“Badiiy asar tili” modulini o‘qitishda interfaol usuldan foydalanish - Adabiyot - Diplom ishlar

“Badiiy asar tili” modulini o‘qitishda interfaol usuldan foydalanish

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

723.5 KB

Ko'chirib olish

“Badiiy asar tili” modulini o‘qitishda interfaol usuldan foydalanish mavzusidagi BITIRUV LOYIHA ISHI 1

MUNDARIJA KIRISH.................................................................................................. 3-4 I-BOB. BADIIY ASAR TILINI O‘RGANISH VA TAHLIL QILISHNING NAZARIY JIHATLARI 1.1. “Adabiyotshunoslik nazariyasi” o‘quv predmetiga ta’lim texnologiyasining tatbiq etilishi ....................................................................5-8 1.2. Tahlil vositasida badiiy asar tiliga xos xususiyatlarni aniqlashda interfaol usullarning o‘rni ....................................................... .....................9-21 II-BOB. BADIIY ASAR TILI MODULINING O‘QUV-USLUBIY TA’MINOTI . 2.1. “ Badiiy asar tili” modulidan ma’ruza matni................................. 22-52 2.2. Modul yuzasidan keyslar to‘plami, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar................................................................................................. 53-72 2.3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar................................................................................................ 73-80 XULOSA VA TAKLIFLAR................................................................ 81-82 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.......................... 83-86 2

KIRISH Bitiruv loyiha ishining dolzarbligi “Adabiyotshunoslikka kirish” o‘quv predmetining “Badiiy asar tili” mavzusi yuzasidan ta’lim texnologiyasi ma’ruza, seminar va amaliy mashg‘ulotlarni texnologizatsiyalash qoidalari asosida ishlab chiqilgan. Badiiy asar tilini o‘rganish va o‘rgatish dolzarbligi, yo‘llari bayon qilingach, loyihalashtirilgan o‘qitish texnologiyalari taqdim etilgan: – ma’ruza mashg‘ulotlarida: kirish, axborot, ekspert taklif qilgan holdagi, muammoli, ma’ruza-vizualizatsiya, ma’ruza-konferensiya, ma’ruza-munozara, muayyan vaziyatni hal qilgan holdagi ma’ruza, yakuniy ma’ruzalar. – keys-stadi va o‘qitadigan o‘yin usullariga asoslangan amaliy mashg‘ulotlarda, o‘quv topshiriqlarini bajarish jarayonida olingan bilimlarni qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘yicha (muammoli seminar), bilim va ko‘nikmalarni chuqurlashtirish va kengaytirish bo‘yicha, shuningdek, shaxsiy rivojlanish malakasini takomillashtirish bo‘yicha seminarlarda foydalanilishi mumkin. Bitiruv loyiha ishining maqsadi. Mazkur modulni o‘qitishning asosiy maqsadi – badiiy asar tilini tahlil qilish uchun yo‘llanma berish, badiiy matnni turli metodlar asosida har tomonlama ilmiy-estetik tahlil qilish, badiiy asar tili bilan shug‘ullanish, unga xos xususiyatlarni o‘rganish, asar strukturasida tilning tutgan o‘rnini aniqlash, nafaqat ilmiy, balki ma’naviy-axloqiy yumush ekanini belgilash. Bitiruv loyiha ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi: - badiiy asarni tahlil qilish yo‘llarini belgilash; - adabiy ta’limni amaliyot bilan bog‘lash; - asar tili tahlilida adabiy turga xos xususiyatlarni hisobga olish; - nasriy, nazmiy va dramatik tur xususiyatlarini farqlash; - badiiy asarlarni turli metodlar asosida tahlil qilishni tushuntirish; -jahon adabiyotshunosligidagi tahlil metodlari bilan tanishtirish; -talabaga san’at asarlarini his qilishni o‘rgatish. 3

Bitiruv loyiha ishining ob’yektini Alisher Navoiy nomidagi o‘zbek tili va adabiyoti institutida o‘qitilayotgan adabiyotshunoslikka kirish faniga doir nazariy masalalar va tashkiliy xarakterga ega bo‘lgan xujjatlarni o‘rganish tashkil etadi. Mavzuning predmeti oliy ta’lim muasasalarida talabalarga badiiy asar tiliga xos jihatlarni o‘rgatish h amda uni nazariy va amaliy tadqiq etish hisoblanadi. Bitiruv loyiha ishi nazariy va amaliy ahamiyati «Badiiy asar tili» mavzusi filolog mutaxassislarni badiiy asar bilan professional darajada ishlashga o‘rgatish omilidir. Badiiy tilga xos jihatlardan xabarsizlik yoki bu borada yetarli malakaga ega bo‘lmaslik oliy filologik ta’limni samarasiz qiladi. O‘zbek adabiyotshunoslik ilmining dunyo adabiyot tanuvi darajasidan orqadaligi, germenevtik usullardan yiroqligi, psixoanalitik tahlil imkoniyatlaridan foydalanolmasligi, badiiy til bilan shug‘ullanish va uning darajasini aniqlash yo‘lining, asosan, sotsiologik talqin (interpretatsiya) yoki syujetni qayta hikoyalash tusida ekanligi badiiy matnga yondashish yo‘lini bilmaslik oqibatidir. Mazkur mavzu talabalarni badiiy matn jozibasini kashf etishning estetik tamoyillaridan boxabar qiladi. Bitiruv loyiha ishining tuzilishi va h ajmi. Bitiruv loyiha ishi kirish, ikki bob (birinchi bob ikki fasl, ikkinchi bob uchta fasl), xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan tarkib topgan. 4

1-BOB. BADIIY ASAR TILINI O‘RGANISH VA TAHLIL QILISHNING NAZARIY JIHATLARI 1.1. “Adabiyotshunoslik nazariyasi” o‘quv predmetiga ta’lim texnologiyasining tatbiq etilishi Badiiy asar tili juda qadim zamonlardan buyon ilm egalarining diqqatini tortib kelgan. Dunyo olimlari unga turlicha ta’rif berishgan. Asar tili Kunchiqish adabiyotshunosligi ilmida ham azaldan muhokama mavzusi bo‘lgan. Miloddan to‘rt ming yillar oldin hind manbalarida bir adabiy matnni ming xil tushunish mumkinligi to‘g‘risida gap boradi. Forobiy, Ibn Sino, Ahmad Taroziy, Navoiy, Bobur singari turkiy mutafakkirlarning asarlarida esa badiiy tilga islomiy-turkiy yondashuv aks etgan. San’at inson hissiy-intellektual va k r ea ti v faoliyatining oliy ko‘rinishidir. I nson ma’naviyatini shakllantirish imkoniyatining kattaligi v a o damga ta’sir qudrati miqyosiga ko‘ra b adiiy adabiyot san’atning bosh q a turlari orasida alo h ida mavqega egadir. G‘oyat ko‘p o‘lchovli murakkab butunlik bo‘lmish badiiy adabiyot o‘quvchi tomonidan o‘qilib, his etilib, anglanib olingandagina ta’sirchan estetik-ma’naviy energiyaga aylanadi. His etilmagan, anglanmagan go‘zallik hayotdagi foydalanilmagan imkoniyat kabi shaxs ma’naviyat i ga ta’sir ko‘rsata olmaydi. Shuning uchun ham oliy adabi y ta’lim da badiiy asar tili alo h ida mav q ega, ahamiyatga egadir. Adabiy ta’lim oldidagi bosh maqsadga erishish uchun filolog mutaxassis badiiy asarni til i bilan ishlash yo‘llarini puxta egallab olishi shartdir. Shu boisdan yangi talab va usullar asosida o‘z ixtisosligi bo‘yicha ishlash mahorati, ko‘nikmalari, har tomonlama va chuqur bilimlarga ega bo‘lgan mutaxassis kadrlar tayyorlash oliy ta’lim tizimining bosh vazifasi hisoblanadi. Oxirgi yillarda ta’lim sohasida asosiy o‘zgarishlar uning mazmuni, usullari va tashkiliy shaklida ro‘y bermoqda. Axborot almashinuvning globallashuvi, dunyoning kichrayib, odam imkoniyatining ortishi adabiyot o‘qitishga tamomila yangicha yondashish zaruriyatini keltirib chiqardi. Bugungi odam badiiy asarga yaqin o‘tmishdagi kabi taqlid vositasi, ibrat yoxud o‘rnak manbai sifatidagina 5

qaramaydi. XXI asr kishisi uchun badiiy adabiyot butunlay o‘zgacha mohiyat kasb etadi. Davr o‘zgarishi bilan badiiy adabiyotning mohiyati ham, adabiyotni o‘quv fani sifatida o‘qitish jarayonini uyushtirish yo‘sinlari ham jiddiy o‘zgarishlarga uchraydi. SHularga tayyor bo‘lmagan mutaxassis samarali pedagogik faoliyat ko‘rsata olmaydi. Yuqorida bayon qilinganlardan kelib chiqib, “Adabiyotshunoslikka kirish” o‘quv fanining maqsad va vazifalarini, ta’lim texnologiyasini loyihalashga asosiy konseptaul yondashuvlarni keltirib o‘tamiz. Fanni o‘qitishning maqsadi adabiyot nazariyasi sohasining predmeti, vazifalarini yoritish, fan doirasida o‘rganiladigan asosiy masalalarning mazmun mundarijasini belgilash, adabiyot nazariyasining ijtimoiy tabiati, shakllanishi, taraqqiyoti, obraz va obrazlilik, Sharq va G‘arb adabiy-nazariy tafakkuri, adabiy metodlar va yo‘nalishlar, ijodiy uslub, adabiy turlar va janrlar, badiiy asar tili haqida ma’lumot berishdir. “Adabiyotshunoslikka kirish” fanining vujudga kelishi va rivojlanishi yuzasidan talabalarda bilimlarni shakllantirish va mustahkamlash; adabiyot nazariyasi bo‘yicha ilk tasavvurlarni shakllantirish; badiiy adabiyotning ijtimoiy tabiati, adabiyotning nazariy masalalarining hal qilinishi va yoritilishiga ilmiy yondashuvni tarbiyalash; adabiyot nazariyasi fanining tarixi, ijodiy uslub va badiiy asar tili haqida bilim berishdan iborat. “Adabiyotshunoslikka kirish” fanini o‘rganish asosiy ixtisoslik fani hisoblanib, 1-semestrda o‘qitiladi. “Adabiyotshunoslikka kirish” dasturini amalga oshirish o‘quv rejasida keltirilgan “Adabiyotshunoslikka kirish” fanining maqsad va vazifalari, “Adabiyotshunoslikka kirish” fanining tarixiy taraqqiyoti va manbalari, adabiy nazariy tafakkur tarixiga bir nazar, talant, ilhom, badiiy mahorat sirlari haqida yetarli bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishni talab etadi. “Adabiyot shunoslik nazariyasi (adabiyotshunoslikka kirish) ” o‘quv fani bo‘yicha ta’lim texnologiyasining konseptual asoslari : 6

 Shaxsiy yo‘naltirilgan o‘qitish . Ta’lim jarayoni barcha qatnashchilarining to‘laqonli rivojlanishini ko‘zda tutadi va ta’lim olayotgan ma’lum bir shaxsga, birinchi navbatda, kelajakdagi professional faoliyat bilan bog‘liq o‘qitish maqsadlarini hisobga olishga yo‘naltiriladi.  Tizimli yondashuv . Ta’lim texnologiyasi barcha tizim belgilariga: jarayon mantiqi, uning barcha qismlari o‘zaro aloqalariga, to‘laqonlilikka ega bo‘lishi lozim.  Faoliyatga oid yondashuv . Ta’limni shaxsning protsessual xislatlarini shakllantirish, ta’lim oluvchining faolligini oshirish va faoliyatini qizg‘inlashtirish, o‘quv jarayonida uning barcha qobiliyat va imkoniyatlarini, intilish va tashabbuslarini avj oldirishga yo‘naltirishni asoslab beradi.  Dialogik yondashuv . Ta’lim jarayoni qatnashchisi bo‘lgan sub’ektlar psixologik birligi va o‘zaro aloqalarini yaratish zaruratini asoslab beradi, u tufayli shaxsning kamol topish ijodiy jarayoni kuchayadi.  Hamkorlikda o‘qitishni tashkil qilish . O‘qituvchi va talabaning sub’ekt munosabatlarida hamkorlik, tenglik, demokratizm, maqsadlar va faoliyat mazmunini birgalikda ishlab chiqish, erishilgan natijalarni baholashni amalga oshirishga alohida e’tibor qaratish zarurligini nazarda tutadi.  Muammoli o‘qitish . Bu ta’lim mazmunini muammoli taqdim etish asosiy talabalar bilan faol o‘zaro aloqa qilish usullaridan biri bo‘lib, uning davomida ilmiy bilimdagi ob’ektiv ziddiyatlar va ularni hal qilish usullarini aniqlash, dialektik fikrlashni shakllantirish va rivojlantirish, ularni amaliy faoliyatda ijodiy qo‘llash bo‘yicha mustaqil ijodiy-bilim olish faoliyati ta’minlanadi.  Axborot taqdim etishning eng yangi vosita va usullaridan foydalanish – ta’lim jarayoniga yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini joriy qilish. Konseptual qoidalarga asoslanib, “Adabiyotshunoslikka kirish” bo‘yicha o‘quv axborotlari hajmi, mazmuni, strukturasi va maqsadlaridan kelib chiqib, birgalikda o‘quv rejasida belgilangan vaqtda va belgilangan sharoitlarda fan bo‘yicha davlat ta’lim standartida belgilab berilgan ta’lim maqsadlariga erishishni 7

kafolatlaydigan boshqaruv, axborot, kommunikatsiya, ta’lim vositalari va usullarini tanlash amalga oshirildi:  O‘qitish usullari va texnikasi : munozara, keys-stadi, muammoli usul, o‘qitadigan o‘yin, “fikriy hujum”, Insert, “Birgalikda o‘qiymiz”, Pinbord, ma’ruza (ekspert taklif qilgan holda ma’ruza, ma’ruza-konferensiya, kirish ma’ruzasi, tematik ma’ruza, ma’ruza-vizualizatsiya, muayyan vaziyatni hal qilgan holdagi ma’ruza, yakuniy ma’ruza);  O‘qitishni tashkil qilish shakllari : dialog va polilog, muloqot, hamkorlik va birgalikda o‘qishga asoslangan frontal, guruh va individual shaklida o‘qitish;  O‘qitish vositalari : an’anaviy vositalar (darslik, ma’ruzalar matni, tayanch konspekt, kodoskop, grafik organayzerlar) bilan bir qatorda – kompyuter va axborot texnologiyalari;  Kommunikatsiya usullari : tezkor qaytuvchan aloqa asosida talabalar bilan bevosita o‘zaro aloqa qilish;  Qaytuvchan aloqa usullari va vositalari (axborot) : kuzatuv, blits-so‘rov, joriy, oraliq va yakuniy nazorat natijalarini tahlil qilish asosida ta’lim diagnostikasi;  Boshqaruv usullari va vositalari : o‘quv mashg‘uloti bosqichlarini, o‘qituvchi va talabaning qo‘yilgan maqsadga erishish bo‘yicha birgalikdagi harakatlarini belgilab beradigan texnologik karta ko‘rinishida o‘quv mashg‘ulotlarini rejalashtirish, nafaqat auditoriya ishlarini, balki mustaqil, auditoriyadan tashqari ishlarni ham nazorat (joriy, oraliq va yakuniy) qilish;  monitoring va baholash : o‘quv mashg‘uloti jarayonida ham (har bir o‘quv mashg‘ulotida talabaning o‘quv faoliyati reytingini baholash, o‘quv topshiriqlari va testlarning bajarilishini baholash), butun kurs davomida ham (har bir talabaning reyting baholari asosida joriy, oraliq va yakuniy natijalarini baholash) o‘qitish natijalarini reja asosida kuzatib borish. 8

1.2. Badiiy asar tiliga xos xususiyatlarni aniqlashda interfaol usullarning o‘rni Adabiyot o‘qitishdagi eng ilg‘or tajribalarni umumlashtirmay, deyarli barcha darslarda qo‘llash mumkin bo‘ladigan universal qonuniyatlarni kashf etmay turib, yoshlarga adabiy tarbiya berish samaradorligiga erishib bo‘lmaydi. Adabiyotshunoslik nazariyasi fani adabiy ta’lim kechimidagi ana shu eng umumiy jihatlarni o‘rganadi, adabiyotni anglatishda qo‘llaniladigan metod va usullarni tahlil qiladi. Ammo “universal qoidalar” tushunchasini har qanday holatda ham hech bir o‘zgarishsiz qo‘llayverish mumkin bo‘lgan doimiy usullar tarzida qabul etmaslik kerak. Negaki, pedagogika ilmi va amaliyoti jabhasiga, yoppa universalizmni tatbiq etish mumkin emas. Metodikadagi universalizm deyilganda, adabiy ta’lim jarayonida bir martadan ko‘proq ishlatish mumkin bo‘lgan didaktik usul va yechimlar nazarda tutiladi. Har bir o‘qituvchi u yoxud bu pedagogik muammoni o‘z tajribasi va bilimi darajasidan kelib chiqib, o‘zicha hal etishini ko‘zda tutgan holda muayyan umumiy qonuniyatlarni topish va ulardan foydalanib, adabiy ta’limni yaxshiroq yo‘lga qo‘yish mumkin. Adabiyotshunoslik nazariyasi, xususan, badiiy asar tilini o‘qitish samaradorligini oshirish yuzasidan beriladigan tavsiyalar retsept yo‘nalishida, bir marta o‘rganib olib umr bo‘yi qo‘llayveradigan axborot sifatida emas, balki konseptual tabiatga ega bo‘lib, har qanday masala echimining turli variantlari bo‘lishi mumkinligi ko‘zda tutiladi. Umuman olganda, adabiy ta’lim jarayonini o‘rganish, umumlashtirish va ilmiy xulosalar chiqarish hamda bu yo‘nalishda ilmiy tadqiqotlar olib borishning o‘ziga xos metodlari mavjuda. Kuzatish, so‘rov, tabiiy sinov, laboratoriya eksperimenti, ta’lim hujjatlarini o‘rganish, talabalarning yozma ishlarini tadqiq etish, og‘zaki javoblarni tekshirish singari qator ilmiy-tadqiqot metodlari borki, ular ko‘magida adabiyot ilmi bo‘yicha nazariy tadqiqotlar olib boriladi. Adabiyotshunoslik nazariyasi predmetining badiiy asar tili bo‘limi pedagogika ilmining xususiy bir sohasi sifatida, birinchi navbatda, pedagogika bilan bog‘liq. Chunki bu bo‘lim jzasidan chiqariladigan xulosa va berilajak 9

tavsiyalar talabalarning fiziologik va ruhiy xususiyatlariga maksimal darajada mos kelishi kerak. Shuning uchun ham u psixologiya fani yutuqlariga tayangandagina samarali ish ko‘ra oladi. Badiiy adabiyot o‘z holicha inson hayotiga bevosita kerak emasday bo‘lib tuyulsada, amalda insonning odamlik martabasiga yuksalishi uchun xizmat qiladigan ma’naviy sifatlarni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. CHunki badiiy adabiyotda inson ruhiyati aks etadi. Binobarin, o‘z ahlida ezgu ruhiy sifatlarni qaror topdirmoqchi bo‘lgan millat ta’lim muassasalarida adabiyot o‘qitishni imkon qadar samarali yo‘sinda tashkil qilishga e’tibor qaratadi. Negaki, adabiyot yordamida bilvosita shakllantirilgan ma’naviy sifatlar inson ruhiyatining ezgu bo‘lishiga olib keladi. Ezgu ma’naviy fazilatlar esa, shaxs takomilining, binobarin, jamiyat taraqqiyotining omilidir. Ayniqsa, inson omilining salmog‘i ortib, bir odamning qo‘lidan ulkan yaxshiliklar ham, tengsiz yovuzliklar ham kelishi mumkinligi talabalarga imkon qadar ko‘proq ezgu sifatlarni singdirish kerakligini taqozo etadi. Binobarin, adabiyotshunoslik nazariyasi fanining predmeti muhim ijtimoiy salmoq kasb etadi. Badiiy asar o‘qishga doimiy ehtiyoj, adabiyotdan xabardorlik, o‘qiganlarni tushunish va tahlil qila olish hamda bu xususda istasa og‘zaki, tilasa yozma shaklda ravon fikr bayon qilabilish millat ahli intellektual rivojidan dalolat bo‘ladi. SHuning uchun ham adabiyot o‘qitishni samarali yo‘lga qo‘yish talabalarning o‘zlashtirishini yaxshilashga qaratilgan didaktik tadbirgina bo‘lmay, yoshlarda ezgu ma’naviy sifatlar tarkib topdirishga yo‘naltirilgan umumilliy ahamiyatga ega yumushdir. Ta’limning gumanitarlashishi, o‘quv-tarbiya ishlarining gumanizatsiyalashuvi, ta’limning differensiallashuvi, o‘quv fanlarining integratsiyalashuvi, o‘qitish saviyasining ham adabiyotshunoslik va pedagogika ilmining hozirgi darajasiga ko‘tariluvi adabiy ta’limga tamomila o‘zgacha yondashish zaruriyatini tug‘diradi. Aytish kerakki, XX asrning 60-yillaridan e’tiboran pedagogika ilmida paydo bo‘lgan konstruktiv pedagogika nazariyasi bugunga kelib, adabiyotshunoslik 10

nazariyasining tabiatiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatib, uning mohiyatini o‘zgartirib yubormoqda. SHuningdek, ta’lim nazariyasi va amaliyotiga “texnologik ta’lim” tushunchasining kirib kelishi fanni o‘qitishda ham bir qator yangiliklar sodir bo‘lishini taqozo etmoqda. Ko‘pincha, pedagogik texnologiyaga ta’lim jarayonini osonlashtirishga, uni ma’lum darajada isloh qilishga qaratilgan amaliyot tarzida qaraladi. Holbuki, bu tushunchani “pedagogik texnologiya” emas, balki “texnologik ta’lim” tarzida qo‘llash hamda uning o‘qitish sohasida tub inqilobiy o‘zgarishlar qilish yo‘li ekanligini tushunish kerak bo‘ladi. Texnologik ta’limning o‘qitish jarayoniga industrial tovar ishlab chiqarishdagi kabi konveyer usulini joriy etish, o‘qitishning texnologiyasini faqat qobiliyatli va intizomli talabalar emas, ta’lim jarayoniga tortilgan barcha talabalar ham mo‘ljal qilingan natijalarga erisha oladigan tarzda tashkil etish mumkinligi adabiyot ilmi mutaxassislari oldiga ham jiddiy talablarni qo‘ymoqda. Binobarin, bugungi kunda adabiyotshunoslik nazariyasini o‘rganayotgan bo‘lajak mutaxassislar yaqin vaqtlarda, o‘zining pedagogik iste’dodidan qat’i nazar, barcha talabalarning konveyer yo‘sinida yaxshi o‘qiy olishlarini yo‘lga qo‘yish sirlarini egallab olishlari lozim bo‘ladi. Endilikda o‘qituvchining talanti va mahorati emas, balki ta’lim mazmunininig strukturasi hamda pedagogik muhit va sharoitning uyushtirilishi o‘qitishning samaradorligini ta’minlashiga erishish ko‘zda tutilmoqda. Zotan, badiiy asar tanlanganlarga nasib qilganiday, uni birdaniga oson va to‘g‘ri tushunish ham hammaga xos emas. Bu o‘qituvchining zimmasida bo‘lgan mas’uliyatdir. Badiiy asar tiliga maftun bo‘lgan yoki aksincha aynan til tufayli uni yoqtirmay qolgan talaba o‘z hissiyotlari boisi asar tilida ekanini xayoliga ham keltirmasligi mumkin. O‘qituvchi shu jihatni nazardan qochirmasligi, butun auditoriyani qamraga holda talabalar e’tiborini badiiy asar tiliga qarata bilishi lozim. Bu jarayonda eng qulay usul “fikriy hujum” hisoblanadi. “Fikriy hujum” butun auditoriya yoki talabalar guruhi oldiga qo‘yilgan muammoni echishning eng samarali va demokratik yo‘lidir. SHuni alohida ta’kilash o‘rinliki, hozir “Fikriy hujum” usulidan foydalanish amaliyotida o‘qituvchilar o‘tgan mavzular yuzasidan talabalarga turli-tuman savollar bilan 11

“hujum” qilishlari keng tarqalgan. Holbuki, tamomila buning teskarisi bo‘lishi kerak. “Fikriy hujum”ning butun mohiyati talabalarning o‘zlari yangi mavzuni o‘zlashtirish yoki qo‘yilgan biror didaktik muammoni hal etish uchun fikrlarini zo‘riqtirib, tinimsiz “hujum” qilishlari va shu tariqa ko‘rsatilgan qiziqarli qizg‘in faoliyat natijasida o‘quv topshirig‘ini bajarishlari kerak. Bu usulning diqqatga loyiq jihati shundaki, unda talabalar o‘zaro birgalikda ishlashga, yaxshi yoki yomon o‘qishidan qat’i nazar har bitta qatnashchining fikrini eshitishga o‘rganishadi. Shuningdek, guruh a’zolarining bir xil baholanishi talabalarda jamoatchilik ruhini shakllantirishga xizmat qiladi. “Fikriy hujum”da o‘qituvchi boshqaruvchi emas, balki fisilator (yordam beruvchi) sifatida ish ko‘radi. U talabalar faoliyatini tashkil qiladi, yo‘naltirib turadi, ularning asosiy maqsaddan chalg‘ib ketmasliklarini ta’minlaydi. “Fikriy hujum” metodini qo‘llash quyidagi taxminiy bosqichlardan iborat bo‘lishi mumkin: 1. Tayyorgarlik. “Fikriy hujum” usulida o‘tiladigan dars boshlanganga qadar u darsda hal qilinishi kerak bo‘lgan muammo yoki bajarilishi lozim topshiriqdan talabalar xabardor qilinishlari lozim. Toki, ular bu muammo yoxud vazifa to‘g‘risida muayyan vaqt davomida bosh qotirishlari, o‘ylab ko‘rishlari mumkin bo‘lsin. Shuningdek, talabalar muayyan kichik guruhlarga bo‘linishlari va ularning har biri aniq vazifa bilan ta’minlanishlari zarur. Chunonchi, kim guruhga etakchi bo‘lishi, kimlar aytilgan turli-tuman fikrlarni yozib olish uchun kotiblik qilishi belgilab qo‘yilishi zarur. Shuningdek, o‘qituvchi bilimli va xolis talabalardan qaysi guruhning javobi eng to‘g‘ri ekanini belgilab beradigan hakamlar hay’atini tashkil etishi kerak. 2. Dalillar topish. Darsda talabalar hal etishlari kerak bo‘lgan muammo aniq va tushunarli bo‘lishi zarur. Berilayotgan topshiriqni darstaxtaga yozib qo‘yish, bir necha kun oldin uni talabalar bilan muhokama qilish kerak. Muammo yuzasidan talabalarning dastlabki yaxshi-yomon fikrlari eshitib ko‘rilsa, ular muvozanatdan chiqib, bezovta bo‘lib qolishadi. 12

3. Dastlabki mashq. “Fikriy hujum” yordamida hal qilinishi zarur bo‘lgan muammoni echishga talabalarni ruhan va aqlan tayyorlash uchun dastlabki mashq o‘tkazish foydalidir. Bu mashq qo‘yilayotgan muammoga bevosita tegishli bo‘lmasligi ham mumkin. Dastlabki mashq “Fikriy hujum” usuli qanday bo‘lishini talabalar tasavvur etishlari uchun ham g‘oyat zarurdir. 4. Fikrlarni olish. Interfaol usuldagi eng asosiy va qiziqarli bo‘lgan bu bosqich tavsiya etilgan muammo yuzasidan fikriy hujum bilan boshlanadi. Istagan talaba, istagan vaqtida, istagan fikrini aytishi mumkin. Faqat fikrlarning kotiblar tomonidan yozib olinishiga ulgurish zarur bo‘ladi. Talabalar har qanday to‘g‘ri- noto‘g‘ri, yaxshi-yomon fikrlarni bildirishdan cho‘chimasliklari uchun quyidagi qoidalar darstaxtaga yozib qo‘yilishi va unga hammaning amal qilishi ta’minlanishi kerak: - TANQID QILMASLIK VA BAHOLAMASLIK (aytilayotgan fikrlar qandayligidan qat’i nazar hech kim hech kimni biror yo‘sinda tanqid qilmasligi, dakki bermasligi, munosabat bildirmasligi kerak); - NOTO‘G‘RI FIKR BO‘LMAYDI (esga kelgan har qanday fikr o‘ylab o‘tirmay, aytilishi kerak. Bo‘lmag‘ur, “ahmoqona”, to‘g‘ri kelmaydiganday ko‘rinadigan fikrlar ba’zan foydali g‘oyalarning yuzaga kelishiga sabab bo‘lishi ham mumkin); - FIKRLARNING MIQDORI MUHIM (fikrlar qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha yaxshi, chunki ortiqcha g‘oyalarni qisqartirish, etarlicha bo‘lmay qolgan fikrlarni ko‘paytirishdan osonroq); - FIKRLARNI ALMASHTIRISH, QO‘SHISH, YAXSHILASH LOZIM (hammaning fikri olinib, ular maqsadga muvofiq tarzda o‘rinlashtirilishi, saralanishi, tahrir qilinishi, tahlil etilishi kerak); - BEMALOL BO‘LISH, O‘YNAB ZAVQ OLISH KERAK (“fikriy hujum” jarayoni o‘yin va zavqlanish ruhida o‘tishi kerak. U qiziqarli bo‘lsa, ko‘proq samara keltiradi. “Fikriy hujum” o‘yin ruhida, qiziqarli o‘tkazilsa, guruh ichida do‘stona vaziyat yuzaga kelib, talabalar bir-birlariga o‘zaro yordam ko‘rsatishadi); 13

- JIM TURISH HAM FOYDALI (ayrim talabalarning o‘ylanib jim qolishlariga xayrixohlik bilan qarash kerak, jim o‘ylanib qolgan odam noyob bir fikrni aytib yuborishi ham mumkin). 5. Yechimni topish. Talabalar “fikriy hujum”ga kirishganlaridan keyin belgilangan vaqt tugab borayotganda yoki echimga olib boradigan fikrlar aytib qo‘yilganda, o‘qituvchi fikriy hujumni to‘xtatib, oxirgi bosqichga o‘tish, ya’ni muammoni yechish kerakligini esga soladi. Bu vaqtda guruhlardagi kotiblar barcha fikrlarni yozib olishgan, har bir talaba bu fikrlarning qaysilari yaroqli ekani to‘g‘risida o‘ylay boshlagan bo‘lishadi. Talabalar bir-birlari bilan maslahatlashib, aytilgan fikrlarning har birini bir qadar muhokama etgan holda yaroqsiz fikrlarni o‘chirib, fikrlar ro‘yxatini tobora qisqartirib boradi. Nihoyat, bir necha juda muhim qarashlargina qoladi. Talabalarning kichik guruhi ana shularga tayanib, ta’limiy masalaning y echilishi bo‘yicha o‘z xulosasini beradi. 6. Tatbiq. Agar “Fikriy hujum” natijasida kelingan xulosa amaliyotga tatbiq etiladigan yo‘sinda bo‘lsa, uni qaysi sohaga qay tarzda qo‘llash mumkinligi haqida o‘qituvchi to‘xtab o‘tgani ma’qul. Umuman, mashg‘ulot so‘ngida “Fikriy hujum” jarayoni qanday o‘tgani va qaysi guruhga nima sababdan qanday baho qo‘yilishi xususida o‘qituvchi bir necha og‘iz so‘z aytgani ma’qul. Alohida ta’kidlash kerakki, baho alohida talabalarga emas, balki kichik guruhlarga qo‘yiladi. Shunday qilinsa, guruh a’zolari bir- birlarini o‘qitishadi, didaktik materialning hamma tomonidan o‘zlashtirilishiga intilishadi. Bu jarayonda o‘qituvchi “Fikriy hujum” muammoning echimi sifatida taqdim etayotgan fikr o‘rganilishi lozim bo‘lgan badiiy asar matnidan keltirib chiqarilgan bo‘lishiga alohida e’tibor berishi kerak. Aslida, badiiy asar tili bilan ishlashdagi eng asosiy pedagogik tadbir badiiy asar tahlilidir. Badiy asarni to‘g‘ri idrok qiladigan, uni tushunadigan, ta’sirlanadigan va tahlil qila biladigan talabani tayyorlay olgan o‘qituvchigina maqsadiga erishgan hisoblanadi. Chunki dasturda o‘rganish ko‘zda tutilgan adabiy materiallarni shunchaki o‘qib ketaverish bilan adabiyot egallanibqolmaydi. Yoshi 14

kichik va orttirgan hayot tajribasi nisbatan kam, badiiy didi etarli shakllanmagan talabalar badiiy asarni mutlaqo teskari tushunishlari ham mumkin. Shu bois badiiy asar tahliliga katta e’tibor zarur. Busiz talabalarda turg‘un ezgu ma’naviy sifatlar qaror topmaydi. Badiiy tahlil a) ilmiy - filologik ; b) o‘quv - didaktik singari ikki katta turga bo‘linadi. O‘quv tahlilidan maqsad o‘rganiladigan badiiy asarni to‘g‘ri qabul etish orqali talabalarda ezgu shaxslik sifatlarini shakllantirishdan iboratdir. Didaktik tahlilning vazifalari badiiy asarning o‘ziga xosligi, jozibasi va ta’sir qilish sabablarini aniqlash orqali talabalarda ta’sirchan qalb, hassos tuyg‘ular, sog‘lom estetik did, ravon va ifodali nutq shakllantirishdan iboratdir. Shunga ko‘ra, o‘quv tahlili badiiy asar matnining hayotiy va badiiy mantig‘i hamda estetik jozibasini kashf etish orqali talabalarda barkamol shaxsga xos ma’naviy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan ilmiy-pedagogik faoliyat dir tarzida ta’rif berish mumkin. Har qanday asarning o‘quv tahlilida har bir talaba individual tarzda o‘tashi kerak bo‘lgan uch bosqich, albatta, bosib o‘tiladi: 1) asar bilan tanishish; 2) asarni tahlil qilish; 3) tahlilni umumlashtirish. Birinchi bosqichda asar o‘qituvchining ijrosida idrok etiladi. Bunda talaba, shunchaki eshituvchi bo‘lmasligi, balki matnni kuzatib borish bilan birgalikda uning e’tiborini tortgan o‘rinlarini belgilab borishi lozim. Ikkinchi bosqichda asarning badiiy o‘ziga xos jihatlari savol-topshiriqlar yordamida o‘rganiladi. Bu bosqichda talabalar asar qahramonlari xatti- harakatlariga akseologik yondashishlari saboqning tarbiyaviy yo‘nalishiga olib keladi. Uchinchi bosqichda har bir talaba qilgan kashfiyotini o‘z kuzatishlariga tayanib umumlashtiriladi. Bunda har bir talaba o‘zicha asar, unda tasvirlangan voqea-hodisalar, qahramonlar, asarning badiiy jihatlari borasidagi fikrlarini tizimga soladi. O‘quv tahlili bu kechimni amalga oshirishda qatnashadigan talabalar miqdoriga ko‘ra: a) individual - yolg‘iz; b) guruhiy; v) umumiy (frontal) singari uch turga bo‘linadi. Auditoriyadagi har bir talaba alohida matn ustida ishlasa yoki 15

bir matnning alohida jihatlarini topish bilan shug‘ullanib, u bu ishni yolg‘iz o‘zi amalga oshirsa, individual (yolg‘iz) tahlil yuzaga keladi. Auditoriyadagi talabalar qaysidir bir belgilariga ko‘ra ma’lum guruhlarga ajratilsa va asar tahlili ana shu guruh ichida amalga oshirilsa, guruhiy tahlil bo‘ladi. Guruhdagi barcha talabalarga bir xil baho qo‘yiladi. Biror badiiy asar o‘qituvchi rahbarligida butun auditoriya bilan birgalikda amalga oshirilishi umumiy yoki frontal tahlilni yuzaga keltiradi. O‘qituvchi har qanday adabiy turga mansub asarlar o‘rganilayotganda ham talabalarni matnga doir savol-topshiriqlar bilan ishlashga o‘rgatishi lozim. Mahorat bilan tuzilgan savol va topshiriqlar badiiy matnni ma’naviy energiyaga aylantirishi, ularning zamiridagi ma’nolarni kashf etishga kalit bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha adabiyot o‘qituvchilari savol tuzib olishga jiddiy ahamiyat berishmaydi. Ular matn mohiyatini ochishga qaratilgan savollarni tahlil jarayonida, talabalar bilan muloqotga kirishish asnosida tuzaman, deb o‘ylashadi. Natijada, yo‘l-yo‘lakay tuzilgan savollarning saviyasi keragiday chuqur va aniq bo‘lmaydi. Savol va topshiriqlar aniq bo‘lmagani oqibatida tahlil ham konkret bo‘lmay, matndan ma’no chiqarish, uning jozibasini his qilish borasida talabalar umumiylikka, taxminiylikka o‘rganib qolishadi. Nimalar haqdadir gapirib, o‘zi va o‘zgalarni chalg‘itishga urinishadi, badiiy asarning matnini o‘qimay turib, u to‘g‘rida fikr aytish mumkin deb o‘ylashadi. Chunki savol konkret berilmagach, javob ham shunga yarasha bo‘ladi. O‘qituvchi savol tuzishga qanchalik jiddiy yondashsa, talabalarning asarni o‘rganishlari ham shunchalik muvaffaqiyatli bo‘ladi. Har bir savol asarning qaysi jihati o‘rganilishini ko‘zda tutishi, talaba berishi mumkin bo‘lgan javobni ham hisobga olishi kerak. Talabaning javobi keyingi savolni keltirib chiqarsa, juda yaxshi bo‘ladi. Savollar asarni o‘rganishdagi eng muhim jihatlarni o‘z ichiga olishi zarur. O‘quv tahlilida savollar a) faktologik va b) konseptual kabi ikki turga bo‘linadi. Faktologik savollar asar mazmuni va qahramonlari holatiga xos dalillarni esga tushirishga qaratilgan bo‘lib, asosan, asarning talabalar esida qanchalik qolganini aniqlashga xizmat qiladi. Konseptual savollar tasvir va qahramonlarning 16

badiiy hamda hayotiy yo‘riqlarini, o‘zaro munosabatlar sababi va holatini aniqlashga, personajlar xatti-harakatlariga akseologik baho berishga, o‘zini ular o‘rniga qo‘yib ko‘rishga, yozuvchining mahorati namoyon bo‘lgan o‘rinlarni tayin etishga qaratilgan bo‘ladi. O‘rganilayotgan badiiy asarni didaktik tahlil qilishda talabalarning yosh xususiyatlarini ham, adabiy asarning janrini ham hisobga olish kerak. 1-bosqich talabalari she’riy asarni ko‘proq axborot tarzida qabul etadilar. Ularga she’riy shakllar, shoir mahorati, uning lirik obraz yaratishdagi o‘ziga xosligi haqida gapirib o‘tirish ortiqcha. Ularga she’r juda ta’sirli qilib ifodali o‘qib berilib, asarning tarbiyaviy yo‘nalishi ko‘rsatilsa, she’riy asardagi badiiy unsurlar sezdirilsa kifoya. 4-bosqich talabalari esa har qanday tur va janrdagi asarlarga o‘zgacha munosabatda bo‘ladilar. Ular asar zamiridagi haqiqatga, undan kelib chiqadigan hayotiy va estetik ma’noga ancha jiddiy yondashadilar. Bitiruvchilar badiiy asar bilan uning ijodkori o‘rtasidagi bog‘liqlikni, asarda adib shaxsiyati belgilari bo‘lishi shartligi kabi holatlardan xabardor bo‘ladilar. Bu holat o‘quv tahlilini chuqurlashtirish imkonini beradi. Ilmda tamoyil degan tushuncha bo‘lib, u biror faoliyatning yuzaga kelishida amal qilinishi shart bo‘lgan talablar ni anglatadi. SHu shartlarga amal qilinmasa, faoliyat to‘laqonli holda yuzaga kelmaydi. O‘quv tahlilida ham amal qilinishi shart bo‘lgan bir qator tamoyillar borki, ularga rioya etilmay turib, kutilgan natijaga erishib bo‘lmaydi. Bu tamoyillarning asosiylari quyidagilardir: 1) har qanday tahlilning shaxsiy mulohaza ekanligi; 2) to‘liq tahlilning bo‘lishi mumkin emasligi; 3) asar bo‘yicha bildiriladigan har qanday fikr faqat asar matnidan keltirib chiqarilishi lozimligi; 4) badiiy asarga yaxlit hodisa tarzida yondashish zarurligi; 5) tahlilda asarning tur xususiyatlari hisobga olinishi kerakligi; 6) tahlil yuzasidan aniqlangan ilmiy haqiqatning o‘zidan ko‘ra unga yetib kelish kechimi muhim ekani; 17

7) biror asar bo‘yicha butun auditoriya yoki talabalar guruhining o‘qituvchi bilan bir xil fikrga kelishi shart emasligi. Amaldagi metodika badiiy asarlarni o‘quv tahliliga tortishning quyidagi yo‘llari borligini ta’kidlaydi: 1) Muallifga ergashib yoki yaxlit o‘rganish: 2) Obrazlar bo‘yicha tahlil. 3) Muammoli tahlil. Badiiy asarni yaxlit yoki muallifga ergashib tahlil qilish syujetga katta e’tibor berishni ko‘zda tutadi va 1-bosqichda ko‘proq ishlatiladi. Asarni tahlil etishning mazkur usuliga ko‘ra, badiiy asar o‘rta ta’limdan endigina oliy ta’limga kirib kelgan talabalarning xarakter xususiyatlarini, psixologik taraqqiyot darajalarini, pedagogik tayyorgarligini hisobga olgan holda ishlatilib, matndagi voqealarga katta e’tibor beriladi. CHunki bu talabalar hali badiiy asarga sof san’at hodisasi tarzida qarashga, ma’naviy muammolar haqida mulohaza qilishga, falsafiy xulosalar chiqarishga unchalar ham tayyor emas. Demak, o‘qituvchi voqea, syujet tasviri yoki ifoda etilgan fikrlar salmog‘iga e’tibor qaratish orqali asarni tahlil qilishi zarur. Badiiy asarlarni o‘rganishning keng tarqalgan usullaridan biri uni timsollar bo‘yicha o‘rganish dir. Badiiy adabiyotdagi asosiy unsur obraz ekani bejiz emas. Adabiy asarni o‘rganishning bu yo‘li uni istalgan bosqich talabalariga tatbiq etish mumkinligi bilan ajralib turadi. O‘quv tahlilining bu yo‘liga ko‘ra, o‘rganilayotgan asardagi timsollarning qanday tasvirlangani, ularning ifodasida muallif qo‘lga kiritgan natija, foydalangan usul va ularning samaradorlik darajasini aniqlash muhim o‘rin tutadi. Adabiy ta’limni adabiyotga doir bilimlarni o‘zlashtirish yoki mafkuraviy yo‘nalishdagi matnlarni o‘rganish vositasi deb tushunish xato, adabiy asar o‘zganing holatini tuyish orqali o‘zini taftish qilishga odatlantirish omilidir. O‘quv tahlilini amalga oshira bilish, o‘rganilayotgan asarning mohiyatini aniqlay olish talabalarga muayyan asar haqida bilim beribgina qolmaydi. Hatto, aytish mumkinki, bu kechim talabalarda muayyan bilim hosil qilishdan ko‘ra, ularda muayyan ma’naviy sifatlar shakllantirishga ko‘proq xizmat qiladi. Ya’ni talaba qaysi bir yozuvchining qaysi bir asarida nima bo‘lganligini bilib qo‘ymaydi, 18

balki didaktik tahlil yordamida talabalar yo muallifni, yo asardagi timsollarni, ko‘p hollarda esa, har ikkisini ham tuyadilar. Har bir personajning nima uchun aynan shunday xatti-harakat qilganligi sabablarini aniqlash va bunga ishonch hosil qilish talabalarning ma’naviy o‘sishlarida ulkan ahamiyat kasb etadi. Taniqli adabiyotshunos S.Dolimov: “ Ishonch bilimdan farq qiladi. Ishonch uzoq vaqt kuzatishlar, shaxsiy tajribalar, shaxsiy kechinmalar orqali yaratiladi ” 1 , – deb yozganida, adabiyotning tengsiz ma’naviy o‘rnini nazarda tutgan edi. Olimning bu qarashi tahlilsiz bilim ishonchga aylanmasligini anglatishi jihatidan g‘oyat ahamiyatlidir. Subutoy Dolimov adabiyotga ijtimoiy yondashuv keng yoyilgan, har qanday asarga unda aks etgan mavzuga qarab baho berish avj olgan, adabiy hodisalarga boshdan oyoq auditoriyaiy-partiyaviy nazar bilan qarash hukmronlik qilgan davrlarda ham badiiy asar talabaga zavq berishi, uning tuyg‘ularini tarbiyalashi kerakligini aytadi. Shuning uchun ham olim badiiy matndan faqat ijtimoiy ma’no qidirib, uning estetik zavq manbai ekanini hisobga olmaydigan o‘qituvchilarning tutumidan qoniqmay, shunday degan edi: “ Ba’zi ...o‘qituvchilar asarni vulgar sotsiologizm asosida analiz qiladilar va natijada adabiyotning o‘ziga xos xususiyatiga e’tibor etmaydilar, adabiyotning estetik zavqni tarbiyalashdagi muhim xizmatini yo‘qqa chiqaradilar ” 2 . Domla adabiyot o‘qituvchisi asardan, birinchi navbatda, badiiy go‘zallik va estetik ma’no qidirishini astoydil istar edi. Badiiy asarni o‘rganishning uchinchi yo‘li muammoli tahlildir. Bu metoddagi asosiy narsa talabalar oldiga kerakli va qiziqarli muammo qo‘yish orqali badiiy asarni tekshirishdir. Talabalar oldilariga qo‘yilgan muammoni yechish jarayonida asar matniga tayanadi va shu asnoda uning ichiga kirib, jozibasini anglaydi, mohiyatiga yetadi va asarga estetik baho beradi. Adabiy asarni muammoli o‘rganishda talabalar oldiga hayotiy va estetik jihatdan muhim masala qo‘yiladi va unga har bir talaba o‘zicha javob beradi. Bu javoblar qancha xilma-xil 1 http//www.ziyouz.uz 2 htpp // www . ziyouz . uz 19

bo‘lsa, o‘shancha quvonmoq kerak. CHunki qolipda fikrlash, bir xil xulosaga kelish fikrsizlik va adabiy ta’limni samarasizlikka olib boradigan yo‘ldir. Muammoli ta’lim hozirda keng yoyilib borayotgan interfaol usullarning asosiy shartlaridan biridir. Bunda talabalar oldiga echilishi zarur o‘quv muammosi qo‘yilishi va bu muammoni hal etishda zarur bo‘ladigan badiiy, didaktik ashyolar etkazib berilishi, talabalar esa mustaqil yo‘sinda izlanish olib borib, masalani o‘zlaricha hal etishlari ko‘zda tutiladi. Bunda o‘quv muammosining, albatta, bir necha echimli bo‘lishi yodda tutilishi lozim. Bir necha echimga ega bo‘lmagan, turfa fikrlash imkonini bermaydigan masalalar o‘quv muammosi sifatida qo‘yilmasligi kerak. Interfaol ta’lim, binobarin, muammoli tahlil uchun ham adabiy muammoning to‘g‘ri echilishidan ham ko‘ra to‘g‘ri echimni topish yo‘lida olib borilgan ishlar muhimroq ekani yodda tutilishi joiz. Bunday usulda o‘qituvchi echimni topish yuzasidan bildirilgan fikrlarning sifatidan ko‘ra soniga ko‘proq e’tibor qaratishi, baholashda ham ayni shu jihatni alohida hisobga olishi zarur. Ya’ni talabalar ko‘proq fikr aytish, g‘oya tashlashga yo‘naltirilishlari kerak. Masalan, “Lison ut-tayr” asari o‘rganilmoqda. Bu asarni muammoli yo‘sinda tahlil etish imkoni bor. Asar matni bilan tanishilgandan keyin talabalarning oldiga: “Asarda nima sababdan qushlar timsolidan foydalanilgan?” tarzida masala qo‘yish lozim. Yoki “YUlduzli tunlar” romani o‘rganilmoqda. Talabalar asar bilan tanishganlaridan keyin ulardan: “Asarda shoh Bobur bilan shoir Boburga xos jihatlar qanday tasvirlangan?” degan muammoni hal etish talab qilinishi mumkin. Talabalar oldida muammoli vaziyat yaratilgach, ular asosan asar matn hamda o‘zlari izlab topgan qo‘shimcha materiallar asosida bu vaziyatni hal qilishga urinadilar. O‘qituvchi bu jarayonda talabalarning asosiy manba bo‘lmish asar matnidan chalg‘ib ketmay, uni turlicha talqin etib, to‘xtamga kelishlarini ta’minlashi zarur. Talabalar qiziquvchan, o‘z fikrlariga ega va bu fikrlar bilan boshqalarning ham hisoblashishlarini juda-juda istaydigan bo‘lishadi. Ular psixologiyasidagi ayni shu holat adabiy asarni muammoli o‘rganishda qo‘l keladi. 20

Badiiy asar va uning tilini o‘rganishning bu uchala usuli ham sof holatda kamdan kam qo‘llanilib, ko‘pincha aralash ishlatiladi. 21

II-BOB. BADIIY ASAR TILI MAVZUSINING ELEKTRON O‘QUV MODULI ISHLANMASI 2.1. “Badiiy asar tili” modulidan ma’ruza matni Reja: 1. Badiiy asar ma’naviy qadriyat sifatida 2. Asar tili va badiiylik 3. Badiiy asar tili va adabiy turlar Tayanch iboralar: muallif tili, personajlar tili, dialog, monolog, arxaik so‘zlar, shevaga, kasb-hunarga oid so‘zlar, jargonlar, neologizmlar, antonim, sinonim, omonim, badiiy tasvir vositalari Asarga badiiylik unvonini faqat uning tiligina taqdim etadi. Badiiylik hodisalarni hayotiy, jonli manzaralarda, kishini ta’sirlantiradigan, unda tasavvur uyg‘otadigan qilib tasvirlashdir. Badiiylik barcha san’at turlariga xos hodisadir. Badiiyliksiz san’at yo‘qdir. San’atning mavjudligi, mohiyati uning badiiyligidadir. SHuning uchun badiiylikni san’atning tashqi ko‘rinishi, shakli sifatida qarash asossizdir. Badiiylik shakl va mazmun mutanosibligi tufayli ta’sirchanlik kasb etadi. Adabiyotning badiiyligini ta’minlaydigvn eng birinchi omil uning tilidir. Chunki adabiyot so‘z san’atidir. Tasviriy san’at asarlariga ranglarning yorqinligi, ularning o‘z o‘rnida qo‘llanishi joziba baxsh etsa, adabiy asarni so‘z nafosatli qiladi. Adabiy asarda hayotning kundalik oddiy hodisalari so‘z tufayli yorqin, hayajonlantiradigan bo‘lib ko‘rinadi. Adabiyotshunoslikning asosiy ob’ekti sanalgan badiiy adabiyotning ikki shakli: xalq og‘zaki ijodi (folklor) va yozma adabiyotni biridan birini past yoki baland qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki har ikkisi ham so‘z san’atidir. Xalq og‘zaki ijodi namunalarida ham, yozma adabiyot asarlarida ham hodisalar ta’sirchan, badiiy gavdalantiriladi. Ijtimoiy-ma’naviy tarixiy taraqqiyot tufayli yozma adabiyot qanchalik ravnaqqa erishgan bo‘lmasin, u folklor asarlari o‘rnini egallay olmaydi. Folklor yozma adabiyotning paydo bo‘lishi, shakllanishi va rivojlanishini ta’minlagan poydevor sanaladi. XX asr adabiyotida yangi yo‘nalishlar yuzaga kelishiga ham qadimiy folklor mif(asotir)lari asos bo‘lgan. Umuman, yozma 22

adabiyotni yangi timsol, yangi obrazlar bilan boyitib borishga folklor asarlari samarali ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun Lotin amerikalik adib Xorxe Luis Borxes “Adabiyotning boshi ham, oxiri ham mifdan iboratdir”, deydiki, mif, bu — folklordir 3 . Tabiiy fanlarda katta kashfiyotlar paydo bo‘lishiga ham adabiyot asarlari bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Chunki ular ixtirochi, kashfiyotchilarda nimalargadir havas, intilish uyg‘otadi. Badiiylik asosida obraz va obrazlilik turadi. O brazlilik hayot hodisalarini obrazlar orqali gavdalantirishdir. Kishilar bir-birlariga “sizga baxtdan taxt tilayman”, “hamisha gulday ochilib yuring”, “hayotingiz doimo shirin bo‘lsin” deya tilaklar bildirishadi. Ayni ezgu tilaklar ham obrazli fikrdir. Kishilar nimadandir ta’sirlanib ketishganida beixtiyor obrazli fikr aytishadi. Bu ularning hissiyotlari to‘lqinlanganidan kelib chiqadi. Obrazli fikr kishilarning diqqatini darhol jalb etadi. U odamning ongiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, hissiyotlari orqali ta’sir qiladi. SHuning uchun ham obraz oddiy fikr, xabardan ko‘ra ko‘proq e’tiborni tortadi. Boshqalar e’tiborini o‘ziga qaratish esa odamni olamdagi jamiki narsadan ko‘ra ko‘proq lazzatlantiradi. Kishilar turli o‘xshatishlar topib, ovozini har xil ohangga solib gapirishi va uni tinglashayotganida, ma’qullashganida mamnun bo‘lib, yayrashi, e’tiroz bildirib, gapini to‘xtatishganida esa ranjib qolishi shundan dalolat beradi. Shoir, yozuvchi so‘z vositasida voqelikning yorqin manzarasini yaratishga harakat qiladi. Kishilarni turli vaziyatlarda so‘zlatadi. Ularning holat, ko‘rinishlaridagi eng e’tiborli jihatlarni gavdalantiradi, ko‘nglida kechayotgan o‘y, xayolidagi manzaralarni ma’lum qiladi. So‘z shoir, yozuvchining badiiylik yaratishdagi asosiy quroli sanaladi. Imorat, binolar tosh, g‘isht, tuproq kabi xom ashyo, jismlardan quriladi. Mashinalar turli-tuman temir, mis, alyumin va boshqa metallardan yasaladi. Kiyim-liboslar paxta, jun kabilardan tayyorlanadi. Rassom qalam va bo‘yoqlar yordamida biror bir manzarani chizadi. Haykaltarosh tosh, ganch, loy kabilardan 3 Борхес Х.Л. Сочинения в трех томах: том 1 - М.; 1994. — С. 29. 23

turli shakllar yaratadi. Umuman, har qanday narsa-buyumni yaratish uchun qandaydir materialdan foydalaniladi. Adabiy-badiiy asar yaratish uchun nimadan foydalaniladi? Buning uchun nima zarur bo‘ladi? Adabiy-badiiy asar yaratish uchun faqatgina so‘zdan foydalaniladi. Buning uchun birgina so‘z zarur, xolos. Adabiy-badiiy asar yaratish uchun undan bo‘lak boshqa biror bir xom ashyoga ehtiyoj, zarurat bo‘lmaydi. So‘z adabiy-badiiy asarning birinchi va yagona unsuri hisoblanadi. Yozuvchi, shoir asar yozish — hayotning muayyan parchasini badiiy gavdalantirish uchun birgina vosita — so‘zdan foydalanadi. So‘z uning uchun asar mazmunini ro‘yobga chiqaruvchi birdan bir tayanch sanaladi. Chunki uning yordamida asarning barcha unsurlari: qahramonlar obrazi, ular yashagan manzil-makon ko‘rinishlari va hokazolar gavdalantiriladi. Asarning syujet, kompozitsiyasi, undan bo‘lak boshqa unsurlari ham aynan so‘zning vositasida yaratiladi. Shuning uchun qadim Sharq shoirlari asarlari asosiy mavzusi bayonini boshlashdan avval so‘z sharafiga maxsus qism bag‘ishlaganlar. Alisher Navoiy ham barcha dostonlarida so‘z sharafiga alohida bob ajratgan. Jumladan, shoir “Saddi Iskandariy” dostoni oltinchi bobida “So‘z ta’rifida bir necha so‘zkim...” deb, so‘zga shunday ta’riflar beradi: Gar ul bo‘lmasa kimsaga yo‘q sharaf, Aningdekki, gavharsiz o‘lg‘ay sadaf. ...Bashar zotida javhari jon ham ul, O‘luk jismida obi hayvon ham ul. ...Chu jism ichra jon yo‘qdur, ul yo‘qdurur, Yana jonga onsiz bu hol o‘qdurur. Kishining sharafi uning so‘zi bilan bo‘lganidek, badiiy asarning qimmati, salmog‘i, ta’sirchanligi ham so‘z tufayli yaratiladi. Insonni koinot gultoji darajasiga yuksaltirgan so‘z adabiy-badiiy asar maydonga kelishining asosi sanaladi. Chunki har qanday adabiy-badiiy asar faqat so‘z tufayligina dunyoga keladi. Bu abadiy o‘zgarmas haqiqatdir. Ijodkor ana shunday sir-sinoatli hodisadan foydalanib, adabiy-badiiy asar yaratadi. U so‘z vositasida hayot hodisalarini suratlantiradi. Adabiy-badiiy asarda 24

so‘z haqida mulohaza yuritilganda “badiiy asar tili” iborasi qo‘llanadi. Jumladan, tadqiqotlarda “badiiy asar tili badiiy asar mazmunini ro‘yobga chiqaruvchi birdan- bir vositadir”, deyiladi 4 . Badiiy asar tili adabiy til me’yorlariga tayanadigan, umumxalq tiliga asoslangan, hamma uchun tushunarli ifodalarni qamrab olgan, ijodkorlar tomonidan jilolangan tildir. U mana shu xususiyatlariga ko‘ra, g‘oyaviy va hissiy (emotsional) ta’sir ko‘rsatishning eng samarali vositasidir. Ayni choqda, badiiy til kishilar o‘rtasida barcha uchun tushunarli bo‘lgan eng ommabop aloqa qurolidir. Yozuvchi, shoir badiiy asar yaratish — obraz va manzaralar chizish uchun so‘z va iboralar tanlaydi, ularning asl va ko‘chma ma’nolarini aniqlaydi, sinonim va antonimlarni topadi, umumxalq tilining gap qurilishi usullaridan, arxaizm va jargonlardan foydalanadi. Shuning uchun adabiyot hayotni so‘z orqali tasvirlash san’ati deyiladi. Badiiy asar tili ilmiy asarlar tilidan tasviriylik, emotsionallik, obrazlilik, aforizm kabi xususiyatlari bilan farq qiladi. Fizika, kimyo, matematika, texnika, iqtisodiyot kabi ilmiy sohalardagi asarlar tili umumlashgan, ixtisoslik yo‘nalishidagi tushunchalarni ifoda etsa, badiiy asarlar tili tabiat manzaralari va inson qalbidagi kechinma, holatlarni mavjud qarama-qarshiliklari bilan aks ettiradi. Bu badiiy asar tilining tasviriylik xususiyatidir. Ilmiy asarlar tilidagi dalil, raqamlar ko‘proq kishilarning aql-tafakkuriga ta’sir ko‘rsatadi. She’r, roman, qissa tili esa ko‘proq ularning hissiyotiga, tuyg‘ulariga — qalbiga ta’sir qiladi. Badiiy asar tilining qahramonlar qalb holatini ifodalash orqali kitobxonlar tuyg‘ulariga ta’sir ko‘rsatish uning hissiyligi (emotsionalligi)ni belgilaydi. Badiiy asar, avvalo, inson qiyofasini gavdalantirishi bilan ta’sirchan ekanligi ma’lum. Ijodkor inson obrazini yaratish uchun tilning turli shakl, ko‘rinishlaridan foydalanadi. U shevaga xos so‘zlarni, kasb-korga oid atamalarni, kishi nutqining o‘ziga xos jihatlarini ko‘rsatuvchi iboralarni (masalan, “Mehrobdan chayon” 4 Ҳотамов Н., Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. –Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – Б. 374. 25

romanida Solih mahdumning “habba” deyishi singari) qo‘llaydi. Biroq har bir ijodkor tilning cheksiz imkoniyatlaridan o‘z qurbi darajasida, iste’dodi yo‘nalishi ko‘lamida foydalanadi. Hayotda birovning nutqi boshqa bir kishining gapirishidan farqlangani singari, yozuvchi, shoirlar asarlari tili ham bir-biridan farqlanib turadi. Masalan, Oybek hayot hodisalarini lirik hissiyotlar bilan keng doirada tasvirlashga moyil bo‘lsa, Abdulla Qahhor manzaralar va qahramonlar holatini qisqa jumlalarda, kinoya, kesatiq, qochiriqlar qo‘llab ifoda qiladi. SHu tarzda har bir ijodkor o‘z asarlarida xalq tili boyliklarini ko‘rsatishga intiladi. Badiiy asar tili bilan adabiy til o‘rtasida muayyan tafovut mavjud. Ular aynan bir hodisa emas. Avvalo, badiiy asar tili adabiy tilga nisbatan keng hodisadir. Chunki unda adabiy tilning o‘zi ham, sheva, kasb-hunar, jargonga oid so‘zlar ham, tasviriy ifodalar, turli iboralar ham mujassamlashgan bo‘ladi. Adabiy til esa me’yoriy grammatika qoidalariga asoslangan, umumiy talaffuz qoidalariga ega bo‘lgan va shu asosda xalq jonli tilidagi har xilliklarni bir xillashtirib olgan til sanaladi. Shu boisdan o‘quv-ta’lim ishlari, rasmiy ish qog‘ozlari, ilm-fan, publitsistika, matbuot adabiy tilda olib boriladi. Adabiy til ham millat madaniyatining o‘ziga xos bir ko‘rinishidir. Biroq badiiy asar tili ham, adabiy til ham umumxalq tiliga asoslanadi. Umumxalq tili har ikkalasining asosi sanaladi. Badiiy asar tili muallif tili, personajlar tili, dialog, monolog, arxaik so‘zlar, shevaga, kasb-hunarga oid so‘zlar, jargonlar, neologizmlar, antonim, sinonim, omonim, badiiy tasvir vositalari ( metafora, istiora, metonimiya, sinekdoxa, allegoriya, jonlantirish, sifatlash, o‘xshatish, mubolag‘a, poetik sintaksis (intonatsiya, parallelizm, anafora, takrorlar, inversiya, antiteza, ritorik munosabat, ritorik so‘roq ) kabilardan tarkib topgan bo‘ladi. Bu unsurlar badiiy asar tilining jozibali, ta’sirchan bo‘lishini ta’minlaydi. Bunday xususiyatga ega badiiy asar tili kishilar nutqiga, ularning fikr, dunyoqarash, madaniyat darajasiga ham samarali ta’sir ko‘rsatadi. Badiiy asar tili so‘zning nozik tovlanishlarini his qilishga va buni kishilar ongi, ruhiga singdirishga imkon beradi. 26

Odatda, badiiy asar matnining asosiy qismi muallif tili dan tarkib topgan bo‘ladi. Chunki ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, echimi kabi syujet qismlari, peyzaj, qahramonlarning ruhiy holatlari muallif so‘zi orqali gavdalantiriladi. Umuman, muallif o‘z asarining hikoyachisi, naqlchisi bo‘ladi. Ko‘pgina asarlarning muallif so‘zi bilan boshlanishi ham shundan dalolat beradi. Aslida ham asarning barcha qahramonlari muallif yordami, Aniqrog‘i, uning so‘zlari bilan harakat qiladi. Muallif doimo ular bilan birga bo‘ladi. Kitobxonga qahramonlarni ko‘rsatib turadi. Personajlarning o‘y-kechinmalari, yashirin-oshkora fikrlaridan xabardor qiladi. Ular turgan muhit manzarasini gavdalantiradi. Ayrim asarlarda voqealar qahramon tilidan hikoya qilinadi. Masalan, G ‘. G ‘ulomning “Yodgor” qissasi, “Mening o‘g‘rigina bolam” hikoyasi shunday asarlar sirasiga kiradi. Biroq ularda ham qahramonlarni muallif so‘zlatadi. Muallif personajlarning tashqi qiyofasi, ichki kechinmalarini tasvirlash bilan ularni so‘zlatadi. So‘zlatganda ulardan har birining nutqiga alohida e’tibor beradi. Chunki personajlarning har biri o‘ziga xos tarzda gavdalanishi, ularning gap- so‘zlari ana shu xususiyatini yorqin namoyon etishi lozim. Qahramonning diqqatni jalb etadigan birinchi belgisi uning nutqidir. Misol uchun Abdulla Qodiriyning “O‘t k an kunlar” romanida Otabek shunday deydi: “Meni zo‘rlagan va majbur qilgan edilar, dada! Sizning o‘g‘lingiz bo‘lgan bir yigitning sha’niga, albatta, odam o‘ldirish uyat va nomusdir... Siz o‘zingizning orzu-havasingiz yo‘lida meni majbur qildingiz va dushmanlarimga yo‘lni katta qilib ochib berdingiz, men bu jonvorlikni xoh, noxoh ishlashga majbur qoldim!.. Sizni gunohkor qilishga va gunohingizni kechishga mening haqqim yo‘q, dada! Lekin gunohsiz bo‘la turib ham yana muvohiza ostiga tushganim uchun o‘zimni mudofaa qilishga majburman” (Abdulla Qodiriy. O‘tgan kunlar. – Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1974 . – B.302.). Asar qahramonlari nutqi dialog va monolog shaklida ifoda etiladi. Dialog va monologlarda qahramonlarning ichki dunyosi, fe’l-atvori aks etadi. Ijodkorlar qahramonlar nutqida ular yashagan tarixiy davrga xos so‘zlash tarzini hamda ularning kasb-kori, ma’naviy sajiyasi(intellektuallik darajasi)ni gavdalantirishga 27

harakat qilishadi. Chunki mantiq shuni taqozo etadi. Misol uchun Odil Yoqubov “Ulug‘bek xazinasi” romanida tarixiy haqiqatni ta’sirchan gavdalantirish, davr kishilarining ma’naviy-ma’rifiy olamini aniq ko‘rsatish uchun qahramonlarini mana bu tarzda so‘zlatadi: “Eshik ochilib Ali Qushchining xayoli bo‘lindi. Ichkaridan shayxulislom Burhoniddinning tanish ingichka ovozi chiyillab eshitildi: – As salotin zillalohu fil-arz! Onhazratlari shar’iy sultonimiz erur! Bas! Sultonimizning farmoni oliylari barchamiz uchun amri vojibdur! Uning ovozini bosib, o‘ala-o‘ovur ko‘tarilgan edi, ustodning xiyol bo‘o‘iq, o‘ktam ovozi yangradi: – Bas! Farmoni Humoyun amri vojibdur! Amir Sultonshoh barlos! Siz otliq hirovul bilan darhol yo‘lga chiqqaysiz!.. Amir Sulton Jondor tarxon! Siz barong‘or suvoriylari bilan hirovul qo‘shinlarining ortidan yurgaysiz. Nasib bo‘lsa, dovonda uchrashurmiz. Maslahatlar uchun tashakkur. Mashvarat tamom!” (O.Yoqubov. Uluo‘bek xazinasi. — Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994.—B.9.). Asardagi tabiat manzaralari, personajlardan hammasining ham nomi esda qolmasligi mumkin. Biroq ularning yuqoridagi singari o‘zaro muloqotlari, tortishuvlari albatta e’tiborni jalb qiladi va xotiraga mustahkam o‘rnashib qoladi. Masalan, Abdulla Qahhorning “Anor” hikoyasida shunday lavha bor: “— Axir, boshqorong‘i bo‘l, evida bo‘l-da! — dedi do‘ppisini qoqmasdan boshiga kiyib, — anor, anor... Bir qadoq anor falon pul bo‘lsa! Saharimardondan suv tashib, o‘tin yorib, o‘t yoqib bir oyda oladiganim o‘n sakkiz tanga pul. Akam bo‘lmasa, ukam bo‘lmasa... Er-xotin tek qolishdi. Xotin jo‘xorini tuyib bo‘ldi, uni kelidan tog‘orachaga solayotib to‘no‘illadi: — Havasga anor eydi deysiz shekilli... — Bilaman... Axir nima qilay? Xo‘jayinimni o‘ldirib, pulini olaymi? O‘zimni hindiga garovga qo‘yaymi? G‘alatimisan o‘zing?” (A.Qahhor. Tanlangan asarlar. — Toshkent: Yosh gvardiya, 1965.—B.12.). 28

Dialog, monolog asarni ta’sirchan qiladigan vositalar sirasiga kiradi. Dialog yunoncha dialogos so‘z bo‘lib, “ikki kishi o‘rtasidagi so‘zlashuv” degan ma’noni anglatadi. Monolog ham yunoncha (monos — bir va logos — so‘z, nutq) so‘z bo‘lib, u badiiy asarda ishtirok etuvchi personajlarning o‘z-o‘ziga yoki boshqalarga qaratilgan nutqi sanaladi. Dialog va monologning asarni ta’sirchan etuvchi, uni yodda qoldiruvchi unsurlardan ekanligi she’riy, nasriy asarlardan ham ko‘ra, drama janriga mansub asarlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Drama, komediya, tragediya matni to‘laligicha dialog va monologlardan tarkib topadi. Sahna asarlarini ularsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Dialog (muloqot, so‘zlashuv) va monolog adabiyot tarixida chuqur iz qoldirgan hodisa sanaladi. Ular barcha millat adabiyotlarida o‘ziga xos o‘rin tutib kelgan. Chunki dialog va monologlar asar konfliktini kuchaytirish barobarida, uning syujetini kengaytiradi, muallifning mahoratini, so‘z boyligini namoyish etadi. Masalan, Shekspirning yoki Hamza, Maqsud Shayxzodaning pesalaridagi dialog, monologlar xuddi shunday deyishga asos beradi. Monolog (shuningdek, dialog ham) personajlar ruhiy holatini ko‘rsatishda barcha badiiy vositalar orasida ajralib turadi. Drama janridagi asarlarda ham, she’riy, nasriy asarlarda ham qahramonlar ruhiyatini monolog yorqin namoyon etadi. Monologlar namoyon bo‘lish tarziga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: tashqi monolog va ichki monolog. Tashqi monolog qahramonning o‘z nutqini ovoz chiqarib bayon etishi bo‘lsa, ichki monolog uning ichki o‘y-kechinmalaridir. Tashqi monolog shakli ko‘proq drama, komediya, tragediyada qo‘llansa, ichki monolog barcha janrlardagi asarlarda keng ishlatiladi. Masalan, hayotda har bir odam boshqa bir kishi haqida ko‘nglida qandaydir xayollarga boradi. Ana shu hodisa badiiy asarlarga ham ko‘chiriladi. Demak, monolog personajlarning o‘zi haqidagi o‘ylaridangina iborat bo‘lmaydi. U boshqalar to‘g‘risidagi, tevarak-atrofdagi hayot haqidagi orzu-o‘y, mushohadalarni ham mujassam etadi. 29

Personajlarning dialog, monologlarida arxaik, shevaga oid, kasb-korga taalluqli so‘zlar uchraydi. Ular zamonni, personajning mashg‘uloti, tug‘ilib o‘sgan joyini o‘ziga xos tarzda ayon etib turadi. Epik asarlar tili bilan ishlash yo‘llari Hayotiy ko‘lamning kengligi, murakkab insoniy taqdirlar, qahramonlar ruhiyatidagi sanoqsiz tovlanishlar voqealar asnosida idrok etilishi lozim bo‘lgan epik asarlarda tahlil ham o‘ziga xos tarzda amalga oshiriladi. Epik asarlarda personajlar kechinmasini tasvirlash, obrazlar yoki hikoyachi kayfiyati ifodasini berishdan ko‘ra, shu tuyg‘ularning paydo bo‘lish jarayoni, ularning ildizlari ko‘rsatilishiga ko‘proq e’tibor qaratiladi. Epik asarlarni badiiy tahlil etish ham ko‘lamdor va ko‘p bosqichli kechimdir. Epiklikning eng asosiy belgisi: voqeabandlik va tasvirda tafsilot mavjudligidir. Qaysi janrda bo‘lishiga qaramay, epik turga mansub asarlarda personajlar ozdir-ko‘pdir voqealar qo‘ynida tasvirlanadi va ularning tabiatlari hodisalar tasviri asnosida namoyon bo‘la boradi. Tahlillanadigan asar qanchalik yirik, voqealar tasviri qanchalar serqatlam, personajlar soni nechog‘lik ko‘p bo‘lmasin, tahlil mobaynida asarlarning mazmunini qayta so‘zlab berish mumkin emas. Buning ikki sababi bor. Birinchidan, tahlilchi qanchalik mahoratli bo‘lmasin, badiiy asarni adibning o‘ziday aytib berolmaydi va buning zaruriyati ham yo‘q. Chunki matn bilan tanishganlar uni bilishadi. Asarni o‘qimaganlarga matnning tarovatini bir qadar yo‘qotib hikoya qilib berishning esa foydasi yo‘q. Negaki, bunda asarning o‘zi emas, uning skeleti etib boradi, xolos. Tahlilchi nechog‘lik urinmasin, u ayni asarni bitgan yozuvchi bo‘lolmaydi. Ayni asarni yorug‘ olamda ayni shu yozuvchigina yoza oladi. Tahlilchi asar mazmunini hikoya qilishi orqali asardagi qiziqarli voqealarni berishi mumkindir, ammo insoniy xarakterlarni, kechinmalarni, hissiyotlarni, ularni tug‘dirgan ochiq-yashirin sabablarni etkazolmaydi. Tekshirilayotgan asar mazmunini so‘zlab berish mumkinemasligining yana bir sababi bu holda matn tahlil qilinmay, asarning barchaunsurlari badiiy elakdan o‘tkazilmaydi, binobarin, uning zamiridagi estetik ma’no noma’lumligicha qolaveradi. 30

Epik asarlarni tahlil qilishda uning hajmi, tasvirning murakkablik darajasi hisobga olingan holda ish ko‘riladi. Hajmtaqozo etsa, asarni badiiy tahlilning avval aytilgan uch usulidan birini yoki barini qo‘llagan holda tekshirish zarur. Mabodo, tahlillanadigan asar juda yirik bo‘lsa, tahlilchi, albatta, asarning eng qiziqarli, badiiy jihatdan eng muhim, bir qator intellektual-estetik operatsiyalar yordamidagina anglashmumkinbo‘lgan jihatini tekshirishi lozim. Buning uchun asar umumiy estetik butunlikka zarar etkazilmaydigan tarzda badiiy ma’noli qismlarga ajratib olinishi lozim. Bunda o‘quvchi diqqatini o‘ziga beixtiyor tortadigan, personajlar tabiati yorqin namoyon bo‘ladigan, muallif mahorati ko‘zga balqib tashlanadigan, qahramonlar ruhiy dunyosi bo‘rtiq aks etgan o‘rinlar nazardan qochirilmasligi kerak. Badiiy tahlilda matndagi muhim jihatni nomuhimdan ajratish, asar personajlariga jonli odam tarzida munosabatda bo‘lish kerak. SHunday qi linganda timsolning o‘ziga xosligi va adibning san’atkorligi namoyon bo‘ladi. Ko‘pincha, tadqiqotchilar epik asarlardagi qahramonlardan, avval boshdanoq g‘ oya qidirishga tutinishadi va shu bois turli asarlardagi mutlaqo boshqa-boshqa personajlar ikki tomchi suvday bir xil talqin etil ib, birday bahola n adi. Chunki g‘oyalar o‘xshash bo‘ladi, bir xil g‘oyalar ham ko‘p, lekin cheksiz olamda bir-biriga to‘liq o‘xshash bo‘lgan ikki kishi yo‘q. Badiiy asar va undagi qahramonlar tasviri esa, ayni shu o‘xshamaslikning, o‘ziga xoslikning badiiy ifodasi sifatida paydo bo‘lgan hodisalardir. Shuning uchun ham adabiyotshunoslik amaliyotida Yo‘lchi va G‘ ofir, Jamila va Gulnor, Saida va Zaynab, Otabek va Anvar, Kumush va Ra’no timsollariga uzoq vaqt mobaynida bir xil baho berib kelingan. Bunga sabab adabiyotshunosl ikd a bu qahramonlarga individual qiyofaga ega jonli odam sifatida yondash il magan va ulardan faqat g‘oya qidirilib, ijtimoiy xulosa chiqarishga urinilgan. Epik asar o‘rganilayotganda personajlar xatti-harakatlari uning xarakter mantig‘iga muvofiq kelishi yoki kelmasligi muammosi tahlilning markazida turishi kerak. Ya’ni epik asar tahlil qilinayotganda, obrazlarning gap-so‘zlari, qiliqlari, fikrlari 31

ularning sa’jiyalariga muvofiqligi, ruhiy ji h atdanasoslanganligiga e’tibor qilinishi va asarning asl qiymati ana shulardan keltirib chiqarilishi lozim. Epik asar tahlili faqat mantiqiy operatsiyaga aylanib qolmasligi, balki hamisha asardan go‘zallik topishga intilish diqqat markazida turishi joiz. Nasriy til jozibasini, turli-tuman badiiy vositalar tufayli tug‘ilgan estetik m o‘ ‘jizalarni pa y qa y olish,b undan lazzatlan ish hamda shu lazzatning manba s ini tushuni sh va zarur bo‘lsa tushuntirib ber a ol ish kishi ning ma’naviy yuksalishida beqiyos katta ahamiyat kasb etadi. Abdulla Qahhorning XX asrning 30-yillaridan buyon tahlil etilib kelinayotgan "O‘g‘ri" hikoyasi misolida yuqoridagi nazariy qarashlarni amalda qo‘llab ko‘rish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu asarni tekstual tahlil qilish ko‘proq samara beradi. Negaki, hajman mo‘jaz bu hikoyada badiiy maqsadga xizmat qilmaydigan, personajlar tabiatinn ochishga qaratilmagan bironta so‘z ham uchramaydi. Binobarin, asarda nomuhim, ikkinchi darajali badiiy unsurning o‘zi yo‘q. Shu bois, xuddi lirik asarlarni tahlil qilgandek, mazkur hikoyani ham tekstual usulda o‘rganish samarali bo‘ladi. Tahlilni kampirning tong qorong‘usida turishi va ho‘kizidan xabar olishi sabablarini aniqlashdan boshlagan ma’qul. Kampirning barcha o‘zbek ayollari, ayniqsa, qishloqda yashaydigan hamma kayvonilar singari saharlab turishi o‘z holicha hech kimning e’tiborini tortmasligi mumkin. Lekin yozuvchi asarda kampirning saharxezligini shunchaki odat tarzida emas, balki zaruriyat taqozosi sifatida ham ko‘rsatadi: u hamir qorishi kerak. Hikoya matnidan kampirning dastyori yo‘qligi ma’lum bo‘ladi. Demak, kampir kundalik yumushlar ko‘paymay, kun yoyilmay turib, non yopishga ulgurishi kerak. Buning ustiga, choli issiq non bilan ertalik qil sa yana da yaxshi bo‘ladi. Ehtimol, ertalikka ularda nondan bo‘lak eydigan narsaning o‘zi yo‘qdir. Endi e’tibor "...hamir qilgani" turgan kampirning ne bois ho‘kizdan xabar olganligiga qaratilishi joiz. Ma’lumki, har kim o‘zi uchun qimmatbaho hisoblangan narsadan bot-bot xabardor bo‘lib turadi. Farzandli ona hamisha bolalaridan xabar o lishga, badavlat odam davlatidan ogo h turishga intiladi. Cholu kampir uchun o‘zlaridan keyingi qimmatba h o narsa — ho‘kiz. Shu 32

bois kampirning o‘rnidan turiboq undan xabar olishi tasviri ham tushunarli, ham ishonarli. O‘quvchilar diqqati hikoyada birgina tovushdan iborat "O!.." gapi tashiydigan serqirra ma’noga, ifodalaydigan holatlar ekstratsiyasiga qaratilishi lozim. Bu tovush-gap zamirida kampirning qanday kechinmalari borikin? Kitobxonlar kampirning ayni paytdagi holatini to‘liq his qilishsa, uning kechinmayu sezimlarini ilg‘ab olishsa, estetik maqsadga muvofiq bo‘ladi. So‘ng h ikmatga o‘xshab ketadigan: " Deh q onning uyi kuysa kuysin, ho‘kizi yo‘qolmasin " jumlasiga kitobxon lar e’tibori tortilgani ma’qul. Kambag‘al odamda yuksak orzular bo‘lmaydi. Chunki qashshoqlik atalmish bedavo dard insonni, avvalo, baland orzulardan mahrum etadi. Havas - imkoniyatdan tug‘iladigan hosila. SHu bois dexqonning uyi betakror me’moriy obida yoki kuyib ketsa kishining joni achiydigan koshona emas, shunchaki " ...bir qop somon, o‘n-o‘n beshta xoda, bir arava qamish " bilan tiklanadigan kulba. Binobarin, uning kuyib ketishi uy egasi uchun juda katta yo‘qotish emas. Yangisini unchalar qiynalmay tiklab olish mumkin. Kambag‘alda uyi kuyganda yonib ketadigan boylik ham yo‘qki, unga achinsa. Tahlilchi syujet rivojidagi har bir nuqtada kampirning reaksiyasi qanday bo‘lganiga diqkat qilishi kerak: ho‘kizning yo‘qolganini bilgan kampir eng avval nima qildi? Hamma ayollarning qurolini ishga soldi, ya’ni dodladi. Boshqacha bo‘lishi mumkinmidi? Uning o‘rnida Qobil bobo nima qilgan bo‘lardi? Bu haqda jiddiy o‘ylab ko‘rish kerak. Hikoyaning keyingi jumlasi yanada g‘alati va bir qarashda asosiy tasvirga daxli yo‘qqa o‘xshab tuyuladi: " Odamlar dod ovoziga o‘rganib qolgan: birovni eri uradi, birovning uyi xatga tushadi... " " Odamlar dod ovoziga o‘rganib qolgan... " bo‘lsa, demak, bu holat tez-tez takrorlanib turgan. Axir o‘zbeklar andishali, ovozini balandlatishdan iymanadigan xalq-ku?! Buning ustiga, asar voqealari inqilob deb atalmish to‘ntarishdan oldin sodir bo‘lgan. Binobarin, keyinchalik ayollarni dod solishga majbur etgan asosiy sabab – ichkilik u zamonlar hali yo‘q edi. Shuni bilish kerakki, mustamlaka xalq hech qachon boy yashamaydi. Demak, 33

xalqimiz Rossiya qo‘li ostida g‘oyat faqir yashagan. Kambag‘allikning azobini esa, eng avval, ayollar tortadi. Chunki ro‘zg‘orni ular yuritadi, uyda nima boru nima yo‘qligini ayollar yaxshi bilishadi. Ustiga ustak, ular onalardir. Farzandlarining extiyojlarini qondirish tashvishi avval onalarga tushadi. Ayniqsa, o‘zbek oilalarida bolalar o‘z dardlarini, asosan, onalariga aytishadi. Shu bois xotin kishi erkagini har kuni "u yo‘q, bu yo‘q deb "egovlaydi". Erkak ham ro‘zg‘orning to‘kis emasligini yaxshi biladi, ammo to‘kis qilishning yo‘lini topolmaydi. Xotin esa, tabiatiga ko‘ra uyda nimaningdir yo‘qligini eslataverishdan charchamaydi. Aytgani bo‘lavermagach, kemtiklik butlanavermagach, eridan norozi bo‘ladi, unga tik gapiradi. O‘zbekning erkagi qandayligidan qat’i nazar xotinidan gap eshitishga o‘rganmagani bois kambag‘allikni tug‘dirgan sababni bartaraf etishning emas, balki norozi bo‘laverib, erining hamiyatiga tekkan ayolining isyonini bostirish yo‘lini izlaydi. Va topadi: uni ura di. O‘zbekning ayoli erining hamma kaltagiga ham dod sola bermaydi. Agar o‘zining aybi uchun kaltak esa, hech kimga bildirmaydi. Dod solish u yoqda tursin, keyinchalik ham birovga "tish yormaydi". Ammo janjal kambag‘alchilik tufayli kelib chiqsa-yu, musht bilan xotimalanadigan bo‘lsa, endi bizning ayollarni ma’zur tutib ko‘yasiz. U erining kambag‘alligini, noshudligini etti mahallaga yoyadi. Endi dod ovozi paydo bo‘lish sabablarining ikkinchi qismini ko‘rib chiqaylik: " ...birovning uyi xatga tushadi " . Bugungi o‘quvchi dastlab bu jumla zamiridagi haqiqatni payqamasligi mumkin . Shuning uchun unga oydinlik kiritil g a n i ma’qul : Kambag‘al odam bir balo qilib tirikchilik o‘tkazish, oilasi ning ochlikdan patorat topib ketmasligi uchun barcha yo‘qsul lar ning sinalgan usulini ishga soladi. Ya’ni b irovdan qarz oladi. Aniqki, qarz qachondir to‘lanishi kerak. Vaqtida to‘lanmagan qarz evaziga qarzdorning pichoqqa ilingudek mulki "xat"ga olinadi, garovga qo‘yiladi. Kambag‘alda qanday mulk bo‘lishi mumkin? Bola-baqrasi bilan yashab turgan va " bir qop somonu bir arava qamishdan " bino bo‘lgan uyda! Yomon bo‘lsada, boshpanasidan ajralgan odamning ahli ayoli dod solishi tabiiy. Bu xil dodlashlar tez-tez ro‘y berib turgani uchun ham, odamlarning qulog‘i o‘rganib qolgan. 34

Hikoyada: " Ammo kampirning dodiga odam tez to‘plandi ",- deb ta’kidlanadi. O‘ylab ko‘rish kerak: Nega? Chunki bu uydan shu paytgacha dod ovozi chiqmagan, uzoq yillar davomida cholu kampir bir-birlarini tushunib qolishgan, uy o‘zlariniki, xo‘qizlari ham bor edi. Hech kutilmaganda, kampirning dod solishi, odatdagi dodlovchi ovozlarga "begona" tovushning qo‘shilishi atrofdagilarni befarq qoldirmasligi aniq. Hikoyaning shu jihatlari ilg‘ab olinsa, undan kutiladigan estetik samaradorlik ortib boraveradi. Hikoyadagi Qobil bobo holatini ham ichdan his etishga urinish lozim. Bunda ham eng yaqin asos – badiiy matn. Tasvirga e’tibor qaratilishi kerak: " Qobil bobo yalang bosh, yalang oyoq, yaktakchan og‘il eshigi yonida turib dag‘-dag‘ titraydi, tizzalari bukilib-bukilib ketadi, ko‘zlari jovdiraydi, hammaga qaraydi, ammo hech kimni ko‘rmaydi ". Agar Qobil bobo holatini ichdan his etilmay, shunchaki o‘qib yoki eshitib ketilaversa, matn qudrati anglanmay qolaveradi. Qandaydir bir odamning qiynalganligini axborot sifatida bilib qo‘yish boshqa-yu, o‘sha odamning holatiga tushib, u kechirgan tuyg‘ularni his etish – boshqa. SHuning uchun ham Qobil bobo holatidagi hech bir chizgi nazardan chetda qolmasligi kerak. Nega Qobil bobo yalang bosh, yalang oyoq, buning ustiga yaktakchan? Qariyalarimiz hozir ham bosh yalang yurishni odobsizlik deb bilishadi. U paytlarda-ku yalang bosh yurish borib turgan shakkoklik hisoblangandir. Hikoyadagi bobo esa yalang bosh, yalang oyoq ekani kamlik qilganday, el ko‘ziga yaktaksiz ko‘ringanini qanday izohlash mumkin? Bu savollarga javob topish uchun e’tibor qahramonlarning tashqi holatini taftish qilishdan ichki dunyosini tekshirishga yo‘naltirilishi kerak. Shu o‘rinda "yaktakchan" so‘zi mamlakatimizning turli mintaqalarida turlicha tushunilishiga e’tibor qaratilishi lozim. Toshkent va Farg‘ona aholisining aksari qismi uchun "yaktakchan" degani yaktaksiz demakdir. Qolgan mintaqalardagi kishilar uchun esa faqat yaktakda mazmunini anglatadi. Badiiy vaziyatni anglab etgan tahlilchigina adib qaysi holatni ko‘zda tutganligini aniqlay oladi. Cholning tizzalari "bu k ilib-bu k ilib" ketishiga sabab nima? Bu so‘zning ikki marta yozilganligiga diqqat qilish kerak. Chol nega "da g‘- da g‘ " titraydi? 35

Ya ktaksizligi sabab sovq at ganidanmi yoki boshqa ichki sabab bormi? Obraz ning: " ...hammaga qaraydi, ammo hech kimni ko‘rmaydi " tarzidagi holat ini qanday tushunmoq kerak? Boboning ko‘zlari xirami yokikutilmagan baxtsizlik uning ko‘z oldini qorong‘ulashtirdimi? O‘zi aslida, cholning ko‘zi xiralashdimi yoki aqli? Tahlil qamroviga ellikboshini ham olish lozim. Burunsizligi, ovozining pangligi tufayli boshdanoq yoqimsiz bo‘lgan ellikboshining dabdurustdan boboni sensirab: " Ho‘kizing hech qayoqqa ketmaydi, topiladi! " – deya karomat qilishi kishidagi noxush taassurotni yanada kuchaytiradi. Agar estetik nishon to‘g‘ri olinsa, asarda juda nozik ishoralar borligini ko‘rish, ularning tagiga ham etish mumkin. Ellikboshi og‘ilning o‘g‘ri teshgan erini nima sababdan ikki bor taftish qilgani, qayta-qayta sinchiklab tekshirgani, hatto ustunni ham kimirlatib ko‘rganini izohlash zarur. Sal e’tibor qilgan kishiga bu harakatlar tagidagi g‘araz ko‘rinib qoladi. Ellikboshi o‘zini o‘g‘rini topishga astoydil urinayotgan kishi qilib ko‘rsatmoqchi, cholning ishonchini qozonib, undan biror narsa undirmoqchi. Buning uchun u jabrdiydaning ishonchini qozonishi kerak. Albatta, Qobil bobo bu g‘arazni sezmaydi. Chunki kutilmagan baxtsizlik uning keksa aqlini yanada xiralashtirib qo‘ygandi. Shu vaqtga qadar karaxt bo‘lib turgan Qobil boboning ellikboshi ho‘kiz topiladi, deb ishonch bilan aytgandan keyin yig‘lab yuborganligi sababini anglatish kerak. Bu haqda bosh qotirish kishida boshqa insonni tuyish, o‘zgani tushunish sifatlarini shakllantiradi. Ellikboshining keyingi harakatlari uning qanday shaxs ekanligini yanada yaqqol ko‘rsatadi: " Yig‘lama, yig‘lama deyman! Ho‘kizing oqposhsho qo‘l ostidan chiqib ketmagan bo‘lsa topiladi ". Ellikboshining keksa odamga, buning ustiga, kulfatga yo‘liqqan yon qo‘shnisiga nega bunchalik dag‘dag‘a qilayotgani haqda o‘ylab ko‘rish kerak. Ellikboshi boshiga ish tushgan kishiga yordam berishni emas, balki undan biror narsa undirib qolishni o‘ylaydi. To‘g‘ri gapni to‘g‘rilikcha aytsa, avvalo, nimadir qilish kerak bo‘ladi, ikkinchidan, pora olish mumkin bo‘lmay 36

qoladi. Ta’maning yo‘lini yaqinroq qilish va cholni ho‘kizi topilishiga ko‘proq ishontirish uchun esa uni sensirayadi. Manfaatga qul bo‘lgan odam imondan ayriladi. Kishi o‘z manfaatining yugurdagiga aylanib qoladi. Bosgan, hatto bosmagan qadamidan ham foyda chiqarishga urinaveradi. Bu yo‘lda insof, shafqat singari tuyg‘ulardan ayriladi. SHu bois: " Ho‘kizing oq poshsho qo‘l ostidan chiqib ketmagan bo‘lsa topiladi »,- deb cholni mas x aralagan ellikboshi hech narsa qilmay turib, pora olishdan tortinmaydi. Tahlil qiluvchi ellikboshining so‘zlari zamiridagi mas x araomuz ma’noga e’tibor qaratishi shart. Aks holda, ellikboshining qiyofasi to‘liq anglashilmay qolishi mumkin. " .. . Oq poshshoning qo‘l ostidan chiqib ketmasa " topiladigan ho‘kizni izlash ellikboshining xayoliga ham kelmaganligi tahlil maromidan sezi li b tur ishi kerak. O‘g‘ri ho‘kizni go‘yo chet elga olib ketishi mumkinday, Afg‘on erlaridan to Xitoy mulkigacha bo‘lgan bepoyon hududda n chiqib ketmagan bo‘lsa, topaman deyish, qariyani mas x aralashdan boshqa narsa emasligi anglashilishi zarur. Bu hol ellikboshi ma’naviyatining qanchalar qurum bosganligini ko‘rsatuvchi dalildir. Endi kitobxonlar diqqati olingan pora evaziga ellikboshi ko‘radigan tadbirning nechog‘lik bema’ni va no k erak ekanligiga qarati li sh i zarur. Choldan oladiganini olgan ellikboshi ho‘kizning yo‘qolgani haqida: " beto‘xtov aminga xabar qilaman ",- deb va’da beradi. Anchagina pul hisobiga ko‘r moqchi bo‘lgan tadbiri keraksizligi oldindan ayon bo‘lsada, u hatto shuni ham bajarmaydi. Xo‘sh , u holda ellikboshi aminni tilga olganligining sababi nimada? Buning sababi shundaki, amin ham o‘ g‘ri lik zanjirining muhim h alqalaridan bo‘lib, boshiga ish tushgan himoyasiz bechoralar uni ham boqishlari darkor edi. H o‘kizi yo‘qolganidan xabardor qilish va undan: " beto‘xtov pristavga xabar qilaman ",- degan g‘oyat "m uhi m" tadbir va’da si ni olish uchun Qobil bobo aminga ham pora beradi. Daxshatlisi shundaki, oxir oqibatda pristavga ham boboning o‘zi xabar etkazadi va jabrlanganligini aytib yordam so‘rashning o‘zi uchungina ham o‘rislar ning katta amaldor i ga, ham u n ing "o‘zimiz dan chiqqan " tilmochiga pora 37

berishga majbur bo‘ladi. Pristavning ko‘rgan chorasi esa, ellikboshi va aminnikidan ham g‘ aroyibro q , ya’ni " A minga bor ",-deyishdangina iborat. Insonning qadri toptalgan, sha’ni, huquqi oyoq osti qilingan holatning shafqatsiz manzarasi kishi qalbini iztirobga to‘ldiradi. Nega bu odamlar bu qadar yuzsiz? Porasiz-ku qimir etmas ekan, jilla qursa, pora olishgach ham harakatga. qilishni ep ko‘rishmaydi. Hech qanday ish qilmay turib, birovdan ta’ma qilishdan xijolat bo‘lmasligi sababi nimada? Badiiy tahlil natijasida kishini shu xildagi o‘ylar bezovta qilsa, komil shaxsni shakllantirish jarayoni boshlangan bo‘ladi. O‘quvchilarda qarshilik ko‘rsata olmaydigan, haqini ajrata bilmaydigan ojiz odamlarni toptaydigan noinsof kimsalarga nisbatan nafrat uyg‘onishi, bechoralarga achinishi badiiy tahlil uchun yuksak natijadir. Amin bilan Qobil bobo orasidagi munosabat atroflicha tahlil qilinishi kerak. Arzga kelgan cholni ko‘riboq " og‘zini ochmay kekirgan, so‘ng baqbaqasini selkillatib kulgan ", ho‘kizni atay sigir deb cholni masxaralagan, " yo‘qolmasdan oldin bormidi ", " Birov olib ketsa qaytib kela ber, deb qo‘yilmagan ekanda! "- deya qariya ustidan ochiqchasiga kulgan, Qobil bobo oldida " chinchalog‘ini ikkinchi bo‘g‘inigacha burniga " tiqib, so‘ng " etigining tagiga art "gan, hech tortinmay bobodan pora ta’ma qilgan amin qiyofasidagi belgilarni butun daxshati, bor xunukligi, butun murakkabligi bilan his etgan kishigina Qobil bobo fojiasini chuqur anglaydi. Uylab ko‘rish zarur: amin hamisha ham o‘zini shunday tutarmikin? Aminning o‘z chirkin qiyofasini bu qadar yashirmayotganligiga sabab nimada? Ehtimol, jazosizlikdadir? Amin Qobil boboni odam o‘rnida ko‘rmaganligi uchun unga bir hayvon yanglig‘ munosabatda bo‘ladi. Qariyadan uyalishni ham lozim topmaydi. Uni uyalishga arzimaydi deb hisoblaydi. Shu bois chinchalog‘ini burniga tiqadi, qolog‘ini etigining tagiga artadi. Qanchalik befarosat va tarbiyasiz bo‘lmasin, amin boshqa kishining oldida shu jirkanch qiliqlarini qilmagan bo‘lardi. Qobil bobodan esa tortinmaydi. Chunki uningcha, bobo inson emas. Inson bo‘lmagan maxluqdan esa uyalib o‘tirilmaydi. Qadimgi Yunonistonda azamat va devqomat gladiatorlar bekalarini hammomga olib kirib yuvintirib qo‘yishgan. Sohibjamol bekalar 38

qullardan uyalishni xayollariga ham keltirmaganlar. Chunki uyalish insonga xos bo‘lganidek, faqat insondan uyalinadi! Qul esa odam emas! Aminning Qobil boboga munosabatida ana shu holat belgi beradi. Amin necho g‘ lik yuzsiz bo‘lmasin , unda baribir qandaydir o‘zbeklik unsurlari saqlanib qolgan. Qobil bobo ilojsizlikdan, xo‘rligi kelganidan, masxara bo‘layotganidan alam qilib yig‘lasa, "yig‘lama" deya olmaydi, lekin "yig‘lamang" degisi ham kelmaydi. SH u bois " yig‘lanmasin " de b vaziyatdan chiqadi. H ikoyanavis timsollar tabiatidagi eng mayda holatlarni ham bexato ilg‘a gan va mahorat bilan aks ettir gan . Ellikboshi Qobil boboga ta’sirinio‘tkazish, yolg‘oniga ishontirish uchun oldin unga sensirab gapiradi. Oladiganini olib bo‘lgach esa, hech narsa bo‘lmaganday, doimgiday sizlab muomala qilaveradi. Lirik asarlarda til Lirik asarlar asosan ruhiyat manzaralarini aks ettirgani va junbushga kelgan hissiyot ifodasi sifatida yuzaga kelgani uchun ham tahlil jarayonida sezimlar, tuyg‘ular tizimi tasviriga ustuvor ahamiyat berilishi lozim. Lirikada voqealar bayoni, xatti-harakatlar ko‘lami emas, balki kechinmalar zamzamasi qaytarzda berilishini tadqiq etish va bu borada kuzatishlar qilish muhimdir. Lirikada so‘z ham kayfiyat ifodasini berish, ham holat tasvirini chizish, ham taassurot manzarasini ko‘rsatish vositasi bo‘lganligi uchun lirik asarni tahlil qilishda badiiy so‘zdagi etakchi ohangni ilg‘ab olish, asar musiqasini tayin etgan omillarni topishga alohida ahamiyat berish lozimdir. Lirik asarda kayfiyat qay darajada tasvir etilganligi uning estetik qiymatini tayin etuvchi asosiy omildir. Bu turdagi asarlarda nima tasvirlanganidan qanday tasvirlanganini tekshirish muhimroqdir. Lirik asarni tahlil qilishda matndan mantiqiy xulosa chiqarishga shoshilmaslik, bunday xulosani topishga, umuman, intilmaslik kerak. Lirik asar tahlili uchun muhimi she’rdagi tasvirga she’rxon hissiyot olamidagi reaksiya, munosabatdir. She’r chuqur tahlil tufayli o‘quvchilar tomonidan to‘liq qabul etilsa, matndagi o‘quvchi yuragiga etib borgan, uni bezovta qilgan omillar anglab etilsa, shuning o‘zi umumlashma xulosadir. Lirik qahramon yoki shoir 39

holatini bevosita his etishga odatlantirish yo‘li bilan she’rxonni o‘zgalarning ruhiyatni ilg‘aydigan, birovning qayg‘usiga dardkash, quvonchiga sherik bo‘la oladigan ma’naviyati yuksak, barkamol shaxs sifatida shakllantirish mumkin. SHe’rxonni lirik asarlardagi she’riy san’atlarni, nozik ishoralarni, ko‘zdan yashirin badiiy tasvir vositalarini payqashga o‘rgatish uni badiiy so‘z jozibasini tuyishga odatlantiradi. So‘z sehridan zavqlana bilish kishining hissiy sezimlari, nutq boyligi, fikrlash malakasini orttiradi. Lirik asar tahliliga she’rxonlarning qalb ko‘zini ochish, ularda atrofdagi go‘zalliklarga faol munosabat uyg‘otish vositasi tarzida qarash tahlilning chuqurlashishiga olib keladi, uning ijtimoiy ahamiyat i ni oshiradi. Milliy lirikamizning yirik vaqillaridan ayrimlari misolida lirik asarlar tahlili qanday amalga oshirilishini ko‘rish mumkin. Cho‘lpon she’riyatida ruhiyat manzaralari, inson hissiyotining zumlik to‘lg‘onishlari aks ettiriladi. Jumladan, "Go‘zal" she’rida shoir tabiatning juda dilbar manzarasini yaratgan. Lekin u tabiatdan nusxa ko‘chirmagan, uning o‘ziga chiroyli tuyulgan lavhasini shu holicha tasvir etmagan. Cho‘lpon tabiatning tasviriga hamisha inson ruhini singdiradi, insoniy hissiyot tabiatga jon bag‘ishlaydi. Uni dard bilan, odamiy ishq bilan munavvar qiladi. Shoir izlayotgani go‘zalni, dastavval, " Qorong‘u kechada ko‘kka ko‘z tikib, Eng yorug‘ yulduzdan... " so‘raydi. Tahlilning ibtidosidanoq, she’rxon shoir hissiyoti olamiga yaqinlashtirnlishi darkor. Nega lirik qahramon go‘zalni qorong‘u kechada" izlay boshladi? Nima sabab ma’shuqasini " eng yorug‘ yulduzdan " so‘radi? Tahlilchi she’r matnidan shu kabi savollarga javob topishga uringani sayin asarning joziba kuchini yaqqolroq tuyadi. Ma’lumki, ishqka mubtalo qalb egasiga uyqu begona. Hazrati Navoiy aytganlaridek, " Beishq ulusqa kom uyqu, Ishq ahligadir harom uyqu ". SHu bois "Go‘zal"ning lirik qahramoni – bedorlik bandasi. Bedor odam, qalbiga ishq oshiyon qurgan dardmand o‘ziga dardkash izlashi tabiiy. Lekin ishqday maxram tuyg‘uni bo‘lak odam bilan o‘rtoqlashib bo‘lmaydi. SHuning uchun lirik qahramon 40

o‘zining uyqusiz tundagi hamrohi bo‘lmish eng yorug‘, eng yaqin yulduzga murojaat qilishi ishonarli. Cho‘lponning lirik qahramoni, avvalo, yulduzga murojaat qilib notabiiy yo‘l tutmaydi. Endi yulduzning go‘zalni o‘ngida emas, "tushda ko‘r"ganligi sababi haqida o‘ylab ko‘rish kerak. O‘zbek go‘zali G‘arbning tunkezar sohibjamollaridan emaski, kechasi paydo bo‘ladigan mavjudotlarning unga ko‘zi tushsa. SHu bois yulduz malakning ta’rifini eshitishi, eshitganlari tufayli tushlaridagina ko‘rishi mumkin. Shu vajdan "eng yorug‘ yulduz" malakni faqat tushida ko‘rgani tabiiy hol! Yulduzning e’tirofi bejiz emas: " Tushimda ko‘ramen: shunchalar go‘zal, Bizdanda go‘zaldir, oydanda go‘zal! " SHe’rdagi har bir so‘zga e’tibor berish joiz: lirik qahramon ma’shuqasini bitta “eng yorug‘ yulduz”dan so‘ragan edi. Lekin u yulduzdan: " Bizdanda go‘zaldir... " degan javobni e shitadi. Nima uchun? Negaki, bitta yulduz qanchalar porloq bo‘lmasin , osmon ning ko‘rki bo‘la olmaydi. Ko‘kning bezagi - osmon to‘la sanoqsiz yulduzlardir. Ularning go‘zalligi: ko‘pligi va tartibsiz tartibida! Buni “ eng yorug‘ yulduz ” yaxshi biladi. SHoir she’rdagi juda mayda detallargacha g‘oyat katta e’tibor bilan ishlagan. Yulduzdan qoniqarli javob ololmagan lirik qahramon nigohini oy chiqqan yoqka olishga va ma’shuqasini so‘roqlashga majbur. Oy unga: " ...bir qizil yanoq q a, Uchradim tushimda ko‘milgan oqqa ",- deb javob aylaydi. Oyning tushidagi malak ne bois oqqa ko‘milganini oson izohlash mumkin: go‘zalni ko‘rmoq uchun nazar tashlagan Oydan mayin, sutday nimtatir nur taraladi. Taraladi-yu, erdagi malakka ham tushib uni o q og‘ushiga oladi. Bundan tashqari, SHark estetikasida oq - ezgulikni ifodalovchi rang. Go‘zal, garchi uni oy o‘ngida ko‘rmagan bo‘lsada, albatta, oq qiyingan bo‘lishi kerak. Oq yuzli malakning oppo q libosi Oyning oydin nuri bilan qo‘shilib tengsiz malikani tamomila o qq a chulg‘aydi. Bu juda tabiiy. SHe’rda "qizil yanoq" sifatlashi ham ishlatilgan. SHarq odami uchun qizil yanoq - sog‘lomlik ham go‘zallik belgisi. SHuning uchun ham oyning tushida namoyon bo‘lgan malak qizil yanoqli. Buning ustiga, go‘zalning qizil yanog‘i tasviri she’rning keyingi bandida quyoshning yondiruvchi q iz i lligini asoslovchi mantiqiy-hissiy vosita. 41

Sirli go‘zalni so‘roqlab tong ottirgan oshiq yorini "erta tong shamolidan" surishtirmay iloji yo‘q. Tong nasimi tengsiz malakni tushida emas, o‘ngida ko‘rgan. Lekin bu baxtiyor visol unga "bir" martagina nasib etgan. Uning sarosar kezmo g‘ i, telbavor oshiq bo‘lmog‘i uchun o‘sha birgina yo‘liqish kifoya: " ...bir ko‘rib, yo‘limdan ozib, Tog‘u toshlar ichra istab yuramen! " Sirli go‘zalning tong shamoliga o‘ngida yo‘liqish sababini endi ancha oson izohlasa bo‘ladi: o‘zbekning dilbar qizlari saharxez bo‘lishadi. Nechog‘lik eh tiyot bo‘lmasin, sirli malak biror marta tong nasimining nigohidan qutulolmay qolgan bo‘lishi mumkin. Ni h oyat ishq otashida kuyib qorong‘u kechadan kunduzga qadar bedor yurgan oshiq olamni munavvar etgan Kun - quyoshga murojaat aylaydi: " Ulda o‘z o‘tidan bekinib, kochib, Aytadir: bir ko‘rdim tushdamas, o‘ngda. Men o‘ngda ko‘rganda shunchalar go‘zal, Oydanda go‘zaldir, kundanda go‘zal! " Astoydil izlagan topadi deganlaridek, Kun ham ul malakni birgina bor ko‘rishga muyassar bo‘lgan. Lekin o‘sha birgina uchrashuv uning o‘zini unutar daraja d a oshi q bo‘lishi uchun etarli. Mazkur bandda: " Ulda o‘z o‘tidan bekinib, qochib... " misrasiga yashiringan badiiy va hayotiy ma’no e’tibordan aslo chetda qolmasligi kerak. SHe’riy organizmdagi eng kichik o‘zgachaliklarni payqay olish uni tushunish sari olib boradigan eng to‘g‘ri yo‘ldir. Quyoshga tik qarab, uni ko‘rib bo‘lmasligi hammaga ma’lum. Buni shoirona iste’dodgina: " ...o‘z o‘tidan bekinib, qochib " tarzida ifoda qila olishi mumkin. Kun falakda suzib yuribdi. Unga tik qarashingiz bilan ko‘rinmay qoladi. Chunki ko‘zingizni oladi. Shu bois quyosh o‘z o‘tidan bekinib, qochibgina muloqotga kirishadi. Yulduz, oy, shamol, kun timsollari yordamida lirik qahramon qalbidagi ishq o‘ti alangasi nechog‘lik balandligi, xijron azobining qanchalar og‘irligi ochiladi. Charx urib, faryod chekib olamdagi en g muqaddas narsasini – ishqini izla yo tgan oshiq nolasi o‘quvchi qalbida ham aks-sado beradi. She’rning so‘nggi bandi to‘li g‘ icha lirik qahramon ruhiy holatining, kechinma-yu kayfiyatining ifodasidan iborat. Hajr yo‘lida o‘rtanayotgan oshiq go‘zaldan yozg‘irmaydi. Chunki asl tuyg‘u minnatdan yiroq bo‘ladi. U visol ta’masini ham xayol etmaydi. Oshiq ishqning o‘zidan masrur, dard chekish baxtidan mag‘rur. Shu bois, "boshini zo‘r ishga 42

berib" qo‘yganidan pushaymon emas. Mislsiz muhabbati va o‘rtanishlari evaziga hech narsa kutmaydigan chin oshiq ruhiy dunyosining nurli to‘l g‘ anishlari aks etgan "Go‘zal" she’rini shu tariqa tahlil qilish uning jozibasini to‘laroq, ta’sirliroq anglash imkonini beradi. Dramatik asarlarda so‘z qo‘llash o‘rni Dramatik asarlar tahlili ham xuddi epik va lirik turdagi asarlarni tahlil qilishga juda ham o‘xshab ketadi. Ammo dramatik turdagi asarlar faqat o‘qish uchun emas, balki asosan ko‘rsatish, namoyish etish uchun ham yozilganligi sabab teatrga xos xususiyatlar hisobga olinishi, ya’ni yaratilayotgan vaqtidayoq asarning spektaklga aylanishi ko‘zda tutilganligi hisobga olinishi joiz. Dramatik asarni tahlilga jalb etishda tadqiqotchi bir qator qiyinchiliklarga duch keladi. Avvalo, dramatik asarni o‘qish boshqa turdagi asarlardan tubdan farq qiladi va muayyan nazariy tayyorgarlikni talab etadi. SHu xildagi tayyorgarlik hammada ham bo‘lmaganligi uchun dramatik asarlar ko‘p o‘qilmaydi. Bordi-yu, sahna asari o‘qilgan taqdirda ham uni idrok etish, uning zamiridagi badiiy ma’noni topish oson kechmaydi. Ma’lumki, drama asarida muallif mutlaqo ishtirok etmaydi, uning pozitsiyasi ko‘zga yaqqol tashlanib turmaydi, asar syujeti rivoji davomida ro‘y berayotgan to‘qnashuvlar va personajlar xatti-harakatlarini okseologik jihatdan baholash hamda asardan estetik xulosa chiqarish kitobxonning hayot tajribasi, intellektual darajasi, ma’naviy o‘lchamlariga bog‘liq bo‘lib qoladi. Drama asarlari tahlilidagi murakkablik yana shundaki, bu tur asarlarda voqea ham, tuyg‘u ham emas, balki xarakter asosiy o‘rin tutadi. Dramatik asarni xarakterlar to‘qnashuvi tutib turadi. Chunki dramatik turdagi asarlar qanday janrda bo‘lishidan qat’i nazar dramatizmga — ruhiy xavotir shiddati tasviriga qurilgan bo‘ladi. Dramatik asar har doim qahramon uchun hayot-mamot ahamiyatiga ega bo‘lgan qandaydir bir narsaning qo‘ldan berilishi yoki amalga oshmay qolishi xavfi asosiga qurilgan bo‘lishi kerak. Ana shundagina dramatik asar yuzaga chiqadi. Tahlilda ushbu talabga alohida ahamiyat berish lozim bo‘ladi. Dramatik turdagi asarda qahramon nutqi ham hal qiluvchi ahamiyat kasb atadi. Negaki, muallif bayon qilishga ham, munosabat 43

bildirishga ham, tasvirlashga ham xaqli bo‘lmagan, faqat ko‘rsatishigina mumkin bo‘lgan ushbu adabiy turda nutq deyarli barcha badiiy-estetik vazifalarni o‘z zimmasiga oladi. Monolog shakli bilan tomoshabinlarga, dialog va polilog tarzida sahnadosh sheriklarga murojaat qilish voqealar rivojining, dramatik xarakterlar ochilishining vositasi bo‘ladi. SHuning uchun ham dramada nutq alohida bir badiiy quvvatga ega bo‘ladi. Tahlil mobaynida shu holat hisobga olinishi lozim. Dramatik nutqqa doir yana bir jihat shundaki, dramatik asar tili, albatta, bir qadar ko‘tarinki, aytilishi jarangli, eshitilishi aniq bo‘lishi lozim. Chunki u sahnada qo‘yilishi zarurligi, tomoshaxonaning turli burchaklarida o‘tirganlarga birday eshitilishi uchun shunday xususiyatlarga ega bo‘lishi joiz. Dunyodagi barcha dramatik qahramonlarning bir qadar sun’iyroq tilda so‘zlashi va bu xil asarlarning buyuk L.Tolstoy tomonidan tanqid qilinganligi sababi shunda. Drama qahramonlari quyuq tuyg‘ular, kuchli hissiyotlar bo‘roni og‘ushida yashab, ayovsiz to‘qnashuvlarni boshdan kechiradilar, keskin va ta’sirchan tilda so‘zlashadilar, har qanday voqea-hodisaga kutilmagan keskinlik bilan munosabat bilidirishga moyil bo‘ladilar. Xuddi shunday jihatlarni bilgan va hisobga olgan tahlilchigina dramatik turdagi asarlarning mag‘zini chaqa oladilar. Yana bir muhim jihat shundaki, dramatik asarni tahlil qilish boshqa-yu, shu asosda o‘ynalgan spektaklni tahlil qilish tamomila boshqa narsadir. Chunki so‘z san’ati namunasi bo‘lmish drama spektaklga aylangach, teatr san’ati namunasiga evriladi va endi shu san’atning qoidalariga muvofiq yashay boshlaydi. Rejissura, dekoratsiya, aktyorlar mahorati drama muallifining badiiy maqsadini tamomila o‘zgartirib yuborishi mumkin. Chunonchi, B. Y o‘ldoshev rejisyorligida qo‘yilgan «Otello» spektaklida Afzal Rafiqov o‘ynagan Yago roli bosh qahramonga va spektaklning o‘zi yovuz ruhning iztiroblari va qiynalishlari namoyishiga aylanib ketgan. Ijro mobaynida drama matnidagi barcha nozikliklar yo‘qolib ketishi mumkin bo‘lganidek, kuchli ijro tufayli o‘rtamiyona bir asar tomoshabinda yuksak taassurot qoldirishi ham mumkin. Agar dramatik turdagi asarlarning shu jihatlarini hisobga olgan holda ish yuritilsa, badiiy tahlil juda ta’sirchan chi qish i ga erishi sh mumkin . Faqat drama 44

matni bilan tanishish va uning tahliliga kirishish dan oldin dramatik asarga xos sahna, parda, ko‘rinish, monolog, dialog, luqma, remarka, prolog, epilog singari sa h naviy tushunchalar to‘g‘risida to‘liq nazariy ma’lumotga ega bo‘lish kerak. Negaki, shu xildagi nazariy ma’lumotsiz sahna asarini tushunib ham, tahlil qilib ham bo‘lmaydi. Sahna asar lari ning yana bir o‘ziga xos jihati shundaki, drama bad i iy hodisa ni hayot hodisasiga aylan tir gan, kishining sezgi a’zolariga bevosita ta’sir etish qudratiga ega bo‘lgan yagona adabiy turdir. Dramada qahramonlar xarakteri voqelik tarzida, tomoshachining ko‘z oldida namoyon bo‘ladi va kuchli ta’sir o‘tkazadi. SHuning uchun ham drama asarlarini tahlil qilish anchagina murakkab yumushdir. Kuchli insoniy xarakterlar, to‘qnashuvlaridan o‘t chaqnaydigan hayotiy ziddiyatlarning asosini topish, pesa qahramonlari ruhiy to‘l g‘ oqlari saba bin i t uy ish orqali kishida insoniy pozitsiya va ma’naviy qadriyatlar tizimi shakllanadi. Ayrim mutaxassislar g‘oyat murakkab tuyg‘ular, chigal insoniy taqdirlar tasvirlangan «Shoh Edip», «Qirol Lir», «Mirzo Ulug‘bek», «Abulfayzxon» singari asarlarni idrok etish mushkul, ulardagi badiiy ma’noni, odamzotning ulkan dardlarini, iztiroblarini tushunish qiyin ekanligidan kelib chiqib, yoshlarni jiddiy sahna asarlari bilan tanishtirishga shoishlmaslik kerak deb hisoblashadi. Bu xildagi «mehribonlik» odamni nafaqat aqlan, balki ma’nan ham yalqov qilib qo‘yadi. Agar odam o‘z vaqtida hissiy tarbiya ko‘rmasa, tuyg‘ulari kamol toptirilmasa, o‘n to‘rt yoshida ham, qirq to‘rt yoshida ham yuksak insoniy tuyg‘ulardan, murakkab ruhiy kechinmalardan bexabar yashab o‘taverishi mumkin. Fikr qilish, his etish, tuyish ham boshqa har qanday insoniy ko‘nikma va malakalar singari yoshlikdan shakllantirilishi lozim. Fikrimizni «Shoh Edip» fojiasi tahlili misolida ravshanlashtirishga urinib ko‘ramiz. "Shoh Edip" asari voqealar tragediyasi emas, insoniy xarakterlar fojiasidir. Muallif asarda nima bo‘ldi degandan ko‘ra, qanday bo‘ldi degan savolga javob berishga ko‘proq e’tibor bergan. Tragediya boshdan-oyoq qismatning qudratini, taqdirning inson ustidan cheksiz hukmronligini namoyish etuvchi 45

voqealar asosiga qurilgan bo‘lsada, Sofoklning bemisl mahorati tufayli asarda qatnashgan har bir qahramon pesa davomida o‘zining chinakam qiyofasini to‘liq ko‘rsata oladi. Jahon adabiyotida Edip singari iztiroblar qiynog‘ini tortgan, o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holda gunohlar botqog‘iga botgan va shu bois kechirgan azoblarining darajasi adadsiz darajada baland bo‘lgan boshqa bir qahramonni uchratish qiyin. Fojiadagi iztiroblar silsilasining daxshatli tomoni shundaki, asardagi qahramonlar bilib qilgan gunohlari uchun emas, balki qismatlari shundoqligi uchun azoblarga giriftor etiladi. Sofokl uchun gunohning kim tomonidan, nima uchun va qanday amalga oshirilgani emas, balki qilingan gunoh va unga yarasha ajr masalasi muhimdir. Dramaturg inson va qismat munosabatlarini ko‘rsatish jarayonida har bir alohida insonning o‘z taqdiri bilan o‘ziga xos tarzda, ma’naviy dunyosiga loyiq darajada uchrashganini haqqoniy aks ettira bilgan. Bilib-bilmay gunohga botildimi, undan tozalanish uchun harakat qilish jarayonida har bir qahramon o‘ziga xos yo‘l tutadi va shu tarzda o‘zining insoniy sifatlarini namoyon etadi. Tragediya markazida turgan Edip — azaldan bezovta va g‘amgusor qalb sohibi. U hech qachon sha’niga dog‘ tushiradigan ish qilmagan va shu bois: " Mening dilimdagi mudom tilimda ",- deyishga x.aqli. O‘zga yurtdan kelib, taqdirning xohishi va o‘zining tadbirkorligi tufayli bu yurtga hukmdor bo‘lgan Edip q onuniy hukmdor Lay o‘limida o‘zining qo‘li bo‘lishi mumkinligini xayoliga ham keltirmaydi. SHuning uchun ham marhum Lay uchun : " Mayli o‘zim bo‘lay xuntalab o‘g‘li ",- deydi. SHunday odamga avliyo Tiresiyning: " Yurtga bu ofatni keltirgan - sensan ", - degan da’vosi daxshatli adolatsizlik bo‘lib tuyulishi tabiiy, albatta. Sofokl badiiy tasvir tarixida birinchi marta peripetiya deb ataluvchi usuldan foydalani b, yuksak badiiy natijaga erishadi. Badiiy asar qahramonlari hatti- harakatlarining ular istagiga mutlaqo zid natija berishi tasviri usuli peripetiyadir. Edip Layning halo k atiga aloqasi yo‘qligini isbotlash, o‘ziga nisbatan ayrimlarda paydo bo‘lgan shubhani yo‘qotish uchun qilgan har bir hara k ati, aksincha, nafaqat 46

o‘zgalar, balki o‘zining ham gumonini kattalashtirib, q otilli kka aloqadorli gini ayonlashtirib boraveradi. Iokasta tilidan Layning chorrahada o‘ldirilganini eshitganda, Edip ko‘ngliga shubha urug‘i tushadi. Voqealarning bundan keyingi rivoji mazkur shubha urug‘ining tez ko‘karib, achchiq mevalar berishiga imkon yaratadi. Kutilmaganda, o‘zining Lay qotili ekanini bilib, ayovsiz iztiroblar iskanjasida qolgan Edipning boshiga taqdir tog‘dan ham og‘ir falokat yog‘diradi: u o‘z otasini o‘ldirgan padarkush, o‘z onasiga uylangan zinokor va undan farzandlar ko‘rgan badbaxt kimsa ekan! Ayni Edipning, bir zamonlar Fivani balolardan xalos etgan shohning gunohlari tufayli yurtga ofat yog‘ilishi va bu balolar sababchisini izlayotgan kishining o‘zi ofatning sababchisi bo‘lib chiqishi tasviri asnosida Edip shaxsiyatiga xos yorqin va go‘zal jihatlar inkishof etiladi. Cho‘pon bilan suhbat jarayonida vaziyatning og‘irlashayotganini, haqiqatning oydinlashuvi o‘zining zarariga xizmat qilishini bilsada, Edip cho‘ponga: " Evoh, sen aytishing, men tinglashim shart ",- deydi. Bu o‘rinda Edip taqdir qarshisida ojiz, lekin insof va adolatga sodiq kuchli shaxs sifatida gavdalanadi. Uning har bir gapi qanchalik ruhiy azob tortayotganligini yorkin ko‘rsatadi. SHohning uzun hayot yo‘liga kiritilgan har bir aniqlik uning yuragiga qadalgan xanjar kabi ta’sir etishi va uning dahshatli og‘rig‘i asarda g‘oyat ishonarli tasvirlangan. Edip - o‘zini ayaydigan kishi emas. U - o‘zlikni enggan, manfaatidan ustun tura biladigan buyuk inson. Ayni vaqtda, Edip – tir i k bir odam. Oddiy banda. SHu bois qo‘rqadi, ikqilanadi. Shohning Iokastaga qarata: " Shubham borki, avliyo ko‘r emas ", " Qo‘r q aman, ortiqcha gapirvordim ",- deya qilgan iqrorlarida uning tabiatidagi ana shu x islatlar namoyon bo‘ladi. Edip shaxsiyatiga xos etakchi fazilatlar: halollik va vijdonlilik. Tabiatidagi boshqa sifatlar uning shu fazilatlariga tobe. Shuning uchun Edip o‘zini fosh etuvchi haqiqatning tagiga etishga shiddat bilan kirishadi. Bu haqiqat – o‘limdanda og‘ir, sharmandalikdanda kir. Ammo Edipday inson shu holat bilan kelishishga 47

majbur. Buyuk sanaluvchi insonning naqadar ojiz ekani mazkur holat tasvirida butun ayanchli jihatlari bilan namoyon bo‘ladi: Tamom, bari ayon! O, yorug‘ jahon, So‘nggi bor ko‘rmoqda ko‘zlarim seni. Hayot – harom, nafas – harom, nikoh – harom menga, Qonga bo‘langanman, jirkanchman, jirkanch! Haqikat onlarinining butun dahshati o‘zining nihoyasiz zalvori va cheksiz ko‘lami bilan kishini bosadi. Edip — yirik shaxs. Shu bois ham o‘zini gunohiga yarasha jazolay oladi. Qismatning irodasi tufayli qilingan gunoh uchun o‘z ixtiyori bilan ajr beradi: ko‘zlarini ko‘r qiladi! Jazoning salmog‘i gunohning ko‘lamiga yarasha. Chunki Edip tushgan sharoitda o‘lish – qutulish, yashash – jazo demak. Azob insonni g‘ussaga olib keladi, g‘ussa chekish poklanish yo‘lining boshlanishidir. Edip adoqsiz poklanish sari yo‘l oladi. Edipning o‘ziga bergan jazosi lahzalik qaror natijasi emas. H alol va vijdonli odam aqli va tuyg‘ularining hukmidir: U dunyoda otam-onam yuziga Qanday boqdim - ko‘zlarimni o‘ymasam? Badbaxt onam mendan tu q qan bollarga Qanday boqdim - ko‘zlarimni o‘ymasam? ...Yurtga q onli dog‘ tushirgan qotilni Y o‘ q qilishga o‘zim farmon berganman. Endi esa fuqaroning ko‘ziga Q anday boqdim - ko‘zlarimni o‘ymasam? Y o‘q! Bu ham kam. Qo‘lim bo‘lsa baquvvat... Qulog‘imning pardalarin yirtardim... Edip qiynoqlardan zorlanmaydi, engillik bo‘lishini xayol ham qilmaydi. U - so‘nggi damgacha yurt qayg‘usi bilan yashay oladigan inson. Shu sabab oxirgi damda ham: Men badbaxt boshimni olib ketaman, Toki xudolarning qa h ru g‘ azabi 48

Yurtimga yog‘ilmasin,- deya fivaliklarni ofatlardan halos etishga urinadi. Asardagi boshqa qahramonlar ham fojianavis tomonidan juda puxta ishlangan. Xususan, Iokasta, Kreont, Tiresiy obrazlari badiiy barkamolligi tufayli hanuzgacha ham estetik qimmatini yo‘qotmay kelmoqda. Iokasta — avvalo ayol. cha qarashlar bilan tanish bo‘lishi, ulardagi etakchi fikrlarni o‘zlashtirishi va har bir muayyan asar yuzasidan o‘ziga xos qarashga, xulosaga kelgan bo‘lishi zarur. Bunday mustaqil qarash egasi bo‘lish uchun badiiy tahlilga qo‘l urgan mutaxassis atroflicha bilim olgan bo‘lishi lozim. Buning uchun filolog ham Kunbotishga mansub falsafiy-estetik maktablardagi asosiy oqimlardan, ham Kunchiqishda qaror topgan qarashlar tizimidan yaxshi xabardor bo‘lishi va ularga tayangan yoki ularni inkor etgan holda o‘z ilmiy tushunchalar tizimiga ega bo‘lishi joiz. Ko‘rinadiki, badiiy tahlilda uslub, tahlilchining shaxsiyatiga chambarchas bog‘liqdir. Har bir tahlilchi o‘z shaxsiyatidan baland bo‘lolmaydi. O‘z shaxsiyati, e’tiqodi, estetik imkoniyatlari, o‘qimishlilik darajasi, shaxsiy jasorati doirasida badiiy tahlilni amalga oshiradiki, shunga qarab turib, tahlilchining shaxsi badiiy tahlilning sifati va halolligini belgilaydigan yagona omil deb bemalol aytish mumkin. Atroflicha bilimdonlik ham badiiy adabiyotga daxldor qarashlarning xolisligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Nazorat uchun savollar 1. Badiiy adabiyotda umuminsoniylik, milliylik va individuallik masalasi. 2. Badiiy asar tili: avtor va personaj tili. 3. Badiiy asar tili, xalq tili va adabiy til o‘rtasidagi mushtarakliklar. 4. Badiiy nutq shakllari 5. Badiiy til va adabiy turlar: vujudga kelishi, tarixiy omillari. 6. Lirika va uning janrlari. 7. Eposning o‘ziga xosligi. 8. Dramatik tur: tarixiy evolyusiya jarayoni. 49

Insert usulidan foydalanib ishlash qoidasi 1. Ma’ruza matnini o‘qib, matnning chetiga quyidagi belgilarni qo‘yib chiqing: V – bilaman + - men uchun yangi ma’lumot - - men bilgan ma’lumotni inkor qiladi ? – noaniq (aniqlashtirish talab qiladigan) qo‘shimSha ma’lumot. 2. Olingan natijalarni jadval shaklida rasmiylashtiring. Mavzu ga oid topshiriqlar V - + ? 1. 2 . 3. 4. Ko‘rgazmali ma’ruzada ta’lim texnologiyasi modeli Mavzu: Badiiy asar tili Vaqt 2 soat Talabalar soni: 25-50 O‘quv mashg‘uloti shakli va turi: Muammoli ma’ruza Ma’ruza rejasi 1. Til - adabiyotning birinchi elementi. 2. Badiiy tilning o‘ziga xos xususiyatlari. 3. Tilning obraz yaratish resurslari. 4.Ushbu muammolarning nazariy ishlanishi muammosi. O‘quv mashg‘ulot maqsadi: O‘quv faoliyat natijalar: 50Badiiy asar tili muallif tili, personajlar tili jargonlar , neologizmlar , antonim , sinonim , omonim dialog , monolog , arxaik so‘zlar shevaga , kasb - hunarga oid so‘zlar badiiy tasvir vositalari

- Badiiy adabiyot so‘z san’atidir. So‘z adabiyotning obraz yaratish qurolidir. M.Gorg‘kiy shu haqida gapirib, “Adabiyotning birinchi elementi til. Til adabiyotning asosiy qurolidir. Hayot hodisalari, faktlari bilan birga uning materialidir” - degan edi. Bu tushunchalarni keng bayon etish. Umumxalq tili quyidagi ko‘rinishlarga ega bo‘ladi: - jonli til; - adabiy til; - badiiy til. Bu to‘g‘risida ma’lumot berish; - Badiiy til umumxalq tilining barcha ko‘rinishlariga suyanadi. Badiiy til silliqlangan va jilolangan, sanoatkorning o‘ziga xos uslubidan iborat bo‘ladi. Badiiy adabiyotda umumxalq tili qayta ishlanib sayqallanganligini tushuntirish; - Yirik sanoatkorlar asarlarida xalq tilining eng yaxshi fazilatlari yorqin ifodasini topadi, ular til taraqqiyotining asosiy xususiyatlarini belgilab beradilar. Badiiy til milliy til taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Badiiy til adabiy til taraqqiyotining barcha bosqichlarida ham o‘zining ahamiyatini saqlab qoladi. Bunga ko‘pincha badiiy adabiyotning ommaviy xarakteri sabab bo‘lishini izohlash; - Badiiy til o‘z imkoniyatlarining kengligi bilan ajralib turadi. Muhit va predmetlarni yorqin ifodasini topadi, ular til tarqqiyotining asosiy xususiyatlarini belgilab beradilar. Badiiy til milliy til taraqqiyotiga ham katta ta’sir ko‘rsatishini keng bayon etish. - Badiiy adabiyot so‘z san’atidir. So‘z adabiyotning obraz yaratish qurolidir. M.Gorg‘kiy shu haqida gapirib, “Adabiyotning birinchi elementi til. Til adabiyotning asosiy qurolidir. Hayot hodisalari, faktlari bilan birga uning materialidir” - degan edi. Bu tushunchalarni keng bayon etadilar. Umumxalq tili quyidagi ko‘rinishlarga ega bo‘ladi: - jonli til; - adabiy til; - badiiy til. Bu to‘g‘risida ma’lumot beradilar. - Badiiy til umumxalq tilining barcha ko‘rinishlariga suyanadi. Badiiy til silliqlangan va jilolangan, sanoatkorning o‘ziga xos uslubidan iborat bo‘ladi. Badiiy adabiyotda umumxalq tili qayta ishlanib sayqallanganligini tushuntiradilar. - Yirik sanoatkorlar asarlarida xalq tilining eng yaxshi fazilatlari yorqin ifodasini topadi, ular til taraqqiyotining asosiy xususiyatlarini belgilab beradilar. Badiiy til milliy til taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Badiiy til adabiy til taraqqiyotining barcha bosqichlarida ham o‘zining ahamiyatini saqlab qoladi. Bunga ko‘pincha badiiy adabiyotning ommaviy xarakteri sabab bo‘lishini izohlaydilar. - Badiiy til o‘z imkoniyatlarining kengligi bilan ajralib turadi. Muhit va predmetlarni yorqin ifodasini topadi, ular til tarqqiyotining asosiy xususiyatlarini belgilab beradilar. Badiiy til milliy til taraqqiyotiga ham katta ta’sir ko‘rsatishini keng bayon etadilar. Ta’lim usullari: Muammoli ma’ruza, tezkor savol- javoblar, taqdimot tahlil. Ta’limni tashkillash shakli: Ommaviy, jamoaviy, guruhli. Ta’lim berish sharoiti: Guruhlarda ishlashga mo‘ljallangan maxsus texnik vositalar bilan jihozlangan xona. 51

Manitoring va baholash: Og‘zaki nazarot, savol-javob, kutilgan muammolar echimi bo‘yicha o‘quv topshiriqlarni bajarish. Muammoli ma’ruzada ta’lim texnologik xaritasi Mavzu: Badiiy asar tili Ish bosqichlari vaqti Faoliyat mazmuni 1-bosqich Kirish (10 daqiqa) Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchi 1.1. Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan natijalarni etkazish, mashg‘ulot ma’lumotli ma’ruza shaklida borishini ma’lum qiladi. Tanishadilar, yozib oladilar. 2-bosqich asosiy (60 daqiqa) 2.1. Tezkor savol- javoblar asosida talabalarni faollashtirish. Mavjud bilimlarni sinovdan o‘tkazish va mustahkamlash, muammoli savollar vositasida mavzuga kirish (1-ilova). 2.2. Badiiy til umumxalq tilining barcha ko‘rinishlariga suyanadi. Badiiy til silliqlangan va jilolangan, sanoatkorning o‘ziga xos uslubidan iborat bo‘ladi. Badiiy adabiyotda umumxalq tili qayta ishlanib sayqallanganligini tushuntirish; 2.3.Badiiy til milliy til taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatishini izohlash; 2.4. Badiiy til milliy til taraqqiyotiga ham katta ta’sir ko‘rsatishini keng bayon etish. -Savollarga javob beradilar, mavjud bilimlarni mustahkam- laydilar, muammoli masalalarga munosabat bildiradilar. - Badiiy til umumxalq tilining barcha ko‘rinishlariga suyanadi. Badiiy til silliqlangan va jilolangan, sanoatkorning o‘ziga xos uslubidan iborat bo‘ladi. Badiiy adabiyotda umumxalq tili qayta ishlanib sayqallanganligini tushuntira olish. - Badiiy til milliy til taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatishini izohlay olish. - Badiiy til milliy til taraqqiyotiga ham katta ta’sir ko‘rsatishini keng bayon eta olish. 2-bosqich YAkuniy (10 daqiqa) Mavzuni yakunlash, yakuniy xulosalarga kelish, mavzuga oid muhim faoliyat va zarur bo‘lgan o‘rinlarni uqtirish. Tinglaydilar, topshiriqni yozib oladilar. Izoh: Ko‘rgazmali ma’ruzaning olib borilishi ko‘rilayotgan materiallarni ochiq holda va qisqa sharhlashga mo‘ljallanadi, interfaol metodlardan qo‘llaniladi. Tanqidiy fikrlashning rivojlantirish metodida qo‘llanadigan usullar. 52

Pedagogik vazifalar: ma’lumot mazmunini ko‘rgazmali vositalar yoki audio texnik vositalar yordamida yoritib berish. 2.2. Modul yuzasidan keyslar to‘plami, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar. Zamonaviy sharoitda ta’lim samaradorligini oshirishning eng maqbul yo‘li – bu mashg‘ulotlarning interfaol metodlar yordamida tashkil etish deb hisoblanmoqda. Xo‘sh, interfaol metodlarning o‘zi nima? Ular qanday didaktik imkoniyatlarga ega? Ta’lim jarayonida interfaol metodlarning o‘rinli, maqsadga muvofiq qo‘llanilishi qanday samaralarni kafolatlaydi? Quyidagi ana shu kabi savollarga qisqacha javob topiladi. Yuqoridagi savollarga javob topishda eng to‘g‘ri qadam tayanch tushuncha – “interfaol” atamasining lug‘aviy ma’nosi bilan tanishishdir. Mantiqiy nuqtai nazardan interfaollik, eng avvalo, ijtimoiy sub’ektlarning suhbat (dialog), o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakat, faoliyatning olib borishlarini ifodalaydi. Ta’lim sohasida faoliyat yuritayotgan har bir mutaxassis yaxshi biladiki, an’anaviy ta’lim ham suhbat (dialog)ga asoslangan va bu suhbat quyidagi o‘zaro munosabat shakllarida tashkil etiladi: 53An’anaviy ta’limdagi suhbat ishtirokchilari O‘qituvchi – o‘quvchilar guruhi (jamoasi)O‘qituvchi – o‘quvchi“ Interfaol ” tushunchasi ingliz tilida “interact”( rus tilida “интерактив”) ifodalanib , lug‘aviy nuqtai nazardan “inter” – o‘zaro , ikki taraflama , “act” – harakat qilmoq , ish ko‘rmoq kabi ma’nolarni anglatadi Interfaol ta’lim – ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bilim , ko‘nikma , malaka hamda muayyan axloqiy sifatlarni o‘zlashtirish yo‘lida birgalikda , o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etishga asoslanuvchi ta’lim Interfaollik – ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bilim , ko‘nikma , malaka hamda muayyan axloqiy sifatlarni o‘zlashtirish yo‘lida birgalikda , o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etish layoqatiga egaliklaridir

An’anaviy ta’limda ham tabiiy ravishda suhbat asosini axborot tashkil etadi. Ammo axborot uzatishning asosiy manbai o‘qituvchining tajribasi bo‘lib, bu jarayonda u etakchilik, dominantlik qiladi, ya’ni u darsning asosiy vaqtida bilimlarni og‘zaki tarzida o‘quvchi (talaba)larga etkazib berishga intiladi. Faollik ko‘rsatish o‘qituvchigagina xos bo‘lib, o‘quvchi (talaba)lar bu vaziyatda sust tinglovchi bo‘lib qoladi. Ularning asosiy vazifasi o‘qituvchini tinglash, zarur o‘rinlarda yozish, savollar bilan murojaat qilinganida javob qaytarish, kam holatlarda ruxsat etilganidagina so‘zlashdan iboratdir. An’anaviy ta’limdagi bir tomonlamalik oliy ta’lim tizimidagi faqat ma’ruza mashg‘ulotlarida emas, seminar darslarida ham ustuvorlik qiladi. Unga ko‘ra, “уetkazib beruvchi” rolida endi o‘qituvchi emas, balki o‘quvchi (talaba) namoyon bo‘ladi. O‘quvchi (talaba), asosan, o‘zi o‘zlashtirgan bilimlarni namoyish etadi, o‘qituvchi esa uning fikrlarini tinglaydi, zarur o‘rinlarda savollar bilan murojaat qiladi. O‘quvchi (talaba)lar guruhi (jamoasi) bu vaziyatda butunlay sust ishtirokchi, tinglovchi bo‘lib qoladi. Bir qarashda o‘quvchi (talaba) yoki o‘qituvchi tomonidan uzatilayotgan axborotlarning qabul qilinishi talabalar guruhi (jamoasi) uchun bilimlarni o‘zlashtirish imkoniyatini yaratayotgandek taassurot uyg‘otadi. Biroq, psixologik tadqiqot natijalarining ko‘rsatishicha, shu tarzda qabul qilingan bilim (ma’lumot)lar juda tez unutiladi. Xususan, amerikalik psixolog olimlar R.Karnikau va F.Makelrouning o‘rganishlariga ko‘ra shaxsning tabiiy fiziologik- psixologik imkoniyatlari muayyan shakllarda o‘zlashtirilgan bilimlarni turli darajada saqlab qolish imkonini beradi. Ya’ni shaxs: manbani o‘zi o‘qiganida 10 %; ma’lumotni eshitganida 20 %; sodir bo‘lgan voqea, hodisa yoki jarayonni ko‘rganida 30 %; sodir bo‘lgan voqea, hodisa yoki jarayonni ko‘rib, ular to‘g‘risidagi ma’lumotlarni eshitganida 50 %; ma’lumot (axborot)larni o‘zi uzatganida (so‘zlaganida, bilimlarini namoyish etganida) 80 %; o‘zlashtirilgan bilim (ma’lumot, axborot)larni o‘z faoliyatiga tatbiq etganida 90 % hajmdagi ma’lumotlarni yodda saqlash imkoniyatiga ega. Shunga ko‘ra interfaol o‘qitish “ta’lim jarayonining asosiy ishtirokchilari – o‘qituvchi, o‘quvchi va o‘quvchilar guruhi o‘rtasida yuzaga keladigan hamkorlik, 54

qizg‘in bahs-munozalar, o‘zaro fikr almashish imkoniyatiga egalik asosida tashkil etiladi, ularda erkin fikrlash, shaxsiy qarashlarini ikkilanmay bayon etish, muammoli vaziyatlarda echimlarni birgalikda izlash, o‘quv materiallarini o‘zlashtirishda o‘quvchilarning o‘zaro yaqinliklarini yuzaga keltirish, “o‘qituvchi – o‘quvchi – o‘quvchilar guruhi”ning o‘zaro bir-birlarini hurmat qilishlari, tushunishlari va qo‘llab- quvvatlashlari, samimiy munosabatda bo‘lishlari, ruhiy birlikka erishishlari kabilar bilan tavsiflanadi” 5 . Zamonaviy ta’lim, shu jumladan, uning tobora ommalashib borayotgan shakli – interfaol o‘qitishda esa shaxslar o‘rtasidagi suhbat (dialog) quyidagi shaxslar o‘rtasida tashkil etiladi: Interfaol ta’lim mohiyatiga ko‘ra suhbatning “o‘quvchi – axborot- kommunikatsion texnologiyalar” shaklida tashkil etilishi o‘quvchi (talaba)lar tomonidan mustaqil ravishda yoki o‘qituvchi rahbarligida axborot texnologiyalari yordamida bilim, ko‘nikma, malakalarning o‘zlashtirilishini anglatadi. O‘qitishning interfaol ta’limga asoslanishi bir qarashda nihoyatda oddiy, sodda va hatto “bolalar o‘yini” kabi taassurot uyg‘otadi. Biroq, bunda o‘qituvchining ma’lum darajada quyidagi omillarga ega bo‘lishi talab qilinadi: 5 Педагогика: 1000 та саволга 1000 та жавоб / Методик қўлланма. У.И.Иноятов, Н.А.Муслимов, М.Усмонбоева, Д.Иноғомова. – Тошкент: Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети, 2012. – 122-бет. 55Interfaol ta’lomda gi suhbat ishtirokc hilariO‘quvchi va o‘quvchi ( juftlikda ishlash ) O‘quvchi va o‘quvchilar guruhi ( guruh yoki kichik guruhda ishlash ) O‘quvchi va o‘quvchilar jamoasi ( sinf, guruh jamoasida ishlash ) O ‘ quvchi – axborot kommunikatsion texnologiyalar Asosiy omillar Ish tajribasi Metodik malaka Tayanch pedagogik-psixologik bilimlar Tashkilotchilik qobiliyati Didaktik vositalar (axborot, tarqatma materiallar, dars jihozlari)ga ega bo‘lish O‘quvchi va o‘quvchilar guruhi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning ishonch va hurmatga asoslanishi O‘quvchi va o‘quvchilar guruhining o‘zaro hamkorlikka erisha olishi Ta'lim jarayonida demokratik g‘oyalarning ustuvor o‘rin tutishi Axborotlarni taqdim etishda xilma-xil metod, vositalarning samarali, o‘rinli, maqsadga muvofiq va o‘zaro moslikda qo‘llashga erishish

Shu bilan birga ta’limda interfaol ta’limning samaradorligi quyidagi ikkilamchi omillarga ham bog‘liq: O‘qituvchi ta’lim jarayonida interfaol ta’lim yordamida o‘quvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirish, mustaqillik, o‘z-o‘zini nazorat, o‘z-o‘zini boshqarish, samarali suhbat olib borish, tengdoshlari bilan ishlash, ularning fikrlarini tinglash va tushunish, mustaqil hamda tanqidiy fikrlash, muqobil takliflarni ilgari surish, fikr-mulohazalarini erkin bayon qilish, o‘z nuqtai nazarlarini himoya qilish, muammoning echimini topishga intilish, murakkab vaziyatlardan chiqa olish kabi sifatlarni shakllantirishga muvaffaq bo‘ladi. Eng muhimi, interfaol metodlarni qo‘llash orqali o‘qituvchi o‘quvchilarning aniq ta’limiy maqsadga erishish yo‘lida o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakatlarini tashkil etish, yo‘naltirish, boshqarish, nazorat va tahlil qilish orqali xolis baholash imkoniyatini qo‘lga kiritadi. 56Odatda interfaol metodlarga asoslangan ta'limiy harakatlar quyidagi shakllarda tashkil etiladi : individual; juftlik; guruh; jamoa bilan ishlashInterfaol ta'lim jarayonida o‘quvchi (talaba)lar: - guruh yoki jamoa bilan hamkorlikda ishlash; - tengdoshlari orasida o‘z g‘oyalarini erkin bayon qilish, bilimlarini hyech qanday ruhiy to‘siqlarsiz namoyish etish; - muammoni hal qilishga ijodiy yondashish; - guruh yoki jamoadoshlari bilan ruhiy yaqinlikka erishish; - o‘z ichki imkoniyat va qobiliyatlarini to‘liq namoyon qila olish; - fikrlash, fikrlarni umumlashtirish va ular orasidan eng muhimlarini saralash; - o‘z faoliyatini nazorat qilish va mustaqil baholash; - o‘z imkoniyatlari va kuchiga ishonch hosil qilish; - turli vaziyatlarda harakatlanish va murakkab vaziyatlardan chiqa olish ko‘nikmalarini o‘zlashtirish kabi imkoniyatlarga ega bo‘ladiO‘quvchilarning o‘qituvchi tomonidan qo‘yiladigan talablarga bo‘ysunish xohishiga egaliklari O‘quvchilarning darsga nisbatan mas'uliyatli yondashishlari, burchni anglay olishlariIkkilamchi omillar O‘quvchilarning darsga psixologik tayyorliklari O‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi O‘quvchilarning muayyan darajada hayotiy tajribalarga egaliklari O‘quvchilarning tengdoshlari va o‘qituvchi bilan hamkorlik qilishga moyilliklari

Interfaol ta’limning asosiy belgilari quyidagilardir: Izoh: Refleksiya (lotincha “ reflexio ” – ortga qaytish, aks etish): kishining o‘z xatti- harakatlari, ularning asoslarini tushunib etishi, fahmlashiga qaratilgan nazariy faoliyati; bilishning alohida faoliyati; shaxsiy kechinmalari, his-tuyg‘ulari va o‘y-xayollari mohiyatini fikrlash orqali anglash) 6 . 6 Педагогик маҳорат: схема ва расмларда / Методик қўлланма. Н.Эркабоева, М.Усмонбоева, М.Иргашова, Н.Хўжаназарова. – Тошкент: Низомий номидаги ТДПУ, 2012. – 14-бет. 57Interfaol ta'lim: - ta'lim oluvchi (o‘quvchi, talaba)larda bilimlarni o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otadi; - ta'lim jarayonining har bir ishtirokchisini rag‘batlantiradi; - har bir o‘quvchi (talaba)ning ruhiyatiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi; - o‘quv materialining samarali o‘zlashtirilishi uchun qulay sharoit yaratadi; - o‘quvchi (talaba)larga ko‘p tomonlama ta'sir ko‘rsatadi; o‘quvchi (talaba)larda o‘rganilayotgan mavzular bo‘yicha fikr hamda munosabatni uyg‘otadi; - o‘quvchi (talaba)larda hayotiy zarur ko‘nikma, malakalarni shakllantiradi; - o‘quvchi (talaba)larning xulq-atvorini ijobiy tomonga o‘zgartirilishini ta'minlaydi Asosiy belgilar Ko‘p fikrlili Suhbat (dialog)k Fikrlashga asoslangan faoliyat G‘oyalarning yaratilishi (ilgari surilishi) Tanlash imkoniyatining mavjudligi Muvaffaqiyatli vaziyatlarni hosil qilish Refleksiya Interfaol ta'lim quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1. Mashg‘ulot – ma'ruza emas, balki jamoaning umumiy ishi. 2. Guruhning tajribasi o‘qituvchi (pedagog)ning tajribasidan ko‘p. 3. O‘quvchilar yosh, ijtimoiy mavqye va tajribaga ko‘ra o‘zaro teng. 4. Har bir o‘quvchi o‘rganilayotgan muammo yuzasidan o‘z fikrini aytish huquqiga ega. 5. Mashg‘ulotda o‘quvchi shaxsi tanqid qilinmaydi (fikr tanqid qilinishi mumkin). 6. Bildirilgan g‘oyalar o‘quvchilarning faoliyatini boshqarmaydi, balki fikrlash uchun axborot (ma'lumot) bo‘lib xizmat qiladi

Ta’limni tashkil etishga interfaol yondashuvni qaror topshirish uchun o‘qituvchi (pedagog)lar bir qator shartlarga rioya eta olishlari zarur. Ular: Izoh: Stullar kichik va katta doira shaklida joylashtirilganda kichik doirada o‘quvchilar, katta doirada ekspert guruhi joylashadi. Bugungi kunda jahon ta’lim tizimida interfaol o‘qitishning quyidagi shakllarda amalga oshirilayotganligi barchaga ma’lum: 58Asosiy shartlar Topshiriqni bajarish, materiallarni taqdim etish, guruhlarning ishlanmalarini muhokama qilish uchun vaqtning aniq belgilanishi O‘quvchilarning kichik guruhlarga mohirona biriktirilishi (har bir guruhda faol va nofaol o‘quvchilarning teng miqdorda bo‘lishi)Ta'lim jarayoniga jamoadagi barcha o‘quvchilarning to‘la qamrab olinishi O‘quvchi (talaba)larning mashg‘ulotlarga ruhan tayyorliklarini inobatga olish O‘quvchilar sonining ko‘p bo‘lmasligi (25-30 nafar o‘quvchi bilan kichik guruhlarda ishlash samaralidir) O‘quv xonasining jihozlanishi (stullar doira, archa, “Jonli liniya” kabi shakllarda joylashtiriladi) Asosiy belgilar Muammoli vaziyatlarni hal qilish Didaktik o‘yinlar (ishbilarmonlik va rolli o‘yinlar, imitatsiya, trenajyorlar vositasida tashkil etiladigan o‘yinlar) Ijtimoiy zahiralardan foydalanish (mutaxassislarni taklif etish, tabiiy va ijtimoiy ob'ektlarga ekskursiyalar uyushtirish) Ijodiy topshiriqni bajarish Test o‘tkazish Masofaviy ta'lim Treninglar o‘tkazish Ijtimoiy loyiha (musobaqa, intervyu, forum, aksiya, tomosha va ko‘rgazma)larni amalga oshirish Yangi materialni o‘rganish va mustahkamlash (interfaol ma'ruza, ko‘rsatmali qurollar bilan ishlash, video va audiomateriallardan foydalanish) Kichik guruhlarda ishlash Qaytar aloqa “ Chigal yozdi” mashqlarini tashkil etish

Interfaol ta’lim asosini interfaol metodlar tashkil etadi. “Ta’lim jarayonida o‘quvchilar hamda o‘qituvchi o‘rtasida hamkorlikni qaror toptirish, faollikni oshirish ta’lim oluvchilar tomonidan bilimlarni samarali o‘zlashtirish, ularda shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan metodlar interfaol metodlar sanaladi” 7 . Qo‘llanmaning keyingi bo‘limida interfaol metodlar, ularning mohiyati, qo‘llanish shartlari va didaktik imkoniyatlari to‘g‘risida so‘z yuritiladi. “FSMU” TEXNOLOGIYASI Texnologiya o‘quvchi (talaba)larda o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan fikrlarni mustaqil bayon etish, shaxsiy mulohazalarni dalillash (misollar bilan asoslash), bahslashish qobiliyatini shakllantirishga xizmat qiladi. O‘quvchi (talaba)larga quyidagi sxema bilan ishlash tavsiya etiladi: № Tushunchalar (F) (S) (M) (U) 1. Ta’lim metodlari 2. Ta’lim vositalari 3. Ta’limni tashxis qilish Izoh: shartli belgilar quyidagi mazmunni anglatadi: (F) – fikr ingizni bayon eting ; (S) – fikringizni asoslovchi biron sabab ni ko‘rsating ; ( M) – ko‘rsatilgan sababning asosli ekanligini isbotlovchi misol keltiring; (U) – fikringizni umumlashtiring! 7 5 Педагогика: 1000 та саволга 1000 та жавоб / Методик қўлланма. У.И.Иноятов, Н.А.Муслимов, М.Усмонбоева, Д.Иноғомова. – Тошкент: Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети, 2012. – 140-141-бетлар. 59

Mashg‘ulotlarda texnologiyani qo‘llash quyidagi tartibda amalga oshiriladi: NAMUNA 1-guruh Savol Badiiy asar tilining o‘ziga xos xususiyatlarini ayting. ( F ) Fikringizni bayon eting ( S ) Fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating ( M ) Ko‘rsatgan sababingizni isbotlovShi misol keltiring 60O‘qituvchi texnologiya mohiyatini yoritib, o‘quvchi (talaba)larni texnologiyadan foydalanish shartlari bilan tanishtiradi Har bir o‘quvchi (talaba)ga texnologiyaning sxemasi tushirilgan qog‘ozlar taqdim etiladi O‘qituvchi o‘quvchi (talaba)larga ushbu sxema asosida mavzu mohiyatini yoritishga oid topshiriqni beradi O‘quvchi (talaba)lar kichik guruhlarda topshiriqni bajaradi Kichik guruhlar o‘z yechimlarini jamoaga ma'lum qiladi Jamoa kichik guruhlarning yechimlarini muhokama qiladi O‘qituvchi o‘quvchi (talaba)larning mashg‘ulot samaradorligi yuzasidan fikrlarini tinglaydi va mashg‘ulotga yakun yasaydi

( U ) Fikringizni umumlashtiring 2-guruh Savol Badiiy asarda monolog va diologning o‘rni. ( F ) Fikringizni bayon eting ( S ) Fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating ( M ) Ko‘rsatgan sababingizni isbotlovchi misol keltiring ( U ) Fikringizni umumlashtiring “SWOT -tahlil ” metodi Metod muammoning asosiy to‘rt jihatini yoritishga xizmat qiladi. O‘quvchilar mavzuning mazmuniga mos muammolarni atroflicha o‘rganish orqali mohiyatini yoritadi, ularni keltirib chiqaruvchi omillarni izlab, hal qilish imkoniyatlarini topadi. U yordamida muammoning quyidagi to‘rt jihati tahlil qilinadi: Mashg‘ulotlarda texnologiyani qo‘llash tartibi quyidagicha: 61С W О Т Kuchli (ustun) jihatlari ( hal etilayotgan muammoning afzalliklarini yoritish) Kuchsiz (zaif) jihatlari ( maqsadga erishish yo‘lida tashkil etilayotgan harakatlarga ichki omillarining ta'sirini o‘rganish) Imkoniyatlarni chamalash (belgilangan vazifalarni hal etishning eng maqbul yo‘llarini izlash) Tahdidni o‘rganish ( maqsadga erishish yo‘lida tashkil etilayotgan harakatlarga tashqi omillarining ta'siri aniqlash) O‘qituvchi o‘quvchi (talaba)larni texnologiyaning mohiyati bilan tanishtiradi O‘qituvchi o‘quvchi (talaba)larni kichik guruhlarga ajratadi Guruhlarga bir xil yoki bir necha xil muammoni hal etish topshirig‘i beriladi Topshiriqni bajarish uchun vaqt hajmi (6-10 daqiqa) belgilanadi Guruhlar topshiriqni bajarishga kirishadi Belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach, har bir guruhdan 1 nafar vakil guruh ishi bilan jamoani tanishtiradi Guruhlarning ishlari o‘qituvchi va jamoa tomonidan muhokama qilinadi O‘qituvchi jamoaning fikriga tayangan holda eng yaxshi ishni e'lon qiladi O‘qituvchi har bir guruh ishiga baho berib, mashg‘ulotni yakunlaydi

Izoh: texnologiyani qo‘llash muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqarish ehtimoli mavjud. Bunday hollarda o‘qituvchi texnologiyaning asosiy mohiyati yoki biror bosqichini o‘quvchining yoshiga moslab, unga tushunarli so‘zlar bilan ifodalashi (o‘zgartirishi) mumkin. O‘qituvchi tomonidan o‘quvchi (talaba)larga texnologiyaning mohiyati, afzalliklari haqida etarlicha ma’lumot berilishi ular tomonidan hal etiladigan muammo mohiyatining to‘la tushunilishini ta’minlash va kutilgan natijaga erishishga yordam beradi. NAMUNA Muallif, hikoyasi va personaj nutqini tahlil qiling va ushbu jadvalga tushiring . S Epik turning janrlarida muallif nutqidan foydalanishning kuchli tomonlari Badiiy asarning g‘ayasiga bevosita bog‘liq bo‘lgan voqealarning hikoya qilinishi W Kichik epik tur janrlarida hikoyachi nutqidan foydalanishning kuchsiz tomonlari Qisqa epizodlarda ishtirok etishi O Dramatik asarlarda personaj nutqidan foydalanishning imkoniyatlari (ichki) Barcha personajlarning o‘z nutqi diolog va monolog shaklida berilishi T To‘siqlar (tashqi) Ma’lumotlarning to‘la qonli ta’minlanmaganligi “REZYUME” METODI Texnologiya o‘quvchi (talaba)lar tomonidan murakkab, ko‘p tarmoqli va muammoli mavzlarning samarali o‘zlashtirilishi uchun xizmat qiladi. Unga ko‘ra o‘rganilayotgan mavzuning band yoki bo‘limlari bo‘yicha axborot berilib, har biri alohida tahlil qilinadi. Tahlil jarayonida o‘quv materialining mohiyatini yorituvchi asosiy tushuncha, muhim qoidalarning mazmuni, ilmiy bilimlarni o‘zlashtirishdagi 62

ahamiyati, murakkablik darajasi va amaliy qiymati kabi holatlarga e’tibor qaratiladi. Bu texnologiya o‘quvchilarni erkin, mustaqil, tanqidiy fikrlash, jamoa bo‘lib ishlash, izlanish, mavzudan kelib chiqqan holda o‘quv muammosining echimini topish, zarur xulosalar chiqarish, oqilona qarorlar qabul qilish, jamoaga samarali ta’sir etish, mavzu bo‘yicha egallangan bilimlarni bevosita amalda qo‘llay olishga o‘rgatadi. Mashg‘ulotlarda texnologiyadan foydalanish quyidagi tartibda kechadi: NAMUNA Til shakllari Adabiy til Badiiy til Xalq jonli tili afzalligi kamchiligi afzalligi kamchiligi afzalligi kamchiligi Xulosa “VENN DIAGRAMMASI” STRATEGIYASI 63O‘qituvchi o‘quvchi (talaba)larni texnologiya mohiyati va qo‘llash shartlari bilan tanishtiradi O‘qituvchi o‘quvchi (talaba)larni ularning soniga qarab guruhlarga ajratadi Har bir guruhga tavsiya etilgan muammoning yechimini topishga oid topshiriq beradi Topshiriqni bajarish uchun vaqt hajmi (8-10 daqiqa) belgilanadi Har bir guruh topshiriqni bajarishda o‘qituvchi tomonidan taqdim etilgan sxema asosida ish ko‘radi Belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach, har bir guruhning bir nafar a'zosi topshiriqning yechimi bo‘yicha ishlanmalarni namoyish qiladi (taqdimotda yechimning “Xulosa” qismi bayon etilmaydi) O‘qituvchi boshqa guruhlardan o‘z yechimini taqdim etgan guruhning xulosasi yuzasidan fikr bildirishni so‘raydi

Strategiya o‘quvchi ( talaba)larda mavzuga nisbatan tahliliy yondashuv, ayrim qismlar negizida mavzuning umumiy mohiyatini o‘zlashtirish (sintezlash) ko‘nikmalarini hosil qilishga yo‘naltiriladi. U kichik guruhlarni shakllantirish asosida aniq sxema bo‘yicha amalga oshiriladi. YOzuv taxtasi o‘zaro teng to‘rt bo‘lakka ajratiladi va har bir bo‘lakka quyidagi sxema chiziladi: Strategiya o‘quvchi (talaba)lar tomonidan o‘zlashtirilgan o‘zaro yaqin nazariy bilim, ma’lumot yoki dalillarni qiyosiy tahlil etishga yordam beradi. Undan muayyan bo‘lim yoki boblar bo‘yicha yakuniy darslarni tashkil etishda foydalanish yanada samaralidir. Uni qo‘llash bosqichlari quyidagilardan iborat: Strategiyani qo‘llash jarayonida har bir guruh muayyan mavzuga oid topshiriqlarni bajaradi. O‘quvchi (talaba)larning e’tiborlariga quyidagi jadvalni taqdim etish mumkin : Guruhlar Diagrammaning tartib raqami Topshiriqlar mazmuni 1-diagramma 641 2 3 O‘quvchi (talaba)lar to‘rt guruhga bo‘linadi Yozuv taxtasiga topshiriqni bajarish mohiyatini aks ettiruvchi sxema chiziladi Har bir guruhga o‘zlashtirilayotgan mavzu (bo‘lim, bob) yuzasidan alohida topshiriqlar beriladi Topshiriqlar bajarilgach, guruh a'zolari orasidan liderlar tanlanadi Liderlar guruh a'zolari tomonidan bildirilgan fikrlarni umumlashtirib, yozuv taxtasida aks etgan diagrammani to‘ldiradi

1- guruh 2-diagramma 3-diagramma 2-guruh 1-diagramma 2-diagramma 3-diagramma 3-guruh 1-diagramma 2-diagramma 3-diagramma 4-guruh 1-diagramma 2-diagramma 3-diagramma NAMUNA Adabiy til va badiiy til: o‘xshash va farqli tomonlari Qahramon nutqining vazifasini tushuntiring. “Meni zo‘rlagan va majbur qilgan edilar, dada! Sizning o‘g‘lingiz bo‘lgan bir yigitning sha’niga, albatta, odam o‘ldirish uyat va nomusdir... Siz o‘zingizning orzu-havasingiz yo‘lida meni majbur qildingiz va dushmanlarimga yo‘lni katta qilib ochib berdingiz, men bu jonvorlikni xoh, noxoh ishlashga majbur qoldim!.. Sizni gunohkor qilishga va gunohingizni kechishga mening haqqim yo‘q, dada! Lekin gunohsiz bo‘la turib ham yana muvohiza ostiga tushganim uchun o‘zimni mudofaa qilishga majburman” (Abdulla Qodiriy. O‘tgan kunlar. — Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1974 . — B.302.). Muammoli savollar: 1. Badiiy asar tilining o‘ziga xosligi. 2. Badiiy nutq va uslub masalasi. 3. Muallif nuqti qahramon nutqi. 65Adabiy til Badiiy til Umumiy tomonlari

4. Badiiy asar tiligaxos xususiyatlarning germenevtik talqini. 5. Dunyo adabiyotshunosligida lingvistik metod. 6. Poetik nutq qirralari. 7. Qahramonlar nutqi masalasi. KEYSLAR “KEYS-STADI” “Keys-stadi” (ingliz tilida “case” – metod, “study” – muammoli vaziyat; vaziyatli tahlil yoki muammoli vaziyatlarni tahlil qilish) texnologiyasi o‘quvchi (talaba)larda aniq, real yoki sun’iy yaratilgan muammoli vaziyatni tahlil qilish orqali eng maqbul variantlarini topish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. U o‘quvchi (talaba)larni bevosita har qanday mazmunga ega vaziyatni o‘rganish va tahlil qilishga o‘rgatadi. Texnologiyaning negizida muayyan muammoli vaziyatni hal qilish jarayonining umumiy mohiyatini aks ettiruvchi elementlar yotadi. Bular quyidagilardir: ta’lim shakllari, ta’lim metodlari, ta’lim vositalari, ta’lim jarayonini boshqarish usul va vositalari, muammoni hal qilish yuzasidan olib borilayotgan 66

ilmiy izlanishning usul va vositalari, axborotlarni to‘plash, ularni o‘rganish usul va vositalari, ilmiy tahlilning usul va vositalari, o‘qituvchi va o‘quvchi (talaba) o‘rtasidagi ta’limiy aloqaning usul va vositalari, o‘quv natijalari. Keys-stadi texnologiyasining umumiy tuzilmasi quyidagicha: Mashg‘ulotlarda texnologiyani qo‘llash quyidagi bosqichlarda kechadi: Keys-stadi bo‘yicha jamoaviy hamkorlik quyidagi tartibda amalga oshadi: 67Ta'lim maqsadiTa'lim natijasi Keys- stadi Ta'lim shakli Ta'lim metodlari Ta'lim vositalari Ta'limni boshqarish usul va vositalari Ilmiy izlanish usul va vositalari Axborotlarni to‘plash usul va vositalari Axborotlarni ilmiy tahlil qilish usul va vositalari Axborotlarni ilmiy tahlil qilish usul va vositalariO‘quv keyslari Asosiy bosqichlarYechimni topish bo‘yicha individual ishlash Yechimni topishda jamoaviy hamkorlikka erishish Samaradorlik Jamoa (guruh) a'zolari muammo, uning yechimlari yuzasidan o‘zaro fikr almashadi Masalaning yechimi sifatida taqdim etilgan variantlar muhokama qilinib, ularning maqbulligi baholanadi Muammoli vaziyatning yechimini ta'minlaydigan aniq dastur ishlab chiqiladi Masalaning yechimi to‘g‘risida ma'lumot beradigan taqdimot tayyorlanadi va unda namoyish etiladigan materiallar rasmiylashtiriladi

Texnologiyani alohida o‘quvchiga nisbatan qo‘llash tartibi quyidagicha: Ta’limiy xarakterga ega muammoli vaziyat (o‘quv keysi)ni tashkil etish maqsadi mavjud imkoniyatlarni hisobga olgan holda jamoa o‘rtasida muammoli vaziyatni yaratish, uni hal qilish echimlari to‘g‘risidagi fikrlarni jamlash, muhokama qilish orqali to‘g‘ri qarorlar qabul qilish muhitini yaratishdan iborat. Texnologiya yordamida tanlangan muammoning echimini topishga doir muhokama quyidagi bosqichlarda tashkil qilinadi: Muammoni muhokama qilishda e’tiborni quyidagilarga qaratish zarur: 68O‘quvchi (talaba)ning texnologiyaning mohiyati, uni qo‘llash shartlari bilan tanishishi O‘quvchi (talaba) tomonidan taqdim etilgan muammoning o‘rganilishi Muammo bo‘yicha asosiy va 2-darajali masalalarni ajratish, shakllantirish, asoslash Tadqiqot metodlarini tanlash va vaziyatni tahlil qilish Taqdim etilgan muammoning amaliy jihatlarini o‘rganish Berilgan muammoni yechishning usul va vositalarini aniqlash Taqdim etilgan yechimni ta'lim amaliyotiga tadbiq etish chora-tadbirlarini belgilash Keys mazmuni bilan shaxsan tanishish Kichik guruhlarda muhokama qilish (“Sindikat” metodi yordamida) Jamoa o‘rtasida umumiy muhokamani tashkil etishO‘rganilayotgan muammoning asosiy maqsadini aniqlash Muammoli vaziyatni real holatlar bilan taqqoslashni o‘rganish Ehtimoli bo‘lgan “to‘siq”lar (2-darajali masalalarni muhokama qilish, to‘g‘ri qarorlar qabul qilish va h.k.)ni aniqlash Auditoriya uchun tushunarsiz ma'lumotlarni aniqlash Muammoni yechishda muhim, ahamiyatga ega ma'lumotni aniqlash Muammoli vaziyatni hal qilish uchun oraliq bosqichlarni ilg‘ab olish Muammoni hal etishning muqobil yo‘llarini belgilash Muammoli vaziyatni muhokama qilish vaqtini aniqlashtirish Muhokamani tugatish tartibini belgilash Yakuniy izohlash va muhokama natijasini xulosalash Sh A R T !!!

“KICHIK ESSE” TEXNOLOGIYASI Texnologiya kichik hajmli, erkin bayon usuliga ega bo‘lib, o‘rganilayotgan muammo yoki tahlil qilinayotgan masala yuzasidan shaxsiy taassurot, tasavvurlarni ifodalashga xizmat qiladi. U o‘quvchi (talaba)lar tomonidan o‘rganilgan mavzu, muhokama qilinayotgan masala bo‘yicha erkin fikr bildirish, mazmun-mohiyatini qayta bayon qilish imkonini beradi. Kichik esseni yaratishda o‘quvchi (talaba)lar mavzu g‘oyalarini umumlashtirish, tizimlashtirish, turkumlashtirish, xulosalarni bayon etish imkoniga ega bo‘ladi. Mashg‘ulotlarda texnologiyani qo‘llash quyidagi tartibda yo‘lga qo‘yiladi: NAMUNA 1-keys. Dramatik asarlarda muallif nutqi deyarli ishlatilmaydi. Buning sabablari nimada va nima uchun? Muallif nutqi o‘rnida nima qo‘llaniladi? 69O‘qituvchi kichik esseni yaratish uchun muammo yoki masalani tanlaydi O‘qituvchi tanlangan muammo (masala) bilan o‘quvchi (talaba)larni tanishtiradi O‘quvchi (talaba)lar muammo (masala)ning umumiy mohiyati yuzasidan fikr yuritadi O‘quvchi (talaba)lar shaxsiy fikrlarini bayon etish usulini belgilab oladi Har bir o‘quvchi (talaba) kichik esseni yaratadi Kichik esse sinf (guruh) jamoasining e'tiboriga havola etiladi Sinf (guruh) jamoasi a'zolari esse yuzasidan o‘z fikrlarini bildiradi

Keysni bajarish bosqichlari va topshiriqlar: Keysdagi muammoni keltirib chiqargan asosiy sabablar va hal etish yo‘llarini jadval asosida izohlang (individual va kichik guruhda ). Muammo turi Kelib chiqish sabablari Hal etish yo‘llari 2-keys. Lirik asarlarda muallif nutqining etakchiligi, personajlar nutqining deyarli berilmasligi sabablari? Keysni bajarish bosqichlari va topshiriqlar: • Keysdagi muammoni keltirib chiqargan asosiy sabablarni belgilang (individual va kichik guruhlarda). • Lirik turning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlang. Ruhiyat talqini haqidagi fikrlaringiz? 2.3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar Test topshiriqlari Ham she’riy shakl, ham janrni bildiruvchi atama qaysi javobda to‘g‘ri ko‘rsatilgan? Roman matla’ maqta’ *masnavi y Monolog, dialog, portret qaysi hodisa elementi? syujetning konfliktnin g kom r ozitsi yaning obrazlilik ning Bo‘rini dog‘i galadin nur qil, Suv beribon bog‘ni ma’mur qil.. Ushbu misralarda gap nima haqida boradi? *insoniylik haqida ma’rifatpa rvar lik haqida ochko‘zlik ni qoralash haqida xalqparva rlik haqida Tilning obraz yaratish resurslarini belgilang arxaizm, vulgarizm, jargonizm, obraz, personaj, tip, so`z, tovush, ohang, artistizm, dramatiz m, 70

dialektizm harakter harf romantiz m Ushbu qatorlarning qaysi birida badiiy tasvir vositalari sof holda berilgan? obraz, tip, x arakter, g`azal, metafora o`xshatish, sifatlash, qissa, jonlantiris h, mubolag`a , tuyuq, masal o`xshatish, lirik kirish, mubolag`a, jonlantiris h, badiiy detall jonlantiris h, sifatlash, portret, ‘eyzaj, tuyuq, o`xshatish Dramatik asarlarda asar ishtirokchilarining tashqi qiyofasi, yoshi, Hulqi, xatti-harakati, qiliqlari, intonatsiyasi, sahna manzarasi haqida muallif tomonidan beriladigan izohlar nima deb ataladi? replika *remarka ramz ssenariy Quyidagi misralarida Alisher Navoiy nimani nazarda tutgan? Nazmida xam asl ancha mahni durur, Bo`lsun aning surati xoris durur Nazmki mahni anga marg`uba emas, Axdi maoniy k i shida xo`b emas. Nazmkida mahni dog`i dilkashli anga. adabiyot she’r ma ' no shakl va mazmun birligi Adabiy asar tiplar i ning mos nomini ko`rsating. badiiy til adabiy til so`zlashuv tili umumxal q tili Qahramonning suhbatdoshiga, o`ziga, kitobxonga qarata aytgan nutqi qanday nomlanadi? suhbat dialog monolog nut q 3 va undan ortiq personaj bahs- munozarasi nima deb ataladi? dialog trilogiya polilog monografi ya «Yo tavba»! Bu taajub taxtda ne sehr, ne sir-asror bor ekankim, unga o`ltirgan har bir kimsa darhol o`zgaradi»? Odil Yoqubov ning «Ulug`bek tarixiy so`zlar neologizm frazeologiz m sinonimik q ator 71

xazinasi» romanidan olingan ushbu ‘archadagi toju taxt, asror, o`ltirgan kabi so`zlarga mos javobni toping. «Hikmat va g`ayratni aslo qo`ldan bermang, -dedi Navoiy suyunib , el- ulus sizdek zotlarga g`oyat muhtojdir». Oybekning «Navoiy» romanidan. Ushbu ‘archadagi el-ulus so`ziga to`g`ri ta ' rif berilgan qatorni belgilang. sinonim jargon yangi so`zlar arxaizm tarixiy so`zlar G‘.G‘ulomning «Sen etim emassan» she’ridan keltirilgan quyidagi parchada lirikaga xos qanday usul qo‘llangan? Men etim o‘tganman, Oh, u etimlik... Voy bechora jonim, Desam arziydi. Lirik murojaat Lirik muloqot Lirik da’vat *Lirik chekinish Asarda tasvirlangan voqealarga ham, unda ishtirok etayotgan obrazlarga ham muallifning munosabati bevosita ifodalanmaydigan badiiy asarlar ... fantas tik asarlar deyiladi hajviy hikoyalar deyiladi dramatik asarlar deyiladi *liro-epik asarlar deyiladi Tasvirga muallif mutlaqo aralashmaydigan, obrazlarning xatti-harakatlariga, voqealarning rivojiga o‘z munosabatini bildirmaydigan badiiy asarlar deyiladi? dramatik asarlar publitsistik asarlar epik asarlar lirik asarlar Cho‘lponning «Go‘zal» she’ridan keltirilgan quyidagi misralarda qanday badiiy san’at qo‘llangan? Erta tong shamoli sochlarin yoyib, Yonimdan o‘tganda so‘rab ko‘ramen. Aytadir: bir ko‘rib, yo‘limdin ozib, Tog‘u toshlar ichra istab yuramen! sifatlash mubolag‘a o‘xshatish *jonlantiri sh Yozuvchi o‘zi ishtirok etgan, guvohi bo‘lgan voqealar tasvirlangan badiiy *memuar roman masal komediya 72

asar qanday nomlanadi? O‘zining umumiy mavzui, etakchi g‘oyasi, asosiy qahramonlari syujet aloqadorligi bilan bir butunlikni tashkil etuvchi uch mustaqil asar qanday nomlanadi? diologiya tetrologiya pentolo giya *trilogiya Diologiya, trilogiya, epopeya ko‘rinishlari qaysi janr shakllari hisoblanadi? drama doston ocherk *roman 2.3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar “Badiiy asar tili” moduli bo‘yicha oraliq nazorat savollari 1. Tilning badiiy, ijtimoiy va falsafiy mohiyati nimalarda aks etadi? 2. Ijodkor shaxsiyati va ijodiy individuallik masalasi da tilning o‘rni . 3. Til - b adiiy adabiyotda milliy g‘oya va milliylik ning asosiy ifodachisi sifatida . 4. Mazmun va shakl muammosi 5. Lirik, epik va dramatik turlar . 6. Epik tur va epos munosabati. 7. Dramatik tur va uning sharq adabiyotidagi manbalari. “Badiiy asar tili” moduli bo‘yicha yakuniy nazorat savollari 1. Tilning ijtimoiy, siyosiy, kommunikativ va badiiy xususiyatlari. 2. Badiiy asar e stetik asini ta’minlovchi omillar 3. Ijodiy jarayon , ijod psixologiyasi ning tilda aks etishi . 4. Badiiy adabiyotda milliy dunyoqarashning in’ikosi va ahamiyati. 5. Obraz va obrazlilik tushunchalari qanday farqlanadi ? 6. Badiiylik tushunchasiga sharh bering. 7. In’ikos nazariyasining san’at uchun ahamiyati qanday? 8. Mazmun va shakl uyg‘unligi masalasi. 9. Badiiy asar tilida arxaizm, neologizm, dialektizm, varvarizm, vulgarizm, jargonizmlar. 73

“Badiiy asar tili” modulidan talabalar bilimini reyting tizimi asosida baholash mezoni Talabalarning bilim saviyasi va o‘zlashtirish darajasining Davlat ta’lim standartlariga muvofiqligini ta’minlash uchun quyidagi nazorat turlarini o‘tkazish rejalashtiriladi: Joriy nazorat - talabaning fan mavzulari bo‘yicha bilim va amaliy ko‘nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazoratlar auditoriya mashg‘ulotlarida og‘zaki va aralash shakllarda o‘tkaziladi. Oraliq nazorat - semestr davomida o‘quv dasturining tegishli bo‘limi tugallangandan keyin talabaning bilim va amaliy ko‘nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazoratlar test va kollokvium shaklida o‘tkaziladi. Yakuniy nazorat - semestr yakunida muayyan fan bo‘yicha nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarni talabalar tomonidan o‘zlashtirish darajasini baholash usuli. YAkuniy nazorat yozma shaklda o‘tkaziladi. Reyting nazoratlari va baholash mezonlari Reyting nazorat/shakli, maksimal ballari 1-JN 2-JN 1- ON YAN Ballar yig‘indisi Maksimal ball 20 20 30 30 100 Shakli: Yozma Yozma Yozma Yozma Muddati (haftalarda) 5 9 12 21 Joriy nazoratni baholash mezonlari Joriy nazorat bir semestrda 2 marta yozma tarzda o‘tkazilish ko‘zda tutilgan. 1 va 2-joriy nazorat uchun maksimal 20 ball . Jami 40 balni tashkil etiladi. 35-40 ball olishning tartibi quyidagicha:  Talaba ko‘zda tutilgan 2 joriy nazoratning barchasiga qatnashsa.  Talaba o‘z vaqtida mustaqil ta’limda o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan adabiyotlarni topshirsa.  Ko‘zda tutilgan barcha amaliy mashg‘ulotlarda berilgan savollarga batafsil, to‘liq javob bersa. 74

 Talaba berilgan adabiyotlarni o‘zlashtirishda va amaliy mashg‘ulotlardagi savollarga javob berishda shaxsiy fikr va mulohazalarga ega bo‘lsa. 29-34 ball olishning tartibi quyidagicha:  Talaba ko‘zda tutilgan 2 joriy nazoratning barchasiga qatnashsa.  Ikkita joriy nazorat savollarining ayrimlariga etarlicha javob bersa.  Talaba o‘z vaqtida mustaqil ta’limda o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan adabiyotdan 6 tasini topshirsa.  Ko‘zda tutilgan barcha amaliy mashg‘ulotlarda berilgan savollarga etarlicha javob bersa.  Talaba berilgan adabiyotlarni o‘zlashtirishda va amaliy mashg‘ulotlardagi savollarga javob berishda faol ishtirok etsa. 22-28 ball olishning tartibi quyidagicha:  Talaba ko‘zda tutilgan ikkita joriy nazoratning bit tasiga qatnashsa.  Ikkita joriy nazorat savollarining ayrimlariga qisman javob bersa.  Talaba o‘z vaqtida mustaqil ta’limda o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan adabiyotlarni qisman topshirsa.  Ko‘zda tutilgan barcha amaliy mashg‘ulotlarda berilgan savollarning ayrimlarigagina javob bersa.  Talaba berilgan adabiyotlarni o‘zlashtirishda va amaliy mashg‘ulotlardagi savollarga javob berishda etarlicha ishtirok etmasa.  Ko‘zda tutilgan ikkita joriy nazorat topshiriqlaridan o‘z vaqtida 1 tasini topshirmasa. 0-21 ball olishning tartibi quyidagicha:  Talaba ko‘zda tutilgan 2 joriy nazoratning 1 tasiga qatnashsa.  Ikkita joriy nazorat savollarining ko‘p qismiga javob bera olmasa.  Talaba o‘z vaqtida mustaqil ta’limda o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan adabiyotlarga qisman javob bersa.  Ko‘zda tutilgan barcha amaliy mashg‘ulotlarda berilgan savollarga qoniqarsiz javob bersa. 75

 Talaba berilgan adabiyotlarni o‘zlashtirishda va amaliy mashg‘ulotlardagi savollarga javob berishda qoniqarsiz ishtirok etsa.  Ko‘zda tutilgan ikkita joriy nazorat topshiriqlarini o‘z vaqtida topshirmasa. Oraliq nazoratni baholash mezonlari Oraliq nazorat bir semestrda 1 marta yozma o‘tkazilishi ko‘zda tutilgan. O raliq nazorat uchun maksimal 30 ball qo‘yiladi. Jami 30 ball: 26-30 ball uchun talabaning faoliyati quyidalarga javob berishi lozim:  mavzu to‘liq yoritilgan bo‘lsa;  berilgan savollarga javob yozishda izchillik va mantiqiylik kuzatilsa;  istiloh va atamalarni qo‘llashda xatoliklar bo‘lmasa;  savollarga javob yozishda talabaning mustaqil yondashuvi sezilib tursa;  yozilgan matn imlo xatolari va uslubiy g‘alizliklarga ega bo‘lmasa. 22-25 ball uchun talabaning faoliyati quyidagi talablarga javob berishi lozim:  mavzu atroflicha yoritilgan bo‘lsa;  talaba savollarga javob yozishda mavzuga doir istiloh va atamalarni to‘g‘ri qo‘llay bilsa;  mavzuga doir adabiyotlar bilan tanish bo‘lsa;  yozilgan matnda juz’iy bo‘lmagan ba’zi imloviy xatolar bo‘lsa. 17-21 ball uchun talabaning faoliyati quyidagi talablarga javob berishi lozim:  mavzu qisman bo‘lsada yoritilgan bo‘lsa;  nazorat ishida ba’zi savollarga javob to‘liq bo‘lmasa;  imloviy va uslubiy xatolarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa. 0-16 ball bilan quyidagi hollarda talabaning yakuniy nazorat ishlari baholanadi:  mavzu yoritilmagan bo‘lsa;  imloviy va uslubiy xatolar ko‘p kuzatilsa; 76

 yozilgan matn nazorat talablariga javob bermasa. Yakuniy nazoratni baholash mezoni Yakuniy nazorat fanga doir mashg‘ulotlar tugagandan keyin o‘tkaziladi. Maksimum 30 ballik tizimda baholanadi. 26-30 ball uchun talabaning faoliyati quyidalarga javob berishi lozim:  mavzu to‘liq yoritilgan bo‘lsa;  berilgan savollarga javob yozishda izchillik va mantiqiylik kuzatilsa;  istiloh va atamalarni qo‘llashda xatoliklar bo‘lmasa;  savollarga javob yozishda talabaning mustaqil yondashuvi sezilib tursa;  yozilgan matn imlo xatolari va uslubiy g‘alizliklarga ega bo‘lmasa. 22-25 ball uchun talabaning faoliyati quyidagi talablarga javob berishi lozim:  mavzu atroflicha yoritilgan bo‘lsa;  talaba savollarga javob yozishda mavzuga doir istiloh va atamalarni to‘g‘ri qo‘llay bilsa;  mavzuga doir adabiyotlar bilan tanish bo‘lsa;  yozilgan matnda juz’iy bo‘lmagan ba’zi imloviy xatolar bo‘lsa. 17-21 ball uchun talabaning faoliyati quyidagi talablarga javob berishi lozim:  mavzu qisman bo‘lsada yoritilgan bo‘lsa;  nazorat ishida ba’zi savollarga javob to‘liq bo‘lmasa;  imloviy va uslubiy xatolarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa. 0-16 ball bilan quyidagi hollarda talabaning yakuniy nazorat ishlari baholanadi:  mavzu yoritilmagan bo‘lsa;  imloviy va uslubiy xatolar ko‘p kuzatilsa;  yozilgan matn nazorat talablariga javob bermasa. 77

“Filologiya. O‘zbek tili va adabiyoti” yo‘nalishi 1-kurs talabalari uchun «Adabiyotshunoslikka kirish» fanidan 2016-2017 o‘quv yili I-semestri uchun reyting nazorati mezonlari Reyting bahosi Joriy nazorat (seminar) Oraliq nazorat Yakuniy nazorat JAMI- 100 ball “5”-86- 100 ball “4”-71-85 ball “3”-56-70 ball 2 ta x 20 ball 40 ball 2 1 ta seminar: Seminar ba h olari: JAMI- 40 ball “5” -38.7 - 40 ball “4” -31.9 - 38.6 ball “3” -25.2 - 31.8 ball 1 ta seminarning ba h osi: JAMI- 20 ball “5” - 1 2 , 9 - 20 ball “4” - 1 0 , 6 -1 2 , 8 ball “3” -8,4 -1 0 , 5 ball 1 ta x 30 30 b all 1 ta yozma ish yoki test : Oraliq nazorat baholari: JAMI-30 ball “5”-34.4-30 ball “4”-28.4-34.3 ball “3”-22.4-28.3 ball 1 ta yozma ish yoki test 20 ball 1 ta yozma ish yoki testning bahosi: JAMI-20 ball “5”-17.2-20 ball “4” -14.2-17.1 ball “3” -11.2-14.1 ball Oraliq nazorat 2 ta savoldan iborat: 2 x 10 = 20 ball 1 savolning ba h osi: JAMI- 10 ball “5” -8.6 - 10 ball “4” -7.1-8.5 ball “3” -5.6-7 ball JAMI 30 BALL 3 savol x 5x15 ball Yakuniy nazorat ba h osi: “5” -12.9 -1 5 ball “4” - 1 0.6 -1 2.8 ball “3” -8.4 -1 0.5 ball 1 savolning ba h osi: JAMI-5 ball “5” -4.3-5 ball “4” -3.5-4.2 ball “3” -2.8-3.4 ball 78

Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni Talaba mustaqil ishni tayyorlashda fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda, quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:  amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik;  seminar mashg‘ulotlariga tayyorgarlik;  darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini o‘rganish;  tarqatma materiallar bo‘yicha ma’ruza qismini o‘zlashtirish;  maxsus adabiyotlar bo‘yicha fan bo‘limlari yoki mavzulari ustida ishlash;  talabaning o‘quv, ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fan bo‘limlari va mavzularni chuqur o‘rganish;  faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari;  masofaviy ta’lim. Talabalar mustaqil ta’limining mazmuni va hajmi Ishchi o‘quv dasturining mustaqil ta’limga oid bo‘lim va mavzulari Mustaqil ta’limga oid topshiriq va tavsiyalar Hajmi (soatda) 1 2 3 Amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik. Kutubxonada shug‘ullanish 8 Seminar mashg‘ulotlariga tayyorgarlik. Kutubxonada shug‘ullanish 8 Aristotelning «Poetika» asarini o‘qib o‘rganish. Nazariy adabiyotlarni o‘zlashtirish 6 Alisher Navoiyning «Majolis un nafois», «Muhokamat ul lug‘atayn», «Mezon ul- avzon» asarlarini o‘qib o‘rganish. . Kutubxonada shug‘allanish 8 Qodiriyning “O‘tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon” romanlari tilini tahlil qilish Asarni o‘qish, o‘zlashtirish, tahlil qilish 6 Abdulla Qahhor hikoyalari tilini o‘rganish O‘qish, tahlilga tayyorgarlik ko‘rish 4 Isajon Sultonning “Boqiy darbadar” asarida qo‘llangan badiiy tasvir vositalarini tahlil, tadqiq etish Kutubxonada shug‘ullanish 6 Zulfiya Qurolboy qizi asarlari tahlili Qissa va hikoyalarni 4 79

tadqiq etish Muhammad YUsuf she’rlarini poetikasini o‘rganish Asarni o‘qish, o‘zlashtirish, tahlil qilish 4 Jami 54 Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlar 1. Umumxalq tili ko‘rinishlari. 2. Ulug‘bek Hamdam asar larining til xususiyatlari ni o‘rganish . 3. Abdulla Oripov she’rlarida qo‘llangan badiiy t asvir vositalari ni aniqlang . 4. Adabiy va badiiy til nima? 5. Tilning obraz yaratish vositalari. 6. Badiiy asar tili va tilshunoslik. 7. Muallif nutqi (Odil Yoqubovning “Ko‘hna dunyo” romani misolida) . 8. Personaj nutqi (Cho‘lpon ijodi misolida). 9. Jargonizm, vulgarizm, dialektizm (Tohir Malik qissalari misolida). 10. Badiiy asar tili haqida ma’lumot bering (Nazariy adabiyotlar misolida). 11. Umumlashtirish va individualashtirish haqida so‘zlang. 12. Personaj nutqi haqida nima bilasiz? 13. Muallif tili haqida ma’lumot bering. 14. Alisher Navioy devonlarining tilini tushuntiring. 15. “ Kelmadi ” radifli g‘azali tahlili. Mustaqil ta’limning maqsadi: 1. Fan bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni mustahkamlash, olingan bilimlarni muayyan ilmiy, texnikaviy, ishlab chiqarish, ijtimoiy vazifalarni hal etishda qo‘llash. 2. Bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish; 3. Ijodiy faoliyatga qiziqishni shakllantirish; 4. Tushunish va fikrlash qobilyatini rivojlantirish; 5. Mustaqil xulosalar chiqarish ko‘nikmalarini shakllantirish kiradi. Mustaqil ta’limning vazifalari : 80

 Y a ngi bilimlarni mustaqil tarzda puxta o‘zlashtirish ko‘nikmalariga ega bo‘lish;  Kerakli ma’lumotlarni izlab topishni qulay usullari va vositalarini aniqlash;  Axborot manbalaridan samarali foydalanish;  An’anaviy o‘quv va ilmiy adabiyotlar bilan ishlash;  Ma’lumotlar zaxirasini tahlil etish;  Mustaqil ishni bajarishda tizimli va ijodiy yondashish;  Ishlab chiqilgan y echim, g‘oya va tavsiyalarni ilmiy asoslash. Mustaqil yodlash uchun tavsiya qilingan asarlar: 1. A.Navoiy lirik asarlaridan o’nta she’r yod olish. 2. Z.M.Bobur lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 3. Mashrab lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 4. Cho’lpon lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 5. A.Muxtor lirik asarlaridan ikkita she’r yod olish. 6. H.Olimjon lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 7. Zulfiya lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 8. E.Vohidov lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 9. A. Oripov lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 10. M.Yusuf lirik asarlaridan beshta she’r yod olish. 11. Sh.Rahmon lirik asarlaridan ikkita she’r yod olish. 12. Ko’ngilga o’tirgan xohlagan shoirning xohlagan she’rlarini yod olish. Mustaqil ish ustida ishlash tartibi  Mavzuni tanlash;  Mustaqil ish rejasini tuzish;  Mavzuga ta al luqli asosiy manbalarni o‘rganish;  Zaruriy ma’lumotlarni konspekt qilish;  Yig‘ilgan materiallarni tartibga solish va yozish;  Adabiyotlar ro‘yxatini rasmiylashtirish. Mustaqil ta’limni baholash “A’lo” (1 7 -20) 81

 Tanlangan mustaqil ish mavzusi bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni to‘liq o‘zlashtirgan bo‘lsa;  Mustaqil ish vaqtida aniq va to‘liq , to‘g‘ri bajarilgan bo‘lsa;  Mustaqil ish bo‘yicha natijalar olinib, qo‘lga kiritilgan natijalardan to‘g‘ri xulosalar chiqarilgan bo‘lsa;  Mustaqil ishning maqsad va vazifalari to‘liq yoritilgan bo‘lsa;  Matnlar bayonida ilmiylik va mantiqiylik saqlanib ilmiy xatoliklarga yo‘l qo‘yilmagan bo‘lsa; “Yaxshi”(1 3 -1 6 )  Tanlangan mustaqil ish mavzusi bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni to‘liq o‘zlashtirgan bo‘lsa;  Mustaqil ish vaqtida aniq bajarilgan bo‘lsa;  Mustaqil ish bo‘yicha qo‘lga kiritilgan natijalardan to‘g‘ri xulosalar chiqarilgan bo‘lsa;  Mustaqil ishning maqsad va vazifalari atroflicha yoritilgan bo‘lsa; “Qoniqarli” ( 9 -1 2 )  Tanlangan mustaqil ish mavzusi bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni o‘zlashtirgan bo‘lsa;  Mustaqil ish vaqtida bajarilgan bo‘lsa;  Mustaqil ish bo‘yicha natijalar olingan bo‘lsa;  Mustaqil ishning maqsad va vazifalar yoritilgan bo‘lsa; “Qoniqarsiz” ( 9 dan kam )  Tanlangan mustaqil ish mavzusi bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni o‘zlashtirmagan bo‘lsa;  Mustaqil ish vaqtida to‘g‘ri bajarilmagan bo‘lsa;  Mustaqil ish bo‘yicha olingan natijalar noaniq bo‘lsa;  Mustaqil ishning maqsad va vazifalari ochib berilmagan bo‘lsa; 82

Xulosa va takliflar Bitiruv loyixa ishini yakunida quyidagi xulosa va takliflarga kelindi: Axborot almashinuvning globallashuvi, dunyoning kichrayib, odam imkoniyatining ortishi adabiyot o‘qitishga tamomila yangicha yondashish zaruriyatini keltirib chiqardi. Bugungi odam badiiy asarga yaqin o‘tmishdagi kabi taqlid vositasi, ibrat yoxud o‘rnak manbai sifatidagina qaramaydi. XXI asr kishisi uchun badiiy adabiyot butunlay o‘zgacha mohiyat kasb etadi. Binobarin, uni ommaviy tarzda maktabda o‘qitish ham o‘ziga xos yo‘sinda amalga oshirilishi lozim bo‘ladi. Davr o‘zgarishi bilan badiiy adabiyotning mohiyati ham, adabiyotni o‘quv fani sifatida o‘qitish jarayonini uyushtirish yo‘sinlari ham jiddiy o‘zgarishlarga uchraydi. Ma’lumki, adabiyot – bu so‘z san’ati. Binobarin, san’atni qoliplarga moslashtirish uning taraqqiyotiga to‘siq bo‘lishi mumkin. Bu hodisaning har qanday holatga ham tatbiq qilish mumkin bo‘ladigan universal jihati unchalar ko‘p emas. Agar shunday jihat bo‘lsa, adabiyot o‘z mohiyatini yo‘qotgan bo‘lardi. Lekin uni o‘qitish jarayoni adabiyotning o‘zi bilan bir narsa emas. To‘g‘ri, adabiyot – san’at. Ammo adabiyotni o‘qitish jarayoni adabiyotning o‘zidan farq qiladi. Bu jarayonning qonuniyatlarini kashf etish, universal jihatlarini topish mumkin. Adabiyot o‘qitishdagi eng ilg‘or tajribalarni umumlashtirmay, deyarli barcha darslarda qo‘llash mumkin bo‘ladigan universal qonuniyatlarni kashf etmay turib, yoshlarga adabiy tarbiya berish samaradorligiga erishib bo‘lmaydi. Adabiyotshunoslik nazariyasi fani adabiy ta’lim kechimidagi ana shu eng umumiy jihatlarni o‘rganishi, adabiyot o‘qitishda qo‘llaniladigan metod va usullarni ishlab chiqishi kerak. Ammo “universal qoidalar” tushunchasini har qanday holatda ham hech bir o‘zgarishsiz qo‘llayverish mumkin bo‘lgan doimiy usullar tarzida qabul etmaslik kerak. Negaki, yoppa universalizmni tatbiq etish mumkin emas (universalizm - ta’lim jarayonida bir martadan ko‘proq ishlatish mumkin bo‘lgan didaktik usul va echimlar). Adabiyot o‘qitish samaradorligini oshirish yuzasidan beriladigan tavsiyalar retsept yo‘nalishida, bir marta o‘rganib olib umr bo‘yi qo‘llayveradigan axborot sifatida emas, balki konseptual tabiatga ega bo‘lib, har qanday masala echimining turli variantlari bo‘lishi mumkinligi ko‘zda tutilishi kerak. Adabiyotshunoslik nazariyasi fani adabiy jarayonni o‘rganish, umumlashtirish va ilmiy xulosalar chiqarish hamda bu yo‘nalishda ilmiy tadqiqotlar olib borishning o‘ziga xos metodlari ga ega. Kuzatish, so‘rov, tabiiy sinov, laboratoriya eksperimenti, talabalarning yozma ishlarini tadqiq etish, og‘zaki javoblarni tekshirish singari qator ilmiy-tadqiqot metodlari borki, ular ko‘magida adabiyot bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib boriladi. 83

Adabiyotshunoslik yo‘nalishidagi fanlar, jumladan, “Adabiyotshunoslikka kirish”ni o‘qitishda xorijiy davlatlardagi ilg‘or tajribalardan foydalanish talabalarning mavzularni o‘zlashtirishida, unda qo‘yilgan masalalar mohiyatini anglab olishida yaqindan yordam beradi. Shuning uchun birinchidan, “Adabiyotshunoslikka kirish” fani tahlilga imkon qadar ko‘proq vaqt ajratishi lozim. Ikkinchidan, talabalarga asar yuzasidan fikr bildirishda ehtiyot bo‘lish, asardan olingan taassurotni to talabalar o‘zlarinikini aytib bo‘lmagunlariga qadar yashirish kerak. Uchinchidan, mashg‘ulotlarni muammoli savollar asosida tashkil etish, talabalarga mavzuga daxldor muammoli savollar bilan murojaat qilish, ushbu savollar bevosita hayot bilan, bugungi kun voqeligi bilan bog‘liqligiga erishish mashg‘ulotlarning qiziqarli o‘tishini ta’minlaydi. To‘rtinchidan, talabalar muayyan mavzu bo‘yicha atroflicha tushuncha, tasavvurga ega bo‘lishi uchun ularga e’tibor qaratilayotgan masala xususidagi turlicha qarashlarni bayon etish, ayni muammoning zamonaviy talqinlari bilan tanishtirish ijobiy samara beradi. Beshinchidan, mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar berish, badiiy asar (she’r, hikoya va boshqa) matnini tahlil qilish uchun tavsiya etish dars mashg‘ulotidagi ma’ruza, seminar va amaliy mashg‘ulotlarni chuqurroq o‘zlashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 84

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Rahbariy adabiyotlar. 1. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. – Toshkent.: O‘zbekiston, 2001. T.9. -439 b. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. -176 b. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 21 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi “Amalga oshirayotgan islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati qurish – yorug‘ kelajagimizning asosiy omilidir” ma’ruzasi. -Toshkent., 2013 yil 6 dekabr. 4. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. – T.: O‘zbekiston, 2015. – 304 b. II. Me’yoriy- huquqiy xujjatlar. 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T., 2014. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil. 9-son, 225- modda. 3. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil. 11-12-son, 295-modda. 4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2012 yil 28 dekabrdagi “ Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim xamda oliy malakali ilmiy va ilmiy pedagogik kadrlarni attestatsiyadan o‘tkazish tizimini takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi № 365 sonli Qarori. 5. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2009 yil 11 iyundagi 204-son buyrug‘i bilan tasdiqlangan “Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi to‘g‘risida”gi Nizom. Ushbu Nizomga O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2010 yil 25 avgustdagi 333-son va 2013 yil 13 dekabrdagi 470-sonli buyrug‘lari bilan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan 85

hamda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 1981-2 - son bilan davlat ro‘yxatidan qayta o‘tkazilgan. (O‘R QHT, 2013 y., 50-son, 659-modda). 6. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2014 yil 31 martdagi “Oliy ta’lim muasasalari talabalarini me’yoriy-xujjatlar bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi № 114 - sonli buyrug‘i. 7. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 20 avgustdagi “Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi № 242-sonli Qarori. III. Maxsus adabiyotlar. 1. Есин A.Б. Принципы и приемы анализа литературного производения. – Москва: «Наука», 2002. 2. Yo‘ldoshev Q. Yoniq so‘z. – T.: “Yangi asr avlodi”, 2006. 3. Jo‘raуev T. Ong oqimi modern. – Farg‘ona: “Farg‘ona”, 2009. 4. Karimov H. Adabiyot nazariyasining ilmiy asoslari. – T.: “YANGI NASHR”, 2011. 5. Normatov U. Tafakkur yog‘dusi. – T.: “Fikr-media”, 2005. 6. Ортега-й-Гассет. Эстетика. Философия културы. – M : «Искусство», 1991. -590 с. 7. Rasulov A. Tahlil, talqin, baho. – T.: “Fan”, 2006. 8. Salaуev F., Qurboniyozov G. Adabiyotshunoslik atamalarining izohli so‘zligi. – T.: “Yangi asr avlodi”, 2011. 9. Qahramonov Q. Adabiy tanqidchilik: yangilanish jarayonlari. – T.: O‘zbekiston Milliy kutubxonasi, 2009. Ilmiy adabiyotlar: 10. Abduqodirov A. va boshqalar. Keys stadi uslubi: nazariya, amaliyot va tajriba. – T.: Tafakkur qanoti, 2012. 11. Azizxo‘ja у eva N.N. O‘qituvchi tayyorlashning pedagogik texnologiyasi. – T.: Nizomiy nomli TDPU, 2000. – 52 b. 86

12. Акинфиева Н.В. Стратегия образователного технологии: сущность, отличительные признаки . – Саратов : СГУ , 2004. – С . 11-16. 13. Борев Ю. Теория литературы . Энциклопедический словарь. – M .: Асрел-Аст, 2003. 576 с. 14. Введение в литературоведение. Литературное производение: основные понятия и термины. – M .: Высшая школа , 1999. 554 с. 15. Yo‘ldoshev Q. Adabiyot o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari. – T: «O‘qituvchi», 1997. 16. Yo‘ldoshev Q. Yoniq so‘z. – T.: “Yangi asr avlodi”, 2006. 17. Yo‘ldoshev Q., Yusupov J. Badiiy tahlil asoslari. – Urganch: UrDU nashriyoti, 2008. 18. Yo‘ldoshev J.G‘., Usmonov S.A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish / O‘qituvchilarning ilg‘or pedagogik texnologiyalar bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarini oshirish kurslari trenerlari uchun qo‘llanma. Mas’ul muharrir: S.Hasanov. – T.: A.Avloniy nomidagi XTXQTIOMI, 2008. – 130 b. 19. Jo‘raqulov U. Hududsiz jilva. – T.: “YAngi asr avlodi”, 2006. 20. Ziyomuhammedov B. Yangi pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. – T.: Chinoz ENK , 2002. – 124 b. 21. Karimov H. Adabiyot nazariyasining ilmiy asoslari. – T.: “Vangi nashr”, 2010. 22. Normatov U. Tafakkur yog‘dusi. – T.: “Fikr-media”, 2005. 23. Rasulov A. Tahlil, talqin, baho. – T.: “Fan”, 2006. 24. Sarimsoqov B. Badiiylik asoslari va mezonlari. – Andijon. “Hayot”, 2005. 25. Sultonov I. Adabiyot nazariyasi. – T. : Sharq. 2005. 26. Saydaxmedov N. Yangi pedagogik texnologiya mohiyati va zamonaviy lo y ihasi. – T.: Respublika t a’lim markaz i , 1999. – 55 b. 27. Tolipova J.Yu. Pedagogik texnologiyalar – do‘stona muhit yaratish omili. – T.: YUNISEF, 2005. – 296 b. 87

28. Tolipov O‘.Q., Usmonbo у eva M. Pedagogik texnologiya asoslari // “ Maktab va hayot ” jurnaliga ilova. – T.: O‘zPFITI, 2003. – 32 b. 29. Tolipov O‘.Q., Usmonbo у eva M. Pedagogik texnologiya : nazariya va amaliyot. – T.: “Fan”, 2005. – 205 b. 30. Ulug‘bek Hamdam. Badiiy tafakkur tadriji. – T.: «YAngi asr avlodi», 2003. 31. Ulug‘bek Hamdam. Yangilanish ehtiyoji. –T.: “Yangi asr avlodi”, 2007. 32. Qahramonov Q. Adabiy tanqid: yangilanish jarayonlari. – T.: O‘zbekiston Milliy kutubxonasi, 2009. 33. Quronov D. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T.: «Fan», 2010. Elektron ta’lim resurslari: 1. http://www.lex.uz 2. http://www. ziyonet .uz 3. http://www. gov .uz 4. http://www.ziyouz.uz 5. http://sharh.uz 88

O'xshashlar

Konseptual jadval asosida “Badiiy asar tili” modulini o'rganish

Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

“Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish

“O‘zbek xalq ertaklari” modulini o‘qitishda multimediya vositalaridan foydalanish

Alisher Navoiy lirikasi modulini o’qitishda interfaol metodlardan foydalanish