharq mumtoz poetikasi (tuzuvchi H.Boltaboyev). – T.: O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi nashriyoti, 2008 . II . Badiiy adabiyotlar : 30. Axloq-odobga oid hadis namunalari. –T.: “Fan”, 1990. -170 b. 31. Navoiy Alisher. Mukammal asarlar to‘plami. XX jildlik. XV jild. Nazm ul - javohir. –T.: “Fan”, 1999. -123-180- b. 32. Navoiy Alisher. Muhokamat ul-lug‘atayn, Arba`in, Siroj ul-muslimin, Munojot, Risolai tiyr andoxtan: (matn, izoh, tarjimalar)/ Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami, XX jildlik. XV I jildlik. -T.: Fan, 2000. 33. Muhammad payg‘ambar qissasi. Hadislar. –Toshkent: ”Kamalak”, 1991. 34. Muhammad ibn Abu Bakr.Hadisi Usfuriy.–T.: Muvarounnahr. 2002. 91

O'xshashlar

Alisher Navoiy lirikasi modulini o’qitishda interfaol metodlardan foydalanish

“Badiiy asar tili” modulini o‘qitishda interfaol usuldan foydalanish

Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`qitishda interfaol metodlardan foydalanish”

Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini o’rganishda interfaol metodlardan foydalanish