“O‘zbek xalq ertaklari” modulini o‘qitishda multimediya vositalaridan foydalanish - Adabiyot - Diplom ishlar

“O‘zbek xalq ertaklari” modulini o‘qitishda multimediya vositalaridan foydalanish

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6277.2158203125 KB

Ko'chirib olish

“O‘zbek xalq ertaklari” modulini o‘qitish da multimediya vositalaridan foydalanish mavzusidagi BITIRUV LOYIHA ISHI 1

MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………….........3 I BOB. “ O‘ZBEK FOLKLORI ” MODULINI O‘QITISHNING NAZARIY MASALALARI 1.1. “ O‘zbek folklori ” moduli taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishlari........................... ..................................................................................10 1.2. “ O‘zbek folklori ” modulini o‘qitishga doir innovatsiyalar va ilg‘or xorijiy tajribalar...................................................................................................................21 II BOB. “O‘ZBEK XALQ ERTAKLARI” MODULINING O‘QUV- USLUBIY TA’MINOTI 2.1. Ma’ruza matni. ........................................................................................29 2.2. Modul yuzasidan keyslar to‘plami, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar. .............................................................................................................6 1 2.3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar. ...........................................................................................................6 9 2. 4 .Mavzu yuzasidan taqdimotlar (slaydlar)...................................... .............79 2. 5 . Glossariy …………………………………………………… ............... . ..87 XULOSA VA TAVSIYALAR ............................................................................93 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ....... ............................................. ........98 2

KIRISH “ O‘zbek folklori ” fanini o‘qitishda modulli yondashuvning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov: “Hozir O‘zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat sharq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk allomalar, fozil-u fuzalolar, olim-u ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar yetishib chiqqan. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan, sayqal topgan” 1 deydilar. Bu so‘zlardan quvonib, kishining boshi ko‘kka yetadi, albatta. Ammo bu mas’uliyatli topshiriqni chuqur his etish biz murabbiylar uchun katta ishonch va vazifalar yuklaydi. “Har bir avlod oldida insoniyat yaratgan jamiki boyliklarni, bilimlarni o‘rganish, o‘zlashtirish va rivojlantirish vazifasi turadi. Hayot taraqqiyoti va jamiyat rivojini shusiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu vazifani amalga oshirishning birdan bir yo‘li ta’lim tizimini tinmay takomillashtirib borish orqali yosh avlodni barkamol, komil inson qilib tarbiyalash” 2 ekanligi doimo biz – pedagoglarning e’tiborimizdadir. Bizning bosh maqsadimiz ham ma’nan barkamol, mustaqil fikrli shaxs tarbiyalashdir. Bu borada ta’lim sohasi katta ahamiyat kasb etadi. Ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotlarning chegarasi va poyoni yo‘q. Toki hayot davom etar ekan, ta’lim ham, tarbiya ham zamon o‘rtaga qo‘yayotgan yangi-yangi talablarga ko‘ra muttasil ravishda o‘zgarib-yangilanib boraveradi. Faqat biz bu sohadagi dastlabki qadamlarimizni to‘g‘ri qo‘ya olsak, poydevorni mustahkam qilib barpo etsak, men shunga ishonamanki, bugungi avlod uning samarasidan bahramand bo‘lajak, kelgusi avlod esa bizning qilgan ishlarimizni ehtirom va minnatdorlik tuyg‘usi bilan eslaydi. 1 Каримов И.А. Асарлар тўплами. 7- жилд. – Тошкент: Ўзбекистон, 1999 . – Б.132. 2 Комилов Н. Комил инсон – миллат келажаги. – Тошкент: Ўзбекистон, 2001. 3

Mamlakatimiz ijtimoiy-ma'naviy h ayotining barcha so h alarida bo'lganidek, ta'lim tizimida h am keng q amrovli islo h otlar yo'lga q o'yildiki, bunda ta'lim-tarbiya tizimiga, oliy ta'limning o' q uv-tarbiya jarayoniga axborot texnologiyalarini olib kirish or q ali ta’ lim sifatini uzluksiz ravishda takomillashtirib borish, samaradorligini ortirish talab etilmo q da. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimovning 2016-yil 13- maydagi “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to‘g‘risida”gi Farmoni o‘zbek tili va adabiyoti o‘qituvchilari oldiga “zamonaviy ta'lim texnologiyalarini chuqur o‘zlashtirgan, davr talablariga javob beradigan yuksak malakali ilmiy va pedagog kadrlar tayyorlash, umumta'lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari, oliy ta'lim muassasalarida o‘zbek tili va adabiyoti fanini o‘qitishning yangi va samarali metodlari bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borish, ilg‘or pedagogik texnologiyalarni keng joriy etish” borasida ulkan vazifalarni qo‘ydi. Respublika birinchi Prezidenti ushbu farmonida yana ta’kidlaydiki: “ Har qaysi xalqning ona tili va adabiyoti uning milliy ruhi va o‘zligining, madaniy- ma’rifiy olami, milliy g‘oyasining asosi hisoblanadi” 3 , deb yozilgan mulohazalar o‘zbek filologiyasi sohasi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Mustaqillikka erishilgandan keyin barcha sohalardagi kabi ta`lim tizimida ham jiddiy islohatlar amalga oshirildi, ta`limning sifatini yaxshilashga kirishildi.Ta`lim berishning yangi usullari joriy qilina boshlandi. Shulardan eng asosiysi talabalarga yangi pedagogik texnologiya asosida dars berish masalasi. Bu usulni folklor faniga tadbiq qilish yangi samara berishi amalda tasdiqlandi. Talabalarning badiiy didini o`stirish, dunyoqarashini kengaytirish uchun ularning kompyuter va zamonaviy tehnalogiyalar asosida ishlashi juda muhim. Buning usullarini ishlab chiqish esa, hech qachon dolzarbligini yo`qotmaydi. SHu ma’noda ta’lim talablariga muvofiq davrimiz va kelajakdagi professor-o‘qituvchilar nafaqat o‘z mutaxassisligini puxta egallashi, ya’ni m utaxassislik bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishi, balki chuqur pedagogik-psixologik tayyorgarlikka, 3 Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетини ташкил этиш тўғрисида. “Халқ сўзи” газетаси, 2016 йил 14 май. 4

mashg‘ulotlarni tashkil qilish va o‘tkazish mahoratiga, ta’lim jarayonida tarbiyalashning didaktik omillari, m ustaqil va ijodiy ishlarni tashkil etish malakalariga ega bo‘lish bilan birga t alabalar o‘zlashtirishi monitoringini amalga oshirishga hamda o‘z-o‘zini kasbiy rivojlantirishga tayyor bo‘lmog‘i zarur va shartdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2015-yil 12- iyundagi № 4732-sonli Farmoni oliy ta’lim sohasida yana bir tub burilish yasadi deyish mumkin. Mazkur farmon va shu asosda qabul qilingan qaror va buyruqlar oliy ta’lim professor-o‘qituvchisisi zimmasiga ulkan vazifalar yukladi. Ya’ni professor-o‘qituvchi o‘zi mashg‘ulot olib borayotgan fanning nazariy masalalari qobig‘ida qolib ketmasligi, aksincha, ta’lim-tarbiya jarayonlarini tashkil etishning qonun va qonun osti hujjatlariga tayanib o‘zida kasbiy kompetentlik sifatlari va pedagogik mahorat elementlarini shakllantirishi, kreativlik potensialiga ega bo‘lishi, chet tillardan birini talab darajasida egallab, xorij tajribalarini o‘rgangan holda innovatsion texnologiyalarni ko‘r-ko‘rona qabul qilmasdan, milliy o‘ziga xoslikka ega bo‘lgan ta’lim texnologiyalari ijodkoriga aylanishi, aksariyat hollarda kuzatilayotganidek, kompyuterning matn tahrirlovchisidangina emas, balki uni dasturiy vositalari hamda multimediya qurilmalari bilan yaxlit holda o‘z faoliyatida xuddi an’anaviy bo‘r va doskadan foydalangandek erkin qo‘llay olishi, zamonaviy innovatsion pedagogika, axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini egallashi va ularni o‘quv jarayoniga faol tatbiq etishi, mohir keysolog, testolog sifatida o‘zini namoyon qila olish kabi sifatlarni o‘zida mujassam qilishi taqozo qilinmoqda. Bugungi kunda istalgan fan o‘qituvchisining pedagogik dasturiy vositalarni yarata olishi va ularni mashg‘ulotlarda unumli qo‘llay olishi davr talabidir. O‘zbek tili va adabiyoti darslarida foydalaniladigan elektron materiallarning sifati, samaradorligini oshirish yo‘llarini o‘rgatadigan mazkur fan ta’limning barcha 5

bosqichlarida o‘zbek tili va adabiyoti darslarining yanada yuqori saviyada tashkil etilishini ta’minlashga xizmat qiladi. Prezidentimiz: “… bugun hayotimizga chuqur kirib borayotgan Internet tizimini keng joriy etish, yoshlarimizni O‘zbekistonning qadimiy va boy tarixi, ezgu qadriyatlarimiz, yuksak axloqiy fazilatlar ruhida tarbiyalashga xizmat qiladigan milliy axborot resurslarini shakllantirish va rivojlantirish, bu borada o‘zbek tilining imkoniyatlaridan samarali foydalanish masalasi doimo e’tiborimiz markazida turishi lozim”ligini ta’kidlaydi 4 . Shu ma’noda professor-o‘qituvchi pedagogik innovatsiyalar uchun zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari asosiy manba ekanligini anglab yetishi va o‘zi dars berayotgan fanlar majmualarini yaratishda ta’lim sohasida ro‘y berayotgan tub yangilanishlarni tatbiq qilishga intilishi zarur va shart bo‘lib qoldi. Ana shu talablar mohiyatidan kelib chiqib hamda “ O‘zbek folklori ” modul i i chidagi qismi hisoblangan “ O‘zbek xalq ertaklari” modulini o‘qitishda ta’lim oluvchilarning mustaqil ta’lim olish imkoniyatlarini yanada kengaytirish maqsadida ushbu moduldan elektron axborot resurslarini shakllantirish va rivojlantirish, ta’lim mazmunini takomillashtirish multimediya vositalaridan foydalanish zaruriyati muhimligi vujudga keldi. Bu masalani hal qilish modulli o‘qitishni to‘g‘ri tashkil qilish jarayoniga bog‘liq bo‘lib, “ O‘zbek folklori ” fani o‘quv rejada alohida modul sifatida, “ O‘zbek xalq ertaklari” moduli esa modul ichidagi modul sifatida o‘quv jarayonini kompleks loyihalash asosida kafolatlangan natijalarni olishni, mustaqil bilim olish va o‘rganishni hamda nazoratni amalga oshirishni ta’minlaydigan, talabaning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan elektron ko‘rinishdagi o‘quv–metodik manbalar, didaktik vositalar va materiallar, mezonlarni o‘z ichiga oladi. Albatta, “ O‘zbek xalq ertaklari” moduli kompleks loyihalashda didaktik, metodik va texnik talablar e’tiborga olinadi hamda loyihalash jarayoni ma’lum muddatni talab qiladi. Loyiha ishimiz hajmidan kelib chiqqan holda “ O‘zbek folklori ” moduli ichida “ O‘zbek xalq ertaklari” mavzusini modul sifatida o‘qitishni nazarda tutdik. Oliy ta’lim muassasalari 4 Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. – Т. 14. – Тошкент: Ўзбекистон, 2006. – 280 б. 6

modulli o‘qitish tizimi ni joriy qilish uchun harakat boshlaganiga ko‘p vaqt bo‘lmadi. Bu jarayonga adaptatsiya qilish ayniqsa adabiyot darslarida maqtangudek emas. Ma’lumki, modulli o‘qitish talabaning individual ehtiyojlariga osonlik bilan moslashadi va erkin vaqt omiliga ega bo‘ladi, chunki bu erda individuallashtirilgan o‘qitish jarayoni ustunlik qiladi. Modulli o‘qitish dasturini o‘zlashtirish uchun zaruriy vaqt tahsil oluvchining tabiiy qobiliyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Tizimli faoliyat yondashuvi asosidagi modulli o‘qitish texno logiyasi o‘quv materialini individual va mustaqil o‘zlashtirishga to‘la imkoniyat yaratilishi tufayli ixtisoslikka samarali o‘rgatishni ta’minlaydi. Ana shu sharoitda “O‘zbek xalq ertaklari” modulini o‘qitishda multimedia vositalaridan samarali foydalanish yuzasidan metodik tavsiyalarning berilayotgani bilan loyiha ishimiz dolzarblik kasb etadi. Ilmiy izlanishning maqsad va vazifalari: Modulli o‘qitish, fanning asosiy masalalari bo‘yicha umumlashtirilgan axborotlar beruvchi muammoli va yo‘riqli ma’ruzalar o‘qilishini taqozo etadi. Ma’ruzalar talabalarning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishga qaratilmog‘i lozim. Modulning amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari ma’ruzalar bilan birga tuziladi, ular ma’ruzalar mazmunini o‘rganiladigan yangi material bilan to‘ldiradi. Talabalar amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar. Modul, tizimida o‘quv materialining mazmunini tarkiblashda eng avvalo axborotni «siqish» (lo‘nda qilish) vazifasi ko‘zlanadi. Bilimlarni to‘la, foydalanish uchun qulay tarzda taqdim etilishiga harakat qilish lozim. O‘quv axboroti bir vaqtning o‘zida to‘rt xil - rasmli, sonli, simvolli va og‘zaki ko‘rinishda uzatilganida eng mustahkam o‘zlashtirishga erishiladi. L oyiha i shini bajarish jarayonida nazariy ta’lim va amaliy jarayonlarning fan va ishlab chiqarish bilan integratsiyasini ta’minlash, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni rivojlantirish va modernizatsiya qilish; talabalarni mustaqil ta’lim olish, axborot yig’ish, uni xotirada saqlash, qayta ishlash va undan foydalanish, boshqalarga yetkazish, o’zlashtirgan bilimlarini amaliyotda qo’llay bilishga o’rgatishga yo‘naltirilgan ma’ruza matni, amaliy mashg‘ulot ishlanmalarini 7

multimediya vositalari asosida yanada takomillashtirishni, ijodiy ishlar, keys- stadilarni, nazorat topshiriqlarini ishlab chiqish orqali ta’lim oluvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish, og’zaki va yozma nutqining savodli bo’lishiga erishishga qaratilgan dars ishlanmalarini yaratishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’ydik. – Tadqiqot vazifalari quyidagilardan iborat: – Tadqiqot mavzusiga aloqador ilmiy-metodik adabiyotlarni o‘rganish; – modul mazmun i ni belgilovchi komponent – ma’ruzalarni va ma’ruza darsining ta’lim texnologiyasi ni multimedia vositalari asosida takomillashtirish; – ma’ruza mazmuniga muvofiq keyslar to‘plami, amaliy topshiriqlar, test topshiriqlarini yaratish ; – amaliy mashg‘ulotlari, mustaqil ishlar ni multimedia vositalari asosida taqdimotlar yaratish ; – baholash komponenti – baholash mezonlari, joriy, oraliq nazorat bo‘yicha savollarni takomillashtirish; – tadqiqot yuzasidan tavsiyalar tayyorlash. – Tadqiqot obyekti: pedagogika institutlarining o‘zbek tili va adabiyoti bakalavr ta’lim yo‘nalishlarida “ O‘zbek folklori ” fanini o‘qitishda innovatsion texnologiyalar aniqrog‘i multimediya vositalarini tatbiq qilish jarayoni. Tadqiqot predmeti: “ O‘zbek folklori ” ni o‘qitish mazmuni, usullari va vositalaridir. Tadqiqotda qo‘llangan uslublarning qisqacha tavsifi: Tadqiqotning metodologik asosi ni O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi, O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonun, ta’lim-tarbiya sohasida keyingi yillarda qabul qilingan me’yoriy hujjatlar, mamlakatimizning birinchi Prezidenti I.A.Karimovning ta’lim va tarbiyaga oid asarlari; Forobiy, Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yassaviy, Alisher Navoiy, Husayn Voiz Koshifiy kabi Sharq mutafakkirlari hamda XX asr o‘zbek folklori namoyandalari Hodi Zaripov, Mansur Afzalov, Muzayyana Alaviya, Malik Murodov, Zubayda Husainova va b. shuningdek, XX asr oxiri va XXI asr boshlaridagi o‘zbek folklori 8

namoyandalari K.Imomovning T.Mirzaev, M.Jo‘raev, S.Mirzaeva F.Jalolov, S h .Turdimov, U.Jumanazarov, J.Qobulniyozov, H.Razzoqov, I.YOrmatov, J.Y u supov, M.Murodov, A.Ergashov, O.Madaev, A.Musaqulov, U.Sattorov kabi olimlarning; innovatsion pedagogik texnologilarni ilmiy-nazariy tadqiq qilgan U.Sh.Begimqulov, V.S.Xamidov, M.Fayziyeva , M.Xoshimova, D,Fayzullayeva, M.Usmanbayeva, J.O.Tolipovalarning ilmiy tadqiqotlari ilmiy-nazariy va metodologik jihatdan asos vazifasini o‘tadi. Metodist olimlarning ta’lim-tarbiyaga doir qarashlari tashkil etadi. Shuningdek, ishda folklor fanini o‘qitishga doir ilmiy- metodik adabiyotlarni o‘rganish, tajriba, eksperiment, solishtirish, kuzatish, abstraktlash, umumlashtirish, yaxlitlashtirish, o‘xshashlik, tahlil va sintez, modellashtirish metodi, shuningdek tizimli tahlil metodl aridan foydalanildi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Ishimizda bayon etilgan ilmiy–metodik xulosalardan “ O‘zbek folklori ” fanidagi “O‘zbek xalq ertaklari” modulini, shuningdek, bo‘limni alohida modul sifatida loyihalashda, elektron darslik va qo‘llanmalar yaratishda, fanni o‘qitish sifatini yaxshilashda hamda magistrantlarga, o‘qituvchilar malakasini oshirish va qayta tayyorlash kurslari tinglovchilariga folklorni o‘qitish yuzasidan ma’ruzalar o‘qishda foydalanish mumkin. Ishning tuzilishi. Bitiruv loyiha ishi ikki bob, to‘rt paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 9

I BOB. “O‘ ZBEK FOLKLORI ” MODULINI O‘QITISHNING NAZARIY MASALALARI 1.1.“O‘ zbek folklori ” moduli taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishlari O‘zbek xalqining asarlar davomida yaratgan og‘zaki so‘z san’ati namunalari milliy madaniyatimizning tarkibiy qismi hisoblanadi. Har bir xalqning yuksak idealini aks ettiruvchi og‘zaki ijodi bo‘lgandek, o‘zbek xalqi ham qadimiy tarixga boy va rang-barang og‘zaki adabiyot durdonalariga ega bo‘lgan xalqlardandir. Xalq ommasi tomonidan yaratilib, uning talantli vakillari ijrosida sayqal topib, avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan afsona va rivoyatlar, maqollar va matallar, olqish va duolar, topishmoq va qo‘shiqlar, latifa va naqllar, ertak va dostonlar o‘zbek halq og‘zaki ijodini tashkil qiladi. Xalq yaratgan asarlar o‘z navbatida qadimgi o‘zbek halqining e’tiqodi va dunyoqarashini o‘rganishda, folklor namunalarida ilgari surilgan ilg‘or g‘oyalar umuminsoniy ahamiyatga ega bo‘lgan qadiryatlarni bilib olishda asl manba bo‘lib xizmat qiladi. Og‘zaki adabiyot, xalq og‘zaki badiiy ijodi yoki “folklor” deb yuritiladi. “Folklor” atamasi birinchi marta XIX asr tadqiqotchisi Vilyam Toms tomonidan 1846 yilda qo‘llangan bo‘lib, ingilizcha folk- xalq , lore- bilim, donolik degan ma’nolarni bildiradi. Folklor – sinkretik xususiyatga ega bo‘lib, xilma-xil san’at turlariga xos unsurlarni o‘ziga mujassamlashtirgan. Uning ba’zi namunalari so‘z va kuy uyg‘unligida ijro etiladi. Doston va temalarni do‘mbira jo‘rligida kuylash an’anviy bo‘lsa, qo‘shiq dutor va childirma jo‘rligida kuylanadi. Xalq og‘zaki ijodi o‘zining bazi xususiyatlari bilan yozma adabiyotdan farqlanib turadi. Quyida mana shu xususiyatlar haqida so‘z yuritiladi. Folklor – og‘zaki ijod. Xalq poetik ijodi yozuv paydo bo‘lmasdan ko‘p zamonlar ilgari yuzaga kelgan. Uning yaratilishi va tarqatilishi jonli og‘zaki an’ana bilan bog‘liqdir. Folklor asarlarining uzoq asrlar davomida yaratilishi va og‘zaki ijro etilishi uning shakl va mazmuniga ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, ayrim tarixiy 10

dalillarning to‘liq esda qolmasligi, zamon taqozosi bilan unutilishi natijasida ularning asardan tushib qolishi yoki o‘zgarishi mumkin. Folklorning og‘zakilik xususiyati uning keng tarqalishiga, xalq orasida ommalashuviga sabab bo‘ladi. Ammo shu bilan birga, og‘zaki ijod namunasi o‘tmish zamonlarda yozma tarzda mavjud bo‘lmagani uchun uni ijro etuvchi shaxsning vafoti bilan yo‘q bo‘lib ketishi ham mumkin. Folklor asari og‘izdan og‘izga o‘tmishi tufayli shaklan va mazmunan qanday o‘zgarishlarga uchramasin, bu hol uning g‘oyaviy-badiiy va ijtimoiy-estetik qimmatini tushirmaydi. CHunki unda ijodkor xalqning voqelikka munosabati aks etadi. Folklor – xalq ijodi. Folklor xalq tomonidan asrlar davomida yaratilib, avloddan avlodga, ustozdan shogirdga o‘tib kelgan jamoa ijodi mahsulidir. Ma’lumki, qadim zamonlarda ilk bor yuzaga kelgan folklor asarlari xalq tomonidan ijod qilingan va ijro etilgan. Keyinchalik esa talantli kishilar tomonidan yaratilgan. Ular o‘z ijodida qabila va urug‘ odatlari, dunyoqarashi, e’tiqodi, tabiat bilan bo‘lgan munosabatlari haqida hikoya qiladilar. Xalq kuychisi (baxshi, ertakchi, qo‘shiqchi) xalq jamoasi tomonidan yaratilgan asarlarni mexanik tarzda boshdan oxirigacha so‘zma-so‘z yod aytmaydi, balki unga ijodiy munosabatda bo‘lib, o‘zidan nimadir qo‘shadi, boyitib boradi. S h uning uchun ham u kuylayotgan asarini hamisha “xalqniki” deb tan oladi. Demak, folklor asarlarida xalq jamoasi ijodi tushunchasi, hech mahal individual ijod o‘rnini inkor etmaydi. Ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning takomillashuvi xalq estetik tafakkurning o‘sishi jarayonida davrlar o‘tishi bilan alohida ijrochilar – qo‘shiqchi, ertakchi, baxshi, qiziqchi va xalfalar o‘z mahoratlari bilan yaqqol ko‘rina boshlaganlar. Ammo bu iste’dod sohiblari ham xalq zakovatidan oziq olib og‘izdan-og‘izga o‘tib kelgan asarlarni ijro etganlar va albatta, o‘zlari ham ularga nimadir qo‘shib, shaxsiy mahoratlarini namoyon etganlar. 5 5 Машарипова З. Ўзбек халқ оғзаки ижоди.Т.: 2008, 4-6-бетлар. 11

Folklorda an’anaviylik. An’anaviylik – xalq ijodi mahsuli. U o‘zining ijtimoiy-tarixiy manbalariga ega. Ma’lumki, folklorning dastlabki namunalari ibtidoiy jamiyatda yaratilgan, ularda o‘sha zamon kishilarining nisbatan qaror topgan urf-odatlari va o‘ziga xos dunyoqarashlari aks etgan. Bu hol folklor asarlari shakli, syujet, obrazlari va motivlarining muayyan barqarorlik kasb etishini ta’minlagan. Xalqning asrlar davomida shakllangan badiiy zavqi – estetik didi bor, folklor hamisha shu xalqona estetik tamoyillarga amal qilib yashaydi bu xalq og‘zaki ijodi uchun xos qonuniyatdir. Folklor asarlarining og‘zaki yaratilish va og‘zaki ijro etilishi ularning barqaror shakllari – an’analarini yuzaga keltirgan. Masalan, qahramonlik tipidagi ertak va dostonlar o‘rtasida janr e’tibori bilan ma’lum darajada tafovut mavjud bo‘lsa ham, badiiy uslub an’anaviy shaklga ega. An’anaviy dostonlarning qahramonlari ko‘pincha g‘ayri-tabiiy tug‘ilishlari, cheksiz kuch-qudratga ega ekanliklari bilan ajralib turadilar. Xalq orzu-umidi va intilishlarini ifodalovchi bunday ideal qahramonlarga adolat va haqiqatni qaror toptirishda ilohiy homiylar (Hazarati Xizr, qirq chilton, Hazrati Ali, Bobo Qambar va hokazo) ruhiy madadkorlik qiladilar. Xalq dostonlaridagi qahramonlarning safar oldidan ot egarlashi, ota-onadan oq fotiqa olishi, qahramon va otning uzoq safar yo‘lidagi holati, poygada qatnashishi, dushman bilan jang olib borishi kabi lavhalar asardan asarga, ijrodan ijroga (kichik o‘zgarishlar bilan) ko‘chib yuruvchi barqaror an’anaviy shakllar hisoblanadi. Xalq dostonlaridagi mana shunday o‘ziga xos xususiyatlar haqida professor T.Mirzaev, S.Mirzaeva kabi folklorshunoslar maxsus tadqiqotlar yaratganlar. 6 Masalan: Ot egarlash an’anasi mohiyat e’tibori bilan o‘zbek romantik dostonlarida deyarli bir xil xarakterga ega. Odatda jangovar ot egarlash bo‘lgach, qahramon unga murojaat qilib, o‘zining sog‘-omonligi shu jonivorga bog‘liqligini aytib, undan o‘z maqsadiga ildam etkazishini so‘rab, murojaat qiladi. Ushbu 6 Мирзаев Т. “Алпомиш” достонининг ўзбек вариантлари. Т.: “Фан”, 1968; Мирзаева С. Ўзбек халқ романтик достонлари поэтикаси. Т.: “Фан”, 2004. 12

murojaat ba’zan biroz shakliy o‘zgarishlar bilan barcha baxshilarda bir xil qo‘llaniladi. Masalan, “Dalli” dostonida Hasanxon G‘irotni o‘yin ko‘rsatishga da’vat etar ekan, undan madad so‘rab shunday murojaat qiladi: “Otim G‘irot, jonim G‘irot, Eming kishmish, to‘rvang banot, Seni mingan topar murod, Qo‘ltig‘ingda yashil qanot. Qoyil qilgan xonning qizin, Hammani o‘zingga qarat”. (B.T., 2-tom, 106-bet) Ushbu murojaatda otning sodiq hamrohligi, uning emishi va to‘rvasi, qahramonning taqdiri shu otga bog‘liq ekanligi kabilar ta’rifu tafsir etiladi. Ayni shu xildagi murojaat Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib olingan “Malika ayyor” dostonida ham sal boshqacharoq shaklda uchraydi: “Jonim G‘irot, molim G‘irot, Eming kishmish, to‘rvang banot, Seni mingan topar murod, Dam-badam etkiz C h ambilga”. (M.A., 10-bet) Barqarorlik epik an’ana o‘ziga xos badiiy tasvir hamda ifoda usullarini yaratishga xizmat qiladi. Mana shunga ko‘ra safar tasviri goh qahramonning ruhiy holatini hatti-harakatini, goh otning elib borishini ko‘rsatishga qaratiladi: “Goh sozini sozlaydi, Goh butaday bo‘zlaydi, Endi ko‘ring mard Hasan, Xon Dallini izlaydi”. Po‘lkan shoirda (“Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi”) ayni shakl (formula) Go‘ro‘g‘lining safar paytidagi holatini to‘la ochib berishga xizmat qilgan: “Goh sozini sozlaydi, Goh butaday bo‘zlaydi, Qamchi bossa layli G‘ir, Tog‘ning boshini ko‘zlaydi”. (G.T., 137-bet) 13

Folklorda anonimlik. Ma’lumki, uzoq asrlar, ming yillar o‘tsa ham yozma adabiyot namunasining muallifi ham, yozilgan vaqti ham aniq bo‘ladi. CHunki o‘sha asarni yaratgan ijodkor o‘z ismi sharifinin asarda zikr etadi. Xalq ijodida esa biz bunday holatni ko‘rmaymiz. Folklor asarlari muallifining noaniqligi – anonimligi, o‘sha asarning qachonlardir muayyan ijodkor tomonidan yaratilganligini inkor etmaydi. Folklor asarlari qachonlardir alohida talantli bir shaxs (individ) tomonidan to‘qisa-da og‘zaki ijod bo‘lganligi, nomi biron joyda zikr etilmaganligi bois, avloddan avlodga o‘tish jarayonida xalq ijodi namunasiga aylanib ketadi. Xalqning talantli vakillari tomonidan qayta-qayta ishlanib, sayqal topib, mukammallashib boradi. Folklorda variantlilik. Variant – ma’lum bir asarning jonli epik an’ana zaminida vujudga kelgan, bir-birini inkor etmasdan, yonma-yon yashay oladigan va o‘zaro farqlanuvchi turli tuman nusxalaridir. Bir asarning rang-barang variantlarda namayon bo‘lishiga xalq ijodkorlarining dunyoqarashi, ijodiy salohiyati, o‘ziga xos usul va uslubi sabab bo‘ladi. Masalan, “Alpomish” dostonini Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li, Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Po‘lkan Jonmurot o‘g‘li kabi o‘nlab nomdor baxshilar ijro etganlar. Lekin ularning ijrolari ba’zi bir o‘ziga xos jihatlari bilan bir-biridan farqlanib turadi. Fozil shoir ijro jarayonida qahramonlik yo‘nalishiga alohida urg‘u berib, asarni mukammallashtirsa, Po‘lkan shoir diniy-falsafiy o‘rinlarga alohida diqqatni qaratadi, Ergash Jumanbulbul esa ishq-muhabbat yo‘nalishini jo‘shib kuylaydi. Mana shu tariqa bitta asarning xilma-xil namunalari paydo bo‘ladi. Folklorshunos olimlarning ma’lumotlariga qaraganda “Alpomish” dostonining o‘ttizdan ortiq variantlari mavjud. “Go‘ro‘g‘li” turkumidagi dostonlarning esa yuzdan ortiq variantlari bor. Folklorda ijodiy metod. Xalq badiiy tafakkuridan reallik xayolot uyg‘unligida fantastikaga yo‘g‘rilib aks etadi. Masalan, xalq ertak va dostonlarida go‘zal ayollar obrazlarini ko‘zdan kechirganimizda, ularda xalq o‘zining estetik idealinigina emas, balki real hayotiy ayolga xos eng yaxshi fazilatlarni ham umumlashtirib aks ettiradi. 14

Folklordagi ko‘plab janrlarda, chunonchi, maishiy – hayotiy ertaklarda, tarixiy va lirik qo‘shiqlarda voqelik ham, qahramon ham real ifodalanadi. Folklor janrlariga oid deyarli barcha asarlarda qahramonni badiiy tasvirlash prinsplari mushtarakdir. Xalq ideal fazilatlar egasi bo‘lgan, ommani ergashtira oladigan qahramonnigina tan oladi. SHu bois folklor asarlaridagi qahramonlar beqiyos ideallashtirilgan. Folklor asarlarida ijobiy qahramon yozma adabiyotdagidek emas, balki alohida hayotiy lavhalarda o‘z xulqi, hatti-harakati va faoliyati bilangina ko‘rsatiladi. 7 Folklorni o‘rganish tarixi unga nisbatan faqat ilmiy maqsadlarda yondashilganlikni kuzatish bilan cheklanmaydi, balki insoniyat tafakkuri taraqqiyotida unga turlicha munosabatda bo‘lgan ilm-fan va madaniyat arboblarining adabiy qiziqishlarini ham hisobiga olishni taqozo etadi. SHu ma’noda folklorshunoslik asoslari qadimgi dunyo estetik tafakkuriga borib taqaladi. Qadimgi dunyo sayyohlari va tarixchilarining afsona va rivoyatlar, turli urf- odat va marosimlar haqidagi qaydlari, yozuvchi va bastakorlarning folklor to‘g‘risidagi ilk fikrlari folklorshunoslik tarixida muhim o‘rin tutadi. Folklor namunalarini yozib olishdagi dastlabki tajribalar XI asrdan boshlab ko‘zga tashlanadi. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asaridagi xalq og‘zaki ijodi namunalari buning yorqin misolidir. Mahmud Qoshg‘ariy turkiy so‘zlarning lug‘aviy ma’nosini izohlash maqsadida qo‘shiq, maqol, afsona kabi folklor namunalaridan ham foydalangan. Unda XI asr og‘zaki adabiyoti namunalari bilan eng qadimgi davrlarda, hatto eramizdan oldingi zamonlarda yaratilgan, asrdan-asrga, avloddan-avlodga ko‘chib yurgan ko‘plab xalq maqollari, rang-barang qo‘shiqlar, afsona va naqllar to‘planganki, bu asar muallifining faqat tilshunos olim bo‘lib qolmasdan balki o‘z davrining adabiyotshunosi, etnografi va folklorshunosi bo‘lganligidan ham dalolat beradi. 7 Машарипова З. Ўзбек халқ оғзаки ижоди.Т.: 2008, 7-11-бетлар. 15

O‘zbek folkloridan ayrim namunalarni dastlab yozib oluvchi, tekshiruvchi va nashr etuvchilar XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida yashagan Evropa sayyohlari, elchilari va olimlari bo‘ladilar. A.A.Kushakevich, N.Lyapunova, A.Vasilev, A.N.Samoylovich kabi olimlarning kundaliklari va asarlarida o‘zbek xalqining maishiy turmushi, urf-odatlari, og‘zaki ijodi bo‘yicha muhim qaydlar uchraydi. CHunonchi, xalq qo‘shiqlari, masxarabozlik, qiziqchilik san’ati, xalq sayillari haqidagi taassurotlari bayon qilingan; ba’zi og‘zaki drama, ayrim ertaklarning tavsilotlari berilgan. O‘zbek xalq ertaklari, topishmoqlari, maqol va matallari hamda og‘zaki teatr namunalarini to‘plash va nashr etishda N.P.Ostroumovning faoliyati salmoqlidir. U aslida missionerlik maqsadlarini ko‘zlagan bo‘lsada, bu sohadagi ishlari ob’ektiv ravishda o‘zbek folklorini o‘rganishga muhim hissa bo‘lib qo‘shiladi. Xuddi shu davrlardan boshlab o‘zbek folklorining ayrim namunalari dunyo miqyosida ham tanila boshladi. Bunda mojor (venger) olimi va sayyohi H.Vamberining xizmatlari kattadir. U 1867 yilda Leypsigda nashr etilgan “C h ig‘atoy tili darsligi” xrestomatiya- qo‘llaknmasida yuzdan ortiq xalq maqollarini, “Y u suf va Ahmad” dostonidan olingan parchalarni nemischa tarjimada o‘zbekcha matn bilan birgalikda nashr etdi. 1911 yilda esa “Y u suf bilan Ahmad” dostonining Xorazm versiyasini to‘laligicha nashr ettirdi. XIX asrda ayrim folklor va kitob ishqibozlari, shuningdek, baxshilar tashabbusi bilan xalq dostonlarining ba’zi qo‘lyozma nusxalari yuzaga kela boshladi. Bunday nashrlar tarjima qilish yoki xalq dostonlari va ertaklarini qayta ishlash natijasida yaratildi. SHu xildagi asarlar jumlasiga “Hikoyati Go‘ro‘g‘li sulton”, “Y u sufbek bilan Ahmadbek”, “Tulumbiy”, “C h or darvesh”, “Rustami doston”, “Tohir va Zuhra”, “Oshiq G‘arib va S h ohsanam”, “Sanobar”, “Bo‘zo‘g‘lon”, “Bahrom va Gulandom”, “Hurliqo va Hamro”, “Aldarko‘sa” kabilarni kiritish mumkin. 16

“O‘zbek xalq qahramonlik eposi” kitobi 1958 yilda Germaniyada nemis tilida nashr etildi. Bu tadqiqodning yaratilishi bilan o‘zbek folklorshunosligida, xususan, xalq dostonlarini o‘rganishda yangi davr boshlandi. O‘tgan asrning elliginchi yillarida o‘zbek xalq eposini har jihatdan o‘rganish va to‘plash borasida Hodi Zaripov, Mansur Afzalov, Muzayyana Alaviya, Malik Murodov, Zubayda Husainovalar samarali ish olib bordilar. Ularning say’- harakatlari natijasida “O‘zbek folkloridan namunalar” to‘plami bosilib chiqdi. “Oysuluv”, “Orzigul”, “SHirin bilan SHakar”, “Rustamxon”, “Intizor”, “Murodxon” kabi dostonlar hamda “Alpomish” dostonining Fozil shoir varianti, shuningdek, “O‘zbek xalq dostonlari” ikki tomligining nashr etilishi folklorshunoslikdagi muhim voqealardan biri bo‘ldi. 1959 yilda folklorshunos olima Muzayyana Alaviyaning o‘zbek xalq qo‘shiqlari borasida olib borgan tadqiqotlari natijasi sifatida “O‘zbek xalq qo‘shiqlari” kitobi bosilib chiqdi. 1960-80 yillar orasida o‘zbek folklorini ilmiy-nazariy jihatdan o‘rganish borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi. Ayniqsa, juda katta madaniy boyligimiz bo‘lgan xalq dostonlarini har tomonlama o‘rganish folklorshunoslikning diqqat markazida bo‘ladi. Folklorshunos olimlar M.Saidovning “Malika ayyor” dostoni, “O‘zbek xalq dostonlarida badiiy mahorat”, T.Mirzaevning “Alpomish” dostonining o‘zbek variantlari monografiyalari, M.Murodovning folklorshunosligiga qo‘shilgan munosib hissa bo‘ldi. Ayniqsa, H.Zarifovning “O‘zbek xalq dostonlarining tayyorlash prinsiplari” kabi maqollari fan taraqqiyotida muhim o‘rin tutdi. Akademik V.M.Jirmunskiyning 1974 yilda nashr etilgan “Turkiy xalqlar eposi” kitobida “Manas”, “Alpomish”, “Edige” dostonlari haqida, shuningdek, “O‘g‘iz” qahramonlik eposi va “Kitobi dada Qo‘rqut”, “O‘rta Osiyo xalq baxshilari” haqidagi tadqiqotlari jamlangan. O‘sha yillari xalq baxshilari ijodini o‘rganishga alohida e’tibor berildi. Folklorshunoslar T.G‘oziboevning “Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li”, O.Sobirovning “Islom 17

Nazar o‘g‘li”, T.Mirzaevning “Xalq baxshilarining epik repertuari”, M.Murodovning “Sarchashmadan tomchilar” kabi monogrfiyalari yaratildi. O‘zbek xalq ertaklari haqidagi dastlabki yirik tadqiqot M.Afzalovning “O‘zbek ertaklari haqida” nomli kitobidir. Muallif unda ertak turlari, uning o‘ziga xos xususiyatlari haqida atroflicha fikr yuritgan. Folklorshunos K.Imomovning “O‘zbek satirik ertaklari” monografiyasida bu xildagi ertaklarning janr xususiyatlari, ularda an’anaviy sinov motivi, ertak va doston munosabatlari kabi muhim masalalar yoritilgan. F.Jalolovning “O‘zbek xalq ertaklari poetikasi” monografiyasida esa, sehrli fantastik ertaklarning genezisi masalalari tahlil qilingan. O‘zbek xalq qo‘shiqlarini o‘rganishda M.Alaviyaning “O‘zbek xalq marosimi qo‘shiqlari” kitobi alohida o‘rin tutadi. Unda olima turli marosimlar bilan bog‘liq qo‘shiqlarning tarixiy ildizi va asosiy xususiyatlarini ilk marta ilmiy tasnif qilgan. S h uningdek, SH.Turdimovning lirik qo‘shiqlar, U.Jumanazarovning tarixiy qo‘shiqlar, J.Qobulniyozovning Xorazm xalq qo‘shiqlari to‘plamlari bosilib chiqdi. YAqin yillarga qadar marosim folklori haqidagi tekshirishlar bir tomonlama bo‘lib, ular asosan qo‘shiq doirasida o‘rganib kelinar edi. Bunday chalkashliklarga B.Sarimsoqov tadqiqotlari barham berdi. Uning “O‘zbek marosim folklori” monografiyasida mavsumiy marosim va so‘z sehri bilan bog‘liq folklor turlari atroflicha tahlil etiladi. Folklorshunoslikda topishmoq, maqol singari kam o‘rganilgan janrlarni tadqiq etish va nashr qilishda ham muayyan yutuqlarga erishildi. Bu borada Z.Hus i anova dastlab o‘zbek xalq topishmoqlari to‘plamini so‘z boshi bilan nashr ettirdi, keyinchalik esa mazkur janr bo‘yicha olib borgan kuzatishlarini maxsus monografik tadqiqot sifatida chop qildirdi. Monografiyada topishmoq janrining o‘ziga xos xususiyatlari, turlari, ularning kelib chiqishi badiiy-estetik ahamiyati chuqur tahlil etilgan. “O‘zbek xalq maqollari” (1987-1988) ikki tomligining yuzaga kelishi o‘zbek folklorshunosligining jiddiy yutuqlaridan biridir. O‘n uch mingga yaqin maqolni o‘z ichiga olgan bu to‘plam akademik mohiyatdagi salmoqli ishlardan biridir. 18

O‘zbek folklorshunosligida kam o‘rganilgan janrlar bo‘yicha ham katta- kichik tadqiqotlar olib boriladi. M.Qodirovning “O‘zbek xalq og‘zaki dramasi” (1963) monografiyasi xuddi shunday tadqiqotlardan bo‘lib, muallif unda o‘zbek xalq teatrining mohiyati, turlari, xalq aktyorlarining mahorati, g‘oyaviy yo‘nalishi, masxarabozlar repertuari kabi masalalarni batafsil tahlil qilgan. Folklor asarlarida hajviy yo‘nalish muhim o‘rin tutadi. SHu jihatdan qaraganda, H.Razzoqovning Farg‘ona vodiysi ma’lumotlari asosida yaratgan “O‘zbek xalq og‘zaki ijodida satira va yumor” monografiyasi (1965) alohida qimmatga ega. Bolalar folklorini o‘rganish borasida ham muhim tadqiqotlar yuzaga keldi. C h unonchi, F.Jahongirovning “O‘zbek bolalar folklori” (1974) monografiyasida bolalar folklorining o‘ziga xos xususiyatlari, turlari tez aytishlar, topishmoqlar, bolalar qo‘shiqlari va ertaklar, o‘yin folklori kabilar tahlil qilingan. Bundan tashqari ushbu yo‘nalishda O.Safarovning “Bolalarni erkalovchi xalq poeziyasi” (1981), “O‘zbek bolalar poetik folklori” (1985) monografiyalarida o‘zigacha o‘rganilgan alla, bolalar qo‘shiqlari, o‘yinlari va boshqa janrlarni yangi ma’lumotlar bilan to‘ldirib, bolalar folkloriga xos turli xususiyatlar aniqlangan. O‘zbek folklorshunosligi taraqqiyotidagi muhim yutuqlardan biri shundaki, ana shu yillar davomida folklor asarlarini ilmiy tadqiq qilish va nashr etishda samarali natijalarga erishildi. 1964 yildan boshlab “O‘zbek xalq ijodi” ko‘p tomonliligini nashr etishga kirishildi. Hozirgacha xalq og‘zaki ijodining doston, ertak, qo‘shiq, maqol va boshqa janrlariga kiruvchi ko‘plab to‘plamlar bosilib chiqdi. Ajdodlarimiz og‘zaki ijodini o‘rganishdagi amalga oshirilgan zarur ishlardan biri “O‘zbek xalq ijodi bo‘yicha tadqiqotlar” seriyasining yuzaga kelishi bo‘ldi. “Ergash shoir va uning dostonchilikda tutgan o‘rni” (1971), “Fozil shoir” (1973), “Po‘lkan shoir” (1976), “Islom shoir va uning xalq poeziyasida tutgan o‘rni” (1978) kabi turkum tadqiqotlarda xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos xusuiyatlari, atoqli baxshi-shoirlarning hayoti va ijodi, repertuari kabi masalalar o‘rganilgan. SHuningdek, “O‘zbek folklorining epik janrlari” (1981), “O‘zbek folklori 19

ocherklari” (1988-1990) uch tomligi yaratildiki, umumlashtiruvchi mohiyatdagi ushbu tadqiqodlarda xalq og‘zaki ijodi janrlariga xos xususiyatlar, ularning taraqqiyot bosqichlari kabi masalalar ilmiy tahlil etilgan. S h uni alohida ta’kidlash lozimki, mamlakatimizda xalqning azaliy orzusi bo‘lgan mustaqillik amalga oshirilgach, turli sohalarda bo‘lgandek folklorshunoslikda ham yangi davr boshlanadi. Ma’naviyatimiz va madaniyatimiz tarixini chuqur o‘rganib, targ‘ib qilish, kishilarni xalqparvarlik ruhida tarbiyalash maqsadida ulardan foydalanish, madaniy yodgorliklarni tiklash, tarixiy obidalarni asrash, milliy urf-odatlarni, xalq og‘zaki ijodini keng miqyosda xolis o‘rganish va ularning namunalarini to‘plash, hozirgi kunda yaratilayotgan moddiy va ma’naviy mulkni kelajak avlodlarga to‘la etkazish uchun barcha zarur choralarni ko‘rish, yosh iste’dodlarning kamol topishiga har tomonlama ko‘maklashish ana shu vazifalar sirasiga kiradi. Mana shu nuqtai nazardan qaraganda istiqlol yillarida milliy qadriyatlarimizning ajralmas bir qismi bo‘lgan xalq ijodini o‘rganish va targ‘ib qilish uchun ham keng imkoniyatlar yaratildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1998 yil 13 yanvarda qabul qilingan “Alpomish” dostoni yaratilganligining 1000 yilligini nishonlash to‘g‘risida”gi qarori va uning YUNESKO tomonidan qo‘llab- quvvatlanib, 1999 yilning5-7 noyabrida Termiz shahrida o‘tkazilgan xalqaro miqyosdagi tantanali yubiley milliy qadriyatlarimizga bo‘lgan cheksiz hurmat va ehtiromning ifodasidir. 8 O‘zbek xalqining milliy iftihori bo‘lgan “Alpomish” dostonining to‘la ravishda xalqimizga etkazilishi madaniy taraqqiyotimizdagi ulkan voqealardan biri bo‘ladi. Prezidentimiz I.A.Karimovning “O‘zbekiston buyuk kelajak sari” asarida: “O‘zbekistonni yangilash va rivojlantirishning yo‘li to‘rtta asosiy negizga asoslanadi”, - deyilgan. “Bu negizlar: - umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik; 8 Машарипова З. Ўзбек халқ оғзаки ижоди.Т.: 2008, 12-22-бетлар. 20

- xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish; - insonning o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qilish; - vatanparvarlik” 9 – deb belgilab qo‘yilgan. Xullas, xalq og‘zaki ijodi yozma adabiyotdan farqli o‘laroq yuqorida ta’kid etilgan qator xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ammo inson tarbiyasida beqiyos ma’naviy-ma’rifiy ahamiyatga ega ekanligi jihatidan ular yozma adabiyot bilan mushtaraklikka ega. 1.2. “O‘ zbek folklori ” modulini o‘qitishga doir innovatsiyalar va ilg‘or xorijiy tajribalar Mamlakatimizda demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurish maqsad qilingan va bu amalga oshirilayotgan ekan, bu jarayonda yoshlarning o`rni va ro`li alohida ahamiyatga ega. Zero, yoshlar bizning kelajagimiz, avlodlardan meros qolgan muqaddas zaminni yuksaltirish, ilg`or davlatlar darajasiga ko`tarish ularning bilimi, istedodi, jasorati, ma’naviy barkamolligiga bog`liq. Shuning uchun ham Prezidentimiz o`zining barcha asarlari va ma’ruzalarida yoshlar tarbiyasini markaziy o`ringa qo`yish bilan, uni davlat siyosati darajasiga ko`tardi. Bu haqida I.A.Karimov shunday yozadi:“Biz xalqimizning dunyoda hech kimdan kam bo`lmasligi, farzandlarimizning bizdan ko`ra kuchli, bilimli, dono va, albatta, baxtli bo`lib yashashi uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etyotgan ekanmiz, bu borada ma’naviy tarbiya masalasi, hech shubhasiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi.” 10 Darhaqiqat, mustaqillik davrida yoshlar tarbiyasi uchun, ularning qobiliyat va iste’dodlarini ro`yobga chiqarish uchun barcha sharoitlar yaratildi. 1997-yil avgustda qabul qilingan “Ta’lim to`g`risida” gi Qonunda va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da yoshlarni jismonan baquvvat, ma’naviy jihatdan yuksak, aqliy jihatdan barkamol, ruhiy jihatdan qobilyatli, zamonaviy ilim va kasb-hunarni mukammal egallagan, o`zining shaxsiy fikriga ega vatanparvar, insonparvar va mehnatsevar shaxs qilib tarbiyalash ko`zda tutilgan. 9 Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т., “Ўзбекистон”, 1998. 56-бет. 10 Karimov. I.A Yuksak ma’nviyat- yengilmas kuch.- T.2008-yil, 4 b. 21

Hozirda ta’lim-tarbiya tizimida asl milliy qadriyatlarga tayanish tobora qaror topib bormoqda va ko`ngil tarbiyasiga, ya’ni inson ma’naviyatini shakillantirishga birlamchi vazifa sifatida yondashish ustuvor bo`lib bormoqda. Binobarin, yosh avlodni yoshligidan ma’naviyatli qilib tarbiyalashga e’tibor etib borilsa, u o`zining katta samarasini beradi. Bu haqda Prezidentimizning O`zbekiston milliy axborot agentligi muxbiri savollariga bergan tubandagi javobi (“Xushyorlikka da’vat”, 1999-yil) e’tiborga loyiq: “Agar biz o`z kuchi, salohiytiga ishonadigan, boqimandalikni or deb biladigan, eng rivojlangan mamlakatlarning ilg`or kishilari bilan teppa-teng muomala qila oladigan, oqni qoradan, yaxshini yomondan ajrata oladigan, bu murakkab, beshavqat hayotning past-u baland, chang-u tor ko`charidan Alloh bergan aql-zakovati bilan to`g`ri yo`lni topa olishga qodir bo`lgan barkamol avlodni tarbiyalab yetishtirsak, `oylaymanki o`z maqsadimizga to`la erishgan bo`lamiz” 11 . Bugungi tez o‘zgaruvchan iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy hayot talaba yoshlar dunyoqarashini shakllantirish yangi pedagogik interfaol metodlardan keng foydalanishni taqozo qiladi. An’anaviy mashg‘ulotlar olib borish asta sekin o‘z o‘rnini intensiv va interfaol metodlarga, noan’anaviy dars o‘tish ishlariga bo‘shatib bermoqda. Bilim qanchalik mustahkam bo‘lsa, talaba dunyoqarashi, intellektual salohiyati shunchalik rivojlanadi va kamol topadi. Hozirgi kunda talabalar uchun informatsion savodxonlik ta’lim samaradorligini oshirishning muhim sharti hisoblanadi. Oliy ta’lim tizimida davlat talablariga muvofiq, mazkur ta’lim muassasalari ta’lim – tarbiya jarayonining samardorligini oshirish, ilm – fanning so‘ngi yutuqlarini amaliyotga joriy etish orqali ijodkor, ijtimoiy faol, yuksak ma’naviyatli, kasb – hunarli, Ona Vatanga sadoqatli, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni ardoqlaydigan, ijodiy va mustaqil fikr yurita oladigan, davlat, jamiyat va oila oldida o‘z burchi va javobgarligini his etadigan barkamol shaxsni kamolga etkazish, ularning ongi va qalbiga milliy istiqlol g‘oyasini singdirish kabi muhim vazifalarni amalga oshirish nazarda tutiladi. 11 I.A. Karimov. Ozod va obod vatan,erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz. - T.8,- T: “O`zbekiston” , 2000, 26- b.) 22

Ushbu vazifalarni muvaffaqqiyatli hal etish ta’lim – tarbiya jarayonida zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan foydalanishni taqazo etadi. Ta’lim – tarbiya jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash, avvalo, pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirishni talab etadi. C h unki uni amalga oshirmay turib qo‘llangan har qanday texnologiya kutilgan samarani bermaydi. Bu kundagi o‘qituvchi tayyor elektron resurslar yordamida dars o‘tish bilan chegaralanmasdan balki, ta’limiy resurslarni yaratish hamda uni amalda qo‘llovchi o‘qitishning zamonaviy texnologiyalar imkoniyatlaridan samarali foydalanish fan va uning tarkibiga kiruvchi bilimlar mazmunini talabalarga etkazish malakasiga ega shaxs sifatida faoliyat olib borishi lozim. Ta’lim tizimini modernizatsiyalashda ta’limning barcha bo‘g‘inlarida tobora faol qo‘llanilayotgan ilg‘or pedagogik texnologiyalarning turli yo‘nalishi talabalarning ma’naviy kuchi, qobiliyatlarini ochish uchun maqbul sharoit yaratib bermoqda. Ta’lim tizimida yil sayin rivojlanib borayotgan axborot- kommunikatsiya texnologiyalari, ta’lim jarayonini sifat va mazmun jihatdan yanada yuqori bosqichga ko‘tarishga xizmat qilayotganligi barchamizga ma’lum. Ayniqsa, ta’lim jarayonini mazmunli tashkil etish uchun zamonaviy texnik vositalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Jumladan, texnologiya, axborot, kompyuter, multimedia, internet, masofali o‘qitish, yagona axborot muhiti va shunga o‘xshash axborot-kommunikatsion texnologiyalarning zamonaviy vositalaridan foydalanish o‘zining samarasini bermoqda. SHu o‘rinda talabalarning o‘zlashtirish darajasini oshirish, berilayotgan bilimlarni tushunish darajasi, xotirada saqlash va uni qo‘llash imkoniyatlarini yuksaltirish maqsadida interfaol elektron doskalardan foydalanish ta’lim samaradorligini oshirishda qo‘l keladi. Bunda foydalanayotgan texnologiyalarni barcha imkoniyatlari mujassamlanadi. Ta’lim-tarbiya jarayonining doimiy ravishda optimallashib borishi dars berish jarayonida qo‘llanilayotgan yangi va takomillashib borayotgan pedagogik texnologiyalarni turli yo‘nalish va maqsadlarda qo‘llanilayotganligiga bog‘liq. 23

Bugun ta’lim tizimida hayotga tadbiq etilayotgan islohatlarning barchasi tub mazmun-mohiyati bilan yoshlarimizning yurt ravnaqi uchun fidoiy, izlanuvchan bo’lib yetishmog’iga qaratilgan. Xususan, ertaklarni o’qish orqali o’quvchilarda o’zaro ahillik, ilm olishga intilish, savob ish qilish tuyg’ulari tarbiyalanadi, bir-birlarini hurmat qilishga, haqqiga hiyonat qilmaslikka, hamjihat bo’lishga o’rgatiladi.Ta’lim sohasidagi o’zgarishlar tufayli darsning shakli va mazmuni ta’sirchanligi, samaradorligi, baholash mezonlari ham o’zgardi. Dars samaradorligini oshirish mezonlaridan biri- darslarda interfaol usullarni qo’llashdan iborat. Bugungi kun o’qituvchisi yangilikka intiluvchan, uni to’g’ri qabul qilib o’z o’quvchisiga yuksak darajada yetkaza olish zarurdir. Darslarni yuqori darajada tashkil qilish va o’tkazishuchun avvalo o’qituvchining o’zi pedagogik jihatdan mahoratga ega bo’lishi zarur. Shundagina bunday o’qituvchi yosh avlodni har jihatdan yetuk va barkamol inson qilib tarbiyalay oladi va unda eng oliy insoniy fazilatlarga ega yosh avlod buyuk kelajagimiz egalari hisoblanadi. Bugungi kun ta’limida o‘ zgarishlariga e’tibor beradigan b o‘ lsak, talaba larni ta’lim jarayonida ijodiy munosabatni shakllantirish, ta’lim samaradorligini oshirishga o‘kuvchilarda ijodiy firklash malakalarini rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda barcha izlanishlar va ilmiy tadqiqot ishlari xam aynan shu masalaga qaratilmoqda. SHu bilan birga boshqa mamlakatlardagi ta’lim texnologiyalarini va ularning tajribalarini o‘rganish va mos tomonlarini tadbiq etish jarayoni xam jadal rivojlanib bormoqda. Adabiyot ta’limida qo‘llanilayotgan xorijiy tajribalar modulli tizim, case study, masofali o‘qitish, mahorat darslari, vebinar kabi yangi texnologiya va metodlar bilan b oyimoqda Adabiyotlardagi ma’lumotlarga ko‘ra o‘quv materiallarining talabalar tomonidan qabul qilinishi va ularning xotirasida saqlanib qolish darajasi o‘qitish usullariga bog‘liq. O‘qitishda uning aktiv usullaridan foydalanish an’anaviy usulga nisbatan talabalar tomonidan ma’lumotlarni qabul qilish darajasi ancha yuqori bo‘ladi. Hozirgi vaqtda oliy maktab talabalarini o‘qitishning an’anaviy usullardan tubdan farq qiladigan va eshituvchilarning faollik darajasini oshiradigan yangi 24

pedagogik va axborot texnologiyalarning uslublari ishlab chiqilgan va o‘quv jarayonlarida keng qo‘llanib kelinmoqda. O‘zbek tili o‘qituvchisi o‘qitish jarayoniga yangi ta’lim texnologiyalarini kiritib, “noan’anaviy ta’lim usullaridan: “Konferensiya darsi”, “Seminar darsi”, “Aralash darslar”, “O‘yinchoqlar yordamida dars o‘tish”, “Kasbga bog‘lab dars o‘tish”, “Badiiy adabiyotlarni o‘rganish va tahlil qilish”, “Evrika” (O‘ylab top); ta’limning qiziqarli faol usullaridan: “Kichik va katta guruhlarda ishlash”, “Rolli o‘yinlar”, “Sahna ko‘rinishi”, “Krossvordlar yechish”, “Zakovat savollari”, “Test-sinov” topshiriqlari, “Turli tarqatma materiallardan foydalanib dars o‘tish”, “Sinkveyn o‘yinlari”; shuningdek, ta’limning innovatsion (yangi) usullari: “Modifikatsiyalashgan ta’lim”, “Improvizatsiya”, “Aqliy hujum”, “Debat”, “Tanqidiy tafakkurni rivojlantiruvchi usul”, “Klaster usuli”, “Muammoli vaziyat”, “Muayyan holat, vaziyatni o‘rganish, tahlil qilish”, “Har kim har kimga o‘rgatadi”, “Nuqtayi nazaring bo‘lsin”, “Multimediya” va boshqalarni qo‘llashi muhimdir” 12 . S h ulardan adabiyot darslarida samarali foydalanib kelinayotgan turlaridan biri multimedia vositalaridir. Multimedia texnologiyalarining barcha imkoniyatlarini to‘liq ochib berish va ulardan samarali foydalanish uchun ta’lim oluvchilarga salohiyatli (kompetentli) o‘qituvchining ko‘magi zarur bo‘ladi. Darsliklardan foydalanilgan singari, multimedia vositalarini qo‘llashda ham ta’lim strategiyasi ta’lim jarayonida o‘qituvchi nafaqat axborotlarni taqdim etish, balki ta’lim oluvchilarga ko‘maklashish, qo‘llab- quvvatlash va jarayonni boshqarib borish bilan shug‘ullangandagina mazmunan boyitilishi mumkin. Odatda, chiroyli tasvirlar yoki animatsiyalar bilan boyitilgan taqdimotlar oddiy ko‘rinishdagi matnlarga qaraganda ancha jozibali chiqadi va ular taqdim etilayotgan materiallarni to‘ldirgan holda zaruriy emotsional darajani ta’minlab turishi mumkin. Multimedia vositalari har xil ta’lim yo‘nalishlari (stillari) uyg‘unligida qo‘llanilishi va ta’lim olish hamda bilimlarni qabul qilishning turli ruhiy va yoshga 12 İbragimova M., Shermatova H. Ta’lim jarayonida faol usullarni qo‘llash. Uzluksiz ta’lim.- T.: 2005. 5-son, - 16-17 b. 25

doir xususiyatlariga ega bo‘lgan shaxslar tomonidan foydalanilishi mumkin: ayrim ta’lim oluvchilar bevosita o‘qish orqali, ba’zilari esa eshitib idrok etish, boshqalari esa (videofilmlarni) ko‘rish orqali ta’lim olishni va bilimlarni o‘zlashtirishni xush ko‘radilar. Multimedia vositalari ta’lim berishning samarali va istiqbolli quroli (instrumentlari) bo‘lib, u o‘qituvchiga an’anaviy ma’lumotlar manbaidan ko‘ra keng ko‘lamdagi ma’lumotlar massivini taqdim etish; ko‘rgazmali va uyg‘unlashgan holda nafaqat matn, grafiklar, sxemalar, balki ovoz, animatsiyalar, video va boshqalardan foydalanish; axborot turlarini ta’lim oluvchilarning qabul qilish (idrok etish) darajasi va mantiqiy o‘rganishiga mos ravishda ketma-ketlikda tanlab olish imkoniyatini yaratadi Modulli o‘qitish texnologiyasini yaratishda bunga rioya qilish muxim axamiyatiga ega. Har qaysi modul bo‘yicha rasmlar bloklarida simvolli alomatlarni (savollar qo‘yilishi tarzida) joylashtirish, savollarni rasm tarzida tasvir etish, formulalar, jadvallar, grafiklar va uslubiy ko‘rsatma larni taqdim etish, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Umuman olganda, rasmlar bloki, blok-sxemalar va boshqa k o‘ rgazmali materiallar tahsil oluvchilar uchun tarqatma material vazifasini o‘tashi mumkin. S h u bilan birga har bir fan, jumladan, modul bo‘yicha atamalar ning izohli lug‘ati tuzilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Modulli o‘qitish samaradorligini oshirish maqsadida o‘qitishninng quyidagi usullaridan foydalanish tavsiya etiladi: aqliy hujum, muammoli munozara, evristik (savol-javobli) suhbat, o‘quv ishbilarmonlik o‘yinlari va hokazo. Ma’ruzalar matnini tayyorlashda, tarkiblash va tizimlash usul larini qo‘llab, materiallar n i blok-sxema, rasmlar bloki ko‘rinishida taqdim etilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunda materialning o‘zlashtirish samaradorligi oshadi, chunki:  modulning pirovard maqsadi tushunib etiladi;  o‘quv materialining elementlari orasidagi bog‘lanishlar va o‘tishlar yaqqol ko‘rsatiladi;  asosiy jihatlari ajratib ko‘rsatiladi; 26

 o‘quv materialining (modulning) butun hajmi, talabaning ko‘z oldida yaqqol gavdalanadi. Modul, tizimida o‘quv materialining mazmunini tarkib lashda eng avvalo axborotni «siqish» (lo‘nda qilish) vazifasi ko‘zlanadi. Bilimlarni to‘la, foydalanish uchun qulay tarzda taqdim etilishiga harakat qilish lozim. O‘quv axboroti bir vaqtning o‘zida to‘rt xil - rasmli, sonli, simvolli va og‘zaki ko‘rinishda uzatilganida eng mustahkam o‘zlashtirishga erishiladi. Sh.Begimqulov e’tirof etganidek, o‘q uv jarayonida yangi texnologiyalarni joriy etilishi, o’qituvchini texnik vositalar tomonidan siqib chiqishga emas, balki uning vazifalari, rolini o‘zgartiradi, o‘qituvchilik faoliyatining murakkablashuviga olib keladi. Endi o ‘ qituvchidan : – o ‘ quv kurslari dizayneri – o ‘ quv kurslarini yaratuvchi ; – fasiliteytor – o‘qitish metodlari bo‘yicha maslahatchi; – tyutor – o‘quv kurslarini interfaol taqdim etish bo‘yicha mutaxassis; – invigilator – ta’lim natijalarini nazorat qilish usullari bo‘yicha mutaxassis bo‘lish talab etiladi 13 . Xorij tajribalari natijasida ta’limga tatbiq qilinayotgan ta’lim texnologiyalari o‘quvchi-darslik-o‘qituvchi faoliyatini yuzaga chiqarishga xizmat qilmoqda. Jamiyatning axborotlashuvi davrida ustuvorlik o‘qishga o‘rgatishga yo‘naltirilganligi bois o‘qitishning metodlari, texnologiyalarini shunday tanlashi zarurki, o‘quvchi o‘qvchilarga nafaqat tayyor bilimlarni o‘zlashtirishlarida, balki bilimlarni turli manbalardan izlash, mustaqil egallashlarida o‘rgatuvchiga aylanadi. Bunda modulli o‘qitish imkoniyatlaridan foydalanish, uning o‘ziga xos xusuiyatlarini o‘rganish alohida ahamiyatga ega. Chunki pedagogikada e’tirof etilayotganidek, modulli o‘qitish ta’limning quyidagi zamonaviy masalalarini har tomonlama y echish imkoniyatini yaratadi. – modul – faoliyatlik asosida o‘qitish mazmunini optimallashtiradi va tizimlashtiradi; dasturlarning o‘zgaruvchanligi, moslashuvchanligini ta’minlaydi; 13 Begimqulov U.SH. Pedagogik ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiy-nazariy asoslari . – T.: “Fan” nashriyoti, 2007. –144-b 27

– o‘qitishni individuallashtir adi ; – amaliy faoliyatga o‘rgatish va o‘qitish samaradorligini nazorat qil adi ; – kasbga qiziqtirish asosida faollashti radi, mustaqillik va o‘qitish imkoniyatlarini to‘la ro‘yobga chiqarish ga yordam beradi. II BOB. “O‘ZBEK XALQ ERTAKLARI” MODULINING O‘QUV- USLUBIY TA’MINOTI 2.1. MA’RUZA MATNI “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da belgilanganidek, barcha vazifalarni amalga oshirish nuqtai nazaridan metodika fani zimmasiga yanada 28

mas’uliyatliroq vazifalar yuklanmoqda. Zero bugungi kunda oldimizga qo‘ygan buyuk maqsadlarimizga, ezgu niyatlarimizga erishishimiz, jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli amalga oshirilayotgan islohotlarimiz, rejalarimizning samarasi taqdiri – bularning barchasi, avvalambor, zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog‘liqligini barchamiz anglab etmoqdamiz” 14 . “ O‘zbek folklori ” fani 15 ta modulga ajratil gan . Ana shu modullarning ichida “ O‘zbek xalq ertaklari ” 8-modul hisoblanadi. Elektron o‘quv majmualarni tayyorlash uchun ko‘rsatmalarda texnik talablar qayd qilingan. Texnik talablarni e’tiborga olsak, “O‘zbek xalq ertaklari” moduli 8 soat auditoriya soatlari (2 soat ma’ruza, 2 soat amaliy), 4 soat mustaqil ta’lim, jami 8 soatdan iborat. Agar nazarda tutilgan soatlarni X bilan belgilasak, qolgan barcha normativ ko‘rsatkichlar shu soatlarga bog‘liq bo‘ladi. Dastlabki normativlar sifatida quyidagilar olinadi: bir ma’ruza soati standart to‘rt betdan kam bo‘lmagan matndan iborat bo‘ladi. Qolgan barcha normativlar tayanch ko‘rsatkichlar vazifasini o‘tashga xizmat qiladi: a) asosiy matnning hajmi (sahifalarda) 4X dan oshmasligi lozim, X – tayanch ko‘rsatkichdir (masalan, nazariy ta’limning hajmi 2 soat, demak 2 x4 = 8 bet – asosiy matnning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan maksimal hajmi). Ma’ruza materiallarining asosiy matni o‘z tarkibiga modul yuzasidan ma’ruzalar , ilovalar, adabiyotlar ro‘yxati hamda glossariy ni qamrab ol ishi kerak bo‘ladi ; b) trening hamda savollar miqdori 2X dan oshmasligi lozim , ya’ni 2x4 = 8 sahifa; v) nazorat testlari hajmi (savol va topshiriqlar) 0,5X chegarasidan chiqmasligi lozim , ya’ni 0,5x4= 2 sahifa; “ O‘zbek folklori ” fanining 14 Президент И.А.Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси I Х сессиясида сўзлаган нутқидан. 1997 йил 29 август. Баркамол авлод–Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. -Тошкент: Шарқ, 1997. – Б.5. 29

201 6 /201 7 o‘quv yili uchun mo‘ljallangan SILLABUSI Fanning qisqacha tavsifi OTMning nomi va joylashgan manzili: Nukus davlat pedagogika instituti A.Dosnazarov ko‘chasi,104 Kafedra: O‘zbek adabiyoti O‘zbek tili va adabiyoti fakulteti tarkibida Ta’lim sohasi va yo‘nalishi: 100 000 – Gumanitar 110 000 – Pedagogika 5111 2 00 – o‘zbek tili va adabiyoti Fanni (kursni) olib boradigan o‘qituvchi to‘g‘risida ma’lumot: Katta o‘qituvchi Bekchanova Sayyora Bazarbaevna e-mail: bekchanova 536 @ gmail.com Dars vaqti va joyi: 1-bino 305- auditoriya Kursning davomiyligi: 2 2.02.201 7 - 30 .06.201 7 Individual grafik asosida ishlash vaqti: dushanba, juma kunlari 1 6 .00 dan 18.00 gacha Fanga ajratilgan Soatlar Auditoriya soatlari Mustaqil ta’lim: 56 Ma’ruza: 3 0 Amaliy 4 6 Fanning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi (prerekvizitlari): “Til tarixi”, “O‘zbek mumtoz va milliy uyg‘onish adabiyoti”, “O‘zbek dialektologiyasi Fanning mazmuni Fanning dolzarbligi va qisqacha mazmuni: Fanning predmeti va mazmuni: xalq og‘zaki ijodining xalq, millat qadriyatlari qatorida tutgan o‘rni. Xalq og‘zaki ijodining tarixi va taraqqiyot bosqichlari.O‘zbek folklorining tarkibiy qismlari, janrlari, xalqi jodkorlari, folklorshunoslik faniga hissa qo‘shgan olimlar. Respublika mustaqillikka erishganidan so‘ng xalq og‘zaki ijodiga va uni o‘rganishga bo‘lgan munosabatdagi ijobiy o‘zgarishlar, ularning natijalari. Fan vazifalarining belgilanishi va ahamiyati. Fanni o‘qitishdan maqsad : Xalq og‘zaki ijodi namunalari sinkretik san’at sifatida xalq ma’naviy hayotida muhim o‘rin tutishini,unda o‘zbek xalqining asrlar davomidagi ijtimoiy, maishiy, madaniy hayoti o‘zining badiiy ifodasini topganini, xalqning o‘z vatani uchun iftixor tuyg‘usi aynan og‘zaki ijod zaminida tashkil etishin italabaga anglatish Fanning vazifasi : talabalarning nazariy bilimlarini mustahkamlash, xalq og‘zaki ijodining sinkretik san’at ekanligini, yozma adabiyot va boshqa san’at turlaridan farqli jihatlarini ko‘rsatib berish, o‘zbek folklorining tarixiy taraqqiyo tbosqichlari haqida ilmiy ma’lumotlar hosil qilish, O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng xalq og‘zaki ijodi davlat maqomiga erishganligi to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish; 30

-etnos hayoti va tarixining folklor asarlarida badiiy ifoda topishini, -xalq marosim va udumlari folklorining mohiyatida turishini, -xalq og‘zaki ijod imillat farzandlarining ma’rifiy dunyoqarashi, estetik didini shakllantirishda muhim tarbiyaviy asos vazifasini bajarishini bilish; -talabalarning xalq og‘zaki ijodi janrlari haqida bilimga, janr xususiyatlarini aniqlash, janrlararo munosabat mezonlarini belgilash,adabiyot va folklor munosabati haqidagi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi; -talabalar o‘zbek xalq og‘zaki ijodining jahon folklori merosida munosib o‘rnini anglashi, qiyosiy tahlil qila olishi va baholash malakalariga ega bo‘lishi kerak; Talabalar uchun talablar o`qituvchiga va guruhdoshlarga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo`lish; - institut ichki tartib - intizom qoidalariga rioya qilish; - uyali telefonni dars davomida o`chirish; - berilgan uy vazifasi va mustaqil ish topshiriqlarini o`z vaqtida va sifatli bajarish; -matn ustida ishlash, matn mohiyatini his qilish, - ko`chirmachilik (plagiat) qat`iyan man etiladi; - darslarga qatnashish majburiy hisoblanadi, dars qoldirilgan holatda qoldirilgan darslar qayta o`zlashtirilishi shart; - darslarga oldindan tayyorlanib kelish va faol ishtirok etish; - talaba o`qituvchidan so`ng, dars xonasiga - mashg`ulotga kiritilmaydi; - talaba reyting ballidan norozi bo`lsa e`lon qilingan vaqtdan boshlab 1 kun mobaynida apellyatsiya komissiyasiga murojat qilishi mumkin Elektron pochta orqali munosabatlar tartibi Professor-o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi aloqa elektron pochta orqali ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina institut hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga oshiriladi. Elektron pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 18.00 gacha Kursning tematik tarkibi va mazmuni T /r Mavzu Ma’ruza Amaliy (Seminar) Mustaqil ish 1-semestr 1 Mustaqillik davrida “O‘zbek xalq og‘zaki ijodi”ni o‘rganishning yetakchi masalalari. Folklor ma’naviy tarbiyaning poydevori. Xalq og‘zaki ijodi so‘z san’ati sifatida. Xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos xususiyatlari, versiya va variantlarining farqli jihatlari 2 2 6 2 Mif va uning badiiy talqinlari. Afsona, rivoyat, naqllarning badiiyati. Mif, afsona, rivoyatlar va ularning adabiyotdagi o‘rni 2 2 16 3 Mavsumiy va Oilaviy marosim folklori namunalari va ularning badiiyati. “Navro‘z” bayrami an‘analari, Oilaviy marosimlar tadriji 2 2 4 Xalq dostonlari. Baxshilik san‘ati, dostonchilik maktablari va doston turlari 2 2 8 31

5 Qahramonlik dostonlarining g‘oyaviy badiiy xususiyatlari. “Alpomish” dostoni 2 2 4 6 Romanik dostonlarning g‘oyaviy badiiy xususiyatlari. “Go‘ro‘g‘li” turkumi dostonlari 2 2 7 Kitobiy dostonlarning xalq ma'naviy hayotidagi o‘rni. “Layli va Majnun” dostonining yozma namunalari qiyosi 2 2 8 Xalq ertaklari. “Susambil”, “Egri va To‘g‘ri”, “Ur to’qmoq”, “Dunyoda yo’q hunar” ertaklari tahlili 2 2 4 9 Mehnat qo‘shiqlari va termalar. Mehnat qo’shiqlari namunalarining qiyosiy tahlili 2 2 1 0 Bolalar folklori va ularning talqinlari, badiiy xususiyatlari. Bolalar qo’shiqlari va ertaklari tahlili 2 2 4 Joriy nazorat 1 1 Lirik qo‘shiqlar. Lirik qo’shiqlardagi ramzlar 2 2 4 1 2 Xalq maqollari va topishmoqlar. Xalq maqollari va topishmoqlar talqini 2 2 1 3 Latifalar, loflar. Latifa va loflarning qiyosiy talqinlari 2 2 Oraliq nazorat 1 4 Askiya. Askiya- so’z san’ati turi 2 2 1 5 Tomosha san’ati. Tomosha san’ati janrlari tahlili 2 2 1 6 Xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos belgilari - 2 1 7 Xalq og‘zaki ijodining janrlari. Janrlararo munosabatlar - 2 Joriy nazorat 1 8 “Yor-yor” va “Kelin salomlar” - 2 1 9 Motam qo’shiqlari - 2 Oraliq nazorat 2 0 “Kuntug’mish” dostoni tahlili - 2 2 “Malikai ayyor” dostoni tahlili - 2 32

1 2 2 Alla qo’shiqlari - 2 2 3 O’lan janri talqini - 2 2 4 Hodi Zarif o‘zbek folklorshunosligining asoschisi - - 4 2 5 To‘ra Mirza y ev – folklorshunos - - 2 2 6 Bugungi o‘zbek folklorshunosligining rivoji - - 4 Yakuniy nazorat Jami 76+56=132 30 46 56 Yakuniy nazorat (YN) 1-semestr bo‘yicha jami : 132 Talabalar bilimini baholash tizimi: t / r Nazorat turidagi topshiriqlarning nomlanishi Maksimal yig‘ish mumkin bo‘lgan ball JN va ON ballar taqsimoti I. Joriy nazoratdagi ballar taqsimoti 40 ball 1 3 1 3 1 4 laboratoriya mashg‘ulotlarida Maksimal ball 1 -JN 2 -JN 3 -JN 1 . Talabaning ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlardagi faolligi va o‘zlashtirish darajasi, daftarlarning yuritilishi va holati 24 0 - 8 0 - 8 0 -8 2 . Mustaqil ta’lim topshiriqlarining o‘z vaqtida va sifatli bajarilishi (keys-stadilar, esse, referat, taqdimot va boshqa turdagi mustaqil ta’lim topshiriqlari) 16 0 - 5 0 - 5 0 -6 33

II. Oraliq nazorat 3 0 ball 1 . Birinchi oraliq nazorat ( ma’ruza chi va amaliy o‘qituvchisi tomonidan qabul qilinadi) . O raliq nazorat 2 bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqich, 10 ball : talaba yakka tartibda topshiriqlar oladi va himoya qiladi. Ikkinchi bosqich, 5 ball: talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi (har bir guruhda talabalar soni 5-7 tagacha bo‘lishi mumkin), har bir guruhga alohida topshiriqlar beriladi va himoya qabul qilinadi. Topshiriqlar 2-3- haftalar oralig‘ida talabalarga biriktiriladi. Guruhning faolligi, berilgan topshiriqni nazariy va amaliy jihatdan yoritilishi, xulosalarning mantiqiy bog‘liqligi, kreativ mulohazalarning mavjudligi va boshqa talablarga mosligi hisobga olinadi. Guruhdagi har bir talabaga 0- 5 oralig‘ida bir xil ball qo‘yiladi. Himoya kafedra mudiri tomonidan tasdiqlangan va fakultetda tasdiqlangan grafik asosida dars mashg‘ulotlaridan so‘ng tashkil etiladi. 15 1-9- ma’ruza mashg‘ulotlari uchun Semestrning 9 -haftasi 2 . Ikkinchi oraliq nazorat (ma’ruzachi va amaliy mashg‘ulot o‘qituvchisi tomonidan qabul qilinadi). Ikkinchi oraliq nazorat 2 bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqich, 10 ball-talaba yakka tartibda topshiriqlar oladi va himoya qiladi. Ikkinchi bosqich, 5 ball-talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi (har bir guruhda talabalar soni 5-7 tagacha bo‘lishi mumkin), har bir guruhga alohida topshiriqlar beriladi va himoya qabul qilinadi. Topshiriqlar 2-3-haftalar oralig‘ida talabalarga biriktiriladi. Guruhning faolligi, berilgan topshiriqni nazariy va amaliy jihatdan yoritilishi, xulosalarning mantiqiy bog‘liqligi, kreativ mulohazalarning mavjudligi va boshqa talablarga mosligi hisobga olinadi. Guruhdagi har bir talabaga 0- 5 oralig‘ida bir xil ball qo‘yiladi. Himoya kafedra mudiri tomonidan tasdiqlangan va fakultetda tasdiqlangan grafik asosida dars mashg‘ulotlaridan so‘ng tashkil etiladi 15 10-15 - ma’ruza mashg‘ulotlari uchun Semestrning 10 -1 8 -haftalar oralig‘ida III. Y a kuniy nazorat 30 ball Semestrning oxirgi ikki haftasida Jami: 100 ball Asosiy adabiyotlar: 1. Asosiy adabiyotlar 1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch.-T.: “ Ma'naviyat ” , 2010. 2. Jo‘rayev M. Folklorshunoslik asoslari. –T.: “Fan”, 2009. 3. Jo‘rayev M. Folklorshunoslikka kirish. O‘quv qo‘llanma. – 34

Toshkent: TDMI, 2008.. 4. Madayev O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. –T.: “Mumtoz so‘z”, 2010 5. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi xrestomatiyasi. Mirzayev T va boshqalar. –T.: “Aloqachi”, 2008. Qo‘shimcha adabiyotlar: 1. Abdulla Qodiriy va folklor. O‘zbek tili va adabiyoti. Toshkent. №3, 2014. 2. Jirmunskiy V.M. Tyurkskiy geroicheskiy epos. Leningrad: Nauka, 1974. 3. Jo‘rayev M., Narziqulova M. Mif, folklor, adabiyot. T.: Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2006. 4.Jo‘rayeva M. O‘zbek folklorida topishmoq (monografiya). – Toshkent: “Fan”, 2012. 5. Imomov K. O‘zbek xalq og‘zaki prozasi.-T.: Fan, 1981. 6. Kuntug‘mish. T.,1976. Internet saytlari Internet saytlari 1. lectures.ndpi.uz>lektions 2. news.uzreport.uz>news_9_u136022 3. www.folklore. ru . 4. www.folksentr.ru 5. https://m.vk.com>club1962650 6. folklore.tomsk.ru 7. www.ruthenia.ru>folklore MS Word dasturida terilganda matnning A-4 formati quyidagi standart sahifaga ega bo‘ladi :  Barcha hoshiyalar – 2 sm;  satrlararo interval – birlik;  shrifti - Times New Roman ;  kegl - 12;  rejimi - «eni bo‘yicha tekislash»;  so‘zlarning bo‘g‘inlab ko‘chirilishiga yo‘l qo‘yilmaydi . Moduldan o‘rin olgan bitt ma’ruza quyidagi tuzilishda: 35Лекциялар курси0102

Ma’ruza materialining bayon etilishi tarkibiy ketma ketligi quyidagicha: 1 Mavzu. ____________________________________________ Dars o‘quv maqsadi:------------------------------------------------------------------ Tushunchalar va tayanch iboralar---------------------------------------------------- Asosiy savollar ________________________________________ ____ _____ Asosiy o‘quv materiali qisqacha bayoni______________________________ Nazorat savol va topshiriqlari ____________________________________ Mustaqil ish topshiriqlari._________________________ _______________ Tavsiya etiladigan adabiyotlar --------------------------------------------- Modulli o‘qitish fanning asosiy masalalari bo‘yicha umumlashtirilgan ma’lumotlar beruvchi muammoli va yo‘riqli ma’ruzalar o‘qilishini taqozo etadi. Ma’ruzalar tinglovchilarning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishga qaratilmog‘i lozim 15 . 15 “Замонавий таълим ва инновaцион технологиялар бўйича илғор хорижий тажрибалар” модули бўйича ўқув – услубий мажмуа. Тузувчилар: п.ф.н., доц. М. Хошимова, п.ф.н., доц. Д,Файзуллаева. –Т: 2015. 36Мавзу номи Асосий савол- лар Тушун- чалар ва таянч ибора- лар Дарс мақса- ди Асо-сий ўқув матери аллар қисқа- ча баёни Назо- рат савол ва топши- риқлар Муста- қил иш топши- риқлар Ўқув адаби- ёти рўй- хати

Nazariy mashg‘ulotlarni tashkil etishning matnli ma’ruza qismi eng salmoqli o‘rinni egallaydi. Odatda, o‘quv dasturiga kiruvchi barcha materiallar matnli shaklda yaratiladi. Bizning ma’ruzalarimizga qo‘shimcha ravishda audio hamda video materiallar ishlab chiqish mumkin. O‘quv materialining bu taxlitda taqdim etilishi an’anaviy ma’ruzalarning bir qator kamchiliklar (zarur o‘rinlarni ko‘chirib olish, qayd qilish, ma’ruzachi tomonidan uni qayta-qayta takrorlashga ortiqcha vaqt sarflanishi)ni bartaraf etilishini ta’minlaydi. Folklordan ma’ruzalarimizni tayyorlashda H.Zaripov, M.Afzalov, Muzayyana Alaviya, M.Murodov, Z.Husainova, K.Imomov,T.Mirzaev, M.Jo‘raev, S.Mirzaeva, F.Jalolov, S h .Turdimov, U.Jumanazarov, J.Qobulniyozov, H.Razzoqov, I.Y o rmatov, J.Y u supov, M.Murodov, A.Ergashov, O.Madaev, A.Musaqulov, U.Sattorov larning o‘zbek folklori va ertaklar sohasidagi tadqiqotlari, monografiya, darslik, o‘quv qo‘llanmalari va ilmiy maqola hamda ma’ruzalariga tayandik. Ma’ruzalarimizning mazmuni: – o‘quv dasturiga muvofiq keladi; – avvalgi ma’ruzaning qisqacha (obzori) mazmuni, yangi o‘quv materiali bilan bog‘landi; – dolzarbligini aniqlash, amaliyot bilan bog‘lash, boshqa fanlar tizimidagi o‘rnini belgilash ga qaratildi; – ilmiyligi, dalil va isbotlanganlik holati ga e’tibor qaratildi; – uslubiy ko‘rsatmalar ( laboratoriya mavzulari, adabiyotlar) keltirildi. Ma’ruzalar uchun texnologik xarita tayyorlandi. Har bir mashg‘ulotning muvaffaqiyati uni oldindan yaxlit holda tasavvur etish, aniq belgilangan maqsad vazifa va kafolatlangan natijaga erishishning texnologiyasini oldindan puxta loyihalashtirishga bog‘liq. Texnologik xaritani tuzish murakkab jarayon bo‘lib, buning uchun o‘qituvchi pedagogika, psixologiya, muayyan fan metodikasi, pedagogik va axborot texnologiyalaridan xabardor bo‘lishi zarur. "O’zbek xalq og’zaki ijodi"fanidan Mavzu: O’zbek xalq ertaklari mavzusi bo’yicha o’quv mashg’ulotining texnologik xaritasi 37

Mashg‘ulot vaqti: 2 soat Talabalar soni : 50 – 70 gacha Mashg‘ulot shakli Ma’ruza-muloqot Ma’ruza rejasi 1. Ertak janri haqida 2. Ertaklarning tasnifi 3. Ertaklarning tarkibiy qismi O’quv mashg‘ulotining maqsadi: Ertak janri, tasnifi, tarkibiy qismlari va xususiyatlari yuzasidan umumiy tushuncha berish. Pedagogik vazifalar :  Ertak epik folklorning mustaqil janri. ertak janridagi asarlarning o`ziga xosligi, boshqa janrlardan farqlanishi.  Ertaklar tasnifi. Tasnif principlari. ertaklarning boshqa janrlar bilan munosabati. Bu janrdagi asarlarda mazmun va shakl masalasi.  Ertaklarda obrazlar talqini. G`oyaviy mazmun va konflikt, hayotiy voqeilik va xayoliy uydirma. Syujet va kompoziciya.. O’quv faoliyati natijalari (talaba):  Ertak epik folklorning mustaqil janri. ertak janridagi asarlarning o`ziga xosligi, boshqa janrlardan farqlanishi o’rganadi.  Ertaklar tasnifi. Tasnif principlari. ertaklarning boshqa janrlar bilan munosabati. Bu janrdagi asarlarda mazmun va shakl masalasi tushunib etadi.  Ertaklarda obrazlar talqini. G`oyaviy mazmun va konflikt, hayotiy voqeilik va xayoliy uydirma. Syujet va kompoziciya haqida tushunchaga ega bo’ladi. Ta’lim berish usullari Ko‘rgazmali, jamoada ishlash. Ta’lim berish shakllari Ommaviy , jamoaviy , juftlikda ishlash . Ta’lim berish vositalari O’quv qo‘llanma, videodars, taqdimotlar, tarqatma materiallar, proektor, doska, grafik organayzer lar . Ta’lim berish sharoiti Hamkorlikda ishlash va taqdimotlarni amalga oshirish imkoniga ega bo‘lgan auditoriya. Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat: savol-javob Yozma nazorat: test olish. Ma’ruza mashg‘ulotining texnologik kartasi Ish jarayonlari vaqti Fao l iyat mazmuni O’q ituvchi T alaba 1 - bos q ich . Kirish ( 1 0 daqiqa) 1.1. Ma’ruzaning mavzusi , rejasini e’lon q iladi, o‘q uv mash g‘ ulotining ma q sadi va o‘quv faoliyat natijalarini tushuntiradi (1-ilova) Tinglaydi, mavzu nomini yozib oladi 1.2. Mashg‘ulotni o‘tkazish shakli va baholash mezonlarini e’lon qiladi (2- ilova) Yozib oladi 2-bosqich. Asosiy jarayon 2.1. O‘tilgan mavzu yuzasidan test bajariladi. 2.1. Mavzuning birinchi rejasi bo‘yicha ma’ruza qiladi (3-ilova). Yozadi, savolga javob beradi. 38

(60 daqiqa) 2.3. Mavzuning ikkinchi rejasi bo‘yicha ma’ruza qiladi (4-ilova). 2. 4 . Mavzuning uchinchi rejasi bo‘yicha ma’ruza qiladi (5-ilova). Yozadi, savolga javob beradi. Guruhlarga topshiriqlar beriladi (6-ilova). Guruhlarda ishlashga yordam beradi Qo‘shimcha ma’lumotlardan foydalanishga imkon yaratadi. Diqqatlarini kutiladigan natijaga jalb qiladi. Har bir guruh topshiriqlarini vatman - qog‘ozlarga tushirib, taqdimotini o‘tkazishga yordam beradi, bilimlarini umumlashtiradi, xulosalarga alohida e’tibor beradi. Topshiriqlarning bajarilishini qay darajada to‘g‘ri ekanligini diqqat bilan tinglaydi. Fikrlarini tinglab, umumlashtiradi. Savollarga javob beradilar, erkin bahs- munozara yuritadilar. Guruhlarda ishlaydilar. 3-bosqich. Yakuniy bosqich (10 daqiqa) 3.1 Mavzu bo‘yicha umumiy xulosa qilinadi. Tinglaydilar 3.2. Talabalarning baholash mezonlarini e’lon qilinadi Yozib oladi 3.3. O’z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar beradi (7-ilova) Javob yozadi 3.4 Navbatdagi mashg‘ulotda ko‘riladigan mavzuni e’lon qiladi. Yozib oladi 1-ilova M avzu: O `zbek xalq ertaklari O’quv mashg‘ulotining maqsadi: Ertak janri, tasnifi, tarkibiy qismlari va xususiyatlari yuzasidan umumiy tushuncha berish. Asosiy savollar 1. Ertak janri haqida 2. Ertaklarning tasnifi 3. Ertaklarning tarkibiy qismi Tayanch tushunchalar. O’zbek xalq ertaklari . Xalq ertaklarining asosiy xususiyatlari. Ertaklar turlari . Hayvonlar haqidagi ertaklarning o’ziga xos xususiyatlari . Sehrli 39

ertaklarning o’ziga xos xususiyatlari. Maishiy ertaklar. Ertaklardagi an’anaviy obrazlar. Ertaklarning ahamiyati. 2-ilova Baholash mezonlari Guruhlar Test Viktorina Nazorat savolari va topshiriqlar Jami ball 15 – 13 ball – «a’lo». 12 – 10 ball – «yaxshi». 9 – 6 ball – «qoniqarli». 3-ilova Asosiy o‘quv materiali qisqacha bayoni 1. Ertak janri haqida . Ertaklar dunyodagi boshqa xalqlar og‘zaki ijodida keng tarqalganidek, o‘zbeklarda ham eng ommaviy janrlardan biri sifatida turli viloyatlarimizda yashaydigan yurtdoshlarimiz tomonidan sevib aytib kelingan. Ularning juda qadim zamonlardan yaratilganini «ertak» atamasining Mahmud Koshg‘ariy tomonidan 1074 yilda yozilgan «Devonu lug‘oti-t-turk» asarida «etuk» tarzda qo‘llanganidan bilsa bo‘ladi: «Etuk – hikoya, ertak; biror maqsadni shohga bildirish, hikoya qilish uchun ham bu so‘z qo‘llanadi. Asli bir narsani hikoya qilishdan olingan» 31 . Xalqimiz orasida xozirgi paytda xam cho'pchak, utuk, matal , varsaqa kabi so'zlar ertak manosini anglatadi . Xalq ertaklarning ommaviyligi va yashovchiligini ham ularning shu xususiyatlari bilan izohlash mumkin. O'zbek xalq ertaklari B.Karimov, F.Abullayev.M.Afzalov, K.Imomov, X.Egamov, kabi olimlar tamonidan o'rganilgan ular Xamrobibi Umarali qizi, Xasan Xudoyberdi o'g'li, Xusanboy Rasul o'g'li, Nurali Nurmat o'g'li, kabi o'nlab ertakchilardan, ertak yezib olganlar, tahlil qilganlar. 40

Bu janrning qadimiyligini qozoq, qirg‘iz, turkman va boshqa bir qator turkiy xalqlar oilasiga kiruvchi millatlar og‘zaki ijodida ham ertak deb atalishi, isbotlashi mumkin. S h uningdek, miflar, afsona, rivoyatlar haqida fikr yuritganimizda, diffuzion jarayonning keyingi bosqichi ertak ekanligini eslatib o‘tganmiz. Demak, agar xalqimiz og‘zaki ijodini qadimgi qadriyatlar sifatida e’zozlasak, bu xazinaning noyob durdonasi sifatida hech ikkilanmay ertaklarni qayd etish mumkin ekan. Ertak terminini O‘zbekistondagi hamma viloyatlar aholisi juda yaxshi bilsa- da, bu janrga oid asarlar turlicha hududlarda turlicha atalgan. Xususan, toshkentliklar «cho‘pchak», farg‘onaliklar «matal», xorazmliklar «varsaqi», o‘zbek va tojik tilida so‘zlashuvchi vatandoshlarimiz «ushuk» tarzda atashgan. Bulardan tashqari jonli so‘zlashuvda ba’zan afsona, o‘tirik, tutal atamalari ham uchraydi. Hatto hazrat Alisher Navoiy ham g‘azallaridan birida «cho‘pchak» so‘zini qo‘llaganlar: Habibim husni vasfin uyla muhlik anglakim bo‘lg‘ay, Qoshinda qissai YUsuf bir uyqu kelturur cho‘pchak 32 . (Baytdagi «cho‘pchak» «Navodiru-sh-shabob»ning 1959 yilgi nashrida «cho‘rchak» shaklida yozilgan. SHuning uchun Alisher Navoiy zamonida «cho‘rchak» yoki «cho‘pchak» atamasi bor edi deb xulosa qilish mumkin bo‘ladi). Ayni paytda baytdagi «uyqu» so‘ziga e’tibor bering. Ma’lum bo‘ladiki, oqshom payti bolalarni uxlatishda ertakning sehrli ta’sir kuchidan bugungi kunda foydalanar ekanmiz, bu an’ana ham bejiz paydo bo‘lmaganini qayd etamiz. Darvoqe, H.Olimjonning 1937 yilda yozgan «Oygul bilan Baxtiyor» ertagini eslashimiz ham o‘rinli: Bolalik kunlarimda, Uyqusiz tunlarimda, Ko‘p ertak eshitgandim, So‘ylab berardi buvim. Esimda o‘sha damlar, O‘zi uchar gilamlar, 41

Tohir-Zuhra, Y o riltosh, Oyni uyaltirgan qosh. S h oir doston boshlanishida (dostonning bosh mazmuni ham «Ozoda chehra» ertagiga asoslanishini ta’kidlash mumkin) xalq ertaklari jozibasini shoirona kashfiyotlar bilan yoritib bergan. Bu misralarda «Tohir va Zuhra», «YOriltosh» ertaklarining nomi tilga olinishidan tashqari «o‘zi uchar gilamlar», «oyni uyaltirgan qosh»lar, «beqanot uchgan otlar», «so‘ylaguvchi devorlar», «bola bo‘p qolgan chollar» sanab o‘tiladi. Haqiqatan ham, «Oygul bilan Baxtiyor» adabiy ertagini yozishda shoirga xalq ertaklarining sirli olami ilhom bag‘ishlagan va Hamid Olimjon o‘z o‘quvchisiga bu ilhom izohini go‘zal so‘zlar bilan etkazishga harakat qilgan. YUqorida keltirgan fikrlarimiz xalq ertaklarining haqiqiy so‘z san’ati sifatida qadimdan yashab kelayotganini, xalq hayotida ularda tasvirlangan olam muayyan ahamiyat kasb etganini dalillaydi. 42

Ertaklarning miflardan ijod usulini o‘zlashtirganligi haqida fikr yuritgan edik. Bu an’ana o‘zbek xalq ertaklarining umumiy mazmunida bugungi kungacha saqlanib kelmoqda. Ehtimol, bu janr asarlarining yashovchanligini ta’minlagan asosiy xususiyat ham shundan iboratdir. Xalq o‘z ertaklarida chegarasiz ravishda xayolot olamini kezib chiqadi. YA’ni ularda xalq fantaziyasi mahsuli bo‘lgan chegara bilmas uydirmalar, transfiguratsiya (bir shakldan ikkinchi shaklga o‘tish) holatlari tinglovchini o‘ziga jalb etadi. Vaholanki, ertak boshlanmalaridagi “Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, bir och ekan, bir to‘q ekan, bo‘ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan...” (olimlar boshlanmadagi tarkibiy “ekan” qismlarning 20 ga yaqin bo‘lishini belgilashgan) ibora va jumlalar mutaxassislar fikricha, ertakda bayon qilingan voqealarning aslida umuman bo‘lmagani va ro‘y berishi mumkin emasligini anglatar ekan. Haqiqatan ham, dostonlarda biz bu mazmundagi boshlanma – zachinlarni uchratmaymiz. S h u bois odatga ko‘ra dostonlardagi voqealar hayotda bo‘lgan deb qabul qilinadi. Ertakda esa tamom boshqa holat hukm suradi. C h unki bu janr boshlanmasidagi “bor-yo‘q”, “och-to‘q” so‘zlarining o‘zi hikoya qilinayotgan voqeaga nisbatan shubha uyg‘otadi. Ammo masalaning qiziq tomoni shundaki, voqea boshlanmasdan atayin shubha uyg‘otishga bo‘lgan harakat tinglovchiga deyarli ta’sir qilmaydi. Biz ertaklardagi uydirmalarga to‘la ishonamiz, asar qahramonlarining taqdiriga befarq qaray olmaymiz, sevikli malika yoki cho‘pon muvaffaqiyat qozonsa, bu g‘alaba o‘zimiznikidek quvonaveramiz. 43

Xalq ertaklari mazmunida ijtimoiy, iqtisodiy, maishiy hayotning hamma masalalari o‘z ifodasini topadi, desak xato bo‘lmaydi. SHuning uchun ham er yuzining hamma mintaqalarida yashaydigan xalqlarda umumiy hayot tarzi yaqin bo‘lgani sabab bir xil mazmundagi ertaklar ko‘p uchraydi. Fransuz, ingliz, xitoy, yapon ertaklari aksariyat hollarda o‘zbeklar ijodidagi bu janrdagi asarlar mazmunini takrorlaydi. Faqat fransuzlarda pishloq, uzum; xitoylarda guruch; o‘zbeklarda tuxum yoki qatiq kabi narsalar farqi seziladi. Agar boshqa xaqlardagi ertaklar matnida shu yoki boshqa narsalar nomini milliy predmetlar bilan alishtirsak, ko‘pincha, boshqa xalqlar namunalari ham o‘zbekniki bo‘ladi-qoladi. Bu holat sababini avval qayd qilganimizdek, bir xalqdan ikkinchi xalqning o‘zlashtirishi deb emas, umumiy hayot tarzining yaqinligi bilan asoslash ma’qulroqdir. Masalan, yoqut xalqidagi “Bekinmachoq”, ruslardagi “O‘n ikki oy” (“Morozbobo”) va o‘zbekdagi “Zumrad va Qimmat” ertaklarida voqea tugunidan tortib echimigacha bir xil yo‘nalishda kechadi. Ammo bu asarlarning har biri bevosita o‘sha xalq ijodi namunasi deb tan olinadi. O‘zbek folklorshunosligi rivojiga munosib hissa qo‘shgan Mansur Afzalov o‘zbek xalq ertaklari yuzasidan ilmiy ish yozar ekan, bu janrning o‘rganilishi tarixiga alohida to‘xtagan. Olimning ma’lumot berishicha, o‘zbek ertaklariga bo‘lgan ilmiy e’tibor XIX asr ikkinchi yarmidan boshlangan. Bu o‘rinda A.A.Kushakevich, N.Lapunova, A.Vasilev, A.N.Samoylovich, V.V.Bartold kabi bir qator ziyoli va taniqli olimlar ismlari keltirilgan. S h uningdek, «Farhod va S h irin», «S h irin qiz», «Samarqand», «S h ahzoda Nazar Muhammad va Malika Nazarbibi», «Annamurod bova haqida», «Erni er qilgan xotin», «Donishmand C h o‘pon» kabi afsona va ertaklar matnlarining yozib olinishi, dastlabki tadqiq qilish jarayoni haqida ma’lumotlar qayd etilgan 34 . O‘zbek ertaklari o‘z vaqtida Miyon Buzruk Solihov, Hodi Zarifov, Xolid Rasul, Buyuk Karimov kabi olimlar tomonidan o‘rganilgan. Keyinchalik bu faoliyatni K.Imomov, T.G‘oziboev, G‘.Jalolov, X.Egamov, H.Razzoqov, J.Y u supov kabi olimlar davom ettirishdi. 44

Xalq tabiatan hamisha adolatni yoqlaydi, himoya qiladi. Ertaklar yaratilish jihatdan miflarga asoslansa, mavzuning tanlanishi, obrazlar tizimidagi yo‘nalishlar, hayot muammolarini aks ettirishda adolat mezoniga bo‘ysunadi. Qalloblik, vijdonsizlik, xiyonat, yolg‘onchilik, ma’naviy nopoklik kabi illatlar doimiy ravishda qoralanadi. Mardlik, to‘g‘riso‘zlik, mehnatsevarlik, iymonlilik, poklik fazilatlari hurmat bilan tilga olinadi. Voqeaning tuguni ham hamisha ana shu fazilatlarni ulug‘lash bilan echimini topadi. Mohir xalq farzandlari tomonidan o‘ylab topilgan fantastik hodisalar, uydirma lavhalar, sehrli narsa-buyumlar, jodular, g‘ayritabiiy hodisalar esa tom ma’noda yovuzlikning qoralanishi, ezgulikning maqtalishida poetik xomashyo sifatida foydalaniladi. Ertak termini xalq orasida uzoq asrlardan beri yashab keladi. Ertak termining ma’nosi turlicha. Ertak qadimgi avvalgi ma’nolarini ifodalaydi.Samarqand, Surxandaryo oblastlarining ayrim rayoni va qishloqlarida «ertak» o`rniga «matal» so`zi qo`llanadi. «Matal» terminini Farg`ona shevalarining ayrimlarida ham uchratish mumkin. Buxoroning ba’zi rayonlarida «ushuk» termini qo`llanilsa, Toshkentda «cho`pchak» ishlatiladi. Ertak termini qozoqlarda «ertak», «tolg`on», «utruk», qirg`izlar «jojomoq», turkmanlarda «erteki», «hekoya», «buderek gurun», «yalan», qoraqalpoqlarda «ertak», «jolg`on», «qalpeki», «o`ylab shig`oltilg`on» deb ataladi. 4-ilova 2. ERTAKLARNING TASNIFI . Taniqli fol’klorshunos olim M.I.Afzalov xalq ertaklarini shartli ravishda ikki qismga ajratadi. 1. Fantastik ertaklar. Bunday ertaklarda fantastik moment kuchli bo`lib, ularga hayvonlar haqidagi va sehrli-fantastik ertaklar kiradi. 2. Realistik ertaklar. Bunday ertaklarda fantastik momentlar kuchsiz bo`lib, ularga hayotiy va satirik ertaklar kiradi. 45

Xalq ertaklarining mazmun va hayotdagi voqealarni tasvirlash yo‘nalishiga ko‘ra uch turi mavjudligi M.Afzalov, K.Imomov tomonidan ko‘rsatib o‘tilgan. Bu tasnifga ko‘ra ertaklar sehrli va hayotiy turlarga bo‘linadi. Ammo ayrim adabiyotlarda hayvonlar haqidagi, sehrli, maishiy turlarga bo‘linadi. Mansur Afzalov tasnifida yana hayvonlar, sehrli-fantastik, hayotiy-satirik turlar ham ko‘rsatilgan. Umumiy tahlilning oson va tushunarli bo‘lishi uchun biz ana shu tasnifga binoan ish ko‘rishni ma’qul topdik. Ertaklarni tasnif qilish qanchalar murakkab ekanligini ularni tahlil qilish jarayonida o‘zingiz anglab etasiz. Hayvonlar haqidagi ertaklar. Hayvonlar haqidagi ertaklarni ayrim mutaxassislar sehrli-fantastik ertaklar turkumiga mansub hisoblaydilar. Xususan, K.Imomov, G‘.Jalolov o‘zlarining tadqiqotlarida hayvonlar ishtirok etadigan ertaklarni sehrli ertaklar qatorida tahlil qiladilar 35 . Bu asarlarda hayvonlar ishtiroki, ularning asar qahramonlari bilan suhbatda bo‘lishlari olimlarning sehrli ertaklar deb atashlariga asos beradi. Biz bu atamani shartli ravishda qabul qilamiz, chunki sehrli ertaklarning hayvonlar ishtirok etmagan mazmundagilari ham etarli bo‘lib, ularni alohida tahlil qilish mumkin. M.Afzalov hayvonlar haqidagi ertaklarning o‘zida turli farqlanuvchi asarlar borligini qayd etadi. Ularning birinchi turiga mifologik mazmun ifodalanganlarini qo‘shadi. Ma’lumki, qadim zamonlar totemizm va fetishizm tushunchasi nuqtai nazaridan ajdodlarimiz har bir narsa- predmetni, shu jumladan, hayvonlarni o‘zlariga homiy deb bilganlar. Ular tasavvurida odamlar totem va fetish yordamida muayyan yutuqlarga erishishlari mumkin hisoblangan. Bu haqda miflar haqida to‘xtaganimizda ham ma’lumot berganmiz. O‘zbek ajdodlari bo‘ri, ilon, ot va boshqa bir qator hayvonlarni o‘zlariga homiylik qilishini ruhan his etganlar. Ertaklarning dastlabki namunalarida aynan ana shu dunyoqarash asosida asarlar yaratganlar. «Bo‘ri», «C h o‘loq bo‘ri», «Ilon og‘a», «Ayiq polvon» kabi ertaklar shular jumlasidandir. 46

«Quyosh erining pahlavoni» ertagida ona ayiq Rustamni parvarish qiladi, uning hayotida homiy sifatida o‘rin egallaydi: Rustam va otasi – yamoqchi cholga qo‘lidan kelgancha yaxshiliklar qilib dushmandan asraydi. Mansur Afzalov «Ilon og‘a» ertagini alohida ajratib ko‘rsatadi: “Ilon – kuyov niqobini olsa, insonga aylanadi. Qiz ilonning niqobini kuydirib yuborsa, u kaptar bo‘lib uchib ketadi. Ilon og‘aning onasi va xolasi yalmog‘iz kampir bo‘ladi. Ular Ilon og‘a bilan qizga ko‘p to‘sqinlik qiladilar. Lekin Ilon og‘a va qiz o‘z tadbirlari orqali yalmog‘iz kampirni engib, murod-maqsadlariga etadilar” 16 . Xususan, «Cho‘loq bo‘ri» ertagida podshohning kenja o‘g‘li afsonaviy tilla qushni olib kelish uchun safarga chiqqanida cho‘loq bo‘riga duch keladi. Unga non beradi. Bo‘ri undan yordamini ayamaydi. Qush uchun safarga chiqqan bola bir qiz va ot bilan uyiga qaytadi. Yo‘lda akalarining holidan xabar oladi. Ammo akalari uning ko‘zlarini o‘yib, chohga tashlaydilar. Ertak oxirida kenja o‘g‘il baribir murod-maqsadiga etishadi, akalari jazolanadilar 37 . Bu turdagi ertaklarning mohiyati totem hisoblangan hayvon va qushlarning asar qahramoniga o‘zlarining sehrli fazilatlari vositasida yordam berish bilan izohlanadi. SHu mazmundagi yana bir ertak «Kenja botir» deb ataladi. Unda homiy sifatida ot qatnashadi. 16 Afzalov M. I., O‘zbek xalq ertaklari haqida.T., “Fan”. 1964. 47

Hayvonlar haqidagi ertaklarning yana bir turida majoziy fikr yuritish usuli ustuvordir. Bunday ertaklar farzandlarga pand-nasihat, tarbiya berish maqsadida yaratilgan. Har qanday vaziyatda birga bo‘lish, do‘stlikni qadrlash kerakligi ertakning bosh g‘oyalari hisoblanadi. Inson bir-biriga yaxshilik qilsa, albatta, o‘zining orzusiga etishadi, degan falsafa asosida to‘qima voqealar, qiziq-qiziq obrazlar o‘ylab topiladi. «Susambil» ertagi ana shunday asarlar qatoridan o‘rin olgan. Ho‘kiz, eshak afsonaviy Susambil shahrida erkin, to‘kin hayot kechirmoqchi bo‘ladilar. Ularga xo‘roz, kalamush, arilar ergashadilar. Uzoq qiyinchilikdan so‘ng maqsadga etadilar. Ammo bu erda ularga bo‘rilar hujum qiladi. S h unda ho‘kiz ularni suzadi. Kalamushlar er kovlab, bo‘rilarni go‘rga tiqmoqchidek qo‘rqitadilar. Arilar chaqadi. Xo‘roz qichqirib, eshak hangrab bo‘rilarni bezovta qiladi. Oxir-oqibat bo‘rilar ahil birodarlardan zo‘rg‘a qochib qutuladilar. O‘z galalariga borib vahima soladilar. Natijada, butun bo‘rilar Susambildan qochishga majbur bo‘ladilar. Hayvonlar esa to‘kin hayot kechiradilar 38 . Bu ertakda baxtga erishish oson emas, ammo erishilgan baxtni saqlab qolish undan ham qiyinroqdir, degan dono fikr hayvonlar misolida majoziy tarzda o‘z ifodasini topgan. «Ovchi, Ko‘kcha va Dono» ertagida ham kaptar, sichqon, qarg‘a, toshbaqa, kiyikning do‘stligi ularni bir necha marta o‘limdan qutqaradi. Faqat samimiy, beg‘araz do‘stlik oqibatida kaptarlar to‘rdan, kiyik tuzoqdan, toshbaqa ovchi solgan xaltadan qutuladi. Bu fikrlar zamirida ham faqat do‘stlikni qadrlash g‘oyasi o‘z ifodasini topgan. 48

Hayvonlar haqidagi ertaklarning keyingi turi ko‘proq ma’rifiy maqsadni amalga oshirish uchun yaratilgan. Otalar farzandlariga o‘z hayot tajribalaridan saboq berishlari kerak. Farzand o‘z oilasida katta bo‘layotgani sabab atrofida yashayotgan hayvonlar haqida ma’lumotga ega bo‘lmaydilar. To‘g‘ri, ular qo‘y, ot, echki, tovuq, eshakni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rganlar, muayyan tasavvurga egalar. Ammo bo‘ri, ayiq, ilon, tulki, burgutni ular bilmaydilar. SHuning uchun ertaklarda ularning hayot kechirish tarzi yuzasidan muayyan ma’lumotlarni berish lozim bo‘ladi. Bu tasnifdagi hayvonlar haqidagi ertaklarda bo‘rining vahshiyligi, odamga hujum qilishi mumkinligi, tulkining ayyorligi, laylak tumshug‘ining uzunligi, kiyik dumining to‘mtoqligi izohlangan asarlar vujudga kelgan. Darvoqe, ilmiy adabiyotlarda ko‘rsatilishicha, bunday ertaklarning asosiy qahramoni sifatida, ko‘pincha, echki ishtirok etadi. Bir qator ertaklarda nima uchun qarg‘a qora, kiyik dumi to‘mtoq, musicha ko‘kragi nima uchun chakichlanganga o‘xshaydi kabi savollarga javob beriladi. Ular qatorida «Bo‘ri bilan tulki», «Kiyik bilan kadi», «Xo‘roz bilan tulki», «Laylak bilan tulki», «Buzoq, echki va qo‘zi» kabi namunalar bor. Masalan, «Kiyik bilan kadi» ertagida «Kadi kiyikni qo‘rqitadi. Kiyik kadidan o‘ch olmoqchi bo‘ladi va uni dumiga bog‘lab cho‘ktiradi. Kadi kiyikni suv tagiga tortadi. Kiyik qirg‘oqqa intiladi. Oxiri kiyikning dumi uzilib to‘mtoq bo‘lib qoladi. Kiyik dumi kaltaligini masxara qilgan barcha kiyiklarning dumini bir-biriga bog‘lab qo‘yadi-da, «mergan kelyapti», - deb qochadi. Dumi bog‘langan kiyiklar ham har tomonga qochadilar va dumlaridan ayriladilar. S h unday qilib, kiyiklarning dumi to‘mtoq bo‘lib qolgan ekan» 39 . 49

Ertaklarda bolalarning yosh xususiyatlari alohida e’tiborga olinadi. Voqealar qiziqarli, sodda, ixcham, izchil, qisqa bayon etilishi talab qilinadi. Ba’zan bu maqsad kulgili mazmunga ega holda bayon etiladi. Tulki bilan bo‘riga bag‘ishlangan ertaklarning birida go‘sht tishlab ketayotgan bo‘ridan tulki: «Bo‘rivoy, qaerdan kelayapsan?» - deb so‘raydi. Bo‘ri: «Popdan», - deb javob beradi va og‘zidagi go‘shtini tushirib yuboradi. Ikkinchi marta xuddi shunday vaziyatda tulki yana so‘raydi. S h unda bo‘ri: «G‘ijduvondan», - deb javob beradi. Kulgili vaziyat ifodalangan bunday ertaklarda, bir tomondan, shunchaki hazil nazarda tutilgandek tuyiladi. Ammo ularning zaminida odamlarning bir-biriga bo‘lgan munosabati aks etadi. Hayvonlar haqidagi ertaklarning yuqorida qayd etilgan uch turidan tashqari qahramonlarning ishtirokiga ko‘ra ham muayyan turlari bor. Xususan, faqat hayvonlargina ishtirok etganlari, hayvonlar bilan odamlar ishtirok etgani va h.z. Xullas, hayvonlar haqidagi ertaklar mazkur janr shakllanishidagi dastlabki namunalarni tashkil etgan. Ularda qadimgi ajdodlarimizning mifik dunyoqarashi o‘z ifodasini topgan. Keyingi namunalarda odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy, maishiy munosabatlar majoziy usulda o‘z ifodasini topgan. Ularda, asosan, ko‘proq tarbiyaviy maqsadlar nazarda tutilgan. Va, nihoyat, bu turdagi ertaklarning nisbatan keyin yaratilgan namunalarida ma’rifiy ma’lumot berish maqsadi amalga oshirilgan. 50

Sehrli ertaklar . Jahon xalqlari ertaklaridagi umumiy o‘xshashlik haqida fikr borganida, ko‘proq sehrli ertaklar nazarda tutiladi. Inson qadim zamonlarda ham xayol surgan, o‘zicha turli-tuman g‘aroyib voqelarni o‘ylab topgan. Aslida, miflarning vujudga kelishida ham ajdodlarimizdagi aynan ana shu xususiyat etakchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Keyinchalik fantastik voqealar totem, fetish obrazlardan uchar gilamlarga, sehrli dasturxonlarga, oltin qaynaydigan xumlarga, istagan odamni istagan paytda ko‘rish mumkin bo‘lgan jomlarga, oynalarga o‘tgan. Bunday voqealarni o‘ylab topish ajdodlarimiz orzulari, havaslari bilan asoslangan. Yo‘l azobidan aziyat chekkan inson uchar gilam, ot, manzilga ko‘z ochishda etkazgan bo‘rini o‘ylab topgan. Oziq-ovqat topishga qiynalgan odam esa ochil dasturxonning ijodkoriga aylangan. Natijada, sehrli ertaklardagi voqea-hodisalar haqiqiy ma’noda ajdodlarimiz orzu-havaslarining majmuasiga aylangan. Ilm-fan taraqqiyotida katta kashfiyotlar, odatda, olim xayolida paydo bo‘lgan reja – gipotezadan boshlanadi. Gipoteza asta-sekin rivojlanadi va hayotga tatbiq etilishining loyihasi shakllanadi. Olim ana shu loyihaning ilmiy zaminini topganidan so‘ng kashfiyotning amalga oshishi uchun sharoit yaratilgan bo‘ladi. Sehrli ertaklar bir jihatdan inson ongida yaratiluvchi ana shu gipotezalar yo‘nalishini boshqargan, deb xulosa qilish uchun etarli asos bor. Gap shundaki, bugungi kunda oddiy hayot haqiqatiga aylangan velosipeddan tortib avtoulov, poezd, samolyotlar; telefon, telegraf, radio, televidenie, elektr chiroqlarning kashf etilishini bevosita ertaklarda aks etgan orzular bilan dalillaymiz. Uyali telefonni aytmaysizmi, to‘quv dastgohlari, har xil kimyoviy, fizikaviy kashfiyotlar bosqichma-bosqich tahlil etilsa, ularning hammasini biz bir oz oldinroq sehrli ertaklar voqealarida uchratganimizga amin bo‘lamiz. 51

Sehrli ertaklar bosh qahramonga nimadir (ko‘pincha, farzand) etishmasligi, qahramonning etishmayotgan narsasiga ega bo‘lishi, unga nimadir qilishning (gapirish, alohida bir eshikni ochish, biror narsaga qarash va h.k) taqiqlanishi, taqiqning buzilishi, kuchli raqibga duch kelish, xavfli safarga chiqish, safar yakuni, raqib bilan olishuv, murod-maqsadga etish kabi lavhalardan iborat bo‘ladi. Taniqli olim V.Y a .Propp yuqoridagi tartibning jahon xalqlari ijodidagi sehrli ertaklar matni tarkibini tashkil qiluvchi asosiy unsurlar ekanini chuqur ilmiy asosda misollar bilan isbotlab berdi 17 40 . Y u qorida qayd etilgan mulohazalardan g‘ayritabiiy mo‘‘jizalar ro‘y berishi, afsungarchilik, sehrli voqealar, bir narsaning ikkinchisiga aylanishi, bular hammasining muayyan tizim (V.YA.Propp tavsiyasi) tartibida hikoya qilinishi sehrli ertaklar xususiyatini hosil qiladi. Hamid Olimjon ifodalagan «O‘zi uchar gilamlar», «O‘t bog‘lagan qanotlar», «Beqanot uchgan otlar», «Qiz bo‘lib ochilgan gul», «So‘ylaguvchi devorlar», «Bola bo‘p qolgan chollar» kabi tasvirlar aynan sehrli ertaklar matnlari bilan bog‘liq ekani ma’lum bo‘ladi. Aksariyat hollarda sehrli ertak voqeasi farzandsizlik motividan boshlanadi. Ammo tez orada asar qahramoni farzandga ega bo‘ladi. Bu hodisa olma, arpa yoki biror narsa eyishdan, ba’zan o‘z-o‘zidan ro‘yobga chiqadi. Tug‘ilgan bola bilan dastlabki tanishishdanoq uning g‘ayrioddiy fazilatlari borligi ayon bo‘ladi. Bu fazilat, avvalo, uning o‘ta tez sur’atlar bilan katta bo‘lishida ko‘rinadi. Farzand voyaga etgach esa o‘zi yashayotgan muhitga ta’sir etadi va hayotda keskin o‘zgarishlarga erishadi. Sehrli ertak qahramonlari o‘lib qayta tirilish xususiyatiga ega ekanliklari bilan ham bizni o‘ziga jalb qiladi. To‘g‘ri, o‘lgan odamga jon ato etilishi qadimgi ajdodlarimiz dunyoqarashi ifodasi sifatida baholanadi. Ammo ayni paytda o‘lgan odam ruhining kun, oy, yillar davomida o‘zi yashagan xonadondan ajramasligi, turli shakl-holatlarda qarindoshlariga ko‘rinib turishi sehrli ertaklarda oddiy tasvir vositalariga aylanganini ham qayd etish maqsadga muvofiqdir. 17 В.Я.Пропп. Морфология "волшебной" сказки . Москва Лабиринт 1998 52

Xalq ongida insonning biron yaxshiligi, albatta, taqdirlanishi lozim. Asar qahramoni semurg‘ga, ayiqqa, laylakka ko‘rsatgan yordami evaziga mushkullari oson bo‘ladi. Uning yordamidan foydalangan hayvonlar keyinchalik sehrli imkoniyatlari bilan qahramon hamrohiga va biron olijanob maqsadni qo‘lga kiritish vositasiga aylanadilar. Ayrim ertaklarda esa adolat aynan ana shu yaxshilik evaziga g‘alaba qozonadi. Xususan, «Ur to‘qmoq» ertagidagi chol davolagan laylak unga bir martagina lutf ko‘rsatib qolmaydi. Balki o‘z sehri ta’sirini oxirigacha amalga oshirib, uning qo‘shnisi qilgan xiyonatni oxirigacha fosh etadi va jazolaydi. Bunday ertaklarda adolat tasodifiy emas, qonuniy ajrim ekani voqealar mohiyatiga singdirib yuboriladi. 53

Sehrli ertaklar jozibasi, ko‘pincha, asardan o‘rin olgan mo‘‘jizaviy safarlar, hayratomuz to‘kinlik aks etgan lavhalar, xayol bovar qilmaydigan jodu va afsonaviy uchrashuvlar tasvirida o‘z ifodasini topadi. Ertaklarda hayot shu qadar mazmunli va bebaho ehsonki, unda bo‘lishi mumkin bo‘lmagan hodisalar tizimining o‘zi yo‘q, echimi topilmas muammo uchramaydi, degan xalq falsafasi nafas oladi. «Mohistara» ertagida Odil ismli podshohning farzandi bo‘lmaydi. Oxiri Diloro ismli kichik xotini o‘g‘il tug‘adi va uning ismini SHavkat qo‘yishadi. E’tibor bering: shoh ismi Odil, kichik xotini – Diloro, kutib-kutib ko‘rgan farzandi – S h avkat. Ota o‘z farzandini aqlli, ilmli, harbiy san’atning mohir egasi, xulqli- axloqli qilib tarbiyalaydi. YAna e’tibor bering: podshoh o‘g‘lini o‘z davlatiga ishonib erka va ishyoqmas qilib o‘stirmadi. Podshohlik davlati o‘tkinchi ekanini ta’kidladi. S h avkat o‘n etti-o‘n sakkiz yoshga etganida ovga chiqadi. Ovda to‘rtala tuyog‘i sadafdan, har bir oyog‘ida to‘rttadan oltin halqasi bor, shoxiga oltindan, kumushdan, marvariddan, brilyantdan naqshlar ishlangan kiyik uchrabdi. SHundan keyin odamni hayratga solgan ov boshlanadi. Kiyik xuddi SHavkatning yonidan qochib o‘tib ketadi. SHavkat dunyoni unutib uni quvlaydi va jannatmakon boqqa boradi. Uni fayzli chol kutib oladi. Kiyik uning qizi Sayyora ekan. Ertak voqeasi aslida shu erda echimini topishi kerak edi. Ammo SHavkat cholning taqdiri bilan qiziqadi. Ota unga Mohistara ismli go‘zal haqida xabar beradi. CHol yigitlik paytida Mohistaraga oshiq bo‘lgan ekan. Mohistara ismli ma’shuqadan xabar topgan S h avkat uning ishqida ikkinchi safarga otlanadi. Yo‘lda sirli yoy, gilam, jom va qalpoqlarga ega bo‘ladi. Y o ydan otilgan o‘q, albatta, nishonga tegar edi. Gilam uchadi. Qalpoq uni kiygan odamni g‘oyib qiladi. Jom istalgan tilakni bajaradi. Shavkat bu narsalar yordamida Mohistaraga ega bo‘lish rejasini tuzadi. Xalq og‘zaki ijodining xos xususiyatlari haqida to‘xtaganimizda shartlilikni tilga olgan edik. Chol yoshligida Mohistara qanchalar go‘zal bo‘lsa, SHavkat uning yurtini topib borganida ham o‘zgarmagan edi. Xullas, SHavkat o‘z aqli, topqirligi, mardligi, zehni bilan Mohistaraga uylanadi. Murod-maqsadiga etadi 41 . Ertakni o‘qigan, aslida, tinglagan odam yaqin bir kun davomida (ertakning hajmi katta) o‘zini sirli bir olamda yurgandek his qiladi. Qimmatbaho toshlar, serhosil mevali 54

daraxtlar, to‘kin dasturxon, parichehra go‘zal qizlar, dabdabali saroylar, sirli yoy, gilam, qalpoq, jomlar uni o‘rab turadi. Ertakni eshitar ekanmiz, SHavkat SHavkat emas, biz o‘zimizni SHavkatdek his qilamiz. Sehrli ertak badiiyati, undagi so‘zlar magiyasi bizni ruhan o‘z og‘ushiga oladi. Ertakni tinglagan odam xalqning cheksiz xayoliy voqealar o‘ylab topishiga qoyil qoladi, ijrochisiga tahsinlar o‘qiydi. Eng muhimi, bezaklangan kiyik, bexato otadigan o‘q-yoy, odamni g‘oyib qiladigan telpak, uchadigan gilam, niyatni bajaradigan jom, boshqa ertaklardagi daryoga aylangan sochiq, changalzor bo‘lib qolgan taroq – hamma-hammasiga tinglovchi ham, kitobni o‘qigan o‘quvchi ham deyarli ishonadi. To‘g‘risini aytsak, ertak bilan muloqot qilayotgan paytda undagi voqealarga ishonmaslik uchun vaqt ham bo‘lmaydi. S h unday qilib, sehrli ertaklarni mazkur janr shakllanayotgan davr mahsuli deb baholasak, xato bo‘lmaydi. Ulardagi hayratomuz go‘zal tasvirlar asarni ijro qilish davomida ertakchining mahorat darajasiga ko‘ra qo‘shilib borgan bo‘lishi mumkin. Tajribali va iste’dodli aytuvchi o‘zi eshitgan va endilikda aytmoqchi bo‘lgan ertagiga ijodiy yangiliklar qo‘shgani ehtimoldan xoli emas. Sehrli ertaklar inson fantaziyasi cheksiz ekanini isbotlaydi. Ular turmush tashvishlaridan mushkul holatga tushgan ota-bobolarimizning ovunish vositasi bo‘lgan. Ertakni aytish yoki maza qilib eshitish ajdodlarimizga iroda, kelajakka ishonch bag‘ishlagan. Ayni paytda xalq og‘zaki ijodi namunalarining tom ma’noda so‘z san’ati ekanini isbotlovchi dalil sifatida ham xizmat qilgan. Millatdagi katta avlodning keyingi farzandlar uchun pand-nasihat merosiga aylangan. 55

Hayotiy-maishiy ertaklar . Maishiy ertaklar mazmun jihatdan hayvonlar, sehrli ertaklardan bevosita hayotiy voqea-hodisalar haqida hikoya qilishi bilan farqlanadi. To‘g‘ri, bu turdagi ertaklarda sehrli-fantastik belgilarning mavjudligini inkor qilib bo‘lmaydi. Ammo umumiy ifoda chegarasi maishiy ertaklarda ancha cheklangan. CHunki ularda xalq, avvalo, oddiy odamlar qo‘lidan keladigan ishlar yuzasidan fikr yuritadi. Bevosita real hayot, turmushda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan voqealar asos qilib olingani uchun ham bunday asarlar turkumiga maishiy ertaklar atamasi berilgan. Ularda haqiqiy hayotdagi inson – millat vakili (xoh ijobiy, xoh salbiy bo‘lsin), uning imkoniyati darajasidagi jismoniy kuchi, ilmi, aqliga voqealar zaminida tavsif beriladi. Aksariyat hollarda asar qahramonlarining ismlari ham qayd etilmaydi. C h ol, kampir, bir odam, o‘g‘il, qiz, kambag‘al kabi nomli insonlar mazkur ertaklarning qahramonlari bo‘lib kelaveradi. Bu bilan dono xalq ertakda bevosita tinglovchi aholining har biri asar qahramoni ekanini ta’kidlagan bo‘lishi mumkin. Ba’zan esa shaxs haqidagi ma’lumotlar o‘ta aniq shaklda beriladi. Ertakchi bu usul bilan ham qahramon taqdiri to‘qima emasligini uqtirgandek bo‘ladi. Filologiya fanlari doktori Komil Imomov shunday deydi: «Hayotiy-maishiy ertaklarda qahramon obrazi folklorga xos individuallashtirilgan bo‘lib, uning ismi, avlod-ajdodi, elat, urug‘i hamda voqealar sodir bo‘ladigan o‘rin-joy nomlarigacha mukammal aniq beriladi. «O‘tgan zamonda, Bog‘dod tomonda, Mo‘majon kampir degan ayol yashar ekan. U qizidan qolgan nabirasi G‘aflatjonni bola qilib boqar ekan» 42 . Ma’lum bo‘ladiki, qahramon ismi berilsa ham, berilmasa ham asosiy maqsad ertakdagi hikoya qilinayotgan voqea oddiy maishiy turmush sharoitida kechganini ta’kidlashdan iborat bo‘ladi. Keyingi maqsad asar ishtirokchilari boshidan kechirgan turmush lavhalari vositasida yosh avlodning barkamol inson bo‘lib etishuvi uchun tarbiyaviy zamin hozirlashdan iboratdir. «Uch og‘a-ini botirlar» ertagida mo‘ysafid ota o‘z o‘g‘illarini qo‘rqmas, jasur qilib o‘stiradi. O‘z farzandlarini baxt topish safariga otlantirar ekan, ularga uchta maslahat beradi: «To‘g‘ri bo‘ling, bexavotir bo‘lasiz. Maqtanchoq bo‘lmang, uyatga qolmaysiz. Dangasa bo‘lmang, baxtsiz bo‘lmaysiz». Bu pand mohiyatini 56

tahlil qilsak, hayotga tayyorlanishi lozim insonning haqiqiy amal qilishi kerak hisoblangan fazilatlar aks etganiga ishonch hosil qilamiz. Xalqimizda «Och qornim, tinch qulog‘im» degan maqol bor. Maqolda odam ba’zan nochor turmush kechirishi mumkin, lekin bezovta kechgan soniyadan ko‘ra och qorin bilan yashash afzal ekani ko‘rsatilmoqda. Ota nasihatining birinchisi ana shu vaziyatni izohlaydi. YA’ni tinchlikdan ulug‘ ne’mat yo‘qligi qayd etilmoqda. Bu falsafaning aniqligini o‘zingiz hayotda sinagan bo‘lsangiz, ajab emas. Xalqimizda «Maqtanma g‘oz, hunaring oz» maqoli ham bor. Yo‘q va amalga oshmagan ishlar qancha maqtalgani bilan amalga oshib qolmaydi. Maqtangan odam yuzi shuvit bo‘ladi. Xalqimiz «Mehnat – mehnatning tagi rohat», deydi. YA’ni: «Qimirlagan qir oshar» deganlaridek har bir kimsa hayotga ishonishi, harakat qilishni kanda qilmasligi lozim. Quduqdan suv topa olmagan sahrodagi yo‘lovchi umidsizlikka uchrab to‘xtab qolmasligi kerak. Ma’lum bo‘ladiki, ertakni yaratishdan nazarda tutilgan bosh maqsad farzandga qiyinchiliksiz hayot kechirish kalitini tutqizishdan iborat ekan. Nasihatga amal qilish esa ertakda bayon etilgan voqealarda namoyon bo‘ladi. Og‘a-inilar ajdar, sher, qaroqchilar to‘sig‘idan o‘z tadbirkorliklari bilan oson o‘tadilar. Ammo kenja botir bog‘da uxlab yotgan podshohga zahar solmoqchi bo‘lgan ilonni qilich bilan chopib, qurolini qiniga solayotganida podishoh uyg‘onib qoladi va kuyovini qotillik qilmoqchi bo‘lishda ayblaydi. Ana shu voqeada ham haqiqat, adolat oxir pirovardi g‘alaba qiladi. Ertak mohiyati unda ifodalangan lavhalar davomida echilib boradi. Hayotiy-maishiy ertaklarga tinglovchilarning ehtiyoji alohida sezilarli bo`lgan. Bunday ertaklar o`zbek xonadonlaridagi farzand va ota, farzand va ona, o`gay ona va farzandlarning an`anaviy tarzdagi o`zaro munosabatlarini aks ettirgan. ertakning har bir tinglovchisi ijro etilayotgan asarlardan o`z hayotini izlagan, o`z taqdirini ko`rishga intilgan. Hayotiy ertaklarda hunar o`rganish, ilm olish, odamlarga Yaxshilik qilish, yovuz kuchlardan asranish kabi turmush masalalari o`z badiiy in`ikosini topgan. Ko`pincha ertakning yakuni xalqning birorta maqolidan iborat bo`lgan. Jumladan, bunday ertaklar «Hunar, hunardan unar» yoki «Shuning uchun xalqimiz yaxshilik qil, suvga sol, baliq bilar, baliq 57

bilmasa xoliq bilar» kabi jumlalar bilan yakunladi. Xalq ertaklari nasriy janr turi sifatida o`ziga xos badiiy mahorat sirlarini mujassam etadi. Agar ertaklardagi obrazlar tizimiga murojaat qilsak, aksari hollarda boy, shahzoda, podsho kabilarning no`noq, uquvsizligi ko`rsatilsa, kal, nochor, kambag`al o`g`ilning tadbirkorligi, ishbilarmonligi ifodalanadi. Asar qahramonlariga bo`lgan bunday munosabat xalq estetik tamoyillari bilan izohlanishi mumkin. Chunki hayotda ko`zga yorqin tashlanmaydigan odamning qahramonlik ko`rsatishiga qadar ko`rimsiz bo`lib, keyin g`alaba qozonishini tinglovchi qiziqarliroq qabul qilgan. Xalq ertaklarida ikkilantirish, uchlantirish kabi badiiy usullar ham mavjuddir. Bunday usullar, asosan, asar qahramonlarining hayotdagi boshqa odamlardan ijobiy tomonga farq qilishini ko`rsatish uchun o`ylab topilgan. Masalan, biron qahramon o`z safarida uchta yo`l oldidan chiqadi. Birinchisi - borsa kelar, ikkinchisi - borsa xatar, uchinchisi - borsa kelmas. Qahramon bu uch yo`ldan eng murakkabini tanlaydi. Aslini olganda, qahramon safar yo`lining o`zi «borsa kelmas»dan iborat bo`lishi mumkin. Ammo ertak ijodkori o`z qahramonini oddiy inson emasligini, har qanday murakkab qiyinchiliklarni engishga uning quvvati etishini ta`kidlash maqsadida biz nazarda tutgan uchlantirish usulini qo`llagan. e`tibor beraylik, «Uch og`a-ini botirlar» ertagida uch aka-uka, uch kun, uch tun, har tunning uch qismi, uch opa-singil, uch jumboq kabi vaziyatlarning takrorlanishi bejiz emas. Demak, xalq ertaklaridagi uchliklarning har biri maxsus estetik yuklamani bajarishi bilan e`tiborga loyiq. So`z san`atining boshqa turlarida bo`lgani kabi xalq ertaklarida ham badiiy asarlarda uchraydigan o`xshatish, sifatlash, mubolag`a, istiora kabi san`atlar mavjud. Mazkur tasvir vositalari xalq ertaklarining badiiy qimmatini belgilashda muhim omil hisoblanadi. 58

Hayotiy ertaklarda to‘g‘rilik va egrilik, mehnatsevarlik va dangasalik, poklik va nopoklik, mardlik va xiyonat doimiy ravishda qarama-qarshi qo‘yiladi. Xalq ertak davomida kichik, e’tiborga arzimaydigan unsurlardan ustalik bilan foydalanadi, vaziyat echimini ular orqali hal qiladi. «Tuhmatga uchragan kishi» ertagida bir boy ko‘chada jiyanining xotinini ko‘rib, unga uylanmoqchi bo‘ladi. Insofga kelgan amakidek jiyanini savdoga jo‘natib yuboradi, ammo keliniga uylana olmaydi. Kelin karvonboshining qo‘liga tushadi. Bu erda ham tuhmatga uchraydi. Zo‘rg‘a qochib qutuladi. Yo‘lda bir o‘g‘rini o‘limdan qutqaradi. Lekin o‘g‘ri unga tuhmat qilib karvonga sotib yuboradi. Taqdir kelinni qutqaradi. Ammo bu safar kelin o‘g‘rilar to‘dasiga duch keladi. Yana ozodlikka chiqadi va oxir pirovardida bir shaharga podishoh bo‘ladi. Ertak oxirida kelinga tuhmat qilgan odamlarning hammasi bir joyga to‘planadilar va haqiqat ro‘yobga chiqadi. Ertakning bosh g‘oyasi ma’naviy poklikni ulug‘lash. Xalq «Haqiqat bukiladi, ammo sinmaydi» maqolining izohini bu ertakda ifodalashga harakat qilgan. Har bir lavha muayyan maqsadni amalga oshiradi. Inson idroki chegarasiz quvvatga ega ekanligi isbotlanadi. Bir yoshgina kelinning boshidan o‘tgan mudhish hodisalar, uning turli tuhmatlarga bardosh berishi tinglovchiga «Sening peshonangdagi mushkulot kelinniki oldida arzimaydi-ku» degan fikrni ta’kidlagandek bo‘ladi. Ertak yakunida yana bir ibratli hikmat bor. Kelinning eri tuhmatchilarni jazolash haqida gapirganida, xotini: - Yo‘q, ular bilan teng bo‘lish kerak emas, - deb javob beribdi» 43 . Demak, xalq yomon va yovuz odam bilan muomalada bo‘lishni, hatto, uni jazolashni ham unga teng bo‘lish alomati deb baholaydi. Aynan shu bois o‘zbek xalqi, millat mentaliteti haqida gap borganda, oliy himmatlilik, bag‘rikenglik tilga olinadi. Binobarin, hayotiy ertaklar (ularni folklorshunoslikda «hayotiy-maishiy», «hayotiy-satirik», «maishiy» ertaklar deb ham yuritadilar) qahramonlari o‘zbek millatining ramziy vakili ekan. Ular xalqqa iymon, vijdon, erk, idrok, iroda, qanoat, aql, hunar, ilm haqida tarbiyaviy tushunchalar beradi. 5-ilova 59

3. ERTAKLARNING TARKIBIY QISMI . Jahon xalqlari og'zaki ijodida umuman, o'zbek xalq og'zaki ijodida, xususan, ertaklarning syujet va kompozitsiyasida an'anaviy morfologik holatning mavjudligi follorshunos olimlar tomonidan isbotlangan. Ularning fikricha, tom ma'noda ertak janriga mansub bo'lgan har bir asosan uch tarkibiy qismdan iboratdir. 1.Ertakning initsial qismi, ya'ni boshlanmasi. Folklorshunoslikda bu qism ko'pincha zachin nomi bilan yuritildi. 2.Medial qism. Bu qismda ertakda hikoya qilinayetgan voqea to'liq bayeniga ega bo'ladi va ertakning qaysi tasnif turkumiga mansub ekanligini dalillaydi. 3. Final qism. Bu qismda ertakning o'z ifodasini topadi. Ertakning initsial qismi odatda zamon, vaqt, makon va asar qahramoni haqidagi dastlabki ma'lumotlarni berishga bag'ishlanadi. Medialda esa yetishmovchilik, safar, vazifa, raqib taqiq, ta'qib, kurash kabi omillar an'anaviy unsurlar sifatida ishtirok etadi. Final, ya'ni ertakning tugallanma qismi asosan murod-maqsadiga yetishi vazifasidan iborat bo'ladi. Ammo bu voqeaning o'zini shartli ravishda safardan qaytish, to'y, raqibini jazolash, murod-maqsadga yetish kabi tarkibiy qismlaridan iborat ekanligini ko'rsatish zarur. Xalq ertaklarimizning badiiy ijod namunasi sifatidagi janr xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. Ertaklar xalq og‘zaki ijodining epik jinsi (turi)ga mansub. 2. Ertaklar, asosan, nasrda yaratiladi. Faqat ayrim asarlardagina («Yoriltosh», «Tohir va Zuhra» va b.) qo‘shiqni eslatuvchi she’riy parchalar uchraydi. 1.«Bir bor ekan, bir yo‘q ekan» boshlamasi va «murod-maqsadiga etibdi» yakunlanmasi ertaklarning an’anaviy belgisi hisoblanadi. 2.Xayoliy-fantastik tasvir ertaklar syujetida qo‘llanadigan ustuvor usuldir. 3.Ertaklarning umumiy mazmunida IMF formulasi doimiy takrorlanadi. Har bir ertak I – initsial – boshlanma; M – medial – asosiy qism; F – final – yakunlanmadan iborat bo‘ladi. 60

Ertaklarning miflardan ijod usulini o‘zlashtirganligi haqida fikr yuritgan edik. Bu an’ana o‘zbek xalq ertaklarining umumiy mazmunida bugungi kungacha saqlanib kelmoqda. Ehtimol, bu janr asarlarining yashovchanligini ta’minlagan asosiy xususiyat ham shundan iboratdir. Xalq o‘z ertaklarida chegarasiz ravishda xayolot olamini kezib chiqadi. YA’ni ularda xalq fantaziyasi mahsuli bo‘lgan chegara bilmas uydirmalar, transfiguratsiya (bir shakldan ikkinchi shaklga o‘tish) holatlari tinglovchini o‘ziga jalb etadi. Vaholanki, ertak boshlanmalaridagi “Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, bir och ekan, bir to‘q ekan, bo‘ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan...” (olimlar boshlanmadagi tarkibiy “ekan” qismlarning 20 ga yaqin bo‘lishini belgilashgan) ibora va jumlalar mutaxassislar fikricha, ertakda bayon qilingan voqealarning aslida umuman bo‘lmagani va ro‘y berishi mumkin emasligini anglatar ekan. Haqiqatan ham, dostonlarda biz bu mazmundagi boshlanma – zachinlarni uchratmaymiz. SHu bois odatga ko‘ra dostonlardagi voqealar hayotda bo‘lgan deb qabul qilinadi. Ertakda esa tamom boshqa holat hukm suradi. Chunki bu janr boshlanmasidagi “bor-yo‘q”, “och-to‘q” so‘zlarining o‘zi hikoya qilinayotgan voqeaga nisbatan shubha uyg‘otadi. Ammo masalaning qiziq tomoni shundaki, voqea boshlanmasdan atayin shubha uyg‘otishga bo‘lgan harakat tinglovchiga deyarli ta’sir qilmaydi. Biz ertaklardagi uydirmalarga to‘la ishonamiz, asar qahramonlarining taqdiriga befarq qaray olmaymiz, sevikli malika yoki cho‘pon muvaffaqiyat qozonsa, bu g‘alaba o‘zimiznikidek quvonaveramiz. 61

Xalq ertaklari mazmunida ijtimoiy, iqtisodiy, maishiy hayotning hamma masalalari o‘z ifodasini topadi, desak xato bo‘lmaydi. SHuning uchun ham er yuzining hamma mintaqalarida yashaydigan xalqlarda umumiy hayot tarzi yaqin bo‘lgani sabab bir xil mazmundagi ertaklar ko‘p uchraydi. Fransuz, ingliz, xitoy, yapon ertaklari aksariyat hollarda o‘zbeklar ijodidagi bu janrdagi asarlar mazmunini takrorlaydi. Faqat fransuzlarda pishloq, uzum; xitoylarda guruch; o‘zbeklarda tuxum yoki qatiq kabi narsalar farqi seziladi. Agar boshqa xaqlardagi ertaklar matnida shu yoki boshqa narsalar nomini milliy predmetlar bilan alishtirsak, ko‘pincha, boshqa xalqlar namunalari ham o‘zbekniki bo‘ladi-qoladi. Bu holat sababini avval qayd qilganimizdek, bir xalqdan ikkinchi xalqning o‘zlashtirishi deb emas, umumiy hayot tarzining yaqinligi bilan asoslash ma’qulroqdir. Masalan, yoqut xalqidagi “Bekinmachoq”, ruslardagi “O‘n ikki oy” (“Morozbobo”) va o‘zbekdagi “Zumrad va Qimmat” ertaklarida voqea tugunidan tortib echimigacha bir xil yo‘nalishda kechadi. Ammo bu asarlarning har biri bevosita o‘sha xalq ijodi namunasi deb tan olinadi. Xalq ertaklari badiiy so‘z san’atining go‘zal namunasi sifatida alohida ahamiyatga ega. «Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, bir och ekan, bir to‘q ekan...» jumlasidan boshlanar ekan, ertak «murod-maqsadiga etibdi» degan yakungacha tinglovchi diqqati voqealarga to‘liq ravishda jalb etadi. Undan keyin nima bo‘ladi, bu hodisa qanday tugaydi, degan savollar tinglovchi xayolini band etib turadi. Ertaklarning yashovchanligiga sabab ham ularning badiiy mukammalligi bilan belgilanadi. Mazmun jihatdan hayotning turli masalalari ertaklar tematik diapazonini ta’minlaydi. Ularning hajmi mazmunda ifodalangan voqealar tizimiga, muammolarning echimiga bog‘liqdir. SHuning uchun ham o‘zbek xalqi ertaklari bir necha daqiqada aytib tugallanishi mumkin. Ayni choqda guvoh zamondoshlarimiz xotirasiga ishonsak, bir necha kechalar davomida aytiladigan namunalar ham bor. Folklorshunoslikda ertak janri bugungi kunda asta-sekin yo‘qolib bormoqda, degan mulohazalar yo‘q emas. Ammo 2006, 2009, 2010 yillarda Jizzax, Qashqadaryo, Samarqand, Toshkent viloyatida o‘tkazilgan folklor ekspeditsiyalari bu fikrni bildirishga hali erta ekanini ham ko‘rsatdi. Talabalarimiz 62

bir qator ertaklarni ham yozib olishga muvaffaq bo‘ldilar. Bu ijobiy holatning bosh sababini ham ertaklar badiiyatidan axtarish maqsadga muvofiqdir. Avvalo, ertaklar syujeti puxta o‘ylab tuzilgan rejaga bo‘ysunadi. Har bir voqea ikkinchisi bilan uzviy bog‘lanadi, keyingi lavhalar avvalgilaridagi tushunchalarni rivojlantirib boradi. Ertaklarda xalq milliy tiliga mansub so‘zlardan o‘rnida foydalanish seziladi. Aytuvchi o‘z hikoyasini sodda gaplardan tuzilgan aniq fikrlar vositasida davom ettiradi. Bu janrga mansub asarlarda, albatta, qizlar o‘n to‘rt kunlik oydan go‘zal, yigitlar mard, qilichlar keskir, dasturxonlar ochiluvchan, xumlar qaynama xususiyatlarga ega bo‘ladilar. Ertaklarda juda boy va turli-turli o‘xshatish, sifatlash, mubolag‘alar majmuasiga duch kelamiz. SHuning uchun ham og‘zaki ijodimiz tarkibidagi bu asarlar haqiqiy ma’noda qadriyatlar namunasi, madaniy merosimizning noyob gavhar – injulari darajasida e’zozlanadi. Ertaklar juda katta tarixiy, ta`limiy-estetik ahamiyatga egadir. Chunki ertaklar juda qadim zamonlarda mavjud bo`lgan dunyoqarashlarning davomidir yoki aytish mumkinki, zamonaviylashgan shaklidir. Ayni kunlarimizda ertak tinglamagan va ertakni yoqtirmaydigan bolajonlarni uchratish qiyin. Ayniqsa, hayvonlar haqidagi va sehrli ertaklarni sevib tinglaydigan, o`qiydigan bolalar har bir xonadonda bor, desak mubolag`a emas. Ertaklar ayni kunlarda kattayu kichik barobar qiziqish bilan tomosha qiladigan mult’fil’mlarga zamin bo`lib xizmat qilmoqda: «Senimi, shoshmay tur, quyon!», «Tom va Jerri», «Oloviddinning sehrli chirog`i», «Qirol Sher» va hokazolar ertaklar asosida yaratilganligini ta`kidlash lozim. Demak, ertaklar yangi- yangi shakllarda yashashni davom ettiradi. Xulosa qilib aytganda, xalq og`zaki ijodida ertak janri alohida o`rin tutadi. U o`zining g`oyaviy-badiiy mazmuni, o`tkir badiiy tili, badiiy estetik qimmati bilan xalqning sevimli, ommaviy janri bo`lib kelmoqda 6-ilova Mustahkamlash 7-ilova Nazorat savol va topshiriqlari: 63

1. Ertak janri dunyo xalqlarining boy va ommaviy janri deganda nimani tushunasiz? 2. Ertaklar tematik jihatdan qanday turlarga bo`linadi? 3 . Hayotiy ertaklarga misollar keltiring. 4. O‘zbek xalq ertaklarini to‘plash, nashr etish va ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan olimlardan kimlarni bilasiz? 5. Xalq ertaklarining asosiy xususiyatlari haqida tushuncha bering. 6. Ertaklar qanday turlarga bo‘linadi? 7. Hayvonlar haqidagi ertaklarning o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? 8 . Sehrli ertaklarning o‘ziga xos xususiyatlari nimada? 9 . Maishiy ertaklarga qaysi ertaklar kiradi? Bu ertaklarda qanday g‘oyalar ilgari surilgan? 10 . Majoziy ertaklarning asosiy personajlari haqida gapiring. 11 . Ertaklardagi an’anaviy obrazlar haqida ma’lumot bering. 12 . Ertaklarning qanday ahamiyati bor? Mustaqil ish topshiriqlari. 1.Talaba tomonidan ertaklar mavzusi bo`yicha ma`ruza tayyorlanadi va “Sevimli qahramonimga xat” mavzusida ijodiy matn tuziladi. 2. Talaba tomonidan ko`rsatilgan mavzulardan biri bo`yicha ko`rgazmali qurollar tayyorlanadi va ushbu mavzu bo`yicha tarqatma materiallar ishlab chiqiladi . 3.Talaba tomonidan ko`rsatilgan mavzulardan biri bo`yicha (30 ta) test savollari hamda munozarali savollar majmuasi tayyorlanadi Tavsiya etiladigan adabiyotlar 1. M.Afzalov. O'zbek xalq ertaklari haqida. Toshkent 1964. 2. G'.Jalolov.O'zbek xalq ertaklari poetikasi. Toshkent 1976. 64

3. Imomov K. O‘zbek xalq prozasi poetikasi. –Tashkent: Fan, 2009. 4. K.Imomov va boshqalar. O'zbek xalq og'zaki poetik ijodi.Toshkent "O'qituvchi" Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Oltin beshik. Ertaklar. Nashrga tayyorlovchilar: M.Afzalov, K. Imomov.–Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyoti,1985. 2. O‘zbek xalq ertaklari. Ikki jildlik. I-jild.Tuzuvchilar: M.I. Afzalov, H. Rasulov, Z. Husainova. –Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti, 1995. –256 b. 3. O‘zbek xalq ertaklari. Ikki jildlik. II-jild.Tuzuvchilar: M.I. Afzalov, H. Rasulov, Z. Husainova. –Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti, 1996.–320 b. 4. O‘zbek xalq poetik ijodi. –Toshkent: O‘qituvchi, 1980.–362 b. 5. O‘zbek xalq ertaklari.–Toshkent: O‘qituvchi, 1991.–258 b. 6. Jo‘rayev M. O‘zbek xalq ertaklarida sehrli raqamlar.–Toshkent: Fan, 7. http:/www. pedagog. uz/ Pedagogik ta’lim muassasasi 8. http:/www. ziyonet . uz/ Ta’lim portali 2.2. MODUL YUZASIDAN KEYSLAR TO‘PLAMI, AMALIY TOPSHIRIQLAR, ISHLANMALAR Oliy maktab o’qitish tizimiga ma’ruza bilan birgalikda amaliy (mashq, seminar va laboratoriya) mashg’ulot turlari ham kiradiki, ular ta’limiy, tarbiyaviy hamda nazariyani amaliyot bilan bog’lash funksiyalarini bajaradi. Amaliy mashg’ulot termini pedagogika adabiyotlarda ham keng , ham tor ma’noda izohlanadi. Amaliy mashg’ulot termini keng ma’noda mashq, seminar (ularning barcha turlari va laboratoriya mashg’ulotlarini umumlashtiradi). Amaliy mashg’ulotlarning ma’ruzadan farqlanadigan asosiy me’yorlaridan biri o’quv jarayoni qatnashchilarining birgalikdagi harakatlarida o’ziga xos xarakter bilan namoyon bo’lishidir. Ular vazifalariga ko’ra ham farqlanadi: agar ma’ruzada ilmiy bilimlar asosi bayon qilinadigan bo’lsa, amaliy mashg’ulotlarda 65

esa bilimlar chuqurlashtiriladi, kengaytiriladi va detallashtiriladi. Eng muhimi amaliy mashg’ulotlar talabalar bilimini sinash uchun xizmat qiladi. O’qitish jarayonini tashkil etishda foydalanilgan metodlar, shakllar va vositalar o’quv materialning tizimli taqdim etilishi talab etiladigan eng murakkab (PORTFOLIO) ko’rinishdagi to’plamga ajratildi. Kasbiy tayyorgarlik fanlari bloki bo’yicha fanlararo bog’lanishlarning aniq va batafsil aniqlanishi texnologiyaning har bir moduli bo’yicha talabalar ning o’qitilganlik darajasini va o’zlashtirish darajasini aniqlash imkonini berdi. Bilim turli qoidalar va terminlarni o’zlashtirishdan iborat. Agar o’quvchi nazariy dars o’tilgandan so’ng shu darsda berilgan bilimni ma’lum bir gap yoki matn ni parchalab o’rganishda mustaqil qo’llay olsa, bunday bilim haqiqiy bilim sanaladi. Talaba bilimining haqiqiyligi, mustahkamligi amaliy mashg‘ulotlar jarayonida ko’rinadi. Amaliy mashg‘ulotlarni samarali tashkil etish uchun ta’lim vositalarining y etishmayotganligi sir emas. Multimedia vositalari yordamida shaxsga yo‘naltirilgan ta’limni amalga oshirish jarayoni zamonaviy, ko‘ptarmoqli, predmetga yo‘naltirilgan multimediali o‘quv vositalarini ishlab chiqishni va foydalanishni talab etadi. Ular tarkibiga keng ma’lumotlar bazasi, ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bilimlar bazasi, sun’iy intellekt tizimlari, ekspert-o‘rgatuvchi tizimlar, o‘rganilayotgan jarayon va hodisalarning matematik modelini yaratish imkoniyati bo‘lgan laboratoriya amaliyotlari kiradi. Ta’lim oluvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish va ularning manfaatdorligini (motivatsiyasini) oshirishga ko‘maklashish imkoniyatlariga ko‘ra, shuningdek, har xil turdagi multimediali o‘quv axborotlarining uyg‘unlashuvi, interfaollik, moslashuvchanlik sifatlariga ko‘ra multimedia foydali va mahsuldor ta’lim texnologiyasi hisoblanadi. Interfaollikning ta’minlanishi axborotlarni taqdim etishning boshqa vositalari bilan taqqoslaganda raqamli multimedianing muhim yutuqlaridan hisoblanadi. 66

Interfaollik ta’lim oluvchining ehtiyojlariga mos ravishda tegishli axborotlarni taqdim etishni nazarda tutadi. Interfaollik ma’lum bir darajada axborotlarni taqdim etishni boshqarish imkonini beradi: ta’lim oluvchilar dasturda belgilangan sozlovlarni individual tarzda o‘zgartirishi, natijalarini o‘rganishi, foydalanuvchining muayyan xohishi haqidagi dastur so‘roviga javob berishi, materiallarni taqdim etish tezligini hamda takrorlashlar sonini belgilashi mumkin. Lekin multimediadan foydalanishda bir qator jihatlarni e’tiborga olish muhim. Multimediada taqdim etilayotgan o‘quv materiallari tushunish uchun qulay bo‘lishi, zamonaviy axborotlar va qulay vositalar orqali taqdim etilishi talab qilinadi. Amaliy mashg‘uloti . Mavzu: Xalq ertaklari. “Susambil”, “Egri va To‘g‘ri”, “Ur to’qmoq”, “Dunyoda yo’q hunar” ertaklari tahlili Mashg‘ulot vaqti - 2 s oat Talabalar soni : 12-15 tagacha Mashg‘ulot shakli Amaliy mashg‘uloti Mavzu Xalq ertaklari. Laboratoriya mashg‘uloti rejasi: 1. “Susambil” ‘ertagi tahlili , 2. “Egri va To‘g‘ri” obrazlar tizmasi, 3. “Ur to’qmoq” ramzlar va personajlar, 4. “Dunyoda yo’q hunar” ertagi poetikasi O‘quv mashg‘uloti maqsadi : X alq ertaklaridagi obrazlar tizmasi , personajlar, ramzlar va ertaklar poetikasini tahlil qilish Pedagogik natijalar : 1. “Susambil” ‘ertagi tahlili bo’yicha ma’lumotlarni mustahkamlash 2. “Egri va To‘g‘ri” obrazlar tizmasi bo’yicha ma’lumotlarni mustahkamlash 3. “Ur to’qmoq” ramzlar va personajlar oid bilimlarni mustahkamlash 4. “Dunyoda yo’q hunar” ertagi poetikasi haqida ma’lumot berish. O‘quv faoliyati natijalari: 1. “Susambil” ‘ertagi tahlili bo’yicha ma’lumotlarni mustahkamla ydi. 2.“Egri va To‘g‘ri” obrazlar tizmasi bo’yicha ma’lumotlarni m ustahkamla ydi. 3.“Ur to’qmoq” ramzlar va personajlar oid bilimlarni m ustahkamla ydi. 4.“Dunyoda yo’q hunar” ertagi poetikasi haqida ma’lumot ega bo’ladi. Ta’lim berish usullari Anjuman, Aqliy hujum, Ta’lim berish metodlari Og‘zaki, hikoya, suhbat, ko‘rgazmalilik, namoyish qilish. 67

Ta’lim berish vositalari O‘quv qo‘llanma, tarqatma materiallar, proektor, doska. Ta’lim berish sharoiti Hamkorlikda ishlash va taqdimotlarni amalga oshirish imkoniga ega bo‘lgan auditoriya. Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat, savol-javob. Amaliy mashg‘ulotining texnologik kartasi Ish jarayonlari vaqti Fao l iyat mazmuni O’q ituvchi T alaba 1 - bos q ich . Kirish ( 1 0 daqiqa) 1.1. Mashg‘ulot ning mavzusi , rejasini e’lon q iladi, o‘q uv mash g‘ ulotining ma q sadi va o‘quv faoliyat natijalarini tushuntiradi (1-ilova) Tinglaydi, mavzu nomini yozib oladi 1.2. Mashg‘ulotni o‘tkazish shakli va baholash mezonlarini e’lon qiladi (2- ilova) Yozib oladi 2-bosqich. Asosiy jarayon (60 daqiqa) 2.1.Aqliy hujum savollar beriladi. (3-ilova). 2.2. Mavzuning birinchi rejasi bo‘yicha bilimlarni sinaydi (4-ilova). 2.3. Mavzuning ikkinchi rejasi bo‘yicha savol-javob qiladi (5-ilova). 2.4. Mavzuning uchinchi rejasi bo‘yicha bilimlarni tekshiradi (6-ilova). 2.5. Mavzuga oid testlar ishlaydi. Yozadi, savolga javob beradi. Yozadi, savolga javob beradi. “ Klaster ” usulidan foydalangan holda guruhlarga topshiriqlar beradi (7-ilova). Guruhlarda ishlashga yordam beradi Qo‘shimcha ma’lumotlardan foydalanishga imkon yaratadi. Diqqatlarini kutiladigan natijaga jalb qiladi. Har bir guruh topshiriqlarini vatman - qog‘ozlarga tushirib, taqdimotini o‘tkazishga yordam beradi, bilimlarini umumlashtiradi, xulosalarga alohida e’tibor beradi. Topshiriqlarning bajarilishini qay darajada to‘g‘ri ekanligini diqqat bilan tinglaydi. Fikrlarini tinglab, umumlashtiradi. Savollarga javob beradilar, erkin bahs- munozara yuritadilar. Guruhlarda ishlaydilar. 3-bosqich. Yakuniy 3.1 Mavzu bo‘yicha umumiy xulosa qilinadi. Tinglaydilar 3.2. Talabalarning baholarini e’lon qilinadi Yozib oladi 68

bosqich (10 daqiqa) 3.3. Navbatdagi mashg‘ulotda ko‘riladigan mavzuni e’lon qiladi. Yozib oladi 1-ilova Amaliy mashg‘uloti mavzusi : Xalq ertaklari. “Susambil”, “Egri va To‘g‘ri”, “Ur to’qmoq”, “Dunyoda yo’q hunar” ertaklari tahlili Amaliy mashg‘uloti tavsifi : Ertak xalq og‘zaki ijodining eng qadimiy ommaviy janrlaridan biri ekani. Ertak janrini anglatuvchi atamalar. Ertakda xalq hayoti, orzu-istaklari, psixologik dunyosining aks etishi. Xalq ertaklarining janr xususiyatlari. Ertaklarning mazmuniga ko‘ra tasnifi. Amaliy mashg‘ulot dan kutilayotgan natijalar: Ertak xalq og‘zaki ijodiy janrlaridan biri ekan ligini, anglatuvchi atamalar , janr xususiyatlari va tahlil qilish ko‘nikmasi shakllanadi. Amaliy mashg‘ulot ni bajarganlarida tinglovchilar quyidagi BKMlarga ega bo’ladilar: Bilim: Ertak xalq og‘zaki ijodining eng qadimiy ommaviy janrlaridan biri ekani haqida tushunchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma : Xalq ertaklari. “Susambil”, “Egri va To‘g‘ri”, “Ur to’qmoq”, “Dunyoda yo’q hunar” ertaklari ni anglab etadilar va misollar bilan ko’rsata oladilar . Malaka: Xalq ertaklari bo’yicha topshiriqlarni bajara oladilar. Amaliy mashg‘ulot ishining bajarilish tartibi: 1. Imomov K. O‘zbek xalq prozasi poetikasi kitobini hamda “Susambil”, “Egri va To‘g‘ri”, “Ur to’qmoq” va “Dunyoda yo’q hunar” ertaklarini o‘qish. 2. Fan bo’yicha o’quv metodik majmuadagi ma’ruzalar matnidan mavzuga tegishli o’rinlarni o’qib oling 3. Mustaqil o’rganish uchun tavsiya qilingan adabiyotlardan mavzuga tegishli o’rinlarni o’qib oling 4. H ayvonlar haqidagi , Sehrli-fantastik va Hayotiy-maishiy ertaklar ning va ularning talqinlari, g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari ga misollar tanlang 69

5. Tanlagan misollaringizni guruhdagi boshqa talabalar tanlagan misollar bilan taqqoslang Savollar : 1. Ertak nima? 2. Ertaklar qanday paydo bo`lgan? 3.Ertaklarning turlari. 4. Ertaklarning badiiy xususiyatlari nimalardan iborat? 5. Ertak qahramonlari kimlar? 6. O`zbek ertaklarini qaysi olimlar o`rgangan? 7.Ertaklarning tarbiyaviy ahamiyati. 2-ilova Baholash mezonlari: Laboratoriya mashg‘ulotida talabalar 5 ballik sistemada baholanadi. Savollarga to‘liq va mukammal javoblar bergan, javobini misollar asosida dalillagan, qo‘shimcha o‘qish uchun berilgan adabiyotlarga tayangan holda javob bergan talaba 5 ball bilan baholanadi. Savollarga to‘liq javob bergan, misollar asosida dalillagan, ammo qo‘shimcha adabiyotlardan olingan materiallardan foydalanmagan talaba 4 ball bilan baholanadi. Savollarga o‘rtacha javob bergan, javoblarida izchillik bo‘lmagan, tayanch tushunchalar mohiyatini to‘liq ochib bera olmagan talaba 3 ball bilan baholanadi.Yuqoridagi baho mezonlariga mos kelmaydigan tarzda javob bergan yoki umuman javob bera olmagan talaba qoniqarsiz baho olgan deb topiladi va ogohlantiriladi. 3-ilova G 1- topshiriq. Savollarga javob bering. 1.Ertak nima? 2. Ertaklar qanday paydo bo`lgan? 3. Ertaklarning badiiy xususiyatlari nimalardan iborat? 4. Ertak qahramonlari kimlar? 5. O`zbek ertaklarini qaysi olimlar o`rgangan? TEST TOPSHIRIQLARI 1. Ayyor tulki jazolanadigan ertakni toping. A. “Boyqush” 70

B. “Tulki bilan qo‘zi” C. “Hiylagar bedana” D. “Bo‘ri bilan tulki” 2. Sehrli ertaklarda “Oynani olib orqasiga tashlabdi” deyilganidan so‘ng nima paydo bo‘ladi? A. Daryo B. Buloq C. Dengiz D. Ko‘l 3. Ertaklarda “qattiqdan qattiq nima qattiq?” degan savolning javobini toping A. Qattiqdan qattiq – otning tuyog‘i qattiq B. Qattiqdan qattiq - hayot tashvishi qattiq C. Qattiqdan qattiq – kundoshli yostiq qattiq D. Tegirmon toshi 4. Javoblarning qaysi birida sehrli ertaklarning ta'rifi to‘g‘ri berilgan? A. Uydirmalar asosiga qurilgan, qahramonlarning xatti-harakatlari sehr, jodu, mo‘jiza, xayoliy obrazlar bilan bog‘langan asarlar B. Axloqiy norma hamda odob haqida yuzaga kelgan fikrlarni izohlovchi, ta'limiy xarakterdagi majoziy hikoyat C. Hayvonlar personajlaridagi insoniy harakat va munosabatlar aks etgan asarlar D. Hayotiy voqyealarni hayotiy uydirmalar vositasida aks ettiruvchi og‘zaki ijod janrlaridan biri 5. Javoblarning qaysi birida maishiy ertaklar keltirilgan? A. «Davlatli kelin», «Tohir va Zuhra», «Vafodorlik» B. «Mehrigiyo», «Oltin tarvuz», «Tilla baliq» C. «Semurg‘», «Ilon pari», «Kenja botir» D. «Pahlavon Rustam», «Qilich botir», «Olmos botir» 6. Alisher Navoiy asarlaridagi “cho‘pchak” qanday ma’noni ifodalaydi? A. Afsona, ertak va masal 71

B. Ertak, qo‘shiq va rivoyat C. Naql, maqol D. Maqol, hikmatli so‘z 7.Xalq ertaklarimizning badiiy ijod namunasi sifatidagi janr xususiyatlarini ko‘rsating. A). Ertaklar xalq og‘zaki ijodining epik jinsi (turi)ga mansub. B). Ertaklar, asosan, nasrda yaratiladi. Faqat ayrim asarlardagina («Yoriltosh», «Tohir va Zuhra» va b.) qo‘shiqni eslatuvchi she'riy parchalar uchraydi. V). Bu asarlar ko‘pincha sodir bo‘lgan tarixiy voqea ishtirokchisi tomonidan yozib qoldiriladi yoki aytib beriladi. G). «Bir bor ekan, bir yo‘q ekan» boshlamasi va «murod-maqsadiga yetibdi» yakunlanmasi ertaklarning an'anaviy belgisi hisoblanadi. D). Xayoliy-fantastik tasvir ertaklar syujetida qo‘llanadigan ustuvor usuldir. E). Ertaklarning umumiy mazmunida IMF formulasi doimiy takrorlanadi. Har bir ertak I – initsial – boshlanma; M – medial – asosiy qism; F – final – yakunlanmadan iborat bo‘ladi. Javob: A.B.G.D .E 8.Uzbek xalk ertaklari ustida samarali tadkikotlar olib borgan olimni aniklang. 1. SH.Rizo 2. M.Afzalov 3. X.Zarif 4. M.Alaviya 5. B.Koriev 9. Satirik ertaklar ustida tadkikot olib borgan olimning nomini toping. 1. B.Sarimsokov 2. T.Mirzaev 3. M.Afzalov 4. K.Imomov 5. B.Imomov 72

10. Uzbek ertaklari poetikasi ustida ish olib borgan olim kim? 1. G.Jalolov 2. B.Sarimsokov 3. M.Murodov 4. K.Imomov 5. A.Rasulov 11. Xal q latifalari ustida ilmiy ish olib borgan olimning nimini ani q lang. 1. R.Muxammadiev 2. B.Imomom 3. F.Yuldoshev 4. E.Karimov 5. J.Juraev 12. "Ur t o‘q mo q " ertagi ertak janrining kaysi xiliga mansub? 1. Tarixiy ertak 2. Xajviy ertak 3. Maishiy ertak 4. Sexrli ertak 5. H ayvonlar h akida ertak 2.3. Modul yuzasidan nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar . Bizning asrimiz fan va texnika taraqqiyoti yutuqlari juda ko‘p bo‘lishni dastlabki o‘sish-o‘zgarishlardayoq namoyon qildi. Bugungi taraqqiyotdan fanlarni o‘qitishda ham siljishlar bo‘layotganini sezish mumkin. SHuningdek, adabiyot o‘qitish ishida, o‘qituvchi va talaba munosabatlarida ham yangiliklarni ilg‘ashimiz, ularni o‘z ishlarimizda ko‘rsata olishimiz kerak. Zamonaviy adabiyot darslarida o‘qituvchi o‘z talabalarining mavzuni yaxshi o‘zlashtirishlari uchun yangi-yangi uslublardan, texnika vositalariyu ko‘rgazmali qurollarning eng zamonaviy ko‘rinishlaridan foydalanadi. Talabalarning tafakkur doiralarini kengaytirish, 73

xotiralarini mustahkamlash, yangi bilimni zamonaviy usullar bilan tez o‘zlashtirishlari uchun barcha o‘zida bor bo‘lgan faoliyat qirralarini ishga soladi. O‘qituvchi pedagogik amaliyotchi, ilmiy tadqiqotchi, ijtimoiy tashkilotchi, badiiy vositachi, badiiy ijrochi, badiiy ijodkorlik sifatlariga ega bo‘lsagina haqiqiy adabiyot darsini bera oladi. Bu faoliyat qirralari boshqa soha vakillari uchun shart emas. Ammo adabiyot muaalimi esa talabalarning ko‘ngli bilan, his-tuyg‘ulari bilan ish ko‘radi. O‘qituvchisida insoniy xulq-atvorni shakllantirishga ko‘maklashadi. S h uning uchun ham uning o‘zi eng oliy shaxsiy sifatlar egasi bo‘lmog‘i, talabasining komil inson bo‘lib etishmog‘i uchun badiiy asarlar va o‘z iqtidori va xulqini birgalikda ishga solmog‘i lozim. Bunday darajaga ko‘tarilish uchun o‘qituvchi nihoyatda katta mehnat qilishi kerak, shundagina u o‘qitishni hayot va zamon nafasi bilan uyg‘unlashtiradi, adabiyotning ta’sir kuchini-tarbiyaviy imkoniyatini ishga sola biladi, shu asosda o‘qituvchilarning o‘zini anglashiga rag‘bat uyg‘ota oladi. Adabiy ta’lim samaradorligini oshirish, eng avvalo, o‘qituvchining pedagogik mahorati hamda uning ta’lim jarayoniga nisbatan yondashuvi muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda adabiyot o‘qituvchilarining pedagogik mahorati darajasi har bir dars hamda o‘rganilayotgan mavzu talabalarga etkazib berish jarayoniga nisbatan ijodiy, texnologik yondashuvni taqozo etmoqda. Texnologik yondashuv negizida namoyon bo‘luvchi holatlarning asosiysi – bu dars jarayonining muayyan loyiha asosida tashkil etilishi sanaladi. Ta’limning jarayonini texnologik yondashuvga muvofiq tashkil etish individual va ijodiy xususiyatga ega bo‘lib, fan o‘qituvchilarining ichki imkoniyatlari, shuningdek, ularning tashqi omillardan qay darajada foydalan olishlariga bog‘liqdir. Multimedia texnologiyalarining barcha imkoniyatlarini to‘liq ochib berish va ulardan samarali foydalanish uchun ta’lim oluvchilarga salohiyatli (kompetentli) o‘qituvchining ko‘magi zarur bo‘ladi. Darsliklardan foydalanilgandagi singari, multimedia vositalarini qo‘llashda ham ta’lim strategiyasi ta’lim jarayonida o‘qituvchi nafaqat axborotlarni taqdim etish, balki ta’lim oluvchilarga 74

ko‘maklashish, qo‘llab-quvvatlash va jarayonni boshqarib borish bilan shug‘ullangandagina mazmunan boyitilishi mumkin. Odatda, chiroyli tasvirlar yoki animatsiyalar bilan boyitilgan taqdimotlar oddiy ko‘rinishdagi matnlarga qaraganda ancha jozibali chiqadi va ular taqdim etilayotgan materiallarni to‘ldirgan holda zaruriy emotsional darajani ta’minlab turishi mumkin. Interfaol multimedia texnologiyalari akademik ehtiyojga ega bo‘lgan ta’lim oluvchiga noan’anaviy qulaylik tug‘diradi. Xususan, eshitish sezgisida defekti bor ta’lim oluvchilarda fonologik malakalar va o‘qish malakalari o‘sishiga, shuningdek, ularning axborotlarni vizual o‘zlashtirishlarini ta’minlaydi. Nutqi va jismoniy imkoniyati cheklanganlarda esa vositalardan ularning individual ehtiyojlaridan kelib chiqib foydalanishga imkon beradi. Multimedia vositalari ta’lim berishning samarali va istiqbolli quroli (instrumentlari) bo‘lib, u o‘qituvchiga an’anaviy ma’lumotlar manbaidan ko‘ra keng ko‘lamdagi ma’lumotlar massivini taqdim etish; ko‘rgazmali va uyg‘unlashgan holda nafaqat matn, grafiklar, sxemalar, balki ovoz, animatsiyalar, video va boshqalardan foydalanish; axborot turlarini ta’lim oluvchilarning qabul qilish (idrok etish) darajasi va mantiqiy o‘rganishiga mos ravishda ketma-ketlikd tanlab olishimkoniyatini yaratadi. O‘qitishdagi muhim vazifalardan biri dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlar jarayonida o‘quvchi va talabalarning bilim darajasini aniqlash, uni to‘g‘ri baholash hisoblanadi. O‘z bilimining boshqalar tomonidan to‘g‘ri, haqqoniy baholanishiga ishonch hosil qilgan o‘quvchi yoki talabada o‘quv faoliyatiga nisbatan qiziqish, o‘ziga nisbatan esa ishonch ortadi. Aksincha, baholashda nohaqlikka yo‘l qo‘yilsa, ta’lim oluvchida bilim olishga nisbatan befarqlik alomatlari yuzaga keladi. An’anaviy ta’limda kundalik mashg‘ulotlarda o‘quvchi yoki talaba uyga vazifani qanday bajargani, o‘rganilgan mavzuni gapirib berishi, savollarga javob berishi kabilar asosida baholanar, aksariyat hollarda bu og‘zaki shaklda bo‘lib, bilim, malaka va ko‘nikmalarning baholanishida norozilik paydo bo‘lardi. So‘nggi davr ta’lim tizimida esa kundalik mashg‘ulotlarda ba’zan o‘quvchilar yakka 75

(an’anaviy tarzda), ko‘pincha darslar kichik guruhlarda ish olib borilishi sababli kichik guruh a’zolari baravar baholanmoqda. Bularning ham o‘z afzalliklari bor, albatta. Ammo guruh ishida hamma vaqt ham barcha birdek mehnat qilmaydi-yu, baho bir xil bo‘ladi. Shuning uchun bilimlarni nazorat qilish va baholashning yangi usullaridan unumli foydalanish zarur. Bunda fan yuzasidan topshiriqlarni ishlab chiqishda ham yangilikka intilishtalab etiladi. Ta’lim jarayonida qo‘llanilayotgan keys-stadi usuliga murojaat qilamiz. Keys uslubi (ingl. Case method - keys-uslub, Case-study - keys-stadi, aniq vaziyat uslubi, vaziyatli tahlil uslubi) – real iqtisodiy, ijtimoiy va biznes- vaziyatlarning tavsiflaridan foydalangan holda o‘quvchilarda aniq ko‘nikmalarni shakllantirish texnikasidir. O‘quvchilar vaziyatni tahlil qilishlari, muammo mohiyatini tushunishlari, mumkin bo‘lgan echimlarni taklif etishlari va ularning eng yaxshilarini tanlashlari kerak. Keyslar real vaziyatga yaqin bo‘lgan materiallarga asoslanadi. Aniq vaziyatlar uslubi (“Case-study” uslubi) o‘yinli bo‘lmagan imitatsion faol o‘qitish uslublari qatoriga kiradi. 1-vaziyat ( O‘ ‘zining ilgan ilig‘idan vijdon azobi). Onasi qizi Anoraga: “Bugun vaqtliroq kelishga harakat qilgin. YAngi ko‘chib kelgan yon qo‘shnimiz bizni bir piyola choyga taklif etdi, chiqib tanishamiz”, – dedi. — Xayr, onajon. Soat oltida kelaman, – deb Anora tezda ko‘chaga chiqib ketdi. Keyinchalik Anora buni eslab, shunday deydi: – Uyga qaytayotgan vaqtda, SHirin bilan avtobus o‘rindig‘iga o‘tirib maktabda bo‘lgan voqealar haqida gaplashdik. Bir bekatdan qariya ayol chiqdi va bizning oldimizga turib oldi. Uning qo‘lida ikkita to‘la sumka bor edi. — Qizlar, sumkali ayolga joy bersangiz bo‘lar edi — deb kimdir gapirayotganini eshitdim. — Ana bo‘lmasa! — tezda javob qaytardik biz. — Ha, hozirgi yoshlarda..... 76

— Ana, boshlandi... Biz Shirin bilan gapga shunchalar berilib ketibmiz-ki.... Keyin avtobus yo‘lovchi-larining bir qanchasi qo‘pol ohangda gapirgan holda, birin-ketin bizni «tarbiyalay» boshladilar. Bu jarayonda biz ham «qarzdor» bo‘lib qolganimiz yo‘q.Kechqurun soat sakkizda kiyinib, biz onam va otam bilan birgalikda yangi qo‘shnimiz eshigini taqillatik. — Marhamat, kelinglar, — uy egasi shunday deb eshikni ochdi. Oyoqlarim erga qadalib qoldi. — Ostonada avtobusdagi o‘sha ayol turar, stol usti esa ikkita og‘ir sumkada keltirilgan oziq-ovqat va masalliqlar bilan to‘la edi... Savollar. 1. Yangi qo‘shni avtobusda Anora va uning dugonasi SHirin bilan uchrashganda, ularning tarbiyalanganligi haqida qanday tasavvurga ega bo‘ldi? 2. Qo‘shni Anoraning oilasi haqida nima deb o‘ylashi mumkin? 3. Tarbiyalangan inson bo‘lish deganda nimani tushunasiz? 4. Sizning fikringizcha bu hodisa nima bilan tugashi mumkin? Aniq vaziyatlarni bosqichma-bosqich tahlil etish va hal etish bo‘yicha tinglovchilarga uslubiy ko‘rsatmalar Ish bosqichlari va vaqti Maslahat va tavsiyanomalar 1 . Keys bilan tanishish (individual) – 3 daqiqa Taqdim etilgan aniq vaziyatlar bilan tanishib chiqing. Muammoli vaziyat mazmuniga alohida e’tibor qarating. Muammoli vaziyat qanday masalani hal etishga bag‘ishlanganligini aniqlang. 2. Keysdagi asosiy va kichik muammolarni aniqlash (individual va kichik guruhlarda) – 5 daqiqa Keysdagi asosiy va kichik muammolarni aniqlang. O‘z fikringizni guruh bilan o‘rtoqlashing. Muammoni belgilashda isbot va dalillarga tayaning. Keys matnidagi hech bir fikrni e’tibordan chetda qoldirmang. 3. Muammo echimini topish va erishiladigan natijani aniqlash – 7 daqiqa Guruh bilan birgalikda muammo echimini toping. Muammoga doir echim bir necha variantda bo‘lishi ham mumkin. SHu bilan birga siz topgan echim qanday natijaga olib kelishi mumkinligini ham aniqlang. 4. Keys echimi uchun taklif etilgan g‘oyalar taqdimoti (kichik guruhlarda) – 5 daqiqa Guruh bilan birgalikda keys echimiga doir taqdimotni tayyorlang. Taqdimotni tayyorlashda sizga taqdim etilgan javdalga asoslaning. Taqdimotni tayyorlash jarayonida aniqlik, fikrning ixcham bo‘lishi tamoyillariga rioya qiling. 77

Keys echimi uchun taklif etilgan g‘oyalar taqdimoti uchun chizma namunasi Muammo (asosiy va kichik muammolar) Echim Natija 2-vaziyat (Zamonaviy yoshlarning q adr -q immati). «Avvallari men juda kuchsiz va mehribon edim. Men fikrimni dadil ifodalashni, shuningdek, o‘zimni himoya qilishni bilmas edim.Endilikda men umuman boshqaman. Ko‘pchilik mendan hayiqadi…Iste’dodli bo‘lish mumkin, hatto uch marta iste’dodli bo‘lish mumkin, lekin senda ozgina bo‘lsa ham shafqatsizlik bo‘lmasa, agar sen kuchli shaxs bo‘lmasang, u holda sen «bir pulga»arzimaysan….Bizning zamonamiz – hayotda o‘z o‘rnini himoya eta oladigan kuchli insonlar zamonidir».«Men, nima uchun mening tengqurlarim nimagadir erishishni xohlamaydilar? Nima qilish kerak? Nima uchun harakat qilish kerak? kabi savollarga javob bera olaman deb, o‘ylayman. Biz uchun ushbu “nimadir” mavjud emas… » Savol va vazifalar. 1. Bu mulohazalar nimalardan dalolat beradi? 2. Mulohazalarni taqqoslang va ularga mos xulosalar chiqaring. 3. YOshlarning qadr-qimmatlari, yo‘nalishlari haqida nimalarni aytish mumkin? 4. Birinchi va ikkinchi holatlarda shunday fikrlaydigan insonlarga qanday maslahatlar berish mumkin? Aniq vaziyatlarni bosqichma-bosqich tahlil etish va hal etish bo‘yicha tinglovchilarga uslubiy ko‘rsatmalar 78

Ish bosqichlari va vaqti Maslahat va tavsiyanomalar 1 . Keys bilan tanishish (individual) – 3 daqiqa Taqdim etilgan aniq vaziyatlar bilan tanishib chiqing. Muammoli vaziyat mazmuniga alohida e’tibor qarating. Muammoli vaziyat qanday masalani hal etishga bag‘ishlanganligini aniqlang. 2. Keysdagi asosiy va kichik muammolarni aniqlash (individual va kichik guruhlarda) – 5 daqiqa Keysdagi asosiy va kichik muammolarni aniqlang. O‘z fikringizni guruh bilan o‘rtoqlashing. Muammoni belgilashda isbot va dalillarga tayaning. Keys matnidagi hech bir fikrni e’tibordan chetda qoldirmang. 3. Muammo echimini topish va erishiladigan natijani aniqlash – 7 daqiqa Guruh bilan birgalikda muammo echimini toping. Muammoga doir echim bir necha variantda bo‘lishi ham mumkin. SHu bilan birga siz topgan echim qanday natijaga olib kelishi mumkinligini ham aniqlang. 4. Keys echimi uchun taklif etilgan g‘oyalar taqdimoti (kichik guruhlarda) – 5 daqiqa Guruh bilan birgalikda keys echimiga doir taqdimotni tayyorlang. Taqdimotni tayyorlashda sizga taqdim etilgan javdalga asoslaning. Taqdimotni tayyorlash jarayonida aniqlik, fikrning ixcham bo‘lishi tamoyillariga rioya qiling. Keys echimi uchun taklif etilgan g‘oyalar taqdimoti uchun chizma namunasi Muammo (asosiy va kichik muammolar) Echim Natija 3 -vaziyat ( Har bir hudud urf-odatlarinig o‘ziga xosligi ). « NukusDPI O‘zbek tili va adabiyoti fakultetidagi ikkita talaba: SHahnoza bilan Ulbo‘lsin aytishib qolishdi. S h ahnoza Andijondan kelib, Nukusda o‘qiyotgan edi.Bulib o‘tgan voqeadan bexabar kursdoshlari ular nimaga kelisholmay qolganligini bilmay xayron bo‘lishdi.Keyin shu payt guruh rahbari, Folklor fani o‘qituvchisi ularni yarashtirib qo‘ydi.Ular birgina so‘z tufayli tortishib qolishgan ekan.O‘qituvchisi bu masalaga oydinlik kiritdi. Bu qanday so‘z edi...» Savol va vazifalar. 79

1. Bunday sharoitda siz qanday yo‘l tutar edingiz? 2. O‘qituchi ularga nimani tushuntirib berdi deb o‘ylaysiz? 3. Bu so‘z qaysi so‘z edi? Aniq vaziyatlarni bosqichma-bosqich tahlil etish va hal etish bo‘yicha tinglovchilarga uslubiy ko‘rsatmalar Ish bosqichlari va vaqti Maslahat va tavsiyanomalar 1 . Keys bilan tanishish (individual) – 3 daqiqa Taqdim etilgan aniq vaziyatlar bilan tanishib chiqing. Muammoli vaziyat mazmuniga alohida e’tibor qarating. Muammoli vaziyat qanday masalani hal etishga bag‘ishlanganligini aniqlang. 2. Keysdagi asosiy va kichik muammolarni aniqlash (individual va kichik guruhlarda) – 5 daqiqa Keysdagi asosiy va kichik muammolarni aniqlang. O‘z fikringizni guruh bilan o‘rtoqlashing. Muammoni belgilashda isbot va dalillarga tayaning. Keys matnidagi hech bir fikrni e’tibordan chetda qoldirmang. 3. Muammo echimini topish va erishiladigan natijani aniqlash – 7 daqiqa Guruh bilan birgalikda muammo echimini toping. Muammoga doir echim bir necha variantda bo‘lishi ham mumkin. SHu bilan birga siz topgan echim qanday natijaga olib kelishi mumkinligini ham aniqlang. 4. Keys echimi uchun taklif etilgan g‘oyalar taqdimoti (kichik guruhlarda) – 5 daqiqa Guruh bilan birgalikda keys echimiga doir taqdimotni tayyorlang. Taqdimotni tayyorlashda sizga taqdim etilgan javdalga asoslaning. Taqdimotni tayyorlash jarayonida aniqlik, fikrning ixcham bo‘lishi tamoyillariga rioya qiling. Keys bilan ishlash jarayonini baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari ( mustaqil auditoriyada va auditoriyadan tashqari bajarilgan ish uchun) Auditoriyadan tashqari bajarilgan ish uchun baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari Talabalar Ro‘yxati Asosiy muammo ajratib olinib, tadqiqot ob’ekti aniqlangan mak. 1 b Muammoli va-ziyatning kelib chiqish sabablari aniq ko‘rsatilgan mak. 2 b Vaziyatd an chiqib ketish harakatlari Aniq ko‘rsatilgan mak. 2 b Jam i ma k.5 b Auditoriyada bajarilgan ish uchun 80

baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari Guruhlar Ro‘yxati Guruh faol mak. 1 b Ma’lumotl ar ko‘rgazmali taqdim etildi mak. 2 b Javoblar to‘liq va aniq berildi mak. 2 b Jam i ma k. 5 b 1 2 3 5 ball – “ A’lo ” , 4 ball – “ YAxshi ” , 3-2 ball – “ Qoniqarli ” Bugungi kunda o’quv-uslubiy ishlarni takomillashtirishda ta’lim va tarbiyaning faol usullaridan, o’qitishning, nazorat ishlarini o’tkazishning maqbul shakllaridan oqilona foydalanish yo’llarini izlab topish dolzarb masalalarga aylanib bormoqda. Ma’lumki, o’qitish usullari o’qituvchining o’quvchilar bilan muayyan maqsadlarga erishish yo’lidagi faoliyatidan tarkib topgan bo’lib, kimga nimani qanday o’rgatish zarurligi haqidagi masalalarni ochib berishga xizmat qiladi. Shuning uchun o’quvchi va talabalarning bilish faoliyatlarini faollashtirish va ularning mustaqil, ijodiy fikrlashlari uchun qo’llaniladigan shakl va usullarni mos ravishda tanlash kelgusida kadrlar tayyorlashda o’z samarasini beradi Mustaqil ta’limni tashkil qilish. Ma’lumki, so‘nggi yilarda barcha ta’lim muassasalarida, jumladan oliy o‘quv yurtlarida o‘qitish jarayonida mustaqil ta’limga katta ahamiyat berilmoqda. Mustaqil ta’limni amalga oshirishda talabalarning mustaqil ishlari g‘oyatda muhimdir. Talabalarning mustaqil ishlari, ayniqsa I-kurs talabalarining mustaqil ishlari o‘quv jarayonining asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. CHunki oliy o‘quv yurtidagi o‘quv jarayonidan xabarsiz va mustaqil ishlash malakasiga mutlaqo ega bo‘lmagan kechagi kasb-hunar kolleji yoki akademik litsey o‘quvchisi bugungi kunda 1-kurs talabasi bo‘ldi. 1-kursda esa talabalarda kelajakda egallaydigan mutaxassisligida zarur bo‘ladigan xislatlar shakllantiriladi. 81

Oliy o‘quv yurtlarining barcha yo‘nalishlarida, jumladan “O‘zbek tili va adabiyoti” yo‘nalishi talabalariga oliy matematika asoslarini o‘rgatishda ham talabalarning mustaqil ishlari o‘quv jarayonining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Talabalarning mustaqil ishlari o‘z ichiga quyidagilarni oladi: Ma’ruza matnlari ustida ishlash; fan bo‘yicha dasturda belgilangan va mustaqil ta’lim uchun ajratilgan mavzular ustida ishlash; o‘quv adabiyotlari bilan ishlash; ma’ruza mashg‘ulotlarida o‘tilgan mavzularni yanada chuqurroq o‘rganish; ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar davrida egallangan bilimlarni amaliyotga, jumladan tilshunoslikda qo‘llash; ayrim bo‘lim va mavzular bo‘yicha referatlar tayyorlash, keys-stadilarni bajarish va hokazo. Talabalarning mustaqil ishlarini o‘qituvchi nazorati ostida yoki nazoratisiz o‘tkazish mumkin. Talabalarning mustaqil ishlari har bir semestr boshida tuzilgan reja asosida tashkil qilingandagina u yaxshi natija beradi. Talabalarning mustaqil ishlarini tashkil qilishda ularni bilim saviyalari va fanga bo‘lgan qiziqishlari e’tiborga olinishi kerak. O‘z tajribamda talabalarga oliy ta’lim da o‘rganilayotgan folklor asarlari va quyi bosqichlarda: maktab, litsey, kollejda o‘rganilayotgan folklor asarlari ni taqqoslash, topshiriqlarni mukammallashtirish, ilmiy-nazari y va metodik n ashrlarda chop qilinayotgan folklorga doir maqolalarni o‘rganish, ularni taqrizlash kabi mustaqil ish turlarini qo‘llab kelmoqdaman. Yuqorida ma’ruza va amaliy darslari uchun taqdimqilingan materiallarda ulardan namunalar keltirildi. Bundan tashqari mustaqil ish topshiriqlariga ertak qahramonlarining qo‘g‘irchoqlarini qo‘lda yasab shular asosida ertakni sahnalashtirish vazifasini ham topshiraman. Bu esa talabalarni ijodkorlikka undaydi. 2.4. Modul y uzasidan t aqdimotlar 82

Ma’lumki, taqdimot texnologiyasi multimediya darsliklaridan farqlanadi. Taqdimot – bu formatlashtirilgan va eshitish yoki ko‘rishga mo‘ljallangan axborotni namoyish qilish maqsadida tuzilgan bir qancha slaydlar majmuidir. Elektron ta q dimotlardan darsga namoyish va ko‘rgazmali material sifatida foydalanish pedagogga katta yordam beradi. O‘quv materialining elektron taqdimotda animatsiyalar shaklida berilishi o‘tilayotgan mavzuni tushunishni yengillashtiradi va ko‘rgazmalilikni oshiradi. Power-point dasturida tayyorlangan slaydlar interaktivlik nuqtayi nazaridan bir oz cheklanishlarga ega, ya’ni bunda talaba kompyuter bilan muloqotga kirisha olmas, test savollariga javoblar dasturlab qo‘yilmas edi. Biz malaka oshirish davomida taqdimotlarning iSpring-Pro dasturida tayyorlanishi tufayli mashg‘ulotda interfaollik ta’minlanishi yuzasidan BMKlar hosil qildik. Mazkur dasturda tayyorlangan taqdimotlarimiz amaliyot davomida talaba va o‘qituvchi interfaoligini oshiruvchi vosita sifatida qator afzalliklarga ega ekanligi o‘z tasdig‘ini topdi. Eng muhimi, bu dasturda talaba kompyuter bilan muloqotga kirishadi, test savollariga javoblar dasturlab qo‘yiladi, test tahlili o‘tkaziladi. Hozirgi kunda barcha ta`lim muassasalari zamonaviy kompyuter, axborot kommunikatsiya texnologiyalari asosida jihozlanmoqda. Bunday imkoniyatlarning yaratilayotganligi har bir pedagogni o’z mehnat faoliyatiga kreativ yondashuvni ya`ni, texnik vositalardan foydalanib dars jarayonini tashkil etishni talab etmoqda. O’quv kursini yaratishda quyidagilar hisobga olinishi lozim: - mashg`ulotlarning maqsadi; -maqsadga erishish yo’llari; -o’quv materiallarini taqdim etish usullari; -o’qitish metodlari; -o’quv topshiriqlarining turlari; -muhokama uchun savollar; -munozara va bahslarni tashkil etish yo’llar i; Pedagoglar kompyuter texnologiyalaridan foydalanish ko’nikmasiga ega bo’lish bilan birga quyidagilarni amaliyotda qo’llay olishi lozim: 83

Yangi o’quv materiallarini tushuntirishda kompyuterning namoyish imkoniyatlaridan foydalanish; - har bir dars mashg`ulotlari uchun prezentatsiya taqdimotlarini tayyorlash; -internet, o’rgatuvchi va nazorat qiluvchi dasturiy mahsulotlar asosida darslarni tashkil etishi; -darsga metodik tayyorlanish, qo’shimcha axborotlarni izlash va tizimlashtirish, didaktik materiallarni tayyorlash; -kompyuter texnologiyalari asosida o’quv jarayonini tashkil etish va boshqarishda foydalanish malakalari. Slayd – ma`lum bir o`lchamga ega bo`lgan muloqot varaqalari bo`lib, unga muayyan bir maqsad bilan yaratilayotgan namoyish elementlari joylashtiriladi. Muayyan maqsad bilan yaratilayotgan namoyish vositalari darsning maqsadidan kelib chiqishi va darsning mazmun – mohiyatidan kelib chiqishi lozim. Namoyish vositalari bu – slaydga joylashtirilgan har bir matn, rasm, jadval, diagramma, shu bilan birga animatsiya va ovozlar ham tashkil etadi. Elektron taqdimot-darsda slaydlardan ko’rgazmali material sifatida foydalanish o’qituvchi uchun keng imkoniyat yaratadi. O’quv materialining elektron taqdimotida animatsiyalar asosida o’tilayotgan materialning berilishi mavzuni o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilishini yengillashtiradi va ko’rgazmalilikni oshiradi. Namoyish slaydlarini o’quvchilarga tarqatma material sifatida ham berish mumkin. Slaydlarga o’quvchilar o’zlarini munosabatini bildirishi, uni tahlil qilishi mumkin. Bu orqali o’quvchilar quyidagi malakalarga ega bo’ladilar: -berilgan ma`lumotlarni uzoq vaqt xotirada saqlanishi; -olamni kengroq idrok etadi; -fikrlarni jamlaydi; -tafakkur qilish qobuiliyati o`sadi; -so`z boyligi ortadi; -muhokama etilayotgan mavzu bo’yicha xulosalar va savollarni shakllantirish; -o`z bilim va ko`nikmalarini tahlil qilish, tizimlashtirish; 84

-o’zining o’quv biluv faoliyatini rejalashtirish;• ERTA K JA N RI H A QIDA • ERTA K LA RN IN G TA SN IFI • ERTA K LA RN IN G TA RK IBIY QISM I  Ertaklar xalq og‘zaki ijodining epik jinsi (turi )ga mansub .  Ertaklar , asosan , nasrda yaratiladi . Faqat ayrim asarlardagina (« Y oriltosh », « Tohir va Zuhra » va b.) qo‘shiqni eslatuvchi she'riy parchalar uchraydi . 85

 «Bir bor ekan , bir yo‘q ekan » boshlamasi va «murod -maqsadiga yetibdi » yakunlanmasi ertaklarning an'anaviy belgisi hisoblanadi .  Xayoliy -fantastik tasvir ertaklar syujetida qo‘llanadigan ustuvor usuldir .  Ertaklarning umumiy mazmunida IMF formulasi doimiy takrorlanadi . Har bir ertak I – initsial – boshlanma ; M –medial –asosiy qism ; F – final – yakunlanmadan iborat bo‘ladi .  Hayvonlar haqidagi ertaklar .  Sehrli ertaklar .  Hayotiy -maishiy ertaklar Taqdimotlarning qulayligi shundaki, o‘qituvchi barsha o‘quv materiallarini (test, video, audio, rasm) bir taqdimot ichiga joylashtira oladi. Bunday taqdimotdan o‘quv mashg‘ulotlarida foydalanish o‘qituvchi mehnatini yengillashtiradi, talabalarning o‘quv-bilish motivatsiyalarini oshiradi. Taqdimot jarayonida Multimedia texnologiyalarining barcha imkoniyatlarini to‘liq ochib berish va ulardan samarali foydalanish uchun ta’lim oluvchilarga salohiyatli o‘qituvchining ko‘magi zarur bo‘ladi. Darsliklardan foydalanilgan singari, multimedia vositalarini qo‘llashda ham ta’lim strategiyasi ta’lim jarayonida o‘qituvchi nafaqat axborotlarni taqdim etish, balki ta’lim oluvchilarga ko‘maklashish, qo‘llab-quvvatlash va jarayonni boshqarib borish bilan shug‘ullangandagina mazmunan boyitilishi mumkin. Odatda, chiroyli tasvirlar yoki animatsiyalar bilan boyitilgan taqdimotlar oddiy ko‘rinishdagi matnlarga qaraganda ancha jozibali chiqadi va ular taqdim etilayotgan 86

materiallarni to‘ldirgan holda zaruriy emotsional darajani ta’minlab turishi mumkin. Multimedia vositalari har xil ta’lim yo‘nalishlari (stillari) uyg‘unligida qo‘llanilishi va ta’lim olish hamda bilimlarni qabul qilishning turli ruhiy va yoshga doir xususiyatlariga ega bo‘lgan shaxslar tomonidan foydalanilishi mumkin: ayrim ta’lim oluvchilar bevosita o‘qish orqali, ba’zilari esa eshitib idrok etish, boshqalari esa (videofilmlarni) ko‘rish orqali ta’lim olishni va bilimlarni o‘zlashtirishni xush ko‘radilar. Interfaol multimedia texnologiyalari akademik ehtiyojga ega bo‘lgan ta’lim oluvchiga noan’anaviy qulaylik tug‘diradi. Xususan, eshitish sezgisida defekti bor ta’lim oluvchilarda fonologik malakalar va o‘qish malakalari o‘sishiga, shuningdek, ularning axborotlarni vizual o‘zlashtirishlarini ta’minlaydi. Nutqi va jismoniy imkoniyati cheklanganlarda esa vositalardan ularning individual ehtiyojlaridan kelib chiqib foydalanishga imkon beradi. Multimedia vositalari ta’lim berishning samarali va istiqbolli quroli bo‘lib, u o‘qituvchiga an’anaviy ma’lumotlar manbaidan ko‘ra keng ko‘lamdagi ma’lumotlar massivini taqdim etish; ko‘rgazmali va uyg‘unlashgan holda nafaqat matn, grafiklar, sxemalar, balki ovoz, animatsiyalar, video va boshqalardan foydalanish; axborot turlarini ta’lim oluvchilarning qabul qilish (idrok etish) darajasi va mantiqiy o‘rganishiga mos ravishda ketma-ketlikda tanlab olish imkoniyatini yaratadi. Lekin multimediadan foydalanishda bir qator jihatlarni e’tiborga olish muhim. Multimediada taqdim etilayotgan o‘quv materiallari tushunish uchun qulay bo‘lishi, zamonaviy axborotlar va qulay vositalar orqali taqdim etilishi talab qilinadi. Multimedia vositalarini ta’limda qo‘llash quyidagilarga imkoniyat yaratadi: - ta’limning gumanizatsiyalashuvini ta’minlash; - o‘quv jarayonining samaradorligini oshirish; - ta’lim oluvchining shaxsiy fazilatlarini rivojlantirish (o‘zlashtirganlik, bilimga chanqoqlik, mustaqil ta’lim olish, o‘zini o‘zi tarbiyalash, o‘zini o‘zi kamol toptirishga qaratilgan qobiliyatlilik, ijodiy qobiliyatlari, olgan bilimlarini 87

amaliyotga qo‘llay olishi, o‘rganishga bo‘lgan qiziqishi, mehnatga bo‘lgan munosabati); - ta’lim oluvchining kommunikativ va ijtimoiy qobiliyatlarini rivojlantirish; - kompyuter vositalari va axborot elektron ta’lim resurslari yordamida har bir shaxsning alohida (individual) ta’lim olishi hisobiga ochiq va masofaviy ta’limni individuallashtirish va differensiyalash imkoniyatlari sezilarli darajada kengayadi; - ta’lim oluvchiga faol bilim oluvchi sub’ekt sifatida qarash, uning qadr- qimmatini tan olish; - ta’lim oluvchining shaxsiy tajribasi va individual xususiyatlarini hisobga olish; - mustaqil o‘quv faoliyatini olib borish, bunda ta’lim oluvchi mustaqil o‘qib va rivojlanib boradi; Ta’limda multimedia vositalaridan foydalanishning umumiy bo‘lgan birmuncha salbiy taraflari xam mavjud. Ular jumlasiga diqqatning bo‘linishi, materiallarni yaratishdagi murakkabliklar, vaqtning ko‘proq talab etilishi, dasturiy ta’minot va texnika vositalarini sozlash va foydalanishda vujudga keladigan muammolar, axborotlarni kompyuter ekranidan o‘qish jarayonidagi qiyinchiliklar va boshqa jixatlar kiradi. Multimedia vositalarining audio, video, grafik va boshqa elementlarini yaratish an’anaviy matn ko‘rinishidagi materiallarni yaratishdan ko‘ra ancha murakkab. Multimediali materiallarni mustaqil ravishda yaratish singari multimediadan ta’lim oluvchi sifatida foydalanish ham birmuncha ko‘proq vaqt sarflanishini talab etadi. Ayniqsa, multimediali ta’lim vositalarini yaratish uchun ko‘p vaqt va diqqat kerak bo‘ladi. Multimediali ta’lim vositalaridan samarali foydalanishni ta’minlash uchun dasturiy ta’minot va texnika vositalari talab darajasida sozlangan bo‘lishi zurur. Bunda multimediali ta’lim materiallarini taqdim etish jarayoni matnlarni tahrirlash va aks ettirishning oddiy vositalariga qaraganda yanada yuqori sifat va keng imkoniyatlar talab etadi. 88

Xulosa qilib aytganda, ta’limning mazmuni har tomonlama etuk ma’naviyatli, ma’rifatli kadrlarni kamol toptirish, voyaga etkazish xar bir ta’lim-tarbiya beruvchi shaxsdan ya’ni, o‘qituvchidan, yuksak iste’dod talab qiladilar. Adabiyot darslarining muvaffaqiyati o‘qituvchining tayorgarligi, bilim saviyasigina emas, uning dars jarayonini tashkil qilishga ijodiy munosabatda bo‘lishiga ham bog‘liq. Interfaol usullar o‘qituvchi va talabani darslik, kitob, gazeta va jurnal, internet kabi qo‘shimcha manbalarga murojaat qilishga, mavzu yuzasidan axborotlarni mustaqil izlash, to‘plash, tahlil qilish, umumlashtirish hamda amaliyotga tatbiq etishga undaydi. Interfaol usullar talabalarni muammoni mustaqil echish zaruriyati qarshisiga keltirib, uni qo‘shimcha manbalar bilan ishlashga yo‘naltiradi. O‘qitishning zamonaviy usullari har turli bo‘lib, ularning hammasi ham har qanday didaktik usullar kabi o‘qituvchidan alohida tayyorgarlik ko‘rishni talab qiladi. C h unonchi vaqt, maydon va inson resurslaridan o‘rinli va maqsadli foydalanish darsdan kutilgan natijani kafolatlovchi muhim omildir. Bugun ta’lim tizimida hayotga tadbiq etilayotgan islohatlarning barchasi tub mazmun-mohiyati bilan yoshlarimizning yurt ravnaqi uchun fidoiy, izlanuvchan bo’lib yetishmog’iga qaratilgan. Xususan, ertaklarni o’qish orqali o’quvchilarda o’zaro ahillik, ilm olishga intilish, savob ish qilish tuyg’ulari tarbiyalanadi, bir-birlarini hurmat qilishga, haqqiga hiyonat qilmaslikka, hamjihat bo’lishga o’rgatiladi. Bugungi kun o’qituvchisi yangilikka intiluvchan, uni to’g’ri qabul qilib o’z o’quvchisiga yuksak darajada yetkaza olish zarurdir. Darslarni yuqori darajada tashkil qilish va o’tkazishuchun avvalo o’qituvchining o’zi pedagogik jihatdan mahoratga ega bo’lishi zarur. Shundagina bunday o’qituvchi yosh avlodni har jihatdan yetuk va barkamol inson qilib tarbiyalay oladi va unda eng oliy insoniy fazilatlarga ega yosh avlod buyuk kelajagimiz egalari hisoblanadi. 89

GLOSSRIY ALLEGORIYA (yun. allos – o‘zgacha, agoreuo – gapiraman) – 1) mavhum tushuncha yoki hodisani konkret narsa orqali ifodalashga asoslangan ko‘chim turi. Bu holda konkret narsani ifodalovchi so‘z (masalan, tulki ) mavhum tushunchani ( tulki – ayyorlik ) ifodalash uchun ko‘chma ma’noda qo‘llanadi. 2) obrazlilik tipi. Allegorik obrazning tasvir plani bilan mazmun plani bir- biriga mos kelmaydi. YA’ni, allegorik obrazda tasvirlanayotgan narsa o‘zini emas, muallif ko‘zda tutgan ma’noni ifodalaydi. ANALIZ (yun. analisis – qismlarga ajratish) – qarang: badiiy tahlil AFORIZM (yun. aphorismos – ta’rif, ixcham ifoda) – avtori ma’lum bo‘lgan, ixcham shaklda va ta’sirli ifoda etilgan umumlashma fikr. A.ga berilgan ta’riflarda turlichalik mavjud: ayrim manbalarda A. aniq avtorga ega bo‘lishi shart va shu narsa uni maqollardan farqlovchi asosiy jihat deyilsa, boshqalarida bu shart qo‘yilmaydi (q. aforistika ). A.lar paydo bo‘lishi jihatidan turlicha. AXLOQIY-TA’LIMIY ADABIYOT – qarang: didaktik adabiyot . BADIIY OBRAZ TURLARI – adabiyotshunoslikda badiiy obrazlar turlicha tasnif etiladi, bu turlichalik tasnif uchun qaysi jihat asos qilib olingani bilan bog‘liqdir. Jumladan, ijodkor estetik ideali bilan munosabatiga ko‘ra ijobiy va salbiy obrazlar, ijodiy metodga ko‘ra realistik, romantik va b. , yaratilish usuliga ko‘ra fantastik, grotesk va b., xarakter xususiyati va estetik belgisiga ko‘ra tragik, satirik, yumoristik obrazlar farqlanaveradi. SHuningdek, ba’zan badiiy obrazning tasvir planidan kelib chiqib inson obrazi, jonivorlar obrazi, narsa-buyumlar obrazi tarzidagi atamalar ham qo‘llanadi. Albatta, ilmiy muomalada bu kabi tasniflar, atamalar ham o‘rni bilan kerak. Biroq mavjud tasniflarning hech biri badiiy obrazlarni to‘la qamrab ololmaydi. Qamrov ko‘lami kengroq tasniflardan biri badiiy obrazlarni 1) predmetlilik darajasi 2) umumlashtirish darajasi va 3) tasvir va 90

ifoda qatlamlari munosabati(strukturasi)ga ko‘ra guruhlashni (M.Epshteyn) ko‘zda tutadi. BADIIY TASVIR VA IFODA VOSITALARI – badiiy asarda narsa- hodisalarni jonli tasvirlash, his-tuyg‘u va kechinmalarni yorqin ifodalashga xizmat qiluvchi til vositalarining umumiy nomi. Adabiyotshunoslikda ushbu tushuncha turli nomlar bilan yuritiladi: figuralar, sintaktik figuralar, stilistik figuralar, tilning poetik vositalari, tilning badiiy-tasviriy vositalari, tasviriy vositalar, ifoda-tasviriy vositalar va b. Avvalo, tilning badiiyligi B.t. va i.v.ning ishlatilishi bilan belgilanmaydi, ular ishlatilmagan holda ham badiiy tilning bosh spetsifik xususiyatlari – obrazlilik(tasviriylik) va emotsionallik mavjud bo‘la oladi: BADIHA (ar. ههيدب – o‘ylovsiz, birdaniga aytilgan chiroyli so‘z, topqirlik) – avvaldan maxsus JANR (fr. genre – jins, tur, xil) – adabiy janr, adabiy asarlarning tarixan shakllanuvchi tipi, muayyan davr milliy yoki jahon adabiyotida umumiy xususiyatlari bilan turli ko‘lamdagi guruhlarni tashkil qiluvchi asarlarni anglatuvchi tushuncha. JONLANTIRISH – keng ma’noda metaforaning bir ko‘rinishi, jonsiz narsa- hodisalarga inson, umuman, jonli mavjudotga xos sifatlarning berilishi. SHuningdek, jonivorlarga insonga xos sifatlarning berilishi ham J.ning bir ko‘rinishi ( antropomorfizm ) sanaladi. KONFLIKT (lot. conflictus – to‘qnashuv) – personajlarning asar syujetida badiiy ifodasini topadigan o‘zaro to‘qnashuv va kurashlari, qahramon bilan muhit orasida yoki uning ruhiyatida kechuvchi ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar. KULMINATSIYA (lot. culmen – cho‘qqi) – badiiy asarda voqealar rivojining eng yuksak nuqtasi, syujetning ziddiyatlar keskinlashib, konflikt yaqqol namoyon bo‘ladigan o‘rni. KO‘CHIM – trop; so‘zning odatiy ma’nosidan o‘zga ma’noda qo‘llanishi, muayyan badiiy-estetik maqsadni ko‘zlagan holda voqe bo‘luvchi semantik sathdagi normadan og‘ish. Ko‘chma ma’noda qo‘llangan so‘zlar trop degan umumiy nom bilan ham yuritiladi. Ma’no ko‘chishining asosiga tayangan holda 91

K.ning metafora, metonimiya, sinekdoxa, kinoya, perifraza, allegoriya (majoz), ramz (simvol) kabi bir qator ko‘rinishlari ajratiladi. LATIFA (ar. فيطل – nozik, yoqimli, zarif, muloyim) – Y a qin va O‘rta S h arq, jumladan, Markaziy Osiyo xalqlari og‘zaki ijodi va yozma adabiyotida keng tarqalgan janr; ixcham hikoyacha, anekdot. MAJOZ (ar. زاجم – ko‘chma ma’nodagi so‘z) – 1) mumtoz adabiyotshunoslikda so‘zni o‘z ma’nosida emas, boshqa bir ko‘chma ma’noda ishlatish, ko‘chimning umumiy nomi; trop. Atoulloh Husayniy M.ga “...lafzni o‘z yasog‘idin o‘zga ma’noda yasog‘u lafzu o‘shul ma’no orasindag‘i biror aloqayu munosabatqa asoslanaroq qo‘llamoqtin iboratdur, o‘z yasog‘ida tushunmakka moni’ bo‘lg‘uchi jumladoshin keltirmak sharti bila”, deya ta’rif beradi. MASAL (ar. لثم – o‘xshamoq) – so‘z san’atidagi eng ko‘hna va qadimdan keng ommalashgan janr, nasriy yoki she’riy yo‘lda yoziladigan mo‘‘jaz hikoya; tarbiyaviy maqsadning ustuvorligi va oshkor didaktiklik xususiyatiga egaligi sababli M.ga didaktik adabiyot janri sifatida qaraladi. M.ning qurilishi uning didaktik xarakteriga mos: avval mo‘‘jaz hikoyacha beriladi, so‘ng “qissadan hissa” shaklidagi xulosa bilan uning majoziy ma’nosi ta’kidlab ko‘rsatiladi. M.ning hikoya qismi ertak va latifa larga, “qissadan hissa”si esa maqol larga yaqinlashadi. MIF (yun. mythos – rivoyat, hikoya, masal) – xalq og‘zaki ijodining eng qadim davrlarida paydo bo‘lgan, voqelik (olam) haqidagi tasavvurlarni konkret obrazlar vositasida aks ettiruvchi rivoyaviy asarlar. M. rivoyaviy asarlar (olam va odam haqidagi hikoyalar) bo‘lsa-da, ularni tom ma’noda so‘z san’ati hodisasi deb bo‘lmaydi. M.lar qadimgi odamlar uchun tafakkur shakli, ular M. vositasida olam sir-sinoatlari (olamning yoki insonning yaratilishi, quyosh chiqishi va botishi, shamol esishi va momaguldurak sababi va h.)ni bilishga intilganlar, M.larda ularning olam haqidagi bilimlari mujassam ifodasini topgan. MOTIV (lot. moveo – harakatlantiraman) – musiqashunoslikdan o‘zlashtirilgan termin. M. musiqada asarning eng kichik shakl birligi sanalib, asar uning aynan takrorlanishi (shuningdek, o‘zgartirilishi yoki zid M.lar kiritish) asosida rivojlanadi. 92

MUBOLAG‘A (ar. هغلابم – oshirish, orttirish) – mumtoz adabiyotdagi she’riy san’at, narsa- hodisalar, insonlar va boshqa mavjudotlarga xos xususiyatlarni tabiiy holiga nisbatan bo‘rttirib, kattalashtirib yoki kichraytirib tasvirlash. RAMZ (ar. زمر – imo, ishora, imlash) – simvol; ko‘chim turlaridan biri, faqat shartli ravishda va shu matn doirasida ko‘chma ma’no kasb etuvchi so‘z yoki so‘z birikmasi; obrazlilik turi. R. mohiyatan allegoriya ga yaqin, undan farqi shuki, R. kontekst doirasida ham o‘z ma’nosida, ham ko‘chma ma’noda qo‘llanadi. R.ning ma’nosi kontekst doirasida va shartdan xabardorlik bo‘lganda reallashadi. ROVIY (ar. يوار – hikoyachi, qissa aytuvchi, xabar, ma’lumot beruvchi) – epik asarlardagi rivoya sub’ekti, voqealarni hikoya qilayotgan, ular kechayotgan makon va zamon, ularda ishtirok etayotgan personajlarga oid tafsilotlarni etkazib, tasvir predmetiga u yoki bu tarzda munosabat bildirayotgan shaxs. SAJ’ (ar. عجس – bulbul, to‘ti, qumri kabi qushlar ovozining uyg‘unlashib kelishi, o‘lchovli) – mumtoz adabiyotdagi lafziy san’at, bir yoki bir necha gaplardagi ayrim bo‘laklarning yo vaznda, yo qofiyada, yo har ikkalasida mos kelishi. Ilmi badi’ga oid ayrim manbalarda S.ni nasrga xos deyilsa, boshqalarida ham nasrga, ham nazmga xosligi e’tirof etiladi. SHunga qaramay, S.ni nasrga xos deb bilish, uni qofiyali nasr sifatida tushunish kengroq ommalashgan va bu ilmiy jihatdan to‘g‘riroqdir. CHunki nazmdagi S. va uning turlariga berilgan ta’riflar tarse’, muvozana, zulqofiyatayn, zulqavofi’, izdivoj kabi qator she’riy san’atlarni qamrab oladi. Y a ’ni, bu holda bir hodisa turli nomlar bilan yuritiladi xolos, S.ni bunday keng ma’noda tushunish terminologik chalkashliklarni yanada kuchaytiradi. S h uning uchun ham S.ni nasr bilan bog‘liq hodisa deb bilish maqsadga muvofiqdir. S.ning ildizlari turkiy xalqlar folkloriga borib taqaladi. Agar xalq og‘zaki ijodi janrlarining asosan ijroga mo‘ljallangani, ijroning ko‘pincha musiqa jo‘rligida amalga oshgani e’tiborga olinsa, S.ning folklorda keng ommalashish sababi (o‘ziga xos ohang, musiqiylik hosil qilishi, estetik ta’sir kuchining oshishi kabi) ayon bo‘ladi. Masalan: “SHuytib hut kirib , mushuklar miyov bo‘lib , qozonlar sutga to‘lib , bitta-yarim erta qochgan qo‘ylar qo‘zilab , 93

qorlar qoshoq bo‘lib erib , qo‘zigullar ochilib , odamzot bahriga olamga bir ajoyib erta ko‘klam isi sochilibdi”. (“Y u nus bilan Misqol”) TUGUN (ruschadan kalka: “zavyazka”) – epik va daramatik asarlardagi voqeaband syujetning muhim unsuri, voqealarining boshlanishiga turtki bo‘lgan voqea, asar konflikti qo‘yilgan joy. T. syujetning zaruriy elementi sanaladi, ya’ni u syujetda har vaqt hozirdir. Faqat ayrim hollarda, xususan, ba’zi xronikali syujetlarda, shuningdek, “ichki harakat” dinamikasi asosidagi syujetlarda u etarlicha bo‘rtib ko‘rinmasligi mumkin. T., odatda, asarning boshlanishida, ekspozitsiya dan (agar u bo‘lsa) keyinoq beriladi. Muayyan badiiy-estetik maqsadni ko‘zda tutgan holda T.ning o‘rni o‘zgartirilishi ham mumkin. ERTAK – xalq og‘zaki ijodidagi epik janr, cho‘pchak. E. barcha xalqlar og‘zaki ijodida qadimdan shakllangan va faol janrlardan sanaladi. E.lar asosan nasrda yaratilib, syujeti asosida sehrli-fantastik, sarguzasht yoki maishiy xarakterdagi voqealar yotadi, voqealar bayoni va talqinda ijodiy fantaziya, to‘qima salmoqli o‘rin tutadi. SHuning uchun ham ertakchilar tomonidan hikoya qilingan E. tinglovchilar tomonidan, avvalo ertak deb, ijodiy fantaziya mahsuli deb qabul qilinadi. ESSE (fr. essai – tajriba, sinab ko‘rish) – muallifning u yoki bu masala (muayyan voqea-hodisa, hayotiy YUMOR (ingl. humour – kayfiyat, moyillik) – 1) komiklik turlaridan biri. Badiiy asarda kishilar, voqea-hodisalar ustidan engil, do‘stona, beg‘araz kulish. YU.da kulgililik ochiq-oshkora namoyon bo‘ladi, ammo oshkor kulgi ostida engil- elpi hazil, ko‘ngilxushlik maqsadi emas, jiddiylik mavjud. YU. o‘z ob’ektida qisman bo‘lsa-da idealga muvofiq jihatlarni ko‘radi, uni mukammallashtirish, nuqsonlarini bartaraf qilish, undagi umuminsoniy qimmatga molik jihatlarni yuzaga chiqarish maqsadini ko‘zlaydi. SHuning uchun ham YU.da tanqid ruhi, nuqsonlar ustidan kulish bilan birga xayrixohlik, achinish ham mavjud. YU.ning qat’iy chegaralarini belgilash nihoyatda mushkul, shu bois u ko‘pincha komiklikning satira, kinoya, sarkazm (q.) kabi ko‘rinishlari bilan qiyosan tushuntiriladi 94

O‘XSHATISH – tasvir ob’ektini boshqa narsa-hodisaga o‘xshatish orqali yorqin va bo‘rttirib tasvirlashga asoslangan badiiy tasvir vositasi bo‘lib, bunda o‘xshatilayotgan narsa-hodisalar uchun umumiy belgi-xususiyatlarga tayaniladi. Ayrim adabiyotlarda O‘.ni ko‘chimning sodda turi deb ham yuritiladi. Biroq bu unchalik to‘g‘ri emas. C h unki O‘.da ma’no ko‘chishi kuzatilmaydi, unda, ma’no ko‘chishining o‘xshatish asosidagi turi bo‘lmish metaforadan farqli o‘laroq, o‘xshatilayotgan narsa ham, o‘xshayotgan narsa ham matnda so‘z bilan ifoda etiladi. HAJV (ar. وجه – ustidan kulmoq) – biror shaxsni tanqid qilish, ayovsiz qoralash, kamchiliklarini sanab, ayblash maqsadida yaratiluvchi asar, adabiy janr. Dastlab arab she’riyatida keng tarqalgan H.larda raqibni qoralash, sharmanda qilish uchun yolg‘on uydirmalar to‘qish, jismoniy nuqsonlarni yuzga solish, hatto uyatsiz so‘zlarni ishlatish ham odatiy bo‘lib, ba’zan H.ning haqorat va tuhmatga aylanib ketish hollari ham uchragan. 95

XULOSA VA TAVSIYALAR Zamonaviy pedagog shaxsi modeli ta’lim tizimini modernizatsiyalash va taraqqiy ettirish borasida yuzaga keladigan vazifalarning muvaffaqiyatli hal etilishini ta’minlovchi, ma’lum sifatlarni ta’riflovchi hamda mutaxassisning o‘z- o‘zini rivojlantirib borishini aks ettiruvchi tamoyillarni belgilashga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 12 iyundagi “ Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida ”gi PF-4732- sonli Farmoni va O‘zbekiston Respublikasi VMning 2015 yil 20 avgustdagi «Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 242-sonli Qaroriga muvofiq Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish kurslari da pedagogik faoliyatni tashkil etish hamda o‘tkazishning maqsadi, vazifalari va shakli asosida 201 6 yilning 3 oktyabridan 3 dekabrgacha mashg‘ulotlarda qatnashdik. Bu farmonning asl maqsadi prezidentimizning ta’lim sohasi xodimlariga yuqorida keltirgan fikrlarining davomi sanaladi. Zamon shunchalik tezlashib, texnologiyalar, innovatsiyalarga g‘arq bo‘lib ketdiki, kimki bu global masalaga yondasha olmasa, uni hayot o‘z to‘linlari bilan zarbaga yo‘liqtiradi. Farmon oliy ta’lim muassasalari rahbar va pedagog kadrlarining kasbiy va pedagogik darajasini muntazam oshirish asosida ularning qonunchilik normalari, nazariya, ilmiy va amaliy tadqiqotlar, texnologik taraqqiyot va o‘qitilayotgan fanlar bo‘yicha innovatsiyalar, shuningdek o‘quv jarayonini tashkil etishning zamonaviy uslublari sohasidagi so‘nggi yutuqlarni chuqur o‘rganish ; yuqori samarali zamonaviy ta’lim va innovatsiya texnologiyalarini, ilg‘or xorijiy tajribani keng joriy etgan holda, oliy ta’lim muassasalarining pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish bo‘yicha malaka talablari, o‘quv rejalari, dastur va uslublarini tubdan yangilash, oliy ta’lim muassasalari rahbar va pedagog kadrlarining faoliyatini zarur darajada tashkil etish va samaradorligini ta’minlash ; oliy ta’lim muassasalari pedagog kadrlarining, shu jumladan global 96

internet tarmog‘i, multimedia tizimlari va masofadan o‘qitish usullaridan foydalangan holda, ilg‘or pedagogika, axborot-kommunikatsiya va innovatsiya texnologiyalarini egallash va ularni o‘quv jarayoniga faol tatbiq etish ; oliy ta’lim muassasalari pedagog kadrlarining chet tilini amaliy o‘zlashtirish darajasini oshirish va undan o‘z kasbiy mahoratini, pedagogik va ilmiy faoliyatini muttasil oshirib borish uchun keng foydalanish 18 vazifalari qo‘yilgan. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning “O‘qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o‘zi ana shunday bilimga ega bo‘lishi kerak” 19 degan so‘zlari biz, murabbiylarning o‘z faoliyatimizga tanqidiy ko‘z bilan qarashimizni talab qiladi. Birinchi Prezidentimiz yana ta’kidlaydilarki, “ Ta’lim- tarbiya xalq ma’naviyatini shakllantiradigan va boyitadigan eng muhim omildir, ta’lim –tarbiya tizimini va shu asosda ongni o‘zgartirmasdan ma’naviyatni rivojlantirib bo‘lmaydi. ” 20 Bu talab va vazifalarni to‘g‘ri anglagan holda ikki oylik o‘qish davrida nazariy bilimlarimizni pedagogik amaliyotda sinovdan o‘tkazib bu ishlarning natijasi o‘laroq ushbu bitiruv loyiha ishini yaratdik. Ishda kursning nazariy va amaliy yakun sifatida tajribamizda sinovdan o‘tgan o‘qitishning zamonaviy tizimi yuzasidan olib borgan faoliyatimiz tavsiyalari sifatida quyidagi xulosalarning keltiramiz: - Malaka oshirish kursining maqsadi o‘quv-tarbiya jarayonini yuqori ilmiy- uslubiy darajada ta’minlash, malakaviy talablar, o‘quv rejalari va dasturlari asosida kasbiy va pedagogik mahoratni doimiy ravishda rivojlantirishga ko‘maklashish uchun zarur bo‘lgan kasbiy bilimlar, ko‘nikmalar va mahoratlarni muntazam ravishda yangilab borish ishlari o‘z maqsadiga o‘tkazilgan modullar asosida to‘la erishdi, deb baholayman. 18 Олий таълим муассасаларининг раҳбар ва педагог кадрларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш курслари тўғрисидаги низомдан. 19 Президент И.А.Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси 1Х сессиясида сўзлаган нутқидан, 1997 йил 29 август. Баркамол авлод–Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Тошкент: Шарқ, 1997. – Б.7 . 20 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – y engilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. 97

- BLI orqali nazariy ta’limni amaliy jarayonlarini fan va ishlab chiqarish bilan integratsiyasini ta’minlash, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni rivojlantirish va modernizatsiya qilish vazifasini oldga qo‘ygan edik, ishning bayon qismida bunga erisha oldik, deb hisoblayman. - Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak kafolatli natijalarga erishishdir, bu talabni yuzaga keltirishda pedtexnologiyalar to‘la ishonchli vosita bo‘la oladi. Bugungi kunda mamlakatimizda talabalarning o‘quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi, ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qo‘llashga doir katta tajriba to‘plangan bo‘lib, bu tajriba asosini interfaol metodlar tashkil etmoqda, bizning ishimiz ham shu sohada olib borilgan ishlarni boyitishga yordam beradi, deb ishonch bildiramiz. - BLIda tavsiya qilingan xulosalar ta’lim va tarbiya jarayonida pedagoglar tomonidan interfaol metodlarning o‘rinli, maqsadli, samarali qo‘llanilishi ta’lim oluvchida muloqotga kirishuvchanlik, jamoaviy faoliyat yuritish, mantiqiy fikrlash, mavjud g‘oyalarni sintezlash, tahlil qilish, turli qarashlar orasidagi mantiqiy bog‘liqlikni topa olish qobiliyatlarini tarbiyalash uchun keng imkoniyat yaratishga xizmat qiladi. - Ishimizning tavsiyalari o‘quv-bilish faolligini oshirish, talabalarni kichik guruh va jamoada ishlash, o‘rganilayotgan mavzu, muammolar bo‘yicha shaxsiy qarashlarini dadil, erkin ifodalash, o‘z fikrlarini himoya qilish, dalillar bilan asoslash, tengdoshlarini tinglay olish, g‘oyalarni yanada boyitish, bildirilgan mavjud mulohazalar orasidan eng maqbul echimni tanlab olishga rag‘batlantirish imkoniyatiga egaligi bilan alohida ahamiyat kasb eta oldi. - BLIni tugatgach zamonaviy sharoitda ta’lim samaradorligini oshirishning eng maqbul yo‘li – bu mashg‘ulotlarning interfaol metodlar yordamida tashkil etish deb hisoblangan fikrga to‘la iqror bo‘ldik. Bugungi kun ta’limida o‘ zgarishlariga e’tibor beradigan b o‘ lsak, talaba larni ta’lim jarayonida ijodiy munosabatni shakllantirish, ta’lim samaradorligini 98

oshirishga talabalarda ijodiy firklash malakalarini rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda barcha izlanishlar va ilmiy tadqiqot ishlari xam aynan shu masalaga qaratilmoqda .S h u bilan birga boshqa mamlakatlardagi ta’lim texnalogiyalarini va ularni ng tajribalarini o‘rganish va mos tomonlarini tadbiq etish jarayoni xam jadal rivojlanib bormoqda. Y etuk, barkamol avlodga saboq berayotgan o‘qituvchi, murabbiy, ustoz shogirdlaridan ikki-uch qadam oldinda yurishi, zamonidan ilgarilashi taqozo qilinadi. Fan va texnikaning mavjud yangiliklari ularni darslar mazmuniga jadal kiritishni talab etadi va bu orqali talabalarning zamonaviy bilimlarini shakllantirishga zamin yaratiladi. Ta’lim jarayoniga bir qancha ta’lim texnologiyalari kirib keldiki, o‘qituvchi ana shu texnologiyalarni mohirona egallasagina ta’lim sifatiga erishadi. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni tahsil oluvchilarga yetkazib berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko‘nikma va malakalarni hosil qilish, shuningdek, tahsil oluvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko‘nikma hamda malakalar darajasini baholash o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni, tinimsiz mehnatni talab etadi. B u talabni yuzaga keltirishda pedagogik va innovatsion texnologiyalar to‘la ishonchli vosita bo‘la oladi. Adabiyot darslarida o‘quvchi-talabalarning o‘quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi, ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qo‘llashga doir muayyan tajriba to‘plangan bo‘lib, ular asosini zamonaviy, innovatsion va axborot texnologiyalari tashkil etmoqda. Loyiha ishimizda ana shu tajribaga tayangan holda modulli o‘qitish tizimi tatbiqiga doir EO‘MMni tayyorlashga harakat qildik. Modulni takomillashtirish jarayonida tayyorlangan ma’ruza va amaliy ishlanmalariga innovatsion va axborot texnologiyalarini tatbiq qilish talabalarda o‘rganilayotgan mavzu, muammolar bo‘yicha shaxsiy qarashlarini dadil, erkin ifodalash, o‘z fikrlarini himoya qilish, dalillar bilan asoslash, tengdoshlarini tinglay olish, g‘oyalarni yanada boyitish, bildirilgan mavjud mulohazalar orasidan eng 99

maqbul yechimni tanlab olishga o‘rgatishi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Amaliyot davomida bu o‘z tasdig‘ini topdi. Ochiq darslarimiz davomida folklor ta’limida Keys-stadi usulini qo‘llashning ijobiy jihatlari, afzalliklari namoyon bo‘ldi. Mazkur usulning o‘rinli, maqsadli, samarali qo‘llanilishi ta’lim oluvchida muloqotga kirishuvchanlik, jamoaviy faoliyat yuritish, mantiqiy fikrlash, mavjud g‘oyalarni sintezlash, tahlil qilish, turli qarashlar orasidagi mantiqiy bog‘liqlikni topa olish qobiliyatlarini tarbiyalash uchun keng imkoniyat yaratishga xizmat qiladi . “Muallimlar bugungi maktab o’quvchilarining o’qishga qiziqmayotganlaridan, darslarga befarqligidan shikoyat qiladilar. Ehtimol bizning saboq usullarimiz, darslik dasturlarimiz ularning talab, qiziqishlariga mos kelmay qolgandir. Nega katta-katta kishilar o‘rganishga qiynaluvchi texnik vositalarni birdan o‘zlashtirib olayotgan bola darslarni o’zlashtirishda oqsaydi? Nega bolalar kitob o‘qimaydi?-deb noliymizu bu holatlarning asl sabablarini faqat bolalardan izlab, ularni ayblaymiz? Balki ularning aql va qiziqish talablariga bizning o‘qitish va tarbiya usullarimiz eskirib qolgandir.” 21 Talabalarimizni biz shu holatga tayyor o‘qituvchi bo‘lib etishihlariga birgalikda harakat qilishimiz kerak. Modulli o‘qitish tizimi talabalarning o‘quv-bilish faolligini oshirish, mustaqil ta’lim olish BMKlarini shakllantirish va rivojlantirish, BMKlarini qo‘llash layoqatini yuzaga keltirishda muhim omil bo‘lishi mumkin. Darhaqiqat, hammadan ixtiro, kashfiyot talab qilish o‘rinsiz. Biroq tajribali pedagoglar tomonidan asoslangan yoki ular tomonidan qo‘llanilayotgan ilg‘or texnologiyalardan foydalanish bilan birga, ularni ijodiy rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. 21 Sh.Turdimov. Hikmat xazinasi.T:, “O‘zbekiston”. 2016 yil. 254-bet. 100

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I . 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – T.: O‘zbekiston, 1992.– 34 b. II. 2. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni // Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: Sharq, 1997. – 20-29 b. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” // Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq, 1997. 60 b. III. 4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – y engilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. -176 b. 5. Karimov I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida so‘zlagan nutqi, 1997 yil 29 avgust // Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq, 1997. – 4-9 b. 6. Prezident Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 23 yilligiga bag‘ishlangan tantanali majlisdagi mu’ruzasi // Xalq so‘zi, 2015 yil 6 dekabr. 7. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari – oliy qadriyat. – T. 14. – Toshkent: O‘zbekiston, 2006. – 280 b. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2015 yil 12 iyundagi PF- 4732-son Farmoni. 9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagogik kadrlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2015 yil 20 avgust № 242 qarori. 101

IV. 10. Abduqodirov A.A., Pardaev A.X.Masofali o‘qitish nazariyasi va amaliyoti. –T. Fan, 2009. 11. Begimqulov U.S h . Pedagogik ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiy-nazariy asoslari . – T.: “Fan” nashriyoti, 2007. –144-b. 12. Innovatsion ta’lim texnologiyalari” moduli bo‘yicha o‘quv – uslubiy majmua. Tuzuvchilar: M.Usmanbaeva va b. 13. Dexkanova M. Ta’lim jarayonida noan’anaviy ta’lim texnologiyalarini qo‘llash usullari // Ta’lim texnologiyalari. – Toshkent, 2006. – № 1. – B.9-11. 14. Ibragimova M., Shermatova H. Ta’lim jarayonida faol usullarni qo‘llash // Uzluksiz ta’lim. – Toshkent, 2005. – № 4. – B.16-20 b. 15. Mirzaahmedov M., Narmanov A. Uzluksiz ta’lim tizimida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish // Uzluksiz ta’lim. – Toshkent, 2004. – № 5. – B.46-55. 16. Muhitdinova X. Til ta’limida videomatnlar qanday uyg’unlashadi. //Til va adabiyot ta’limi. -2015. -№8. –B. 15. 17. Shodmonqulova D. Ona tili ta’limida keys texnologiyasidan foydalanish Til va adabiyot ta’limi. -2015. -№5. –B. 17. V. 18. Jalolov G‘. O‘zbek xalq ertaklari poetikasi. – Toshkent : Fan, 1978. 19. Jo‘raev M. O‘zbek xalq ertaklarida sehrli raqamlar. – Toshkent : Fan, 1991. 20. O‘zbek xalq ertaklari. 2-jild. – Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1995 21. M.I.Afzalov, O‘zbek xalq ertaklari haqida. T.: «Fan», 1964. 22. Mirzaev T. “Alpomish” dostonining o‘zbek variantlari. T.: “Fan”, 1968 23. K.Imomov, Ertak. //O‘zbek folklori ocherklari. 3 tomlik, 2-tom, T.: «Fan», 1989. 102

24. K.Imomov, T.Mirzaev, B.Sarimsoqov, O.Safarov, O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. T.: «O‘qituvchi», 1990. 25. V.YA.Propp. Morfologiya "volshebnoy" skazki . Moskva :, “ Labirint ” 1998 26. J.Yusupov, Xorazm ertagi va hayot haqiqati. T.: «Fan», 1997. 27. Mirzaeva S. O‘zbek xalq romantik dostonlari poetikasi. T.: “Fan”, 2004. 28. Oltin beshik. Ertaklar. Nashrga tayyorlovchilar: M.Afzalov, K. Imomov.– Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyoti,1985. 29. O‘zbek xalq ertaklari. Ikki jildlik. I-jild.Tuzuvchilar: M.I. Afzalov, H. Rasulov, Z. Husainova. –Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti, 1995. –256 b. 30. O‘zbek xalq ertaklari. Ikki jildlik. II-jild.Tuzuvchilar: M.I. Afzalov, H. Rasulov, Z. Husainova. –Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti, 1996.–320 b. 31. Kulsa – gul, yig‘lasa – dur. Ertaklar. G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983. 32. Ilon pari. O‘zbek xalq fantastikasi. 3-kitob. Nashrga tayyorlovchilar: M. Murodov,H. Shayxov. – Toshkent : Yosh gvardiya, 1985. 33. Devqiz. O‘zbek xalq ertaklari. To‘plovchi: K. Imomov. – Toshkent : Fan, 1994. 34. Sh.Turdimov. Hikmat xazinasi.T:, “O‘zbekiston”. 2016 yil. VII. 1. http://elearning.zn.uz/ 2. https://moodle.org 3. http:/ www.multimedia.uz 4. http:/ www.tuit.uz 5. http:/ www.ziyonet.uz 103

O'xshashlar

“Badiiy asar tili” modulini o‘qitishda interfaol usuldan foydalanish

“Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish

“Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish

“Navoiyning epik merosi” modulini o‘qitishda shaxsiy-insonparvarlik yondashuvi texnologiyasidan foydalanish

Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish