“Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish - Adabiyot - Diplom ishlar

“Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4784.49609375 KB

Ko'chirib olish

“Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish mavzusidagi 1

BITIRUV LOYIHA ISHINING MUNDARIJASI KIRISH……………………………………………………………… 3-6 I BOB. “ADABIY TURLAR VA JANRLAR” MODULINI O‘QITISHNING NAZARIY MASALALARI ...................................................................... 7-12 1.1. “Adabiy turlar va janrlar” moduli taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishlari........................... ......................................................................7-12 1.2. “Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishga doir innovatsiyalar va ilg‘or xorijiy tajribalar.........................................................................................13-33 II BOB. “ADABIY TURLAR VA JANRLAR” MODULINING O‘QUV- USLUBIY TA’MINOTI 2.1. Ma’ruza matni..................................................................................... 34-59 2.2. Modul yuzasidan keyslar to‘plami, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar................................................................................................... 60-80 2.3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar.................................................................................................. 81-88 2.4. Xulosa va tavsiyalar................................................................................ 89-90 2.4. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati .................................................... 91-93 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’lim jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash dolzarb vazifalardan etib belgilangan. Ta’lim jarayoniga yangi o‘qitish texnologiyalari va faol metodlarini qo‘llash orqali bo‘lajak kadrlarning ijodiy fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, yangi bilimlarni mustaqil egallash qobiliyatini rivojlantirishga erishish mumkin. Chunki, bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan shaxsgina o‘z muammolarini o‘zi mustaqil hal qila oladi va jamiyatda o‘z mavqeiga ega bo‘ladi. Bunday qobiliyat esa ta’lim muassasalarida shakllantiriladi. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: «Demokratik jamiyatda bolalar, umuman, har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o‘rganmasa, berilgan ta’lim samarasi past bo‘lishi muqarrar. Albatta, bilim kerak. Ammo bilim o‘z yo‘liga. Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir». Hozirgi paytda respublikamizda yetuk mutaxassislar tayyorlash sifatini yaxshilash bo‘yicha qator pedagogik izlanishlar olib borilmoqda. Bu izlanishlarning aksariyatida pedagog olimlar, amaliëtchi va tadqiqotchilarning diqqat e’tibori o‘qitish maqsadi va uning natijalariga erishishga, ta’limni texnologiyalashtirish orqali sifatli o‘qitishni tashkil etishga, shuningdek, ilmiy asoslangan zamonaviy o‘qitish texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni ta’lim- tarbiya jarayoniga joriy etishga yo‘naltirilgan. «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni hayotga tatbiq etish borasida qator ishlar amalga oshirilmoqda. Bu tadbirlar o‘z navbatida pedagogika oliy ta’lim muassasalarida talabalarning kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish uchun zamonaviy o‘qitish texnologiyalaridan foydalanib o‘quv-tarbiya jarayonini samaradorligi va sifatini oshirish talablarini qo‘ymoqda. 3

«Insonni, uning ma’naviy olamini kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki, u ham bo‘lsa so‘z san’ati-badiiy adabiyotdir. Adabiyotning insonshunoslik deb, shoir va yozuvchilarning esa inson ruhining muhandislari deb ta’riflashi bejiz emas, albatta» 1 . Inson ma’naviyatini shakllantirishda, e’tiqodini qaror toptirishda adabiyotning o‘rni beqiyosdir va bu jarayon, asosan, adabiyot darslarida amalga oshiriladi. Adabiyot san’atning bir turi sifatida o‘zining badiiy jozibasi bilan insonlar qalbiga oson yo‘l topa olish, estetik hissiyotlariga kuchli ta’sir qilish, hayotiy voqea-hodisalar haqida chuqur mulohaza yuritishga da’vat etish kabi xususiyatlarga ega. Biroq buning uchun muallimning o‘zi muayyan adabiy- nazariy ko‘nikmaga ega bo‘lishi lozim. Shundagina u dars davomida o‘quvchilarga asar mohiyatini, badiiyatini va tarbiyaviy jihatlarini singdira olishi mumkin. Mazkur muammoning yechimi esa adabiyot muallimining adabiy nazariy tushunchalar bilan qay darajada tanish ekanligiga bog‘liq. O‘zbekistonning istiqboli ko‘p jihatdan ta’lim-tarbiya sifatiga va jarayoniga bog‘liq. Maktablardagi ta’lim-tarbiya ishlarining barchasi yoshlarni barkamol insonlar qilib tarbiyalashga yo‘naltirilgan. Bu jihatdan olib qaralganda zamonaviy axborot texnologiyalari va xorijiy tajribalarning ijobiy jihatlarini amalda qo‘llash muhim o‘rin tutadi. Ayni kunda xorijiy tajribaning foydali tomonlaridan biri modulli yondoshuv ta’lim tizimimizda samarali foyda berishi mumkin. Ta’lim muassasalarining asosiy vazifalaridan biri o‘quvchi-talabalarga insoniyat tarixi davomida yaratilgan bilimlarni yetkazish, fanlar bo‘yicha muntazam bilim olishlari uchun tegishli sharoit yaratish, zarur axborotlarni tanlash va mustaqil o‘qishni o‘rgatish orqali bilim olishga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish va qiziqishlarini orttirishdan iborat. Bu vazifalarni an’anaviy ta’lim texnologiyasidan foydalangan holda hal etib bo‘lmaydi, shu sababli ta’lim-tarbiya jarayonida modulli ta’lim texnologiyasini qo‘llash zarurati vujudga keladi. Shuning uchun ham “Adabiy turlar va janrlar” modulini innovatsion texnologiyalardan foydalangan holda o‘qitish samarali natija beradi. 1 1 И.Каримов Юксак маънавият-енгилмас куч Т.: Маънавият. 2008. Б. 19. 4

Bitiruv loyiha ishining maqsadi: Modul bo‘yicha chuqur va atroflicha bilim berish, ularda adabiy turlar va janrlar bo‘yicha yaxlit tasavvur uyg‘otish, modulning barcha tushunchalari va mazmunini tizimli asosda, innovatsion texnologiyalardan foydalanib, didaktika talablarga amal qilgan holda o‘qitish jarayonini loyihalashtirish va o‘quv-uslubiy ta’minotini yaratish. Bitiruv loyiha ishiing vazifalari:  “Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishning ustuvor yo‘nalishlarini aniqlashtirish;  “Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishga doir innovatsion texnologiyalarni tasniflash;  “Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitish jarayonini loyihalashtirish va rejalashtirish.  “Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishga doir elektron modulli didaktik ta’minotni ishlab chiqish( ma’ruza matni, modul asosida ma’ruza va amaliy mashg‘ulot texnologik modeli hamda texnologik xaritasi, keys-stadi, amaliy topshiriqlar va ishlanmalar, testlar, nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar, taqdimotlar). Bitiruv loyiha ishi obyekti – “Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish jarayoni. Bitiruv loyiha ishining predmeti – “Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish mazmuni va amaliy-texnologik jihatlari. Tadqiqot metodlari: bitiruv loyiha ishiga tegishli adabiy-nazariy, psixologik, pedagogik va metodik adabiyotlar hamda meyoriy hujjatlar tahlili, pedagogik kuzatishlar. Tadqiqotning metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, «Ta’lim to‘g‘risida» gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy 5

dasturi», tadqiqot mavzusiga oid O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Davlat ta’lim standartlari, O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining Nizomlari va buyruqlari; innovatsion ta’lim va pedagogik texnologiyalari nazariyasi va metodikasi, shuningdek, adabiyotshunoslikning nazariy masalalariga oid fundamental tadqiqotlar, bitiruv loyiha ishining metodologik asoslarini tashkil etadi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati: Mazkur bitiruv loyiha ishida ishlab chiqilgan innovatsion ta’lim texnologiyalari hamda didaktik materiallardan “Adabiyotshunoslikka kirish”, “Adabiyot nazariyasi” fanlaridan ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarini o‘tkazish jarayonida samarali foydalanish mumkin. Ishning tuzilishi. Bitiruv loyiha ishi kirish, ikki bob, besh fasl, xulosa- tavsiyalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6

I. BOB. “ADABIY TURLAR VA JANRLAR” MODULINI O‘QITISHNING NAZARIY MASALALARI 1.1. “Adabiy turlar va janrlar” moduli taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishlari Mustaqilllikdan keyingi yillarda ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani singari milliy adabiyotda ham ijobiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Prezidentimiz I. A. Karimov o‘rinli ta’kidlaganlaridek, “... ma’naviyatni tushunish, anglash uchun, avvalo, insonni tushunish, anglash kerak” 2 . Millat ma’naviyatini yuksaltiradigan vositalardan biri - badiiy adabiyotdir. Badiiy adabiyotning mohiyatini anglash, uning san’atdagi o‘rnini belgilash, adabiy jarayonni tahlil va talkin qilib borish uchun filolog talabalarda ilmiy-nazariy tushunchalar shakllangan bo‘lishi zarur. Adabiyotshunoslik nazariyasi oid ilmiy-nazariy qarashlar umumta’lim maktablarining adabiyot darslarida, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining adabiyot darslarida ma’lum darajada o‘tilgan. Xususan, adabiy turlar va janrlar masalasida ham bir qadar tayyorgarliklari bor. Chunki adabiyot darslarida qaysi bir adabiy janrlar mahsuloti bo‘lgan asarlar tahlilidan so‘ng nazariy ma’lumotlar beriladi. Bundan tashqari, akademik litseylarda “Adabiyot qoidalari” fani o‘qitiladi. Universitetlar, pedagogika institutlarining o‘zbek filologiyasi ta’lim yo‘nalishi bakalavr bosqichi 1-kurs talabalariga “Adabiyotshunoslik nazariyasi” kursi o‘qitiladi. Adabiyotshunoslik nazariyasi fanining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri – adabiy turlar va janrlar muammosidir. Bu borada jahon adabiyotshunosligida fundamental tadqiqotlar amalga oshirilgan 3 . 2 Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч.Т. Маънаввият. 2008.б.29. 3 Қаранг. Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабир. Тошкент. Янги аср авлоди. 2004. Белинский В. Г. Разделение на род ы и в иды./Полн.собр.сочн. в 13 т-х. Т. 5. М. 1954. Гегель Г. В. Эстетика. В 3 т-х. Т 3. М., 1971. Фитрат. Адабиёт қ оидалари. Т. Ўқитувчи. 1995. Нашрга тайёрловчи: Ҳ. Болтабоев. Адабий турлар ва жанрлар. Ж-1. Эпос. Ж-2. Лирика. Т. Фан. 1991-1992. Хализев В. Е. Теории литературы. М. Высшая школа. 2005. С. 308- 332. Адабиёт энциклопедияси. Тузувчи: Ҳ. Болтабоев Т. Mumtoz so‘z. 2015.. Қаранг. Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабир. Тошкент. Янги аср авлоди. 2004. Белинский В. Г. Разделение на род ы и в иды./Полн.собр.сочн. в 13 т-х. Т. 5. М. 1954. Гегель Г. В. Эстетика. В 3 т-х. Т 3. М., 1971. Фитрат. Адабиёт қ оидалари. Т. Ўқитувчи. 1995. Нашрга тайёрловчи: Ҳ. Болтабоев. Адабий турлар ва жанрлар. Ж-1. Эпос. Ж-2. Лирика. Т. Фан. 1991-1992. Хализев В. Е. Теории литературы. М. Высшая школа. 2005. С. 308- 332. Адабиёт энциклопедияси. Тузувчи: Ҳ. Болтабоев Т. Mumtoz so‘z. 2015.. 7

Badiiy adabiyotni turlarga ajratish, ya’ni asar tiplarini belgilash Aflotun davridan boshlangani an’anaviy tarzda epos, lirika va dramadan iborat ekani e’tirof etiladi. Aflotun “Davlat” asarida adabiy turlar farqini shunday tushuntirgan: birinchidan, (muallif) o‘z nomidan to‘g‘ri gapirishi, ikkinchidan o‘z asari qahramonlarining “nutq almashinish” ko‘rinishiga qurishi va bunda shoir so‘zlari aralashmasligi, uchinchidan, o‘z so‘zlari asarda ishtirok etuvchi begonalar so‘zlari orqali aytishi mumkin. Suqrot asarlariga munosabat masalasida aytilgan bu talqin keyinchalik adabiyotni turlarga ajratishda metodologiya vazifasini bajardi. Aflotunning shogirdi Arastu bu fikrlarni yanada izchilroq qilib davom ettirgan: “Bu sohada asarlar yana aks ettirish usullari jihatidan ham bir-bi ridan farq qiladi. Zotan bir xil narsani bir xil vosita bilan tasvirlagan holda yo muallif voqealarga aralashmay hikoya qilishi va o‘zini xuddi Gomerday tutishi mumkin. Yoki butun tasvir davomida muallif o‘zligicha qolishi yoxud barcha aks ettiriluvchilarni harakatdagilar sifatida gavdalantirishi mumkin. XIX asrda Gegel tasnif asosiga obyektivlik va subyektivlik tushunchasini qo‘ygan. O‘zbekistonda adabiyot nazariyasi, asosan, Belinskiy qarashlari asosida shakllangan. Adabiy turlarni belgilashda turli tasniflarni uchratish mumkin, lekin deyarli barcha manbalarda uch adabiy tur – epos, lirika, drama tarzida qat’iylashgan. «Epos» roman, qissa, hikoya, «lirika» g‘azal, tuyuq, ruboiy, «drama» komediya, tragediya, drama janrlarini umumlashtiradi. YA’ni mazkur adabiy turlar ana shunday qismlardan tarkib topgan bo‘ladi. Epos, lirika, dramani tashkil etuvchi ana shunday uzvlar «janr» deb yuritiladi. Adabiy turlar bir-biridan, avvalo, voqelikni gavdalantirish tarziga ko‘ra farqlanadi. Eposga mansub asarlar ko‘pincha bo‘lib o‘tgan voqealarni ko‘rsatayotganday taassurot uyg‘otsa, lirik turga oid asar lar ayni choqda bo‘lib o‘tgan voqealarni gavdalantirayotganday tasavvur yaratadi. Drama asarlarida esa voqealar xuddi hozir bo‘lib o‘tayotganday bo‘lib ko‘rinadi. 8

Biroq eposga xos xususiyatlar ma’lum darajada lirik asarda yoki komediya, drama, tragediyada ham mavjud bo‘ladi. Yoki lirikaga xos xu susiyatlar roman, qissa, hikoya yoki drama asarlarida namoyon bo‘ladi. Dramaning xos belgilari esa epos, lirikada ham ko‘rinadi. Chunki adabiy turlar bir-biri bilan mustaxkam aloqador, mushtarak hodisa sanaladi. Ularning tasvir obyekti ham, mavzusi ham yagona - insondir. Adabiy turlarga mansub janrlar ana shu obyektni har xil ko‘rinishda gavdalantiradi, xolos. Epos (roman, qissa, hikoya) voqeani, lirika insonning ruhiy holat, kechinmasini, drama kishining xarakterini gavdalantiradi, degan qarash keng yoyilgan. Biroq roman, qissa, hikoyada ham insonning ruhiy holat, kechinmalari ko‘rsatiladi. She’riy asarlarda ma’lum voqealar bayon etiladi. Drama asarlarida ham qahramonning kayfiyati, qalbidagi alg‘ov-dalg‘ovlar jarayoni akslanadi. Albatta, epos, lirika, drama o‘rtasida jiddiy farqlar mavjud. Epos so‘zlashuv nutqiga yaqin bir tarzda yozilsa, lirika misra, qofiya, turoq singari unsurlarga asoslangan, drama dialog, monologlardan tarkib topgan bo‘ladi. «Janr» fransuzcha so‘z bo‘lib, «tur», «jins» degan ma’noni anglatadi. Bu termin dastlab san’at va adabiyot atamasi sifatida XVI asrda Fransiyada qo‘llana boshlagan. Adabiy janr asarlarning kompozitsion qurilishi, tasvirlash yo‘llari, vositalari, bayon usullari, hodisalarni qamrash ko‘lamiga ko‘ra ko‘rinishidir. Janr o‘zgaruvchan, boyib boradigan hodisadir. Ayni paytda u ijtimoiy, madaniy, ma’rifiy taraqqiyot jarayonida iste’moldan chiib ketishi mumkin bo‘lgan o‘ziga xosliklar. «Epos» deganda hozir nasriy asarlar tushuniladi. Roman, qissa, hikoya, masal, ertak kabi janrlar epik turga mansub asarlar deyiladi. Epos yunoncha epos so‘z bo‘lib, «so‘z», «nutq», «hikoya» degan ma’noni anglatadi. Bu atama keng va tor ma’noda qo‘llanadi. Epos keng ma’noda voqeaband asardir. Bundan ayonki, she’riy yo‘lda yozilgan asar ham epos bo‘lishi mumkin. Voqealarni hikoya qilish ustuvor bo‘lgan eposda hodisalarni bayon etish shakli va usullari davr o‘tishi bilan 9

o‘zgarib, boyib borgan. Qadimgi epik asarlarda voqealar o‘tgan zamon shaklida ifodalangan bo‘lsa, hozirgi roman, qissa, hikoyalarda hozirgi yoki o‘tgan zamonda boshlanib, ayni paytda ham davom etayotganday yoki yana boshqacha tarzda naql qilinadi. Epik asarlar voqealarni aks ettirish jihatidangina emas, balki inson ruhiy olamini chuqur tahlil qilishi bilan ham yangi imkoniyatlarni namoyon etmoqda. Epos tor ma’noda xalq ijodiyotiga mansub yirik hajmli asarlardir. O‘zbek xalq dostonlari ham epik asardir. Xalq eposi mavzusi, voqealarni talqin qilishiga ko‘ra bir necha xillarga bo‘linadi. Masalan: qahramonlik eposi, tarixiy epos, romantik epos, jangnoma va boshqalar. Bu asarlar keng syujetli, dramatik voqealarga boy bo‘ladi. Xalq eposida real voqelik badiiy to‘qima, xayoliy tasavvur, mifologik qarashlar bilan qorishiq holda ko‘rinadi. Janr taraqqiyoti bevosita millat taraqqiyoti bilan bog‘liqdir. Mumtoz janrlar taraqqiyoti bevosita mumtoz adabiyot bilan bog‘liq bo‘lsa, epik va dramatik janrlarning taraqqiyoti, asosan, XX asrning boshlarida shakllangan jadid adabiyoti bilan bog‘liq. Jadid adabiyotida haqiqiy ma’nodagi realistik proza va realistik dramaturgiya shakllandi. A. Qodiriyning “O‘tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon”, Cho‘lponning “Kecha” romanlari, Behbudiyning “Padarkush”, A. Qodiriyning “Baxtsiz kuyov” dramalari, Hamzaning “Maysaraning ishi” komediyasi, Fitratning “Abulfayzxon” tragadiyasi janrlarning imkoniyatlarini yanada kengaytirdi. O‘zbek sovet adabiyoti davrida ham epik, lirik, dramatik asarlarning janrlar talablarini kengaytiradigan badiiy jihatdan yuksak asarlar ham yaratildi. Adabiy turlarning muayyan davr adabiy jarayonida tutgan o‘rni, mavqei har vaqt ham bir xil emas, taraqqiyotning ma’lum bosqichlarida ularning ayrimlari yetakchilik mavqeini egallaydi. Bu esa turli omillar (ijtimoiy-siyosiy, madaniy- ma’rifiy sharoit, adabiy-madaniy an’analar va hokazo) bilan bog‘liqdir. Masalan, o‘zbek adabiyotida an’ana bilan bog‘liq holda uzoq vaqt lirika yetakchilik qilgan bo‘lsa, XX asr boshlaridan epos yetakchilik mavqeini egallay boshladiki, bu ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy sharoit (epik turda badiiy konseptual funksiyani 10

amalga oshirish, dunyoni anglash va anglatish imkoniyatlarining kengligi va buning XX asr boshlarida dolzarblik kasb etgani) bilan izohlanadi. O‘tgan asrning 60-70-yillari ijtimoiy-siyosiy sharoiti yana she’riyatni yetakchi mavqega olib chiqdiki, bu ijod erkinligi bo‘g‘ilgan sharoitda badiiy proza o‘zining eng muhim funksiyasi – badiiy-konseptual funksiyasini to‘laqonli bajara olmay qolgani bilan izohlanishi mumkin. 80-yillarga kelib esa epos yo‘qotgan mavqeini yana tiklay boshladi: M.M.Do‘st, E.A’zam, A.A’zam, X.Sulton kabi ijodkorlar asarlarida jamiyatni, zamona kishilari ruhiyatini va buning vositasida jamiyatning mavjud holatini chuqur badiiy idrok etishga intilish kuchaydi. Biroq, ta’kidlash zarurki, adabiy turlarning birini ikkinchisidan ustun qo‘yishga intilish nomaqbuldir. Zero, har bir adabiy tur o‘ziga xos ustun jihatlarga ega, bu esa ularning har birida dunyoni anglash va anglatish imkoniyatlari turlicha ekanligi bilan izohlanadi. Ba’zan “falon shoir o‘zining falon ruboiysida katta romanda ham aytish qiyin bo‘lgan gapni ayta olgan” qabilidagi maqtovlar eshitiladiki, bu xil qarash o‘ta jo‘n va ilmiylikdan butkul yiroq, badiiy adabiyot haqida, badiiy asar haqida bu tarzda fikrlash diletantlikdan boshqa narsa emas. Negaki, badiiy adabiyotda aytishgina emas, qanday aytish ham muhim. Zero, har bir adabiy turga mansub asarning qabul qilinish mexanizmlari, o‘quvchi ruhiyatiga ta’sir o‘tkazish imkoniyatlari va yo‘llari turlichadir. Bu o‘rinda xalqimizning “o‘nta bo‘lsa o‘rni boshqa, qirqta bo‘lsa – qilig‘i” qabilidagi naqliga amal qilgan to‘g‘riroq bo‘ladi. Istiqlodan keyingi yillarda ham adabiyotimizning barcha tur va janrlari bo‘yicha ko‘plab badiiyat namunalari yaratildi. Birgina roman janrining o‘zida yuzga yaqin turli mavzudagi romanlar yaratildi. To‘g‘ri, ma’lum janrlarda yaratilgan asarlar soni bilan emas, sifati bilan o‘lchanadi. Hozirda adabiyotshunosligimizda XX asr, yuz yillikda yaratilgan kichik janrdagi asarlar sarhisob qilinib, nashrga tayyorlandi. Bunga misol qidib adabiyotshunos olim B. Karim tomonidan tayyorlangan “XX asr o‘zbek she’riyati antalogiyasi”, “XX asr o‘zbek hikoyasi antalogiyasi” kitoblarini misol qilib keltirishimiz mumkin. 11

Adabiy turlar va janrlarning tabiatini, o‘ziga xos xususiyatlarini o‘zlashtirmasdan turib badiiy asarlarni tahlil qilib bo‘lmaydi. Xususan, O‘zbek filologiyasida tahsil olayotgan talabalar uchun bu kabi adabiy-nazariy tushunchalarni o‘rganish suv va havo kabi zarurdir. Shu nuqtai nazardan “Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishning ustuvor yo‘nalishlari quyidagicha belgilandi: 1. Adabiy turlar va janrlar bo‘yicha Sharq va G‘arb mutafakkirlarining qarashlarini o‘rganish; 2. Adabiy turlar va janrlar bo‘yicha rus adabiyotshunoslarining ilmiy- nazariy qarashlarini o‘rganish; 3. Adabiy turlar va janrlar bo‘yicha o‘zbek olimlarining tadqiqotlarini o‘rganish; 4. Epik tur va uning janrlarini o‘zbek adabiyoti namunalari asosida o‘rganish; 5. Lirik tur va uning janrlarini milliy adabiyotimiz misolida o‘rganish; 6. Dramatik tur va uning janrlarini jahon adabiyoti namunalari asosida tadqiq etish; 12

1.2. “Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishga doir innovatsiyalar va ilg‘or xorijiy tajribalar Hozirgi vaqtda ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogik innovatsiyalarni keng ko‘lamda qo‘llash jahon taraqqiyotining global tendensiyasi hisoblanadi. Pedagogik innovatsiyalar ko‘lamining ortib borishi, mamlakatda modernizatsiya jarayoni tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan ayni davrda ta’lim sohasiga yangiliklarni tizimli ravishda kiritishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ammo ko‘plab pedagogik innovatsiyalarning yaratilayotganiga qaramay, ta’lim jarayonlariga o‘qitishning yangi mazmun, shakl, metod va vositalarini tatbiq etish bo‘yicha pedagogik tadqiqotlarni joriy etish darajasini hozircha yetarli deb bo‘lmaydi. Darhaqiqat, yangilangan ta’lim tizimini joriy etishda har bir o‘qituvchining o‘z faniga va barkamol avlod ta’lim-tarbiyasiga oid yangiliklarni muntazam o‘rgana borib, ularni o‘z mehnat faoliyatida izchil qo‘llay bilish mahoratiga ega bo‘lishi bugungi kunning muhim talabidir. Novatorlikka qiziqish uyg‘otish, yangilik yaratishga intiluvchan shaxsni tarbiyalash uchun ta’limning o‘zi yangiliklarga boy bo‘lishi, unda ijodkorlik ruhi va muhiti hukm surishi lozim. Ana shunday dolzarblikdan kelib chiqqan holda, bugungi kunda pedagogikaning mustaqil sohasi – pedagogik innovatika jadallik bilan rivojlanib bormoqda. Lug‘aviy jihatdan “innovatsiya” tushunchasi ingliz tilidan tarjima qilinganda (“innovation”) “yangilik kiritish” degan ma’noni anglatadi. “O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi”da ko‘rsatilishicha, innovatsiya quyidagicha mazmun va tushunchalarga ega: “Innovatsiya (ingl. “innovationas” – kiritilgan yangilik, ixtiro) – 1) texnika va texnologiya avlodlarini almashtirishni ta’minlash uchun iqtisodiyotga sarflangan mablag‘lar; 2) ilmiy- texnika yutuqlari va ilg‘or tajribalarga asoslangaan texnika, texnologiya, boshqarish va mehnatni tashkil etish kabi sohalardagi yangiliklar, shuningdek, ularning turli sohalar va faoliyat doiralarida qo‘llanishi”. Innovatsion ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan 13

texnologiyalar innovatsion ta’lim texnologiyalari yoki ta’lim innovatsiyalari deb nomlanadi. Ta’lim innovatsiyalari “innovatsion ta’lim” deb ham nomlanadi. “Innovatsion ta’lim” tushunchasi birinchi bor 1979 yilda “Rim klubi”da qo‘llanilgan. Barcha sohalarda bo‘lgani kabi ta’limda ham “novatsiya”, “innovatsiya” hamda ularning mohiyatini ifodalovchi faoliyat to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Agar faoliyat qisqa muddatli, yaxlit tizim xususiyatiga ega bo‘lib, faqatgina тизимдаги ayrim elementlarni o‘zgartirishga xizmat qilsa u novatsiya (yangilanish) deb yuritiladi Bordi-yu, faoliyat ma’lum konseptual yondashuv asosida amalga oshirilib, uning natijasi muayyan tizimning rivojlanishiga yoki uni tubdan o‘zgartirishga xizmat qilsa, u innovatsiya (yangilik kiritish) deb ataladi. Ta’lim jarayonini o‘zgartirishga, yangilanishga olib keladigan innovatsiyalar ta’lim innovatsiyalari deb yuritiladi. Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, ta’lim innovatsionlari ta’lim jarayonini quyidagi o‘zgarishlarga olib keladi:  pedagogik tizimning tamomila o‘zgarishi;  o‘quv jarayonining o‘zgarishi;  pedagogik nazariyaning o‘zgarishi;  o‘qituvchi faoliyatining o‘zgarishi;  talaba faoliyatining yangilanishi;  pedagogik texnologiyaning o‘zgarishi;  ta’lim mazmunining yangilanishi;  o‘qitish shakl, metod va vositalarining o‘zgarishi;  ta’lim tizimi boshqaruvining o‘zgarishi;  ta’lim maqsadi va natijalarining o‘zgarishi. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda pedagog faoliyatining innovatsion xarakter kasb etishiga erishish masalasi o‘tgan asrning 60-yillaridan boshlab jiddiy o‘rganila boshlagan. Xususan, X.Barnet, J.Basset, D.Gamilton, N.Gross, R.Karlson, M. Maylz, A.Xeyvlok, D.Chen, R.Edem, F.N. Gonobolin, S.M. 14

Godnin, V.I.Zagvyazinskiy, V.A.Kan-Kalik, N.V.Kuzmina hamda V.A.Slastenin kabi tadqiqotchilar tomonidan olib borilgan ishlarda innovatsion faoliyat, pedagogik faoliyatga innovatsion yondashish, innovatsion g‘oyalarni asoslash va ularni amaliyotga samarali tadbiq etish, xorijiy mamlakatlar hamda respublikada yaratilgan pedagogik innovatsiyalardan xabaror bo‘lish orqali pedagog faoliyatida ulardan faol foydalanish borasidagi amaliy harakatlar mazmuni yoritilgan 4 . Ta’lim jarayonidagi innovatsion o‘zgarishlar avvalo o‘qituvchining innovatsion faoliyatiga bog‘liq. Innovatsion faoliyat – yangi ijtimoiy talablarning an’anaviy meyorlarga mos kelmasligi yoki yangi shakllanayotgan g‘oyalarning mavjud g‘oyalarni inkor etishi natijasida vujudga keladigan majmuali muammolarni yechishga qaratilgan faoliyat. Pedagogning innovatsion faoliyati quyidagilar bilan belgilanadi:  yangilikni qo‘llashga tayyorgarligi;  pedagogik yangiliklarni qabul qilishi;  novatorlik darajasi;  kommunikativ qobiliyatning rivojlanganligi;  ijodkorligi. Bugungi kunda oliy ta’lim muassalarida tahsil olayotgan filolog talabalarni yuksak bilim, ko‘nikma, malakalarga ega intellektual shaxs, sohasining yetuk mutaxassislari qilib tayyorlash davrning dolzarb vazifasi hisoblanadi. Buning uchun soha mutaxassisi, yuksak ilmiy va pedagogik salohiyatga ega bo‘lishi, ta’lim jarayoniga innovatsion – pedagogik texnologiyalarni qo‘llay bilishi, axborot- kommunikatsion texnologiyalaridan xabardor bo‘lishi talab etiladi. Oliy ta’lim muassalarining O‘zbek filologiyasi ta’lim yo‘nalishida dars beradigan filolog o‘qituvchilar talabalarda ijodiy izlanuvchanlik, mustaqil tadqiqotchilik ko‘nikmalarini shakllantirish uchun innovatsion ta’limning asosiy maqsadi, vazifalarini ongli ravishda his qilishlari lozim. Innovatsion ta’limning 4 Қаранг. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик компетентлик. УММ. Тошкент. 2016. Тузувчилар: проф. Н.А.Муслимов. п.ф.н. М. Усмонбоева. п.ф.н. М.Мирсолиева. 15

asosiy maqsadi ta’lim oluvchilarda kelajakkka mas’uliyat hissini va o‘z-o‘ziga ishonchni shakllantirishdir. Aslida har bir o‘qituvchi ijodkor, har bir o‘tilgan dars uning betaktor ijodining mahsuli bo‘lishi kerak. Buning pedagog pedagogik texnologiyalarni samarali usullarini qo‘llay bilish mahoratiga ega bo‘lishlik taqozo etiladi. Ma’lumki, “texnologiya”yunoncha co‘z bo‘lib, “techne”–mahopat, can’at va “logos”– tyshyncha, ta’limot, fan ma’nocini anglatadi.“Ta’lim texnologiyaci” ibopacining ma’noci –(inglizcha “An educational technology”) ta’lim japayonini yukcak mahopat bilan can’at dapajacida tashkil etish to‘g‘picida ma’lymot bepyvchi fan, ta’limot demakdip. “Pedagogik texnologiya bu o‘qityvchi (tarbiyachi) tomonidan o‘qitish (tarbiya) vositalari yordamida o‘qyvchilapga ta’sir ko‘pcatish va bu faoliyat mahcyli sifatida ularda oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayoni” (N.Saidaxmedov). Professor-o‘qituvchilar interfaol metodlarni qo‘llashda metodik qoidalarga to‘liq rioya etishlari lozim. Boshqacha aytganda, interfaol metodlar fanning o‘ziga xos xususiyati, mavzuning maqsad va vazifalari, talabalarning yosh xususiyatlari, mashg‘ulot shakli, auditoriyada maqbul shart-sharoitning mavjudligi kabi jihatlarni aniq hisobga olgan holda qo‘llash lozim. Ammo pedagogik texnologiyalarni qo‘llashda hamon sun’iylikka yo‘l qo‘yilmoqda. Fanning, mavzuning xususiyatidan kelib chiqmagan vaziyatlarda pedtexnologiyalar ko‘r-ko‘rona qo‘llanilmoqda. Masalan; Ma’ruza mashg‘ulotiga nisbatan bunday yondashuv uning samaradorligini ta’minlashga to‘liq xizmat qilmaydi. Oliy ta’limda o‘qitishning asosiy shakli sifatida ma’ruzaga qo‘yiladigan metodik, shu jumladan ma’ruzachiga qo‘yiladigan talablar mavjud. Mazkur talablarning to‘liq bajarilishi professor-o‘qituvchi (lektor) orqaligina samarali amalga oshishi mumkin. Faqat anjuman-ma’ruza mashg‘ulotlarini talabalarning ma’ruzalari asosida tashkil etish imkoniyati mavjud va bu sohada respublikamizda katta tajriba to‘plangan. Bunda ham anjuman-ma’ruzani tashkil etish va o‘tkazish talablariga rioya qilinishi lozim. Professor-o‘qituvchilar “interfaol metod”, “strategiya”, “texnologiya” kabi tushunchalarning mazmun-mohiyatini aniq tushunib olishlari lozim. Mazkur 16

tushunchalarning mohiyatini to‘g‘ri anglay olmaslik ularni qo‘llashda ko‘plab metodik qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Oliy ta’limda asosiy e’tibor o‘qitish jarayonini loyihalash (texnologik model) va rejalashtirish (texnologik xarita)ga, ya’ni texnologizatsiyaga qaratilishi kerak. Har bir darsni, hoh u ma’ruza, hoh seminar mashg‘ulotlari bo‘lsin loyihalashtirish va rejalashtirish kutilayotgan natijaga olib keladi. Buning uchun innovatsion texnologiyalardan samarali foydalanish maqsadga muvofiqdir. Adabiy ta’limga joriy etilishi lozim bo‘lgan innovatsion texnologiyalar xilma- xil. Shulardan eng muhimi – “Tanqidiy fikrlash” texnologiyasi 5 . Buni adabiyotshunoslikdagi tanqid bilan bir xil degan xulosaga kelmaslik kerak. Tanqidiy fikrlash bu – XXI asr talablarini muvaffaqiyatli ro‘yobga chiqarishimizga imkoniyat yaratuvchi, o‘rganayotgan va bajarayotgan ishimizni yanada chuqurroq anglashimizga yordam beruvchi ijobiy ko‘nikmadir. Tanqidiy fikrlash Benjamin Blum tizimiga ko‘ra o‘rganish qobiliyatlarining so‘nggi oliy pog‘onasida turadi. Xorijlik olimlar Djeni Stil, Kert Meredis, Charlz Templarning «Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun o‘qish va yozish» (O‘YOTF) loyihasida quyidagicha ta’kidlanadi: «Odam tanqidiy fikrlar ekan, u yoki bu g‘oyalar bilan tanishadi, ularni amalga oshirishdagi mumkin bo‘lgan oqibatlarini ham e’tiborga oladi. Bunda odam bu g‘oyalarni dastlab ma’lum darajadagi ishonchsizlik bilan idrok qiladi va qarama-qarshi nuqtai-nazarlar bilan taqqoslaydi. Ularni asoslash uchun qo‘shimcha mulohazalar tizimidan foydalanadi va bular asosida o‘z nuqtai- nazarini ishlab chiqadi». Shu nuqtai nazardan tanqidiy fikrlash muloqot va guruh bilan ishlash malakalarini rivojlantiradi, ta’lim jarayoniga jo‘shqinlik baxsh etadi, mashg‘ulotlarni o‘qituvchi va talaba uchun quvonchga aylantiradi. Tanqidiy fikrlash – talabani o‘z-o‘zini anglashga, tabiat va jamiyat hodisalarini teran idrok etishga o‘rgatadi. Buning natijasida talabada biror 5 Қаранг. Инновацион таълим технологиялари модули дан маъруза матнлари . Т. 2015. Тузувчи: Ходжаев Б. Х. Б. 12-32. 17

muammo haqida o‘z fikrini bildirishi, o‘zgalar fikrini hurmat qilishi kabi ko‘nikmalari shakllanadi. Tanqidiy fikrlash texnologiyasini ta’lim jarayoniga quyidagicha qo‘llash mumkin. O‘zbek filologiyasi 1-kurs talabalariga “Adabiyotshunoslik nazariyasi” fanidan “Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘tishda amaliy, seminar mashg‘ulotlarida induvidual, juftlikda, kichik guruhlarda ishlash uchun topshiriqlar beriladi. Deylik, guruh tanlov asosida to‘rt kichik guruhlarga bo‘linadi. Ularga quyidagicha topshiriq beriladi. 1-guruhga. Adabiy turlarni tasnif qilishda G‘arb va Sharq olimlarning ilmiy- nazariy qarashlarini bayon qiling? 2-guruhga. Adabiy janr tushunchasining paydo bo‘lish omillarini izohlang? 3-guruhga. Romanning janr xususiyatlari, tarixiy taraqqiyotini belgilang? 4-guruhga. Birinchi o‘zbek romani haqida fikringizni bayon qiling? O‘qituvchi tomonidan har bir guruhga 10-15 minut vaqt beriladi. Har bir guruh jamoaviy ravishda muammoning yechimini topishga intiladi. Tanqidiy fikrlash bosqichi uch bosqichda kechadi. Birinchi bosqich – chaqiruv-da’vat bosqichi bo‘lib, talabalar mavzu yuzasidan mavjud bilimlarini tiklashga harakat qilishadi. Ma’lumki, umumta’lim makbalarining 5-9 sinflarida, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining adabiyot darslarida adabiy-nazariy tushunchalarni o‘rganishgan. Adabiy turlar va janrlarning tasnifi, paydo bo‘lish omillari, roman janrining tarixiy taraqqiyoti, ilk milliy romanimiz “O‘tgan kunlar” haqida bilganlarini tiklashga harakat qilishadi. Ikkinchi bosqich – anglash bosqichida talabalar mavzu yuzasidan olgan yangi bilimlarini oldingisi bilan to‘ldirib, topshiriqni bajarishga muvaffaq bo‘lishadi. Anglash bosqichi eng muhim bosqich bo‘lib, bunda talaba o‘z-o‘zini taftish qiladi, o‘z-o‘zini anglab boradi. Ta’limda subyektning ichki jarayonlari va holatlarini o‘zi tomonidan bilib borishi refleksiya (ba’zan, metabilish sifatida ham qaraladi) deb ataladi. Refleksiya (lotincha reflexio – ortga nazar) falsafiy tushuncha bo‘lib, u individ ongida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar haqida o‘zining mulohaza yuritishini anglatadi. 18

Uchinchi bosqich – fikrlash bosqichi kulminatsiya bo‘lib hisoblanadi, uning davomida talabalardan o‘z bilimlarini umumlashtirish, bilib olgan narsalarni bungacha bilgan narsalari bilan taqqoslash, ularning savollariga javoblarni qay darajada olganiga qarab baholash (va zaruratga qarab yangi savollarni shakllantirish), bilgan narsalarini yanada katta muammolarga qo‘llash, bilib olgan narsalarini munozara qilish va himoya qilish lozim bo‘ladi. Tanqidiy fikrlash uchun berilgan vaqt tugagandan so‘ng har bir guruh o‘z taqdimotlarini o‘tkazishadi. Bir-birlariga savol-javoblar bilan murojaat qilishadi. O‘z nuqtai nazarlarini qattiq turib himoya qilishadi. Hatto guruhdagi past o‘zlashtiruvchi talabada ham qandaydir fikr aytish istagi paydo bo‘ladi. O‘zaro muloqot, fikrlar xilma-xilligi darsning samarali rejalashtirilganidan dalolat beradi. Taqdimotlardan so‘ng har bir guruh a’zolari baholanadi. Tanqidiy fikrlash texnologiyasi bo‘yicha topshiriqlarni individual tarzda ham berish mumkin. Bunda o‘qituvchi guruhning har bir a’zosiga ularning qobiliyatidan kelib chiqib mavzu tanlaydi. Talaba topshiriqni olgandan so‘ng adabiyotlar bilan, internet materiallari bilan tanishib o‘z fikr-mulohazalarini yozma tarzda bayon qiladi. Bu, albatta, keyingi seminar darsida rejalashtiriladi. Mustaqil ta’lim uchun ham bu texnologiyaning ahamiyati katta. Chunki O‘zbek filologiyasida tahsil olayotgan talabalarning ko‘pchiligi ijodkor, ilmiy-tadqiqot ishlariga qobiliyati bor yoshlardir. Kelajakda filolog talabalar orasidan shoir va yozuvchilar, adabiyotshunos olimlar yetishib chiqadi. Bu sohada tanqidiy fikrlash texnologiyasi samarali deb o‘ylayman. Umuman olganda, tanqidiy fikrlash natijasida talaba quyidagilarga erishadi: - talabalarning fikrlashini faollashtiradi; - ta’lim (talabalar) maqsadini ajratadi; - faol munozaralarga imkoniyat yaratadi; - o‘qishga qiziqishni oshiradi; - faol o‘quv faoliyatini ta’minlaydi; - o‘zgarishlarni rag‘batlantiradi; - fikr yuritishni rag‘batlantiradi; 19

- o‘quvchilarga turli xil fikrlarni tinglashga imkoniyat beradi; - talabalarga o‘z savollarini berishda yordam beradi; - talabaga o‘z-o‘zini ro‘yobga chiqarishga imkon beradi; - talabalar tomonidan axborotlar qayta ishlanishini ta’minlaydi; - talabalarda tanqidiy fikrlashga imkoniyat yaratadi. Bundan tashqari “Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘tishda quyidagi innovatsion texnologiyalardan foydalanish mumkin. “Mantiqiy chalkash zanjir” metodi. Metod tushunchalar, bildirilgan fikrlar o‘rtasida bog‘liqlikni yuzaga keltirish, ularni mantiqiy jihatdan ketma-ketlikda to‘g‘ri ifodalashga yordam beradi. Uning mohiyatiga o‘qituvchi mavzuni yorituvchi ma’lumotlarni to‘g‘ri va noto‘g‘ri tartibda bayon etadi. Talabalarning vazifasi mantiqiy jihatdan noto‘g‘ri ifodalangan ma’lumotlarni to‘g‘ri dalillarga aylantirish, yuzaga kelgan mantiqiy chalkashlikni tuzatish, fikrlarni muayyan ketma-ketlikda to‘g‘ri joylashtirgan holda uzilgan zanjirni “ulash”dan iborat. Masalan; o‘qituvchi “Adabiy turlar va janrlar” moduli bo‘yicha terminlarni to‘g‘ri- noto‘g‘ri tarzda doskaga yoki tarqatma materialga yozib talabalarga tarqatadi. Misol uchun: epik janrlar: roman, ruboiy, hikoya, tuyuq; lirik janrlar; g‘azal, qasida, qissa, fard; dramatik janrlar: drama, komediya, ocherk, tragediya. Talaba ushbu kataklarga janrlarni to‘g‘rilab yozib chiqadilar va mavzu yuzasidan olgan bilim, malaka, ko‘nikmalarini mustahkamlaydilar. Epik janrlar Lirik janrlar Dramatik janrlar Roman g‘azal Drama Qissa ruboiy Tragediya Hikoya tuyuq Komediya Qissa qasida Ocherk fard T – chizma. T - chizma munozara vaqtida qo‘shaloq javoblar (ha/yo‘q, tarafdor/qarshi) yoki taqqoslash - zid javoblarni yozish uchun universal grafik organayzer hisoblanadi. Sharq she’riyatining, ayniqsa g‘azal janrining bosh mavzusi ishq-muhabbatdir. Ishqiy g‘azallarda asosan uchta: ma’shuqa (yor), oshiq 20

hamda raqib ishtirok etishini aytib, bu yerda obrazlar ishtiroki bilan bog‘liq andazalar borligiga o‘quvchilar diqqati tortiladi. Boshqa obrazlar esa asosan shu uchlikni to‘ldiradi, ularning xarakteri, ruhiy holatini ochishga xizmat qiladi. Mana shu uch asosiy obrazlarga xos bo‘lgan doimiy xarakter belgilari, ta’rif-tavsiflarni bilish va anglash mumtoz she’riyatni to‘g‘ri o‘qish, tushunish va tahlil qilish garovidir. Shuning uchun har biriga alohida to‘xtalib, ularning xususiyatlaridan o‘quvchilarni xabardor qilish lozim. Buning uchun “T-chizmasi” strategiyasi eng ma’qul texnologiya sanaladi. G‘azal janridagi an’anaviy oshiq va ma’shuqa obrazlarini “T-chizmasi” metodi bo‘yicha tushuntirish qulay. Avval bu ikki obrazning uzviy bog‘liq ikki jihati – portreti va xarakter xususiyati qiyoslanadi. Texnologiya asosida qiyoslagandan so‘ng oshiq va ma’shuqlarning portreti, xarakter-xususiyati, ichki va tashqi ko‘rinishi ifodalari yaqqol namoyon bo‘ladi. Quyidagi jadvallarda bu qiyoslar o‘z ifodasini topgan. Ushbu jadval orqali talabalar g‘azal janriga mansub an’anaviy obrazlarning ichki va tashqi olamini teran anglaydilar. 21

“T -chizmasi metodi Ma’shuqa Portret : Go'zal Labi g'uncha Sochi sunbul Beli xipcha Nigohi o‘t Sarv qomat Xarakterxususiyati : Sho‘x Iltifotsiz Zulmkor Sitamgar Bevafo Mag‘rur v.b. Oshiq Portreti : Holi zabun Zorlanuvchi Qaddi dol Ko‘z yoshiqon Rangi sariq Jismi zaif v.b. Xarakter xususiyat : Sabrli Yozg‘iamaydi Xokisor Vafodor Ishqa barqaror Vaslgaumidvor v.b. Har bir ta'rif yoki tavsifga g'azallardagi baytlardan misol keltirilishi hamda fikrni mantiqli dalillar bilan isbotlash yuqori baho (ball) uchun asos bo'lishi kerak . «Т -сhizmasi ” metodi Har qand ay metod qaysi fand a , qaysi dars materialiga tatbiq qilinayotganiga ko‘ra o‘zgacha qo‘llanishi tabiyy . O‘qituvchi metod ni ijodiy d avom ettirga holda ikki chizmad agi o‘zaro bog‘lanishi mumkin bo‘lgan jihat larni aniqlash topshirig‘ini berish mumkin .O‘quvchilar bi iiki obraz chizmasini sinchiklab o‘rganib , ular o‘zaro tazod iy munosabatlard a bog‘lanishini aniqlashlari kerak . Oshiq va ma’shuqaning tashqi ko‘rinishlariga ko‘ra o‘zaro tazodiy bog‘lanishi Ma’shuqaning tashqiko‘rinishiifodalari : Go‘zalNigohi o‘t Sarv qomat Qizil yuzli Jismoniybarkamol v.b. Oshiqningtashqiko‘rinishiifodalari : Holi zabun Ko‘z yoshi qon Qaddi dol Rangi sariq Jismi zaif v.b. Oshiq va ma’shuqaning xarakter xususiyatiga ko‘ra o‘zaro tazodiy bog‘lanishi Ma’shuqaning xarakter xususi yati : Sho‘xShodonBevafositamgarv.b. Oshiqningxarak terxususiyati : Xokisor Tinimsiz yorga intiluvc hi Qayg‘uga botgan Vafodor Ishqda barqarorv.b. Bu tazodiy munosabatlarga g‘azallarda ,avvalo ,alohida -alohida kelgan ,so‘ng bir bayt doirasida parallel tasvirlangan misollar keltirish so‘raladi .Bunda o‘quvc hilarga darslikdan ,qo‘shimc ha material –devon ,bayozlar ,to‘plamlardan foydalanishga ruxsat beriladi .O‘qituvchi yo‘naltiruvc hi savollar vositasida tazodiy voqelik aslida ikki subyektni bir-biridan itar uvc hi ,bog‘lanish , aloqadorlikni bartaraf etuvc hi munosabat sanalishi ,lekin bu badiiy voqelikda esa ularni o‘zar o bog‘lovchi ,poetik boqelikni yuzaga keltiruvc hi vosita ekanligi haqidagi xulosaga o‘quvchilarning o‘zlari kelishlari muhim .22

Venn diagrammasi. Ushbu grafik organayzer talabalarda mavzuga nisbatan tahliliy yondashuv, ayrim qismlar negizida mavzuning umumiy mohiyatini o‘zlashtirish (sintezlash) ko‘nikmalarini hosil qilishga yo‘naltiriladi. U kichik guruhlarni shakllantirish asosida aniq sxema bo‘yicha amalga oshiriladi. “Venn diagrammasi” grafik organayzeri adabiy ta’limda adabiy asarlar, adabiy turlar va janrlarni tahlil qilish mumkin. Masalan; uchta doira chizib, roman, qissa, hikoyaning o‘xshash va farqli tomonlarini tahlil qilish mumkin. Ma’lumki, roman qissa va hikoyaga nisbatan, qissa hikoyaga nisbatan hajm jihatidan yirikroq janr, ammo o‘xshash jihati bir turga mansubligi. Venn diagrammasi talabalar tomonidan o‘zlashtirilgan o‘zaro yaqin nazariy bilim, ma’lumot yoki dalillarni qiyosiy tahlil etishga yordam beradi. Undan muayyan bo‘lim yoki boblar bo‘yicha yakuniy darslarni tashkil etishda foydalanish yanada samaralidir. Namuna: Adabiy turlarni “Veyen diagrammasi” asosida tahlil qilish Epik tur Lirik tur Dramatik tur 23

Shuningdek, roman janriga mansub asarlarni, masalan, A. Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romani qahramonlaridagi o‘xshash va farqli jihatlarni kichik guruhlarga bo‘lingan holda tahlil qilish mumkin. “Tushunchalar tahlili asosida matn tuzish”. Tushunchalar asosida matn tuzish metodi bilish - izlanish turidagi mustaqil ishlar sirasiga kirib, bu ish turli xil mantiqiy amallarni talab etadi: tahlil qilish va umumlashtirish, dalil va hodisalarni qiyoslash, ulardagi mushtaraklik va farqli tomonlarni aniqlash, asosiy va ikkinchi darajali belgilarni ajratish, sabab-oqibat aloqalarini ochib berish va hokazo. Odatda talabalar noma’lum hodisalar, yangi materiallarga duch keladilar, yangi bilimlarni egallash va o‘quv muammosini hal qilish yo‘llarini izlab topishni talab etadigan muammoli vaziyat paydo bo‘ladi. 24

Tushunchalar tahlili asosida matn tuzish ayniqsa, adabiyot darslarining amaliy va seminar darslarida katta samara beradi. Masalan, “Lirik tur va uning janr xususiyatlari” mavzusini o‘tishda quyidagicha ta’lim texnologiyasini tuzish mumkin. 1. Lirika, shoir, kechinma, lirik qahramon, ko‘ngil, obraz, ijtimoiy-siyosiy, intim, pezaj, grajdanlik. 2. G‘azal, maqta’, matla, qofiya, vazn, band, radif, bayt, begona bayt, musajja’, qofiyaband, yor, oshiq, raqib, obraz. 3. Ruboiy, to‘rtlik, taronai ruboiy, dubaytiy, qofiya, band, vazn, hajaz, ramal, Navoiy, Bobur. 4. Tuyuq, fard, janr, omonimlik, qofiya, vazn, so‘z o‘yini, Sharq, she’riyat, an’ana, yangilik. 5. Qasida, janr, qofiya, vazn, qit’a, parcha, turk, she’riyat, Sakkokiy, Navoiy, “Hiloliya”. Tushunchalar tahlili asosida matn tuzish individual yoki kichik guruhlarda amalga oshirilishi mumkin. Matn tuzish auditoriyada yoki uyda bajarish uchun mustaqil ish sifatida beriladi. Auditoriyada matn tuzish uchun o‘qituvchi tomonidan 15-20 minut beriladi. Vaqt tugagandan so‘ng har bir guruh o‘z tuzgan matnini o‘qib beradi. Matn yuzasidan savol-javoblar bo‘ladi. Yuqorida berilgan beshta topshiriq bo‘yicha tuzilgan ilmiy matndan talabarning mavzuni qay darajada o‘zlashtirganligining guvohi bo‘lamiz. O‘n minutlik esse. Esse – bu muallifning individual nuqtai nazarini ifoda etish shakli bo‘lib, biror narsa-hodisa yoki jarayon haqidagi umumiy yoki dastlabki dunyoqarashni o‘z ichiga oladi. O‘n minutlik esseni yozish qoidalari (“Hozirgi o‘zbek adabiyotida hikoya janri taraqqyoti” mavzusida): 1. Taklif etilgan mavzuga doir so‘zlar hajmi 500 tadan 1000 tagacha bo‘lishi mumkin. 2.“Mustaqillikdan keyingi yillarda milliy hikoyachiligimiz.....taraqqiy etdi”, “Hikoya janrida ... kabi adiblarning izlanishlari e’tiborga loyiq”, “Hozirga 25

hikoyalarda ... kabi takrorlanmas xarakterlar yaratildi” kabi jumlalardan foydalaning? 3. O‘zingiz havas qilgan, siz uchun ideal bo‘lgan adiblardan birining timsolini gavdalantiring? O‘n minutlik esse talabaning ijodiy qibiliyatini, yozma savodxonligini oshirishda muhim ahamiyatga ega texnologiyalardan biri hisoblanadi. Ta’lim jarayonida innovatsion metodlardan foydalanish talabalarning mantiqiy, tanqidiy, mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirishda yaxshi samara beradi. Mazkur metodlar tarbiyaviy xarakterdagi bir qator vaziyatlarni amalga oshirish imkonini beradi: - o‘zining faoliyatiga mas’ullik va qiziqish uyg‘otadi; - o‘zgalarni tinglash va fikriga hurmat; - muammoga ijodiy yondoshish; - imkoniyatlarni ko‘rsata olish; - jamoa bilan ishlash mahorati. Ta’lim sifatini yaxshilash, talabalarning intellektual faolligi oshirish bugungi kunda pedagogikaning bosh vazifasi hisoblanadi. Intellektual faollikni oshirishda interaktiv usullardan foydalanish yaxshi samara beradi. Bu esa ta’lim jarayonida yangiliklarni joriy etishni talab etadi. Insert metodi. Zamonaviy metodlardan “Insert” metodi (belgi qo‘yib o‘qish)ning afzalligi o‘qish va yozishni samarali amalga oshirish, talabadarda matn bilan ishlash ko‘nikmalarini imkonini beradi. Mazkur usulda o‘quvchiga notanish matn, yoki matndan parcha beriladi. Masalan; Cho‘lponning “Yorug‘ yulduzga” she’ridan bir parcha beramiz. Go‘zal yulduz, nurli yulduz tez so‘zla, Otalarning tarixdagi xatosin; Shul xatodan osug‘lanib yovlarning El ko‘ksida surgan ishrat, safosin. 26

Talaba matnni yoki matn qismini o‘qish jarayonida asarning qaysi janrga mansubligini aniqlaydi. Shu tariqa kuyeyingi matnlar ham beriladi. Talaba topshiriqni bajarish jarayonida daftariga quyidagi belgilarni qo‘yadilar.“V” - bilaman, “-” - notanish, “+”- yangilik, “?” -tushunmadim, ya’ni qo‘shimcha ma’lumot kerak. Insert jadvali quyidagtcha tuziladi. Belgilar 1-matn 2-matn 3-matn “V”–tanish ma’lumot “?” – mazkur ma’lumotni tushunmadim, izoh kerak. “+” bu ma’lumot men uchun yangilik. “– ” bu fikr yoki mazkur ma’lumotga qarshiman? “To‘rtburchak metodi”. Yangi mavzuni mustahkamlashda yaxshi samara beradi. Magnitafon yoki disk orqali hikoya janriga masub O‘. Hoshimovning “Urushning so‘nngi qurboni” hikoyasidagi qahramonlar tavsifi o‘qib eshittiriladi. Qaysi qahramon ta’riflanganligini guruhlar topadilar, albatta, bu kichik guruhlar bilan ishlashda yaxshi samara beradi: 1-guruhga. U hikoya qahramoni. Ayol kishi. Ona. Biroz qurumsoq. Serfarzand. Farzandlarini o‘ylash uning burchi. Qo‘rqoqroq. Betgachopar. 2-guruhga. U erkak kishi. O‘rta yoshlarda. Mehnatkash. Erta ketib, kech keladi. Farzandlari, oilasini o‘ylaydi. Alamzada. Shu kunlarda yuragi siqilgan. 27

3-guruhga. U yosh yigit. Kasalmand. Nochor.Uylanmagan. Qo‘li kaltaligidan borgan sari ahvoli og‘irlashib bormoqda. Uni urushga olishmagan. 4-guruhga. U ona. Mehribon. O‘g‘illarining har ikkovining ko‘ngliga qaraydi. Bolasining ko‘z o‘ngida so‘nib borayotganiga qarab turolmaydi. Uni urushga olishmagan. Hikoyaning bugungi kundagi ahamiyati esa tinch, osuda hayotimizni asrab- avaylash, uning qadriga yanada ko‘proq yetish, tinchlikni himoya qilishdir. Hikoya talabalarni ota-ona, aka-uka, qon-qarindosh, qo‘ni-qo‘shnilariga mehribon, g‘amxo‘r bo‘lishga chorlaydi. Rezyume texnologiyasi. Texnologiya talabalar tomonidan murakkab, ko‘p tarmoqli va muammoli mavzularning samarali o‘zlashtirilishi uchun xizmat qiladi. Unga ko‘ra o‘rganilayotgan mavzuning band yoki bo‘limlari bo‘yicha axborot berilib, har biri alohida tahlil qilinadi. Tahlil jarayonida o‘quv materialining mohiyatini yorituvchi asosiy tushuncha, muhim qoidalarning mazmuni, ilmiy bilimlarni o‘zlashtirishdagi ahamiyati, murakkablik darajasi va amaliy qiymati kabi holatlarga e’tibor qaratiladi. Bu texnologiya o‘quvchilarni erkin, mustaqil, tanqidiy fikrlash, jamoa bo‘lib ishlash, izlanish, mavzudan kelib chiqqan holda o‘quv muammosining yechimini topish, zarur xulosalar chiqarish, oqilona qarorlar qabul qilish, jamoaga samarali ta’sir etish, mavzu bo‘yicha egallangan bilimlarni bevosita amalda qo‘llay olishga o‘rgatadi. Rezyume texnologiyasi murakkab va ko‘p tarmoqli, imkon qadar muammoli mavzularni o‘rganishga qaratilgan. Bunda bir yo‘la mavzularning turli jihatlari bo‘yicha axborot beriladi va har biri alohida nuqtalarda muhokama etiladi. Masalan, asarning janri, asar qahramonlarining ijobiy va salbiy tomonlari, fazilat va kamchiliklari belgilanadi: Masalan; Cho‘ponning “Kecha” romani qahramonlari Zebi, Miyoqub, Razzoq so‘fi obrazlarining fazilati va kamchiliklarini quyidagi jadval asosida o‘rganish obrazlar tabiatini o‘rganishda ijobiy samara beradi. 28

“Kecha va kunduz” romanining qahramonlari Zebi Razzoq so‘fi Miryoqub Fazilati kamchiligi fazilati kamchiligi fazilati Kamchiligi “Domino o‘yini” metodi. Domina o‘yini metodi ham adabiyot darsliklarida o‘tilgan mavzularni mustahkamlashda yaxshi samara beradi. Ushbu metod saolnomalar asosida tuziladi. Har bir talabaga savolnomalar tarqatiladi. Savolnomalarda avval boshqa bir savolning javobidan keyin yangi savol beriladi va savolni o‘qituvchi o‘qiydi. O‘qituvchi bergan savolga qaysi talaba qo‘lidagi javob to‘g‘ri kelsa, o‘sha talaba savolga javob beradi hamda u savolni o‘qiydi. U savolning javobi kimning qo‘lida bo‘lsa, turib javob beradi va u ham o‘z savolini beradi. O‘yin shu tariqa davom etadi. Talabalardan tez va aniq javob berish talab etiladi. Domino o‘yinidan, asosan, amaliy va seminar mashg‘ulotlarida foydalanish tavsiya etiladi. Masalan, ushbu metodni quyidagicha tashkil etish mumkin: 1-savol. O .Muxtorning “Chinor” romanining janrini belgilang? 1-talaba. “Chinor” roman janrida yozilgan asar. 2-savol. “Nafing qancha bo‘lsa-umring shuncha” maqoli qaysi hikoyasiga epirgaf qilib olingan? 2-o‘quvchi.”To‘qqizinchi palata”. 3-savol.”Jar yoqasidagi chaqmoq” janriga ko‘ra qanday asar? 3-o‘quvchi. Qissa janriga mansub. 4-savol.Asqad Muxtorning qanday she’rlarini bilasiz? 4-o‘quvchi. “Yillarim”, “El-yurt”, “Hafta”. 5-savol. “To‘qqizinchi palata” hikoyasidagi hamshira qizning ismi? 5-o‘quvchi. Ma’mura. O‘yin shu tariqa davom etadi. 29

«FSMU» metodi 6 . Texnologiyaning maqsadi : Mazkur texnologiya ishtirokchilardagi umumiy fikrlardan xususiy xulosalar chiqarish, taqqoslash, qiyoslash orqali axborotni o‘zlashtirish, xulosalash, shuningdek, mustaqil ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Mazkur texnologiyadan ma’ruza mashg‘ulotlarida, mustahkamlashda, o‘tilgan mavzuni so‘rashda, uyga vazifa berishda hamda amaliy mashg‘ulot natijalarini tahlil etishda foydalanish tavsiya etiladi. Texnologiyani amalga oshirish tartibi: - qatnashchilarga mavzuga oid bo‘lgan yakuniy xulosa yoki g‘oya taklif etiladi; - har bir ishtirokchiga FSMU texnologiyasining bosqichlari yozilgan qog‘ozlar tarqatiladi: - ishtirokchilarning munosabatlari individual yoki guruhiy tartibda taqdimot qilinadi. FSMU tahlili qatnashchilarda kasbiy-nazariy bilimlarni amaliy mashqlar va mavjud tajribalar asosida tezroq va muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishiga asos bo‘ladi. Namuna. 6 Қаранг. Филологик таълимда тизимли таҳлил” модули бўйича ЎММ. Т. 2016. Б. 14-15. Тузувчи: проф. Ҳ. Болтабоев. 30фикрингизни баён этингФ фикрингизни баёнига сабаб кўрсатингС кўрсатган сабабингизни исботлаб мисол келтирингМ фикрингизни умумлаштиринг У

Fikr: “Hikoya va uning janr xususiyatlarini aniqlash”. Topshiriq: Mazkur fikrga nisbatan munosabatingizni FSMU orqali tahlil qiling. F – hikoyada birgina voqea qalamga olinadi. S – hikoyaning janr talabidan voqelikni ixcham berishni talab etadi. M – A. Qahhorning “Bemor”, “O‘g‘ri”, “Adabiyot muallimi” hikoyalari. U – hikoya epik turning kichik janrlaridan biri. “Sinkveyn” metodi. J.Still, K.Meredis, Ch.Temil tomonidan ishlab chiqilgan “O‘qish va yozish asosida tanqidiy fikrlashni rivojlantirish dasturi”da har bir talaba yoki talabalar guruhlarining fikrlash faolligini oshirish, ularda tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish uchun “Sinkveyn” metodini qo‘llash samarali ekanligi aytiladi. Bu o‘rinda metodning mohiyati bilan tanishib o‘tish maqsadga muvofiqdir. Sinkveyn tuzish murakkab jarayon bo‘lib, uni samarali tashkil etish uchun muayyan qoidalarga amal qilish talab etiladi. Odatda, sinkveyn tuzish besh bosqichli harakatlarni tashkil etish orqali amalga oshiriladi. Misol uchun: 31Sinkveyn (fransuzcha “besh qator” ma’nosini anglatadi) ma’lumotlarni sintezlash (alohida ma’lumotlar asosida yaxlit g‘oyalarni shakllantirish)ga yordam beradigan qofiyasiz she’r bo‘lib, u asosida o‘rganilayotgan mavzu (tushuncha, hodisa, voqea)larga oid ma’lumotlar to‘planadi; har bir o‘quvchi (talaba) ushbu ma’lumotlar yig‘indisi (qofiyasiz she’r)ni o‘z so‘zlari bilan turli variant yoki nuqtai nazarlar orqali ifodalash imkoniyatiga ega Sinkveyn tuzish – murakkab g‘oya, sezgi va hissiyotlarni bir necha so‘z orqali yaqqol, yorqin ifodalash malakasi bo‘lib, bu jarayon mavzuni puxtaroq o‘zlashtirish, ma’lumotlarni yaxshiroq anglashga yordam beradi

Sinkveynlar quyidagi holatlarda samarali sanaladi: Namuna. “Sinkveyn” metodi asosida drama janrining muhim xususiyatdarini ochib bering? 1. Drama 2. Sahnaviy asar 3. Dramani rejissor sahnalashtiradi 4. Sahnada aktyorning mahorati namoyon bo‘ladi 5. Drama teatr san’atini rivojlantiruvchi janr “Klaster” metodi. “Klaster” (g‘uncha, to‘plam, bog‘lam) metodi puxta o‘ylangan strategiya bo‘lib, uni o‘quvchi (talaba)lar bilan yakka tartibda, guruh asosida tashkil etiladigan mashg‘ulotlarda qo‘llash mumkin. Klasterlar ilgari 32Мураккаб ахборотни синтезлашда Ўқувчи талаба)ларнинг билимларини баҳолашда Ўқувчи (талаба) томонидан ижодий ишланмаларнинг тақдим этилишида Синквейнлар самаралидир1-босқич 2-босқич 3-босқич 4-босқич Мавзу бир сўз билан ифодаланади (одатда от танланади) Мавзу иккита сифат билан ифодаланади (одатда 2 та сифат танланади) Мавзу доирасида ташкил этиладиган хатти-ҳаракат учта сўз билан ифодаланади (3 та феъл ёки равишдош ёзилади) Мавзуга нисбатан муносабатни англатадиган тўртта сўздан иборат фикр ёзилади (4 та сўздан иборат жумла ёзилади) Мавзу моҳиятини такрорловчи, маъноси унга яқин бўлган битта гап ёзилади (мавзуга доир синонимлар асосида гап ёзилади) 5-босқич

surilgan g‘oyalarni umumlashtirish, ular o‘rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini yaratadi. Innovatsion ta’lim texnologiyalarini adabiy-nazariy tushunchalarga o‘rinli qo‘llash darsning samaradorligini oshirib, talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini mustahkamlaydi. Ammo, innovatsion texnologiyalarni mavzuning xususiyatlaridan kelib chiqib tatbiq etish o‘qituvchining mahoratiga, idmiy-nazariy va pedagogik tayyorgarligiga bog‘liq. 33роман очер к масал қисса ҳикоя эссе фелеътонЭпик жанр жттурту р рубоий туюқ достон қасид a ғазал Лирик жанр комеди я Драма трагеди я трагико медия баллада фард

II BOB. “ADABIY TURLAR VA JANRLAR” MODULINING O‘QUV- USLUBIY TA’MINOTI 1.1. Ma’ruza matni Mavzu. Adabiy turlar va janrlar Reja 1. Adabiy tur va janrlar haqida. 2. Epik tur va uning janrlari. 3. Lirik tur va uning janrlari. 4. Dramatik tur va uning janrlari. Kalit so‘zlar: tur, janr, epos, roman, qissa, hikoya, lirika, g‘azal, ruboiy, tuyuq, qasida, qit’a, drama, tragediya, komediya. Adabiy turlar va janrlar haqida tushuncha – adabiy asarlarning nutqiy tashkillanishi, tasvir predmeti, obyekt va subyekt munosabati kabi jihatlari bilan umumiylik kasb etuvchi yirik guruhi. An’anaviy ravishda badiiy asarlarni uchta katta guruhga – epik, lirik va dramatik turlarga ajratib kelinadi. Adabiy asarlarni turlarga ajratish masalasi qadimdan ishlanib keladi. Antik yunon faylasufi Platon o‘zining “Davlat” asarida shoir o‘z tilidan (lirika), o‘zi aralashmagan holda o‘zgalarning gaplarini muloqot sifatida tasvirlab (drama) yoki bu ikkisini qorishiq (epos) qo‘llagan holda taqlid qilishi mumkinligini aytadi. San’atni tabiatga “taqlid qilish” deb bilgan Aristotel esa tabiatga uch xil yo‘sinda: 1) o‘zidan tashqaridagi narsa to‘g‘risida hikoya qilayotgandek (epos); 2) taqlidchi o‘z holicha qolgan, qiyofasini o‘zgartirmagan holda (lirika) va 3) tasvirlanayotgan kishilarni faol harakatda taqdim etgan holda (drama) taqlid qilish mumkin, deb bilgan. Turlarga ajratishda taqlid usulini asosga qo‘yish an’anasi XVIII asrgacha davom qilib keldi. XVIII asrga kelib nemis faylasufi Gegel badiiy adabiyotni turlarga ajratishda “obyekt” va “subyekt” munosabatini, shuningdek, tasvir predmetini, ya’ni, konkret asarda nima tasvirlanayotganini asos qilib oldi: epos - voqeani, lirika - ruhiy kechinmani, drama harakatni tasvirlaydi. Gegel an’anasini davom ettirgan 34

V.G.Belinskiy obyekt (voqelik) va subyekt (ijodkor) munosabatiga ko‘proq urg‘u berdi: eposda obyektivlik, lirikada subyektivlik, dramada ikkisining qorishiqligi kuzatilishini ta’kidladi. Eposni “obyektiv poeziya” derkan, Belinskiy epik asar muallifi o‘zining ixtiyoridan tashqari “o‘z-o‘zicha amalga oshgan narsaning oddiy hikoyachisi” maqomida turishini, lirikani “subyektiv poeziya” deganida esa “unda ijodkor shaxsiyatining birinchi planda turishi va barcha narsa uning shaxsiyati orqali qabul qilinishi va anglanishi”ni nazarda tutadi. Albatta, obyektivlik va subyektivlik tushunchalarini mutlaqlashtirmaslik zarur. Zero, epos “obyektiv poeziya” deyilsa ham, uning “obyektivligi” o‘quvchi nazdidagi illyuziya xolos, aslida epik asarda ham subyektiv ibtido mavjuddir. Gegel tasnif asoslaridan biri qilib olgan adabiy asarlarni tasvir predmetidan kelib chiqib turlarga ajratish tamoyili hozirda kengroq ommalashgandir. Bunda konkret asarda nima tasvirlangani e’tiborga olinadi: dramatik asarda harakat, lirik asarda kechinmalar, epik asarda voqelik (voqealar) tasvirlanadi. Bunga qo‘shimcha asos sifatida asarda nimaning obrazi yaratilganini olish mumkinki, bu tasvir predmeti asosidagi tasnifni to‘ldiradi: lirikada subyektning noplastik obrazi, buning ziddi o‘laroq dramada obyektning plastik obrazi, eposda esa obyekt va subyektning qorishiq obrazi yaratiladi. Lirik asarning yetakchi obrazi – lirik qahramon, lirik asar o‘qilganda lirik qahramon holati, kayfiyati, kechinmalar qanday holatda yuzaga kelgani, uning his-kechinmalariga turtki bo‘lgan voqelik fragmentlari his etiladi. Biroq lirik qahramonning o‘zi jonli inson (ya’ni, obyektivlashtirilgan tasvir) sifatida namoyon bo‘lmaydi. Dramada esa qahramonlar real, jonli inson sifatida xatti-harakatda bo‘ladilar, unda subyekt obrazi yo‘q. Eposda so‘z vositasida tasvirlangan badiiy voqelikni tasavvurda plastik jonlantirish mumkin, shu bilan birga, unda muallif obrazi ham mavjud. Bundagi muallif obrazi ham lirikadagi kabi noplastik obraz: uning voqea-hodisalarga munosabati, kayfiyati, o‘y-qarashlari har vaqt sezilib turadi, biroq muallif obrazi boshqa personajlar obrazi singari jonli inson sifatida gavdalanmaydi (asarda uning obyektivlashtirilgan tasviri yo‘q). 35

Mazkur belgilovchi xususiyatlar bilan birga har bir adabiy turga mansub adabiy asarlarga ko‘proq xos (ya’ni, belgilovchi bo‘lmagan) xususiyatlar ham kuzatiladi. Jumladan, ular o‘zlarining nutqiy shakllanishi jihatidan farqlanadi: lirik asarlar asosan she’riy nutq shaklida mavjud, ayni paytda, nasriy nutq shaklida yozilgan lirik asarlar (masalan; Fitrat, Cho‘lpon, Mirtemir, I.G‘afurovlarning nasriy she’rlari; Cho‘lponning “Oktabr qizi”, A.A’zamning “O‘zim bilan o‘zim” lirik dostonlari) ham bor. Epik asarlar asosan nasrda yaratiladi, lekin she’riy yo‘lda yozilganlari ham keng tarqalgan (masalan; B.Boyqobilovning “Kun va tun” she’riy qissasi, H.Sharipovning “Bir savol”, M.Alining “Boqiy dunyo” she’riy romanlari va b.). Turli adabiy turga mansub asarlar o‘zaro badiiy vaqt hissi nuqtai nazaridan ham farqlanadi. Masalan, lirik asar "hozir ko‘ngildan kechayotgan" his-tuyg‘ularni tasvirlaydi, shoir bilan u tasvirlayotgan kechinma, she’rxon bilan u tanishayotgan va o‘ziga yuqtirayotgan kechinma orasida har vaqt “men – hozir” tarzidagi vaqt hissi mavjud bo‘ladi. Aksincha, epik asarda “o‘tmishda bo‘lib o‘tgan” voqealar qalamga olinadi, zero, zamonda kechib bo‘lib bo‘lgan voqealarnigina hikoya qilib berish mumkin. Hatto olis kelajak tasvirlangan fantastik asarda ham bo‘lib o‘tib bo‘lgan voqealar hikoya qilinadi: o‘quvchi go‘yo bo‘lib o‘tib bo‘lgan voqealar bilan tanishadi. YA’ni, epik asarda yozuvchi bilan u tasvirlayotgan badiiy voqelik, o‘quvchi bilan u tasavvurida qayta tiklayotgan badiiy voqelik o‘rtasida hamisha “men – o‘tmish” tarzidagi vaqt hissi mavjuddir. Bu jihatdan dramatik asarlar o‘ziga xos: dramada tasvirlanayotgan voqea, o‘qilishi yoki sahnadan tomosha qilinishidan qat’iy nazar, go‘yo “hozir sodir bo‘layotgan voqea” kabi taassurot qoldiradi. Demak, dramatik asar o‘quvchisi (yoki tomoshabini) bilan unda tasvirlangan voqea orasida ham “men – hozir” tarzidagi vaqt hissi mavjud bo‘ladi. Shuningdek, har bir adabiy turga mansub asarda badiiy konfliktning muayyan bir turi ustuvor: dramada xarakterlararo konflikt, lirikada ichki konflikt (asardagi aksi jihatidan), eposda esa konfliktning har uchala turi qorishiq namoyon bo‘la oladi. Ayrim manbalarda mazkur xususiyat ham turga ajratish asosi, turga mansublikni belgilovchi xususiyat sifatida ko‘rsatiladi. Biroq bu qarash bahsli, chunki har qanday asarda, uning turga mansubligidan qat’iy nazar, konfliktning har uchala 36

navi mavjud bo‘laveradi (faqat aks etishi turlicha, ba’zilari aniq tasvirlansa, boshqalari his etiladi); ular o‘zaro aloqada bo‘lib, biri ikkinchisini keltirib chiqaradi, biri orqali ikkinchisi ifodalanadi. Adabiy turlar orasida qat’iy chegara, “xitoy devori” yo‘q. YA’ni, turlarga ajratishda ma’lum shartlilik saqlanib qolaveradi, zero, muayyan asarda barcha adabiy turlarga xos xususiyatlar ham zuhur qilaveradi. Ikkinchi tomondan, badiiy adabiyot rivoji davomida adabiy turlar bir-birini boyitadi, ular orasida sintezlashuv jarayonlari kechadi. Masalan, zamonaviy epos o‘ziga dramaga xos elementlarni singdirgani uning tasvir va ifoda imkoniyatlarini kengaytirdi. Hozirgi epik asarlarni ulardagi dialoglar, boshqacha aytsak, “sahna-epizod”larsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Yana, hozirgi eposda dramaga xos syujet qurilishi(syujet vaqtining qisqarishi, voqealarning dramatik shiddat bilan rivojlanishi)ning ta’siri tobora kuchayib borayotgani kuzatiladi. Shunga o‘xshash, drama va lirikaning o‘ziga epik unsurlarni singdirishi ularning badiiy imkoniyatlarini kengaytiradi. Masalan, hozirgi she’riyatda voqeaband she’rlar keng ommalashgani, tavsifiy lirikada epik unsurlar salmoqli o‘rin tutayotgani ham turlararo sintezlashuv natijasidir. Janr - (fr. genre – jins, tur, xil) – adabiy janr, adabiy asarlarning tarixan shakllanuvchi tipi, muayyan davr milliy yoki jahon adabiyotida umumiy xususiyatlari bilan turli ko‘lamdagi guruhlarni tashkil qiluvchi asarlarni anglatuvchi tushuncha. Janr terminining qo‘llanishida turlichalik kuzatiladi: ayrim manbalarda janr terminining qamrovi kengayib adabiy tur (epos, lirika, drama) ma’nosida ishlatilsa, boshqa birlarida esa ancha tor ma’noda (epos – tur, roman – xil, tarixiy roman – janr) qo‘llanadi. Shunga qaramay, janr terminining bir adabiy tur doirasidagi umumiy xususiyatlari bilan farqlanuvchi asarlar guruhi (masalan; epos – adabiy tur, hikoya, qissa, roman – janr) ma’nosida qo‘llanishi kengroq ommalashgan. Tarixiy kategoriya sifatida adabiy janrlar sistemasi muttasil harakatda yashaydi: yangi janrlar vujudga keladi, takomillashadi, iste’moldan chiqadi; har bir alohida janrda ham muttasil sifat o‘zgarishlari kuzatiladi, badiiy ijod amaliyoti uning shakliy va mazmuniy xususiyatlariga muttasil o‘zgartirishlar kiritib boradi. Ikkinchi tomondan, yangi davr adabiyotida, XVIII asrdan boshlab, 37

badiiy ijodda individ rolining muttasil ortib borishi barobari an’anaviy janr kanonlari ham yemirilib bordi, endilikda muayyan ijodkorning u yoki bu janrda yaratgan asari ham qator o‘ziga xosliklarni, ya’ni konkret asarga xos janr xususiyatlarini namoyon etaveradi. Yana bir jihati, har bir davr adabiyotidagi janrlar tizimi adabiy an’analarning davomi va adabiy aloqalar natijasi o‘laroq yanada rang-barang tus oladi: faol janrlar bilan bir qatorda an’anaviy va xorijiy adabiyotlardan o‘zlashgan janrlar ham iste’molda bo‘ladi. Demak, har bir davr adabiyotining janrlar tizimini sinxroniya / diaxroniya aspektlarida o‘rganish taqozo etiladi. Aytilganlarning bari, albatta, janr nazariyasini ishlab chiqishda qiyinchilik tug‘diradi, hali bu borada umume’tirof etilgan, tugallangan ta’limot yoxud tizimli tarzda amalga oshirilgan janrlar tasnifining mavjud emasligi shundan. Bu tabiiy ham, chunki, birinchidan, modomiki janrlar sistemasi muttasil o‘zgarishda ekan, u haqdagi nazariy qarash ham adabiyot taraqqiyotining o‘tib bo‘lingan muayyan bosqichiga nisbatangina tugal bo‘lishi mumkindir. Ikkinchidan, ijod amaliyotida individuallikning roli ortgan sharoitda janr kanonlarini qat’iy belgilab bo‘lmaydi, shu bois ta’rif va tasnifda har bir janrga xos eng umumiy belgilarni asosga olish bilan qanoatlanishga to‘g‘ri keladi. Bunday umumiy belgilar sifatida konkret asarning adabiy turga mansubligi, asosiy estetik belgisi, kompozitsion xususiyatlari, tasvir ko‘lami, badiiy nutq shakli va tabiati kabilar ko‘rsatilishi mumkin. Masalan, asosiy estetik belgisiga ko‘ra dramatik janrlar (komediya, tragediya, drama), hayotni qamrov ko‘lamiga ko‘ra epik janrlar (hikoya, qissa, roman) bir-biridan yaqqol farqlanadi. YA’ni, bu belgilarni dastlabki asos qilib olgach, e’tiborni janrning boshqa belgilariga qaratish mumkin bo‘ladi. Masalan, tragediyaning asosiy estetik belgisi tragiklik bo‘lsa, bu janrga mansub etilishi uchun asarda yana tragik holat, tragik konflikt va tragik qahramon bo‘lishi ham taqozo etiladi. Yoki hikoya, asosan, qahramon hayotidagi bitta voqeani qalamga oladi, bu – janrning asosiy belgisi. Lekin bitta voqea qissa, hatto romanga ham material berishi mumkin. Demak, asarni hikoya janriga mansub etish uchun yana uning hajman kichik bo‘lishi, xarakterning tayyor holda berilishi; syujet asosida “voqealar rivoji” emas, balki “voqeaning ichki rivoji” (ya’ni, voqeadan voqeaga 38

tarzida emas, voqeaning epizodidan epizodga tarzidagi rivojlanish) yotishi talab etiladi. Bundan ko‘rinadiki, janrlar tizimi muttasil o‘zgarishda bo‘lsa yoki konkret asar o‘ziga xos janr xususiyatlarini namoyon etsa-da, har bir adabiy janrda yuqoridagi kabi muayyan darajada turg‘un xususiyatlar ham mavjud ekan. Bu esa janrni poetik matritsa deb hisoblash imkonini beradi. Poetik matritsa badiiy voqelikni tashkillash prinsiplari bo‘lib, asarlarda badiiy voqeliklarning turfaligiga qaramay, o‘zida ularning bari uchun umumiy jihatlarni jamlaydi. Poetik matritsani badiiy yoki kundalik muloqot nutqidagi klishe(qolip, sintaktik konstruksiya)larga qiyosan tushunish qulay. Nutqiy muloqotga kirishayotgan inson til vositalaridan foydalangan holda informatsiya yetkazish, unga munosabatini ifodalash va tinglovchiga muayyan ta’sir ko‘rsatish maqsadlarini ko‘zlaydi. Buning uchun u ongida mavjud tayyor klishelarga til materiali(so‘zlar)ni muayyan aloqa va munosabatda joylashtirishi lozim. Shunisi muhimki, bir tomondan, klishelarning tildan foydalanuvchilarning bari uchun umumiy ekanligi o‘zaro bir-birini tushunishning asosi, ikkinchi tomondan, umumiy klishelardan foydalangani holda har bir so‘zlovchi nutqi individual xususiyatlarini ham namoyon etaveradi. Shunga o‘xshash, poetik matritsalar ham mohiyatan yuqoriroq darajadagi klishelar bo‘lib, ular badiiy xotirada mavjud, ular vositasida ijodkor badiiy voqelikni yaratadi, ya’ni hayot materialini muayyan badiiy informatsiyani yetkazadigan, unga munosabatini ifodalaydigan va o‘quvchiga muayyan ta’sir o‘tkazadigan tarzda joylashtiradi. Epik tur va uning janrlari. Epos- (yun. epos – rivoya, hikoya) – 1) badiiy adabiyotning uchta asosiy turidan biri. eposning spetsifik xususiyati – voqeabandlik, epik asarda makon va zamonda kechuvchi voqea-hodisalar tasvirlanadi, so‘z vositasida o‘quvchi tasavvurida reallik kartinalariga monand jonlana oladigan to‘laqonli badiiy voqelik yaratiladi. Tasavvurda reallikdagiga monand, o‘zining tashqi shakli bilan jonlangani uchun ham eposdagi badiiy voqelikni “plastik” tasvirlangan deb aytiladi. eposda plastik elementlar bilan bir qatorda noplastik elementlar (muallif mushohadalari, fikrlari, tasvir predmetiga hissiy munosabati) ham mavjud bo‘lib, bu elementlar muallif obrazini tasavvur 39

qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ular plastik unsurlardan farqli o‘laroq, asarni o‘qish davomida o‘quvchi tasavvurida jonlanmaydi. eposda obyektiv va subyektiv ibtidolarning uyg‘un birikishi kuzatiladi: asardagi badiiy voqelik obyektiv ibtidoni, asarning har bir nuqtasiga singdirib yuborilgan muallif shaxsi subyektiv ibtidoni tashkil etadi. Badiiy voqelikni “obyektiv ibtido” deyilishida shartlilik bor, chunki u reallikdan olingan oddiygina nusxa emas, balki voqelikning ijodkor ko‘zi bilan ko‘rilgan, ideal asosida idrok etilgan, baholangan va ijodiy qayta ishlangan aksidir. Shunday ekan, hatto “obyektiv tasvir” yo‘lidan borilib, muallif imkon qadar o‘zini chetga olgan asarlarda ham muallif obrazi mavjud bo‘ladi. Demak, epik asarlarda badiiy voqelik bilan bir qatorda noplastik muallif obrazi ham har vaqt mavjuddir. Eposda makon va zamonda kechuvchi voqealar roviy (muallif, hikoyachi- personaj) tomonidan hikoya qilinadi. Shunga ko‘ra, eposda rivoya an’anaviy ravishda yetakchi o‘rinni egallaydi, uning vositasida asarga dialog hamda tafsilotlar (peyzaj, portret, narsa-buyumlar va h.) olib kiriladi. Rivoya bu unsurlarning barini yaxlit butunlikka birlashtiradi. Eposning takomili jarayonida rivoya salmog‘ining kamayib borishi kuzatiladi. Rivojlanish jarayonida eposda dialog hamda tafsilotlarning salmog‘i va ahamiyati ortib boradi. Bu badiiy adabiyotning boshqa san’at turlari bilan aloqasi, ularga xos usul va vositalarni o‘ziga singdirishi natijasi sifatida tushunilishi mumkin. Masalan, teatrning rivoji natijasida inson xarakterini yaratishning dramaturgik usullari ishlab chiqildi, sayqallandi; o‘quvchi omma dramaturgik usulda yaratilgan inson xarakterini anglashga, dialoglar vositasida yaratilayotgan badiiy voqelikning mohiyatini tushunishga tayyorlandi, ya’ni, badiiy did rivojlandi. Shu asosda eposga dramatik unsurlar kirib keldi. Ayni paytda, eposdagi dialog dramadagi dialogdan o‘zining hayotiyligi, ma’no ko‘lamining kengligi bilan ajralib turadi. Chunki eposda dialog amalga oshayotgan konkret hayotiy situatsiya, unda qatnashayotgan personajlarning ruhiy holati, xarakter xususiyatlari haqida kengroq tasavvur berish imkoniyatlari mavjud, personaj dialogda aytayotgan har bir gap asar butunligi kontekstida tushunilishi mumkin. 40

Eposda nasriy (sochma) nutq shakli yetakchilik qiladi. Shu bilan birga, she’riy yo‘lda yozilgan epik asarlar ham ancha keng tarqalgan. Masalan, B.Boyqobilovning “Kun va tun” she’riy qissasi, H.Sharipovning “Bir savol”, Muhammad Alining “Boqiy dunyo” she’riy romanlari she’riy yo‘lda bitilgan epik asarlardir. Demak, nasriy yo‘lda yozilganining o‘zi asarni eposga mansub etmaydi, “nasriy asar” va “epik asar” tushunchalari bitta ma’noni anglatmaydi. Eposda “o‘tmishda bo‘lib o‘tgan” voqealar qalamga olinadi, zero zamonda kechib bo‘lgan voqealargina hikoya qilinishi mumkin. Hatto olis kelajak qalamga olingan fantastik asarlarda ham muallif bo‘lib o‘tgan voqealarni hikoya qiladi, o‘quvchi go‘yo bo‘lib o‘tgan voqealar bilan tanishadi. Demak, epik asarda yozuvchi bilan u tasvirlayotgan badiiy voqelik, o‘quvchi bilan u tasavvurida qayta tiklayotgan badiiy voqelik orasida hamisha “men – o‘tmish” tarzidagi vaqt hissi mavjuddir. Agar dramatik asarlarda xarakterlararo konflikt, lirik asarlarda ichki konflikt (asardagi aksi jihatidan) yetakchilik qilsa, eposda konfliktning uchala turi qorishiq holda namoyon bo‘la oladi. Eposni janrlarga ajratish prinsiplari masalasida adabiyotshunoslikda turlichalik mavjud. Bunda bir qator xususiyatlarni e’tiborga olish zarur bo‘ladi. Avvalo, epik asarlar hayotni badiiy qamrov ko‘lamiga ko‘ra farqlanishidan kelib chiqiladi. Masalan, epik asar qahramon hayotidan birgina epizodni (hikoya), butun bir etapni (qissa) yoxud qahramon hayotining katta bir davrini (roman) qalamga oladi. Shunga ko‘ra, adabiyotshunoslikda katta, o‘rta va kichik epik janrlar ajratiladi. Biroq eposga dramaning kirib kelishi va syujet vaqtining qisqara borishi barobari bu tamoyilning ojizligi ayon bo‘lib qolmoqda. Hozirgi adabiyotda qahramon hayotining katta bir davri emas, atigi bir etapi qalamga olingan romanlar ham yaratilmoqda (mas., “Kecha va kunduz”, “Ulug‘bek hazinasi”). Tabiiyki, bunday holatda epik asarlarni janrlarga ajratishda ularning boshqa jihatlariga ham e’tibor qilish zarur bo‘ladi. Jumladan, asarda qo‘yilgan muammolar ko‘lami janr xususiyatlarini belgilovchi unsur sifatida olinishi mumkin. Bu jihatdan roman dunyoyu davrni bilish maqsadiga qaratilgan bo‘lsa, qissa markazida qahramon xarakteri, hikoyada esa konkret hayotiy voqea turadi. Ko‘ramizki, roman, qissa, 41

hikoya janrlariga mansub asar qahramonlari asarda tutgan mavqei, ahamiyati, vazifasi jihatidan farqlanadi. Roman muallifi uchun qahramon – vosita, dunyoni anglash (bunisi maqsad) vositasi, qissanavis uchun qahramonning o‘zi maqsad (voqea-hodisalar vosita), hikoyanavis uchun voqeaning o‘zi maqsad bo‘lib qoladi. Eposni janrlarga ajratishda hajm ham mezon bo‘lolmaydi. Zero, ayrim hikoya yoki romanlar hajman qissalarga yaqin bo‘lishi va aksincha holatlar kuzatilishi mumkin. Biroq odatan hikoya, qissa va romanlar hajmi sanoqdagi tartibga mos tarzda kattarib borishi ham inkor qilib bo‘lmaydigan haqiqatdir. Epos janrlari badiiy shakl xususiyatlari bilan ham farqlanadi. Masalan, syujet nuqtai nazaridan olinsa, roman ko‘p planli murakkab syujetga egaligi, qissa syujeti asosan bosh qahramon tevaragida uyushishi, hikoya syujeti odatda bitta yoki bir-biriga uzviy bog‘liq bir necha voqea asosiga qurilishi kuzatiladi. Hikoya, qissa va roman eposning asosiy janrlari sanaladi. Shu bilan birga, epik turning asosiy bo‘lmagan qator janrlari ham mavjud. Ularni hayotni badiiy qamrash ko‘lami jihatidan quyidagi tartibda tasniflash mumkin: a) kichik epik shakllar: latifa, masal, hikoyat, rivoyat, ertak, afsona, badia, etyud, ocherk, esse; b) o‘rta epik shakllar: qissa (povest); v) xalq eposi, epik doston, roman, epopeya. Mazkur tasnifga ayrim izohlarni kiritib o‘tish zarur. Masalan, badia, etyud, ocherk kabilar sof badiiy proza namunasi bo‘lmay, badiiy-publitsistik janrlardir. Hozirgi adabiyotda ommalashib borayotgan esse janri, birinchidan, badiiy- publitsistik xarakterga egaligi, ikkinchidan, hajm e’tibori bilan turlicha ko‘rinishlarga (kichik hikoya shaklidan to katta roman shakligacha) egaligi bilan xarakterlanadi. Masalan, X.Davronning “Bibixonim qissasi yoxud tugamagan doston”, B.Ahmedovning “Mirzo Ulug‘bek” asarlari mohiyatan esse, biroq ular hajm e’tibori bilan keskin farqlanadi. Yoki ayrim tadqiqotchilar masalni liro-epik janrga mansub hisoblab, bunda qissadan chiqarilgan hissani lirik ibtido sifatida qabul qiladilar. Holbuki, har qanday masalda voqea (juda qisqa bo‘lsa ham) hikoya qilinishi e’tiborga olinsa, uni epik asar sanash kerak. Aks holda, voqeaband she’rlarni ham, chiqarilayotgan xulosa ochiqroq ifodalangan epik asarlarni ham liro-epik turga mansub etishga to‘g‘ri kelar edi. Shunga o‘xshash holat: “doston” 42

janri lirikaga ham, eposga ham taalluqli bo‘la oladi, shu sabab “lirik doston”, “epik doston”, “liro-epik doston” singari janr atamalari qo‘llaniladi, bunda konkret dostonni u yoki bu turga mansub etish uchun undagi epik va lirik unsurlar salmog‘i asosga olinadi. 2) tor ma’nosida xalq og‘zaki ijodidagi she’riy yoki nasriy yo‘lda yaratilgan voqeaband asar; xalq eposi, qahramonlik eposi terminlari bilan yuritiladi. Garchi qahramonlik eposi va xalq eposi terminlari sinonim sifatida ishlatilsa ham, nazarda tutilayotgan ma’noga xalq eposi termini muvofiqroq. Chunki bu holda xalq eposi termini qahramonlik eposi, romanik epos, tarixiy epos, jangnoma kabi janr ko‘rinishlarini ham qamrab oladi. Xalq eposi tarkibidagi mazkur janr ko‘rinishlarining har biri o‘ziga xos spetsifik belgilarga ega. Xalq eposi uni yaratgan xalqning qahramonona o‘tmishi, yurt taqdiridagi muhim voqealar, qahramonlarning el-yurti uchun fidokorona kurashi haqida hikoya qiladi, xalq (madaniyati, maishiy turmushi, ijtimoiy-siyosiy hayoti, e’tiqodi, urf-odatlari va hokazo) hayotining muayyan davrdagi yaxlit manzarasini tasvirlaydi. Xalq eposining ildizlari juda qadim zamonlarga borib taqaladi: “Gilgamesh”, “Iliada” “Odisseya”, “Ramayana”, “Mahobxorat”, “Alpomish”, “Manas” singari eposlarning yoshi mingyilliklar bilan o‘lchanadi. Sanalganlar kabi yirik hajmli asarlar bilan bir qatorda, xalq eposi nisbatan kichik hajmli shakllarda (tarixiy qo‘shiq, balladalar, bilina, doston) ham mavjud bo‘lib, ular ko‘pincha muayyan turkumga birlashadiki, bu narsa epik ko‘lamdorlikni ta’min etadi. Masalan, “Go‘ro‘g‘li” turkum dostonlari, Ilya Muromets haqidagi bilinalar, Roland haqidagi qo‘shiqlar va hokazolar. Romanning janr xususiyatlari. Roman - (fr. roman – “lotin tilida emas, roman tillaridan birida yozilgan” ma’nosida) – zamonaviy adabiyotda epik turning yirik hajmli janri. Romanga ta’rif berilganda, odatda, uning hajman kattaligi, hayotni keng ko‘lamda tasvirlashi, qahramon hayotidan katta davrni olib, turli ijtimoiy munosabatlar bilan bog‘lab talqin qilishi, ko‘plab va turfa kishilar taqdirlari orqali jamiyatning joriy holatini aks ettira olishi; murakkab ko‘p chiziqli syujetga ega bo‘lishi kabi janr xususiyatlari qayd etiladi. Darhaqiqat, bu 43

xususiyatlar aksariyat romanlarga xos, lekin janr xususiyatlarini shularning o‘zi bilangina belgilash kamlik qiladi: amalda hajman qissadan farq qilmaydigan yoki qisqagina davr mobaynida kechgan voqealar tasviri bilan cheklangan romanlar ham, markazida birgina shaxs taqdiri (boshqa personajlar uning xarakterini ochishga xizmat qiladi) turgan yoki birgina syujet chizig‘iga ega romanlar ham uchraydi. Shuning uchun mutaxassislar romanning janr sifatida belgilovchi muhim xususiyatlari deb yana romaniy problema, romaniy qahramon va romaniy tafakkurni ko‘rsatishadi. Tabiiyki, bu uchala tushuncha bir-biriga uzviy bog‘liq, biri-ikkinchisini taqozo etadi. Romaniy problemaning mohiyati shundaki, u inson taqdiri, uning jamiyat (kengroq qaralsa – olam) bilan o‘zaro munosabati badiiy tadqiqi orqali olamu odam mohiyatini anglashga intiladi. G.Lukach fikriga ko‘ra, dunyoning yaxlitligiyu butunligini, mavjudlikning tub mohiyatini anglash romanning bosh muammosi bo‘lsa, qahramonning dunyo bilan ziddiyati o‘sha muammoni hal qilish vositasidir. M.M.Baxtin esa qahramon taqdiri va egallagan mavqeining uning o‘ziga nomuvofiqligi roman janrining markaziy mavzu- muammolaridan biri, deb hisoblaydi. Demak, romanda qo‘yilgan problemani badiiy idrok etish uchun qahramon ham shunga mos bo‘lishi talab etiladiki, buning uchun romaniy qahramon jamiyatda yashagani holda o‘zining individligini teran idrok etadigan, muhit bilan ziddiyatga kirishgan shaxs bo‘lishi lozim. Zero, romanning klassik tushunchadagi – “burjua eposi” (Gegel), “yangi davr eposi” (Belinskiy) sifatidagi ko‘rinishi shaxsning jamiyatdagi maqomi o‘zgargan, u o‘zini o‘z holicha butun bir olam sifatida idrok eta boshlagan bir sharoitda shakllandi. O‘zini alohida olam sifatida idrok etgan shaxsning jamiyat bilan, olam bilan ziddiyatlarini badiiy talqin qilishu yo‘qotilgan epik butunlikni tiklash klassik romanning bosh muammosi bo‘lib qoldiki, shu ma’noda u “yangi davr eposi” sanaladi. Shu bois ham roman markazida shaxsning hayoti, uning ziddiyatlariyu to‘qnashuvlari turadi. Nemis faylasufi Shelling roman voqeani eposdan, taqdirni dramadan oladi, deganida ayni shu narsani nazarda tutgan. Epik butunlikni tiklashga intilayotgan shaxs deganimiz, avvalo, ijodkorning o‘zi, roman markazida turgan qahramonning tashqi olam bilan to‘qnashuvlari (keng ma’noda shaxs 44

dramasi) o‘sha butunlikni tiklash vositasi ekanligi e’tiborga olinsa, romanni o‘z hayot yo‘lida chigal muammolarga duch kelgan ijodkorning “ziddiyatli holatni adabiy yo‘l bilan yechishga urinishi”(A.Priyeto) deyish mumkin bo‘ladi. Qo‘yilgan problemani shunga mos qahramon vositasida idrok etish jarayonida jamiyatning joriy holati, olamu odam haqidagi yaxlit bir konsepsiya, roman badiiy falsafasi shakllanadiki, bu romaniy tafakkur mahsulidir. Albatta, roman janrining bir necha asrlik taraqqiyoti davomida uning turli xil va ko‘rinishlari yaratilgani, janrning hozirda ham takomillashib borayotgani e’tiborga olinsa, yuqorida sanalgan xususiyatlarni barcha romanlardan izlash, ularni qat’iy qoida deb tushunish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Bu o‘rinda har bir davrning badiiy-estetik talab ehtiyojlari romanga ma’lum o‘zgarishlar kiritishi, o‘tgan davr mobaynida romanning turfa (tarbiyaviy, maishiy, ishqiy, sarguzasht-detektiv, ijtimoiy-psixologik, tarixiy-biografik, satirik va hokazo) xillari yaratilgani, nihoyat, roman hozirda ham takomillashib borayotgan janr ekanligini hamisha yodda tutish lozim. Qissaning janr xususiyatlari. Qissa - (ar. – hikoyat, sarguzasht) – 1) xalq og‘zaki ijodida keng tarqalgan voqeaband xarakterdagi, qahramon hayoti va sarguzashtlarini hikoya qiluvchi rivoyaviy asar. Xalq ijodidagi qissalar og‘zaki ijro qilingan, folklorning boshqa janrlari kabi variantlilik xususiyatiga ega bo‘lgan. Keyincha ko‘plab xalq qissalari iqtidorli kishilar tomonidan (ko‘p hollarda ularning ismi noma’lumligicha qolgan) adabiy qayta ishlanib, yozma shaklda – xalq kitoblari sifatida yashay boshlagan (mas., “Qissai Mashrab”, “Ibrohim Adham qissasi”, “Zufunun qissasi”). O‘zbek adabiyotida payg‘ambarlar va avliyolar hayotidan hikoya qiluvchi rivoyaviy asarlar ham qissa deb atalgan (mas., Rabg‘uziy. “Qissasul anbiyo”; A.Navoiy. “Tarixi anbiyo va hukamo). 2) epik turning hikoya va roman qatoridagi uchta asosiy janridan biri, povest. O‘zining janr xususiyatlari bilan qissa hikoya va roman oralig‘idagi hodisadir: hikoyada qahramon hayotidan birgina voqea, romanda qahramon hayotining murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimidagi katta bir davri, qissada qahramon hayotining bir bosqichi qalamga olinadi. Hikoyaning diqqat markazida voqea, romanning diqqat 45

markazida qahramon vositasida idrok etilayotgan olam (jamiyatning joriy holati) tursa, qissaning markazida hamisha qahramon turadi. YA’ni, roman uchun qahramon vosita, qissa uchun esa maqsaddir. Shunga ko‘ra qissadagi barcha voqealar qahramon atrofida uyushtiriladi, uning syujeti romanniki kabi ko‘p tarmoqli bo‘lmaydi. Adbiyotshunoslikda qissa bilan povest terminlarining qo‘llanishi turlicha: ular sinonim sifatida ham, boshqa–boshqa janr nomlari sifatida ham ishlatiladi. Qissa bilan povestni boshqa-boshqa janrlar deb tushunish yetarli asosga ega emas, shuning uchun ularni sinonim sifatida tushunish kengroq ommalashgan. Hozirgi o‘zbek adabiyotida qissa faol epik janrlardan sanalib, XX asr davomida o‘zbek qissachiligi jiddiy muvaffaqiyatlarga erishdi. Bunda, jumladan, janrning yaxshi namunalarini yaratgan G‘.G‘ulom, A.Qahhor, O.Yoqubov, P.Qodirov, Sh.Xolmirzayev, O‘.Hoshimov, M.Muhammad Do‘st, E.A’zamov, X.Sultonov kabi adiblarning izlanishlari, ayniqsa, samarali bo‘ldi. Hikoyaning janr xususiyatlari. Hikoya – epik turning kichik shakli. Hikoya, odatda, qahramon hayotidan bitta (ba’zan bir-biriga uzviy bog‘liq, qisqa muddat davomida kechgan bir necha) voqeani qalamga oladi. Tasvirlanayotgan voqealarning qisqa vaqt davomida kechishi hikoyaning hajman kichik, syujeti sodda, ishtirok etuvchi personajlar soni kam bo‘lishini taqozo etadi. Har qanday voqea ham hikoyabop emas. Hikoya asosida yotgan voqeaning yaxlit, tugal bo‘lishi talab etiladi, buning uchun u o‘zining boshlanishi va yakuniga ega bo‘lishi (masal, latifadagi kabi) lozim. Yaxlit voqeani tasvirlash asnosi hikoyanavis yo shu voqeaning, yo uning vositasida xarakterning mohiyatini ochib beradi. Hikoyaning ikki tipi bo‘lib, birinchisida ocherklilik (tavsifiy-rivoyaviy), ikkinchisida novellistiklik (konfliktli-rivoyaviy) xususiyati ustundir. Adabiyotshunoslikda bularning birinchisini hikoya, ikkinchisini novella deb farqlash amaliyoti ham mavjud. Hikoya muayyan bir holat, hodisa orqali qahramonning ichki qiyofasini, fe’l - atvorini akslantiradi. Hikoya «novella» deb ham yuritiladi. «Novella» italyancha so‘z bo‘lib, «yangilik» degan ma’noni bildiradi. Hikoya alohida, novella alohida janr emas. Abdulla Qahhorning «Bemor», «O‘g‘ri», «Anor» asarlarini 46

hikoya deb ham, novella deb ham hisoblash mumkin. Hikoyada qahramon hayotining ma’lum bir epizodi gavdalantirilgan bo‘ladi. Uning avvalgi yoki keyingi taqdiri xususida ma’lumot berib o‘tirilmaydi. Chunki hikoya qisqalikka asoslanadi. Abdulla Qahhorning «Bemor», «Anor» hikoyalaridagi jumla qurilishi lo‘ndaligi ham janrning ana shu tabiatini ayon etib turadi. Romanda ko‘plab, qissada bir necha, hikoyada esa bir-ikki kishi asosiy qahramon sifatida ko‘rinadi. Uning fe’l-atvori muayyan bir voqea sahnasida gavdalantirib beriladi. «O‘g‘ri», «Bemor», «Anor» nochor, ojiz kishilar ahvolini aniq va ta’sirchan ko‘rsatuvchi asar sanaladi. Bu uch hikoya qahramonlarini kambag‘allik, qashshoqaik birlashtirib turadi. Kambag‘allik Qobil boboni ham, Sotiboldini ham ezib, ojiz, majruh ahvolga solib qo‘ygan. Kambag‘allik zaminida paydo bo‘lgan nochorlik «O‘g‘ri», «Bemor», «Anor» qahramonlari ongu dunyoqarashini toraytirib qo‘ygan. Qahramonlarining bu ahvolini yozuvchi birma-bir sharhlab, bayon etmaydi. U xarakterli bir voqeaning aniq, lo‘nda manzarasini gavdalantirish orqali keng xulosalar chiqarishga asos yaratadi. «Kalila va Dimna», Shayx Sa’diyning «Guliston», «Bo‘ston» asarlari Sharq adabiyotidagi hikoyachilikning yetuk namunalari hisoblanadi. Sharq hikoyachiligiga voqealarning ta’sirchanligi, ziddiyatlarning keskinligi, favqulodda falsafiy mulohazalarga boyligi bilan e’tiborni tortadi. Gi de Mopassan (1850-1893), Stefan Sveyg (1881-1942), Anatol Frans (1844-1924), Ivan Turgenev (1818-1883), O. Genri (1862-1910) kabi Yevropa adiblari hikoyalari ham mashhur. Yapon adabiyotida yaratilgan hikoyalarda ham jahon adabiyotining eng ilg‘or jihatlari mujassamlashgan. Ular avvalo kutilmagan, favqulodda hodisalarni naql qilishi, inson fe’l-atvorining nozik qirralarini ko‘rsatishga butun e’tiborni tortadi. O‘zbek hikoyachiligida aksariyat asarlar maishiy turmush voqeligiga asoslangan. Ularda tevarak-atrofda mavjud bo‘lgan, kishilar guvohi yoki bevosita 47

ishtirokchisi bo‘ladigan hodisalar ma’lum qilinadi. Abdulla Qahhor, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, G‘afur G‘ulom kabi adiblar ning hikoyalarida ham, Said Ahmad, Shukur Xolmirzayev, O‘tkir Hoshimov, O‘lmas Umarbekov, Uchqun Nazarov, Murod Muhamma Do‘st, Erkin A’zamov, Xayriddin Sultonov kabi adiblarning kichik nasrdagi asarlarida ham real turmush voqealari qaziqarli naql qilinadi. Jahon adabiyotining e’tiborli namunalarida, masalan, yapon yozuvchilarining hikoyalarida esa o‘quvchining xayoli, tasavvuriga kelmagan, uning uchun yangilik bo‘la oladigan hodisalar tasvirlanadi. Jonkuyar adabiyotshunos B. Karim “XX asr o‘zbek hikoyasi antalogiyasi”ni tuzib juda xayrli ishni amalga oshirdi. Antalogiyada A. Qodiriydan boshlab hozirgi adabiy jarayonda faol ishtirok etayotgan ijodkorlarning saralangan hikoyalari jamlangan. Antalogiya o‘zbek hikoyachiligining bir asrlik qiyofasini belgilaydi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Lirik tur va uning janrlari. Lirika - (yun. lyra – musiqa asbobi, qadimda she’rlar uning jo‘rligida o‘qilgan) – badiiy adabiyotning uchta asosiy turidan biri. Lirikada voqelik lirik subyekt his-tuyg‘ulari orqali akslanadi, uning uchun badiiy nutq obyekti emas, subyekti birlamchidir. Lirikaning o‘ziga xos xususiyatlari qadimdayoq ta’kidlab o‘tilgan. Jumladan, poeziyani taqlid deb bilgan Platon poeziyaning bu turi “to‘laligicha shoirning aytganlaridan iborat” desa, Aristotelga ko‘ra, poeziyaning bu turida “taqlid qiluvchi qiyofasini o‘zgartirmagan holda” taqlidni amalga oshiradi. Nemis faylasufi Gegel lirikaning turga xos xususiyati sifatida unda obyekt va subyektning bitta shaxsda uyg‘unlashishi, lirik asar uchun muallifning o‘zi, uning ichki olami mavzu bo‘lib qolishini ko‘rsatadi. Shunga ko‘ra, lirikaning tasvir predmeti – his-tuyg‘u, kechinma bo‘lib qoladi. YA’ni, epos va dramadan farq qilaroq, lirika voqelikni tasvirlamaydi, uning uchun voqelik lirik subyekt ruhiy kechinmalarining asosi, ularga turtki beradigan omil sifatidagina ahamiyatlidir. Shu bois ham lirik asarda voqelik lirik qahramon qalb prizmasi orqali ifodalanadi, yana ham aniqrog‘i, lirikada kechinmani tasvirlash uchun yetarli miqdordagi voqelik “parchalari”, detallargina olinadi. Hatto lirik asarda subyekt 48

yaqqol ko‘zga ko‘rinmay, unda biron-bir obyektiv narsa tavsiflangan yoki tasvirlangan hollar(manzara she’rlar, voqeaband she’rlar)da ham u asosiy emas, asosiysi – shu tavsif yoki tasvir zamiridagi lirik subyekt, uning kechinmalari. Lirikada subyektning voqelik ta’sirida yuzaga kelgan oniy kechinmalari manguga muhrlab qo‘yiladi. Bu kechinmalar alohida shaxsga tegishli bo‘lgani holda, umumbashariy mazmun va qimmatga ega bo‘laveradi, she’rxon undan o‘z dardini, o‘z kechinmalarini topadi, zero, o‘zgaruvchan dunyoda tug‘iluvchi insonga xos tuyg‘u-kechinmalarning nisbiy barqaror asosi, javhari mavjuddir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda lirikaning adabiy tur sifatidagi ayrim o‘ziga xos xususiyatlarini sanab o‘tish mumkin. Avvalo, oniy kechinmani tasvirlovchi lirik asarlar, odatda hajman kichik bo‘ladi. His-tuyg‘u va kechinmani ifodalovchi lirikada shunga har jihatdan mos – emotsional to‘yintirilgan va ritmik jihatdan tartibga solingani bois ifodalanayotgan his-tuyg‘uga muvofiq ohangda jarang topadigan she’riy nutq shakli ustuvorlik qiladi. Shu bilan birga, nasriy yo‘lda yozilgan lirik asarlar ham, kam bo‘lsa-da, bor. Alohida subyekt kechinmalarini ifodalagani uchun lirikada monologik nutq shakli ustuvor, unda uchraydigan dialogik nutq ko‘rinishlari esa monologik nutqning tarkibiy elementiga aylanadi. Oniy kechinmani tasvirlovchi lirikaning badiiy vaqti hamisha – “hozir”: u ayni hozir ko‘ngilda kechayotgan his-tuyg‘ularni tasvirlaydi, she’r qachon yozilganidan qat’iy nazar, she’rxon uni hozir ko‘ngilda kechayotgan tuyg‘u kabi qabul qiladi. Lirik asarlarni janr jihatidan tasniflashda ma’lum murakkabliklar mavjud bo‘lib, adabiyot taraqqiyotining turli bosqichlarida janrlarga ajratish asosi turlicha bo‘lgan. Jumladan, xalq og‘zaki ijodidagi lirik asarlar ko‘proq funksiyasi, ya’ni ijro etilish vaqti, joyi munosabatiga (mavsum, marosim, mehnat qo‘shiqlari) ko‘ra; antik she’riyatda ijro etilish tarzi(xor qo‘shiqlari, solo)ga ko‘ra; keyingi davrlarda asosiy estetik belgisi (oda, difiramb, elegiya), qat’iy shakl ko‘rsatkichlari (sonet, oktava), tematik xususiyatlari (intim, grajdanlik, falsafiy, siyosiy, intellektual) jihatlardan janrlarga ajratilgan. Murakkablik shundaki, tarixiy kategoriya sifatida o‘z faollik davrini o‘tib bo‘lgan 49

janrlar ham she’riyatda an’anaviy tarzda qo‘llanaveradi. Masalan, hozirgi o‘zbek she’riyatida xalq og‘zaki ijodidagi janrlar (lapar, yor-yor) ham, mumtoz she’riyat janrlari (g‘azal, muxammas) ham, xorijiy adabiyotlardan o‘zlashgan janrlar (sonet, xokku, tanka) ham, hozirda faollashgan janr ko‘rinishlari ham mavjud. Shu sababli lirik janrlar masalasiga sinxroniya/diaxroniya aspektlarida yondashish talab qilinadi. G‘azalning janr xususiyatlari. G‘azal – arabcha – ayollarga xushomad qilish, ayollarni madh etish) – Sharq mumtoz she’riyatida eng ko‘p tarqalgan lirik janr, 3–4 baytdan 19 baytgacha bo‘lgan hajmda yozilib, a-a, b-a, v-a, g-a... tarzida qofiyalanuvchi she’r. Garchi manbalarda g‘azal hajmi 19 baytgacha deb ko‘rsatilsa ham, adabiyot tarixida 23 baytgacha bo‘lgan g‘azallar ham uchraydi. G‘azal dastlab VII asr arab she’riyatida paydo bo‘lgan, fors-tojik adabiyotidagi ilk g‘azallar muallifi sifatida “odamush shuaro” Abu Abdullo Rudakiy (taxminan 860–941) e’tirof etiladi. G‘azalning o‘zbek adabiyotidagi ilk namunalari esa Rabg‘uziyning “Qissasi Rabg‘uziy”, Xorazmiyning “Muhabbatnoma”, Said Ahmadning “Taashshuqnoma” asarlari tarkibida uchraydi. Keyingi davrlarda yashab ijod qilgan deyarli barcha shoirlar ijodida g‘azal yetakchi janr bo‘lib qoldi. Aytish mumkinki, o‘zbek mumtoz adabiyotida mazkur janrda ijod qilmagan shoir deyarli topilmaydi. Jumladan, Sayfi Saroyi, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Navoiy, Bobur, Mashrab, Huvaydo, So‘fi Olloyor, Ogahiy, Uvaysiy, Nodira kabi mumtoz shoirlar o‘zbek adabiyotida g‘azal janri taraqqiyotiga sezilarli hissa qo‘shganlar. Adabiyotimizda g‘azal janri rivojiga qo‘shgan tengsiz hissasi uchun Alisher Navoiy haqli ravishda “g‘azal mulkining sultoni” degan yuksak e’tirofga sazovor bo‘lgan. Yangi davr she’riyatida g‘azalchilik an’analari Habibiy, Charxiy, Chustiy, E.Vohidov, J.Kamol kabi o‘nlab shoirlarimiz tomonidan muvaffaqiyatli davom ettirildiki, g‘azalni hozirgi she’riyatda ham nisbatan faol bo‘lgan janrlardan sanash uchun yetarli asos bor. Ruboiyning janr xususiyatlari. Ruboiy (arab. – to‘rtlik) – Sharq mumtoz she’riyatida keng tarqalgan lirik janr, hazaj bahrining axrab va ahram shajaralarida 50

yozilib, ko‘proq a-a-b-a tarzida qofiyalanuvchi to‘rt misrali mustaqil lirik asar. Arabcha nomlanishiga qaramay, ruboiy dastlab forsiy adabiyotda paydo bo‘lib, keyin arab va turkiy adabiyotlarga o‘tgan. Ruboiyning kelib chiqishi masalasida ixtiloflar mavjud: ayrim mutaxassislar janr genezisini turkiy xalqlar og‘zaki ijodidagi to‘rtliklar bilan bog‘lasa, boshqalari uni fors she’riyatiga xos va janr asoschisi Abu Abdullo Rudakiy deb hisoblashadi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodida, shuningdek, yozma adabiyotimizning Navoiygacha bo‘lgan davrida dubaytiy (dubaytiy – ikki bayt yoki to‘rt misradan iborat she’r, yani to‘rtlik) vazniga (hazaji musaddasi mahzuf yoki maqsur) tushadigan to‘rtliklar ko‘plab yaratilgan bo‘lsa- da, ruboiy vazniga tushadigan to‘rtliklar uchramaydi. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asaridagi to‘rtliklar mutaqorib, Nasimiy va Lutfiy to‘rtliklari esa ramal bahrida yaratilgan. Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog‘a” asarida ruboiy sifatida keltirilgan fors tilidagi misollar hazaj bahrida, turkiydagilari esa ramali musaddasi maqsur (yoki mahzuf) vaznidadir. Bundan o‘sha davr (XV asr boshlari) o‘zbek adabiyotida ruboiy janri vazn jihatdan hali qat’iy qonunlashmagani ko‘rinadi. Navoiydan boshlab o‘zbek adabiyotida ham ruboiyning hazaj bahri tarmoqlarida yozilishi qatiy qoida tusini oldiki, shu bois Navoiyni haqli ravishda o‘zbek adabiyotida ruboiy janri asoschisi deyish mumkin. Darhaqiqat, barcha manbalarda ruboiyni janr sifatida belgilovchi muhim xususiyatlardan biri sifatida uning vazni, ya’ni hazaj bahrining axram va axrab shajaralarida yozilishi e’tirof etiladi. YA’ni, bundan boshqa vaznga tushuvchi har qanday to‘rt misrali she’r ruboiy emas, balki qit’a, dubaytiy yoki to‘rtlikdir: “Biror to‘rtlikni ruboiy deb atash uchun unda tugal mazmun, ruboiy shakli bo‘lishidan tashqari, ruboiy vazni ham bo‘lishi kerak. To‘rtlik qanchalik chuqur ma’no va go‘zal shaklga ega bo‘lmasin, agar u ruboiyning maxsus vazniga tushmasa, ruboiy bo‘la olmaydi” (Y.Ishoqov). Mumtoz poetikaga oid asarlarda ruboiyning nega aynan hazaj bahrida yozilishi va bu vaznning nega qat’iyligi haqida aniq fikr yo‘q. O‘tmish adabiyotshunoslari faqat falsafiy fikrlar, hayotiy kechinmalarni ifodalash uchun mazkur vaznlarning qulayligi xususida gapirish bilan kifoyalanadilar. 51

Tuyuqning janr xususiyatlari. Tuyuq (tuymoq, his qilmoq) – turkiy xalqlar she’riyatidagi to‘rt misralik, tajnisli qofiyaga asoslangan, ramali musaddasi maqsur (kamdan-kam hollarda ramali musaddasi mahzuf) vaznida yoziluvchi lirik janr. Tuyuqlar ko‘proq a-a-b-a tarzida qofiyalanadi, shuningdek, a-a-a-a yoki a-b- v-b tarzida qofiyalangan ko‘rinishlari ham mavjud. Dastlab xalq og‘zaki ijodida paydo bo‘lgan tuyuq janri keyincha ko‘plab mumtoz shoirlar e’tiborini tortgan: Lutfiy, Navoiy, Bobur, Yusuf Amiriy, Ubaydiy, Ogahiy so‘z san’atkorlari janr takomiliga katta hissa qo‘shganlar. Fardning janr xususiyatlari. Fard - (arab – yakka, yolg‘iz) – o‘zaro qofiyalangan ikki misra – yolg‘iz baytdan iborat, tugal mazmunga ega she’r, mumtoz adabiyotdagi eng kichik mustaqil lirik janr. Fard bir baytdangina iborat bo‘lsa ham, unda ko‘pincha muhim falsafiy-axloqiy masala qalamga olinib, ixcham poetik xulosa ifodalanadi. Shu bois fardlar aksar aforistik xarakterda bo‘lib, ularning ko‘plari hikmatlar, xalq maqollari darajasiga ko‘tarilgan. Qit’aning janr xususiyatlari. Qit’a (arab.– parcha, bo‘lak, qism, bir kesim) – Sharq mumtoz she’riyatida keng tarqalgan, 2 baytdan bir necha o‘n baytgacha (ayrim manbalarda 19 baytgacha deb belgilangan) hajmdagi, juft misralari o‘zaro qofiyalanib, toq misralari ochiq qoluvchi (b-a, v-a, g-a tarzida) she’r shakli; lirik janr. Qasida va uning janr xususiyatlari. Qasida (ar.– maqsad, niyat qilish) – mumtoz lirikadagi janr; biror shaxs (shoh, arbob, qahramon), biror muhim voqea, tabiat va shu kabi hodisalarni madh etish, ularning yuksak fazilat va xususiyatlarini e’tirof etish maqsadida yoziladigan she’r. Qasida g‘azal tipida (a-a, b-a, v-a...) qofiyalanadi, lekin undan farqli o‘laroq, hajm jihatidan cheklanmagan bo‘lib, unda, odatda, taxallus keltirilmaydi. Sharq mumtoz she’riyatida Nosir Xisrav, Unsuriy, Anvariy, Xoqoniy, Daqiqiy, Rudakiy, Sakkokiy, Lutfiy, Jomiy, Gadoiy, Navoiy, Munis, Komil kabi shoirlar ijodida qasida janrining yaxshi namunalari bor. Yangi davr she’riyatida ham, jumladan, Charxiy, Chustiy, Habibiy, Ulfat, E.Vohidov kabi 52

shoirlar ijodida qasida janrida yozilgan asarlar uchraydi. Xususan, Erkin Vohidovning mashhur “O‘zbegim”, “Inson”, “Qo‘llar” kabi qasidalari katta shuhrat topgan. Dramatik tur va uning janrlari. Drama (yun. drama – harakat) – 1) badiiy adabiyotning uchta asosiy turidan biri. Dramaning tasvir predmeti – harakat, u, Aristotel ta’rificha, “barcha tasvirlanayotgan shaxslarni harakat qilayotgan, faoliyatdagi kishilar sifatida taqdim etadi” 7 . Drama obyektning plastik obrazini yaratadi, unda subekt – ijodkor shaxsi ham obyektga singdirib yuboriladi. Drama adabiyotga ham, teatr san’atiga ham birdek taalluqli: uni o‘qib ham qabul qilish mumkin, ayni choqda, u teatr asari – spektaklning asosi. Boshdanoq sahnaga mo‘ljallab yozilishi dramatik asarning qurilishi, poetik o‘ziga xosligini belgilovchi eng muhim omildir. Chunki u sahna ijrosini ham ko‘zda tutishi zarur. Bu narsa dramaning tashqi qurilishidayoq ko‘rinadi (parda va ko‘rinishlarga bo‘linganlik, remarkalarning ijroni ko‘zda tutgan holda berilishi). Ijroga mo‘ljallanganlik dramaning ichki strukturasini ham belgilaydi. Jumladan, dramadagi harakat – syujet voqealari makon va zamonda cheklangan, ijro vaqtiga sig‘ish uchun syujetning keskin konflikt asosida shiddat bilan rivojlanishi taqozo qilinadi. Dramada konsentrik syujet tipi yetakchilik qiladi, syujet voqealari sabab-natija munosabatlari asosida bir markazga uyushtiriladi. Sabab-natija munosabati voqealarning yuz berish joyi va vaqti jihatidan yaqin bo‘lishini talab qiladi. YA’ni, dramaturg asarni yaratayotganidayoq syujet voqealarining ijro vaqtiga sig‘ishi haqida qayg‘urishi, syujet voqealarini keskin konfliktlar asosida shiddat bilan rivojlantirishi zaruratga aylanadi. Dramada syujet voqealari yuz beradigan makon ham cheklangan: birinchidan, voqealar kechadigan joyni sahnada shartli qayta yaratish (joy illyuziyasini hosil qila oladigan dekoratsiyalar yordamida) mumkin bo‘lishi lozim; ikkinchidan, voqealar makoniy o‘zgarishlar jihatidan ham cheklangan, ya’ni ular ko‘pi bilan to‘rt-besh joydagina kechishi mumkin. Bir parda davomida sodir bo‘luvchi voqealarning bitta joyda kechishi, syujet voqealari shu 7 Аристотель. Поэтика. Т. Ғ. Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. 1980. Б. 10 53

joy bilan bog‘liq rivojlanishi e’tiborga olinsa, dramaning syujet qurilishiga ijro imkoniyatlari kuchli ta’sir qilishi ayon bo‘ladi. Dramaturg asarda jonlantirmoqchi bo‘lgan hayot materialining ayrim unsurlarini sahnada qayta yaratish imkoni yo‘qligidan dramaning “shartlilik” darajasi juda yuqori bo‘ladi. Chunki muallif ishoralar yordamida ularni ham tomoshabin (o‘quvchi) tasavvurida uyg‘otishi, sahnada bevosita jonlantirilishi mumkin bo‘lgan voqealarni to‘ldirishi zarur bo‘ladi. Masalan, avtor remarkalarida “sahna ortida otlar dupuri, qilichlar jarangi”, “sahna ortidan keskin to‘xtagan mashina ovozi eshitiladi” qabilidagi ishoralar beriladi, ularning yordamida sahnada jonlanmagan narsa shartli (ya’ni, o‘quvchi tasavvuridagina) jonlantiriladi. Dramada syujetga kiritish imkoni bo‘lmagan voqea yoki tafsilotlarning personajlar tilidan muxtasar berilishi ham shartlilikning bir ko‘rinishi bo‘lib, u personaj nutqiga ta’sir qiladi. Chunki bu voqea va tafsilotlar personajlarga ma’lum (jonli muloqotda ularni eslatish shart emas), biroq ular o‘quvchi(tomoshabin)da tasavvur hosil qilish uchun zarur va shu zaruriyat tufayli suhbat tabiiylikdan chiqib, shartlilik kasb etadi. YA’ni, tafsilotlarni shu yo‘sin (personajlar tilidan) berish majburiyati dramatik asar personajlari nutqining biroz “sun’iy”, “sahnaviy” bo‘lishiga olib keladi. Dramaning asosiy nutq shakli – dialog. Unda qo‘llanuvchi monologik nutq ham shartlilik ko‘rinishidir. Monologik nutq shaklida personajlarning mushohadalari beriladiki, ovoz chiqarib o‘ylash ham shartlilikning bir ko‘rinishidir. Ayni paytda, dramadagi monologik nutq qurilishi o‘ziga xos: u ko‘proq presonajning o‘zi bilan o‘zi yoki xayolidagi kim bilandir suhbati, bahsi, kimgadir murojaati tarzida quriladi. YA’ni, bitta personaj tilidan aytilgani holda ham dramadagi monologik nutq dialogik asosga egadir. Dramatik asarning o‘qilishi va sahna talqinida bir qator o‘ziga xosliklar mavjud. Dramani o‘qiyotgan o‘quvchining ijodiy faolligi bilan shu asar asosidagi spektaklni tomosha qilayotgan tomoshabinning ijodiy faolligi bir xil emas. O‘quvchi o‘qish jarayonida “rejissor” vazifasini zimmasiga oladi, dramani tasavvuridagi sahnada jonlantiradi; ayni paytda u “aktyor” sifatida har bir personaj 54

rolini o‘ynashi ham kerak. Dramada obyektiv ibtidoning ustuvorligi uning turli o‘quvchilar tasavvurida turlicha “sahnalashtirilishi”ga asos bo‘ladi. Sahnalashtirilgan dramatik asarda badiiy muloqot zanjiri uzayadi: tomoshabin va dramaturg orasida rejissor (aktyorlar, rassom, bastakor va h.) o‘rinlashadi. Boshqacha aytsak, sahnalashtirilgan dramatik asar so‘z san’ati doirasidan chiqib sintetiklik kasb etadi, sababki, endi unda teatr, rassomlik, musiqa san’atlari uyg‘unlashib ketadi. Ayon bo‘ladiki, drama boshqa san’at turlari bilan o‘zaro aloqada yashaydi va rivojlanadi. Zero, dramaning tabiati, ya’ni ijro uchun mo‘ljallangani, uning shu san’at turlari bilan uzviy aloqada bo‘lishini taqozo etadi. Dramaning asosiy janrlari sifatida tragediya, komediya va drama (janr ma’nosida) ko‘rsatiladi. Dramatik asarlarni janrlarga ajratishda ularning asosiy estetik belgilariga tayaniladi. Tragediyaning asosiy estetik belgisi – tragiklik, komediyaning asosiy estetik belgisi – komiklik, dramaning asosiy estetik belgisi esa dramatiklik sanaladi. Bulardan tashqari kichik dramaturgik janrlar, shuningdek, turli janr modifikatsiyalari ham mavjud. Jumladan, janr modifikatsiyasi sifatida musiqali drama, musiqali komediyalar ko‘rsatilishi mumkin. Musiqa jo‘rligida ijro etishga mo‘ljallangani, dialog va monologlar o‘rnini qisman vokal (ariya va duetlar) egallashi ularning o‘ziga xosligini, sintetik san’at namunasi ekanligini ko‘rsatadi. Ayrim san’at turlarining, ommaviy axborot vositalarining rivojlanishi natijasida dramaturgiyaning yangi janrlari paydo bo‘ldi, borlari faollashdi. Masalan, estrada san’atining rivoji natijasida monolog (bir aktyor teatri) janri dunyoga keldi, qo‘g‘irchoq teatrlari rivoji va modernizatsiyasi uning uchun yoziladigan pyesalarni faollashtirdi, televideniyening rivoji miniatyuralarni, turli madaniy-ma’rifiy tadbirlarning ommalashuvi esa intermediya janrini faollashtirdi. 2) dramatik turning uchta asosiy janridan biri, tarixiy taraqqiyot jarayonida dramatik turning qadimda paydo bo‘lgan tragediya va komediya janrlariga bir- birining ziddi deb qaralgan bo‘lsa, drama ularning sintezi sifatida XVIII asrga kelib maydonga chiqqan. Sintezlashuv, ayniqsa, dramaning mustaqil janr sifatidagi ilk shakllanish davrida yaqqol ko‘rinadi. Jumladan, komediya singari drama ham odamlarning shaxsiy hayotini tasvirlaydi, biroq undan farqli ravishda kamchiligu 55

nuqsonlardan kulishni emas, balki jamiyat bilan murakkab munosabatlardagi shaxsni tasvirlashni maqsad qiladi. Tragediyadagi kabi o‘tkir ziddiyat va to‘qnashuvlar qalamga olingani holda, dramadagi konflikt muayyan yechimga ega, u yoki bu darajada ijobiy hal qilinishi mumkin bo‘lgan konfliktdir. Tragediya qahramonlari favqulodda kuchli shaxslar (bunga zid ravishda komediyada tuban tabaqa kishilari) bo‘lishi talab etilsa, drama qahramoniga bu xil talablar qo‘yilmaydi – uning qahramoni hayotiyroq. Realizm bosqichiga yaqinlashgan sari dramaturgiyada tragediya o‘rnini, yetakchilik mavqeini drama egallay boshlaydi. Chunki drama reallikdan olinuvchi turli mavzularni, xarakter va ziddiyatlarni badiiy talqin qilishga keng imkoniyatlar ochishi, xuddi hayotning o‘zidagi kabi tragizm va komizm elemantlarini uyg‘unlashtira olishi, real hayotga yaqinligi bilan dramatik janrlar orasida alohida o‘rin tutadiki, uning realistik adabiyotda yetakchi mavqe egallashi shu bilan izohlanadi. Komediya (yun. komos – quvnoq marosim, ode – qo‘shiq) – dramatik turning uchta asosiy janridan biri, antik davrdayoq janr sifatida shakllangan. Komediya dramatik turning komiklikka asoslangan janri bo‘lib, unda xarakterlar, holat va voqealar kulgili tarzda, komiklikka yo‘g‘rilgan holda taqdim etiladi. Antik zamonlardan to klassitsizm davriga qadar komediyada tragediyaning ziddi ko‘rilgan (tragediya fojiali yakun topadi – komediya baxtli; tragediya favqulodda kuchli shaxslar – komediyada quyi tabaqa kishilari; tragediya tarixiy voqeaga asoslanadi – komediyada to‘qima va h.), adabiyotshunoslikka oid risolalarda tragediyani yuksak, komediyani esa tuban janr deb qaralgan. Mazkur hol XVIII asrgacha, ma’rifatchilik adabiyotida oraliq janr sifatida drama paydo bo‘lgunga qadar davom etgan. Keyingi ikki asr davomida komediya muttasil taraqqiy etdi, turfa janr xususiyatlarini kasb etib, imkoniyatlari kengaydi. Komediyaning asosida yotuvchi ijobiy kuch – kulgi, u jamiyat hayotida, kishilar fe’l atvorida mavjud kamchiliklar, idealga nomuvofiq jihatlarga qaratilgan bo‘ladi. Komediyaning markazida komik xarakterlar turadi. Odatda, komik xarakter deganda o‘zida idealga tamoman zid illatlarni jam etuvchi yoki ulardan 56

ayrimlarini namoyon etuvchi personajlar nazarda tutiladi. Bu o‘rinda asosiy shartlardan biri shuki, komik personaj o‘zining mavjud holatini idrok etmaydi, o‘ziga real baho berishga ojiz. Aksincha, u o‘zini bor holiga nisbatan tamoman teskari baholashga moyil: g‘irt tentak bo‘lgani holda o‘zini aqlli sanaydi, ma’nan tuban bo‘lgani holda o‘zini pokdomon biladi - o‘zini o‘zgalarga shunday sifatlarda taqdim etishga chiranadi. Masalan, Uyg‘unning “Parvona”sidagi O‘tkuriy ma’nan tuban, axloqan buzuq, oddiy mahmadanayu firibgar bo‘lgani holda o‘zini aqlli, so‘zamol, uddaburon, yashashni biladigan va hokazo fazilatlar egasi deb biladi, shunday ko‘rinishga urinadi. Xuddi shu narsa – xarakterning mohiyati bilan mavjudligi orasidagi nomutanosiblik komiklikni, xarakter komikligini yuzaga chiqaradi. Komediya holat komikligi asosiga ham quriladi. Masalan, S.Ahmadning “Kelinlar qo‘zg‘oloni”, “Kuyov” asarlarida holat komikligi ustuvor mavqega ega. Aslida, bu xil farqlashda shartlilik bor, chunki komediyada xarakter komikligi bilan holat komikligi uyg‘unlashib keladi, ular bir-birini to‘ldiradi, biri ikkinchisini namoyon etadi. Komediya satirik yoki yumoristik ruhda bo‘lishi mumkin, har ikki holda ham u g‘oyaviy-hissiy inkor qiladi: satirik ruhdagi komediya qalamga olingan xarakter yoki holatni to‘la inkor qilsa, yumoristik ruhdagi komediya xarakter yoki holatdagi ayrim jihatlarni qisman inkor qiladi. Masalan, A.Qahhorning “Tobutdan tovush”, “Og‘riq tishlar” komediyalari satirik ruhdagi asarlar sanalsa, E.Vohidovning “Oltin devor” asarida yumoristik ruh ustuvorlik qiladi. Komediyadagi kulgini jo‘n tushunmaslik lozim, chunki chinakam komiklik ijtimoiy ahamiyatga molik kulgini taqozo etadi, bunday kulgi kishini o‘ylatadi, kuldirib kuydiradi, yig‘latadi. Shu ma’noda, har qanday kulgili sahna asarini komediya sanash xato bo‘lur edi. Chinakam komizm bilan yo‘g‘rilgan dramatik turning bu janrini ko‘proq tashqi sahna effektlari orqali kuldirishga qaratilgan fars, quvnoq kulgi qo‘zg‘atuvchi vodevil yoki xalq sayillarida ijro etiluvchi qiziqchi- masxaraboz tomoshalaridan farqlash kerak. 57

Tragediya va uning janr xususiyatlari. Tragediya (yun. tragoidia – echki qo‘shig‘i) – dramatik turning uchta asosiy janridan biri, janr sifatida antik davrda shakllangan bo‘lib, uning asosiy estetik belgisi tragiklikdir. Tragediya genetik jihatdan ma’bud Dionisning o‘limi va qayta tirilishi munosabati bilan ijro etilgan marosim qo‘shiqlariga borib taqaladi. Tragediyaning janr xususiyatlari tragik konflikt, tragik holat va tragik qahramon tushunchalari bilan belgilanadi. Tragik konflikt deganda mohiyatan yechimi yo‘q, mavjud sharoitda hal qilib bo‘lmaydigan ziddiyat tushuniladiki, u har vaqt qahramon ongida kechadi. Qadimgi tragediyalarda konflikt shaxs va taqdiri azal o‘rtasida (mas., “Shoh Edip”) kechgan bo‘lsa, keyinroq bu konfliktning ikkinchi tomoni o‘zgardi: taqdiri azal o‘rnini endi shaxsdan yuqori turuvchi oliy ma’naviy kuchlar (bunda yozilmagan, biroq inson hayotini muayyan tartibga soluvchi ma’naviy qonun-qoidalar, masalan, burch hissi kabilar nazarda tutiladi) egallaydi. Tragik konflikt asosida yuzaga keluvchi tragik holatning mohiyati shundaki, qahramon tashqi kuchlar bilan emas, o‘zi bilan o‘zi olishadi, mana shu olishuv oqibati o‘laroq chuqur ma’naviy iztirob, ruhiy qiynoqlarga duchor bo‘ladi. O‘zining foje holatida ham maqsad sari intilishlik, ruhiy iztiroblaru qiynoqlarga qobillik tragik qahramonga xos xususiyatdir. Tragik qahramon qarshisida erkin tanlov imkoniyati mavjud – u maqsaddan voz kechishi, oson yo‘lni tanlashi mumkin, biroq u bunday qilmaydi, o‘zining jisman yoki ma’nan halokatga uchrashi mumkinligini bilgan holda ham maqsadidan, e’tiqodidan qaytmaydi. Xuddi shu asosda tragik qahramonning xarakter kuchi, uning favqulodda shaxsligi namoyon bo‘ladi. Masalan, “Shoh Edip”dagi Edip yurt boshiga kelgan ofatning sababchisi o‘zi bo‘lishi mumkinligini sezganidayoq taftishni to‘xtatishi, “yopiqliq qozon yopiqligicha” qolaverishi mumkin edi. Biroq u – tragik qahramon, chekiga tushgan iztirobu qiynoqlar qadahini tubigacha sipqoradi. Realizm bosqichigacha yaratilgan tragediyalarda tragik qahramon sifatida ko‘proq mifologik personajlar, shohlar, shahzodalar, malikalaru sarkardalarning olingani bejiz emas, zero, o‘zining foje holatini idrok eta olish, qalbiyu ongida ma’naviy-ruhiy iztiroblarni kechira olish, shunda ham ruhan sinmay maqsad tomon yurishga o‘rtamiyona odamlarning chog‘i kelmaydi. 58

Shu sababli ham adabiyotimizda XX asr o‘rtalarida yaratilgan tragediyaning janr talablariga to‘la javob berishga yaroqli “Mirzo Ulug‘bek”, “Jaloliddin Manguberdi” asarlaridan birining markaziga shoh, ikkinchisining markaziga sarkarda chiqarilgan. Tragediyalar janr problematikasi nuqtai nazaridan turlicha: ularda ma’naviy-axloqiy (“Shoh Edip”, “Qirol Lir”), millatning tarixiy taqdiri (“Jaloliddin Munguberdi”) yoki romaniy problematika (“Mirzo Ulug‘bek”) badiiy talqin qilinishi mumkin. Tragediya janri faolligini yo‘qotgan, zamonaviy dramaturgiyada bu janr deyarli ishlanmaydi, biroq tragiklik badiiy adabiyotda estetik belgi sifatida saqlanib qolgan. 59

2.2 . Modul yuzasidan keyslar to‘plami, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar. Keys - stadi inglizcha sase – aniq vaziyat, stadi – ta’lim co‘zlarining birikuvidan hosil qilingan bo‘lib, aniq vaziyatlarni o‘rganish, tahlil etish va ijtimoiy ahamiyatga ega natijalarga erishishga asoslangan ta’lim metodidir. Keyslar metodi o‘qituvchining tafakkur turi sifatida, alohida paradigma ko‘rinishida gavdalanib, ijodiy salohiyatni rivojlantirish, noan’anaviy tarzda fikrlash imkoniyatini beradi. Keys-stadi ta’lim texnologiyasining asosiy tushunchalari qatoriga “vaziyat” va “tahlil”, ushbu ikki tushunchaning uyg‘unlashuvidan kelib chiqqan “vaziyat tahlili” kiradi. Keys-stadi metodining yana bir bazaviy kategoriyasi bu “tahlil (analiz)”dir. Tahlil etish kategoriyasi obyektni xayolan bo‘laklarga bo‘lish yoki ilmiy tadqiq etish sifatida tushunilishi mumkin. Analizning turli klasifikatsiyalari mavjud bo‘lib ommaviy analiz tasnifini quyidagicha belgilaymiz: tizimli analiz, korrelyatsion analiz, faktorli analiz, statistik analiz va boshqalar. Keys stadining tarkibiy qismi – muammoli vaziyat (keys)ning yana bir muhim manbai bu ta’lim tizimidir. U ta’lim va tarbiya maqsad va vazifalarini, keys stadi texnologiyasining ta’limning boshqa metodlariga integratsiyasini belgilaydi. O‘quv modul bu keyslarning uchinchi manbaidir. Aynan o‘quv modul keyslarning ikki asosiy metodologiyani belgilab beradi. Ular esa o‘z navbatida analitik faoliyat va tizimiy yondashuv hamda muammoli vaziyatni hal etish jarayonida keys-stadi texnologiyasi tarkibiga integratsiyalashgan boshqa bir qator ilmiy metodlar bilan belgilanadi. Keys-stadining muammoli vaziyatining determinatsiyasi asosiy manbalari turlicha tasnifga ega bo‘lishi mumkin. Keys-stadini tuzishning amaliyotida asosan bir manbaning usutunlik qilishi kuzatiladi. Ushbu yondashuv, manbalarning ta’siriga ko‘ra, keys-stadi texnologiyasi doirasida keyslarni tasnifiga asos sifatida xizmat qilishi mumkin. Bunda amaliy keyslarni ajaratish mumkin, ular mutlaq 60

hayotiy vaziyatlarni tavsiflaydi; bundan tashqari ta’limiy keyslar guruhini ham ajratish mumkin, ularning asosiy vazifasi ta’lim berishdir; ilmiy- tadqiqotchilik keyslari , tadqiqotchilik faoliyatini yuzaga keltirish maqsadini ko‘zlovchi keyslar sarasiga kiradi. Keys-stadi metodidan foydalanishda har bir keysning strukturasi (tuzilishi) alohida ahamiyaga ega bo‘ladi. Har qanday keys quyidagi strukturaga ega bo‘ladi:  vaziyat– muammo, hayotdan misol;  vaziyatning konteksti – xronologik, tarixiy, joy konteksti, harakat ishtirokchilari o‘ziga xosliklari;  muallif tomonidan keltirilgan izoh;  keys-stadi metodi bilan ishlashda topshiriqlar va savollar to‘plami;  ilova. Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, agar tinglovchilarning keysni hal etish texnologiyasi ikki bosqichdan iborat bo‘lsa, ta’limiy maqsadlarga erishishda yanada ko‘proq samaraga erishish mumkin: Birinchi bosqich–keysni hal etish bo‘yicha individual (auditoriyadan tashqari) ish . Ikkinchi bosqich – keys bilan birgalikda jamoa bo‘lib (auditoriyada) ishlash. Birinchi bosqich – keysni hal etish bo‘yicha individual ish. Tinglovchi mustaqil ravishda: 1) keys materiallari bilan tanishadi; 2) taqdim etilgan vaziyatni o‘rganadi, izohlaydi va asoslaydi; 3) muammo va muammo osti muammolarni ajratadi, vaziyatni tadqiq va tahlil qilish usullarini tanlaydi; 4) berilgan amaliy vaziyatni tahlil qiladi; ajratilgan muammoni hal etish usullari va vositalarini belgilaydi va asoslaydi; 5) taklif etiladigan qarorni amalga oshirish bo‘yicha tadbirlarni ishlab chiqadi. Ikkinchi bosqich – keys bo‘yicha jamoa bo‘lib ishlash. 61

Tinglovchilar kichik guruhlarga bo‘linib, birgalikda keys ustida ishlashadi: 1) guruh a’zolarining vaziyat, asosiy muammolar va ularni hal etish yo‘llari haqidagi turli tasavvurlarini muvofiqlashtirishadi; 2) yechimning taklif etilgan variantlarini muhokama qiladilar va baholaydilar, qo‘yilgan muammo nuqtai nazaridan ushbu vaziyat uchun eng maqbul variantni tanlashadi; 3) muammoli vaziyat yechimiga olib keladigan tanlangan harakatlar yo‘lini amalga oshirishning aniq qadamba-qadam dasturini batafsil ishlab chiqadilar; 4) taqdimotga tayyorlanadilar va namoyish etiladigan materialni rasmiylashtirishadi. Keysni yechish natijalarini kichik guruhlar tomonidan taqdimotini o‘tkazish: 1) real vaziyat yechimiga doir o‘z variantlarini taqdim etadilar; 2) tanlangan harakatlar yo‘lini izohlaydilar va yechimning to‘g‘riligini asoslaydilar; 3) boshqa guruh a’zolarining savollariga javob beradilar va o‘z takliflarini asoslaydilar. Jamoa bo‘lib keys ustidan ishlash:  guruhlar taklif etgan yechimlar variantlarining muhokamasi;  taklif etgan yechimlarning o‘zaro baholanishi;  taklif etilgan yechimlarning hayotiyligi va amalga oshirilishi mumkinligiga birgalikda (tinglovchilar va o‘qituvchi) baho berilishi ham mumkin. Keys-stadi metodining ta’lim jarayonida qo‘llanishi quyidagi natijalarga ega bo‘ladi: ushbu metod keng ta’limiy imkoniyatlarga ega bo‘lib, ularni quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin – ta’limiy natijalar: ular bilimlarni, ko‘nikmalarni o‘zlashtirish bilan bog‘liq va tarbiyaviy natijalar: ular o‘z navbatida ta’limning shaxsiy samaradorligiga erishish, tinglovchilarning o‘zaro ta’sir jarayonida o‘zida yangi shaxsiy va kommunikativ, kasbiy fazilatlarini kashf etishi. Oliy ta’lim tizimida O‘zbek filologiyasi ta’lim yo‘nalishining 1-4 kurslarida o‘tiladigan “Adabiyotshunoslik nazariyasi” fanidan ta’limiy, ilmiy tadqiqotchilik keyslaridan topshiriqlar berish ta’lim mazmunining yanada samarali natijalarga 62

olib keladi. Chunki talaba adabiy-nazariy tushunchalar mohiyatini bilmasdan, badiiy asarni tahlil qila olmaydi. Xususan adabiy turlar va janrlar genezisi, tarixiy taraqqiyotini talqin etishda muammoli vaziyatlar yaratib, ularning yechimini topishga intilish talabalarning bilim, malaka va ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Keyslar individual shaklda yoki kichik guruhlarda, auditoriyada yoki auditoriyadan tashqari bajarilishi mumkin. Keyslar talabalarni ijodiy ko‘nikmalarini rivojlantirib, ilmiy-tadqiqotchilik malakalarini shakllantirib boradi. Quyida “Adabiy turlar va janrlar moduli” yuzasidan ta’limiy xarakterdagi keys topshiriqlarini tavsiya etamiz. Keys-1. Milliy adabiyotimizda roman janrining paydo bo‘lish omillarini izohlang? O‘zbek mumtoz adabiyotida nasrning ba’zi ko‘rinishlari uchrab turgan bo‘lsa ham, romanning badiiy barkamol namunasi XX asr tongida 20-yillar boshlarida Abdulla Qodiriy tomonidan yaratildi. Uning “O‘tkan kunlar”i tom ma’nodagi milliy o‘zbek romani edi. U mazkur janrning Yevropa tushunchasidagi namunasi sifatida maydonga keldi. Rus romanchiligida “Yevgeniy Onegin” qanday vazifani ado etgan bo‘lsa, “O‘tkan kunlar” o‘zbek romanchiligi tarixida xuddi shu vazifani ado etdi. Shu tariqa Abdulla Qodiriy o‘zbek romaniga asos soldi. Rus klassiklaridan biri: “Biz hammamiz N.Gogolning “Shinel”idan chiqqanmiz”, degan majoziy so‘zlarini o‘zlariga tatbiq qilgan o‘zbek romannavislari ham “Bizning yo‘limiz “O‘tkan kunlar”dan boshlangan”, deyishsa haqlidirlar. Shu ma’noda, badiiy barkamol har bir o‘zbek romanida “O‘tkan kunlar”ning ta’sirini sezish qiyin emas. “O‘tkan kunlardan keyin milliy adabiyotimizda “Kecha”, “Sarob”, “Qullar” kabi romanlar yaratildi . Sizningcha, “O‘tkan kunlar”ga qadar ham adabiyotimizda romanlar yaratilganmi? Nima uchun “O‘tkan kunlar”ni milliy romanimiz deb ataymiz? Ushbu muammoga ijodiy yondoshib, muammoga aniqlik kiriting? Keys-2. Adabiyotshunosligimizda qissaning janr xususiyatlari qay darajada yoritilgan? 63

Qissa Sharq adabiyotida qadim zamonlardan buyon faol yashab kelayotgan janr bo‘lib, u turli davrlarda turlicha talqin qilinib keldi. O‘rta asrlar musulmon dunyosida ayrim nomdor pahlavonlar, din yo‘lida qurbon bo‘lgan anbiyo va avliyolar hakidagi epik asarlar bevosita qissa deb atalgan. Xalq og‘zaki ijodiga mansub epik asarlarni nasriy yo‘l bilan hikoya qiluvchi yozma kitoblar ham shu nom bilan bilan yuritilgan. Hozirgi adabiyotda esa biror shaxs hayotining ma’lum bir davriga oid voqealarni bayon etuvchi asarlarga nisbatan qissa termini qo‘llanilgan. Adabiyotshunosligimizda qissa janrining o‘ziga xos xususiyatlari, uning povest janriga munosabati kabi nazariy masalalar xususida turlicha qarashlar mavjud. Ayrim adabiyotshunoslar qissani rus va Yev ropa adabiyotidagi povest janridan farqlanuvchi mustakil janr deb hisoblaydilar. Ma’lum bo‘ladiki, qissa va povest terminlari bir janrning ikki hil nomlanishidan iborat, ya’ni ular esh yoki aynan narsalarning ikki tilga oid so‘zlar vositasida nomlanishidir. Shu sababli ularning har biriga alohida janr deb qarash va sun’iy farqlar topish ortikcha narsa. Qissa va povest yagona janrning ikki xil nomlanishidan iborat ekan, u holda qissa (povest)ga xos yetakchi janr xususiyatlari nimalardan iborat? Adabiyotshunoslikda bu borada qanday izlanishlar olib borilgan? Yuqorida keltirilgan vaziyatga aniqlik kiriting. Aniq vaziyatda aks etgan asosiy muammo va kichik muammolarga oydinlik kiriting? Keys-3. O‘zbek adabiyotida hikoya janri taraqqiyoti. Har qanday badiiy ijod turida “janr” tushunchasi bor. Dar bir janrning o‘ziga xos qiyofasi xam bor. Har qiyofaning tashqi va ichki alomatlarini sanab adog‘iga yetish qiyin. Misol uchun, bir-biriga jondosh va qondoshdsk hikoya, qissa, roman qiyofasidagi o‘xshashliklar va tafovutlar xaqida istagancha mulohaza yuritish mumkin. Bu janrlarga xos tipologiyani farqlamay turib, muayyan janrga mansub asar yaratish xam, uning nazariy masalalari xususida mulohaza yuritish xam to‘g‘ri emas. Faqat, paradoksni qarangki, har qanday janr ning paydo bo‘lishi, tarixi, 64

shakllanishidan tortib, uning zohiriy va botiniy evolyutsiyasidagi o‘ziga xosliklar hamisha bahs-munozaralarga to‘lib-toshib yotadi. Hikoya janri hajman ixchamligi , shakl va mazmun kompozitsiyasi, qurilishi, til, uslub va boshqa poetik unsurlar originalligi bilan g‘oyaviy-emotsional qiymat kasb etadi. Unda qahramonlar tayyor holda sahnaga chiqishi ham, voqelik tasviri jarayonida yaxlit obraz-xarakterga aylanishi ham mumkin. Bu jihat hikoyanavisning tasvir uslubiga, badiiy niyatini, aniqrog‘i estetik idealiga bog‘liq. Bu kichik epik janrning poetik imkoniyatlari kattadir. Hikoya uchun voqeani quruqdan quruq so‘zlab berish emas, balki obrazlar, ramzlar, badiiy usullar vositasida xarakter yaratish muhimdir. Hikoya - inson tafakkuriga bir zarb bilan tezda muhrlanadigan, go‘zal poetik shakl qurilishiga ega adabiy hodisa sanaladi. Hikoya bamisoli o‘z o‘rnida topib aytilgan qanotli ibora, frazeologik birlik, bir gapga joylashgan hikmat. Siz bu hodisani qanday izohlaysiz? Hikoyachilikda “hikoya” bilan bir qatorda “novella” termini uchraydi. Ularning farqli tomonlari bormi? Mumtoz adabiyotda hikoya janriga mansub asarlar yozilganmi? Ushbu muammolarning yechimini toping va yozma tarzda bayon qiling? Keys-4. G‘azalning janr xususiyatlari. Hozirgi she’riyatimizda g‘azal janri rivoji. G‘azal arabcha ayollarga xushomad qilish, ayollarni madh etish degan ma’noni bildiradi. Sharq mumtoz she’riyatida eng ko‘p tarqalgan lirik janr. 3 – 4 baytdan 19 baytgacha bo‘lgan hajmda yozilib, a-a, b-a, v-a, g-a… tarzida qofiyalanuvchi she’r. O‘zbek mumtoz adabiyotida mazkur janrda ijod qilmagan shoir deyarli topilmaydi. Jumladan, Sayfi Saroyi, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Navoiy, Bobur, Mashrab, Huvaydo, So‘fi Olloyor, Ogahiy, Uvaysiy, Nodira kabi mumtoz shoirlar o‘zbek adabiyotida g‘azal janri taraqqiyotiga sezilarli hissa qo‘shganlar. Adabiyotimizda g‘azal janri rivojiga qo‘shgan tengsiz hissasi uchun Alisher Navoiy haqli ravishda “G‘azal mulkining sultoni ” degan yuksak e’tirofga sazovor bo‘lgan. Yangi davr she’riyatida g‘azalchilik a’nanalari Habibiy, Charxiy, Chustiy, Erkin Vohidov, Jamol Kamol kabi o‘nlab shoirlarimiz 65

tomonidan muvafaqqiyatli davom ettirildiki , g‘azalni hozirgi sheriyatda ham nisbatan faol bo‘lgan janrlardan sanash uchun yetarli asoslar bor. Ana shu asoslar nimalardan iborat? Muammoning yechimini toping va yozma ravishda taqdimot tayyorlang? Keys-5. Adabiyotshunoslikda janr tushunchasi bilan birgalikda o‘zlashgan janr birikmasi ishlatiladi. O‘zlashgan janrlarning milliy adabiyotimizda o‘zlashganligini aniqlang? Janr (fr. Genre – jins, tur, xil) – adabiy asarlarining tarixan shakllanuvchi tili, muayyan davr milliy yoki jahon adabiyotidagi umumiy xususiyatlari bilan turli ko‘lamdagi guruhlarni tashkil qiluvchi asarlarni anglatuvchi tushuncha. Janr terminining qo‘llanishida turlichalik kuzatiladi, ayrim manbalarda janr termini adabiy tur ma’nosida ham qo‘llaniladi. Shunga qaramay, janr terminining bir adabiy tur doirasidagi umumiy xususiyatlari bilan farqlanuvchi asarlar guruhi ma’nosida qo‘llanishi kengroq ommalashgan. Tarixiy kategoriya sifatida adabiy janrlar vujudga keladi, takomillashadi, iste’moldan chiqadi, har bir alohida janrda ham muttasil sifat o‘zgarishlari kuzatiladi, badiiy ijod amaliyoti uning shakliy va mazmuniy xususiyatlariga muttasil o‘zgartirishlar kiritib boradi. Ikkinchi tomondan, yangi davr adabiyotida, XVIII asrdan boshlab, badiiy ijodda individ rolining muttasil ortib borishi barobarida an’anaviy janr tushunchalari ham yemirilib boradi: endilikda muayyan ijodkorning u yoki bu janrda yaratgan asari ham qator o‘ziga xos janr xususiyatlarini namoyon etaveradi. Yana bir jihati, har bir davr adabiyotidagi janrlar tizimi adabiy an’analarning davomi va adabiy aloqalar natijasi o‘laroq, yanada rang- barang tus oladi: faol janrlar bilan bir qatorda an’anaviy va xorijiy adabiyotlardan o‘zlashgan janrlar ham iste’molda bo‘ladi. Ushbu o‘zlashgan janrlar qatoriga ballada, bag‘ishlov, nasriy she’r, oq she’r, elegiya, epitafiya, novella, sonet kabi. Ushbu o‘zlashgan janrlarning o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? 66

Ushbu muammoga aniqlik kiriting? Fikringizni yozma va og‘zaki ravishda bayon qilib, taqdimot o‘tkazing? Keys-6. Dramaturgik janrning eng muhim xususiyatlaridan biri – shartlilik. Dramadagi shartlilik, monologik va dialogik nutq tushunchalarini asarlar tahlili misolida izohlang? Dramaturg asarda jonlantirmoqchi bo‘lgan hayot materialining barcha unsurlarini ham sahnada qayta yaratish imkoniyati mavjud emas. Shunga ko‘ra, dramatik asar avvalboshdanoq "shartlilik" kasb etadi. YA’ni, muallif mavjud ijro imkoniyatlaridan foydalanib, ayrim ishoralar orqali tomoshabin (o‘quvchi) tasavvurida ko‘p narsalarni uyg‘otishi, bevosita sahnada jonlantirilishi mumkin bo‘lmagan voqealarni shartli ravishda to‘ldirishi zarur bo‘ladi. Masalan, avtor remarkalarida "sahna ortida otlar dupuri, qilichlar jarangi", "sahna ortidan keskin to‘xtagan mashina ovozi eshitiladi" qabilidagi ishoralar beriladi, ularning yordamida sahnada jonlanmagan narsani shartli (ya’ni, o‘quvchi tasavvuridagina) jonlantirish mumkin bo‘ladi. Shunga o‘xshash, syujetga kiritishning imkoni bo‘lmagan voqeani personajlar tilidan muxtasar hikoya qilinishi ham shartlilikning tag‘in bir ko‘rinishidir. O‘z navbatida bu shartlilik personaj nutqiga ham ta’sir qiladi: deylik, personajlarning har ikkisi ham biron bir voqea yoki holatdan xabardor, shunga qaramay, ularning "suhbati" o‘quvchida (tomoshabinda) o‘sha voqea yoki holat haqida tasavvur hosil qilishi zarur, bu asar mazmunining o‘quvchi tomonidan anglanishi uchun zarur. Shu zarurat suhbatni tabiiylikdan chiqaradi, uning muayyan darajada shartlilik (ma’lum darajada sergaplilik) kasb etishiga olib keladi. Hozirgi o‘zbek dramalarida shartlilik darajasi qanday, hamda monologik va dialogik nutq ko‘rinishlarini ilmiy-metodik jihatdan asoslang? Muammoning yechimini topib, yozma yoki og‘zaki tarzda bayon qiling? Keys – 7. A. Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasidan olingan o‘shbu parchani o‘qib, sathlar bo‘yicha tahlil qiling? Asar qahramoni Qobil boboning ruhiy holotidan kelib chiqib o‘g‘ri aslida kimlar ekanini aniqlang. Fikringizni yozma ravishda bayon qiling? 67

Kampir tong qorong‘isida xamir qilgani turib ho‘kizidan xabar oldi. O!.. Ho‘kiz yo‘q, og‘il ko‘cha tomondan teshilgan... Dehqonning uyi kuysa kuysin, ho‘kizi yo‘qolmasin. Bir qop somon, o‘n-o‘n beshta xoda, bir arava qamish—uy, ho‘kiz topish uchun necha zamonlar qozonni suvga tashlab qo‘yish kerak bo‘ladi. Odamlar dod ovoziga o‘rganib qolgan: birovni eri uradi, birovning uyi xatga tushadi... Ammo kampirning dodiga odam tez to‘plandi. Qobil bobo yalang bosh, yalang oyoq, yaktakchan og‘il eshigi yonida turib dag‘-dag‘ titraydi, tizzalari bukilib-bukilib ketadi; ko‘zlari javdiraydi, hammaga qaraydi, ammo hech kimni ko‘rmaydi. Xotinlar o‘g‘rini qarg‘aydi, it huradi, tovuqlar qaqag‘laydi. Kimdir shunday kichkina teshikdan ho‘kiz sig‘ishiga aql ishonmasligi to‘g‘risida kishilarga gap ma’qullaydi. Qobil boboning qo‘shnisi - burunsiz ellikboshi kirdi. U og‘ilga kirib teshikni, ho‘kiz bog‘langan ustunni diqqat bilan ko‘zdan kechirdi; negadir ustunni qimirlatib ham ko‘rdi, so‘ngra Qobil boboni chaqirdi va past tovush bilan dedi: – Ho‘kizing hech qayoqqa ketmaydi, topiladi! Uning og‘ilga kirib qilgan taftishi Qobil boboga bir umid bag‘ishlagan edi, bu so‘zi haddan ziyod sevintirdi. Chol yig‘lab yubordi. – Xudo xayr bersin... Ola ho‘kiz edi... Odamlar, o‘g‘ri devorni qachon va qanday asbob bilan teshgani, ho‘kizni qaysi tomonga olib ketgani, uni qaysi bozorda sotishi mumkin ekanligi to‘g‘risida bahslasha-bahslasha tarqaldi. G‘ovur bosildi. Qobil boboning kampiri yig‘idan to‘xtab, ellikboshini duo qila ketdi. Ellikboshi o‘g‘ri teshgan yerni yana bir ko‘rdi. Qobil bobo qo‘l qovushtirib uning ketidan yurar va yig‘lar edi. — Yig‘lama, yig‘lama deyman! Ho‘kizing oq poshsho qo‘l ostidan chiqib ketmagan bo‘lsa, topiladi 8 . Keys echimi uchun taklif etilgan g‘oyalar taqdimoti uchun chizma namunasi 8 Абдулла Қаҳҳор. Даҳшат. Ҳикоялар. www/ziyouz.com kutubxonasi.2008. Б. 7. 68

Muammo (asosiy va kichik muammolar) Yechim Natija Amaliy topshiriqlar va dars ishlanmalari Mavzu Adabiy turlar va janrlar Ta’lim berish texnologiyasi Mashg‘ulot vaqti - 2 soat Talabalar soni – 70 ta Mashg‘ulot shakli Informatsion bahs-munozarali dars Ma’ruza rejasi: 1. Adabiy tur va janrlar tushunchasi. Tur va janrlar tasnifi. 2. Epi tur va uning janrlari. 3. Lirik tur va uning janrlari. 4.Dramatik tur va uning janrlari. 5. O‘zlashgan janrlar. Ma’ruza mashg‘ulotining maqsadi: Talabalarga adabiy janrlar va turlar haqida tushuncha berish.Adabiy tur va janrlarining kelib chiqish va rivojlanish tarixi, tur va janrlar tasnifi, o‘ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumot berish. Pedagogik vazifalar: – Adabiy tur va janrlari haqida tushuncha berish.; O‘quv faoliyati natijalari: – Talabalar adabiy turlar va janrlari haqida tushuncha oladilar; 69

– Adabiy tur va janrlarining kelib chiqish, rivojlanish tarixi, shakllanishi va taraqqiyotidagi muhim omillar bilan tanishtirish; – epik, lirik, dramatik janrlarning o‘ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumot berish. –Tur va janrlarining kelib chiqishi va rivojlanish tarixi, shakllanishi va taraqqiyotidagi muhim omillar bilan tanishadilar. – epik, lirik, dramatik janrlarning o‘ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumotga ega bo‘ladilar. Mavzuni o‘zlashtirish uchun zaruriy adabiyotlar ro‘yxati: 1. Aristotel, Poetika. – T.: «Fan», 1980. 2. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. T. O‘zbekiston. 2000. 3. Ulug‘ov A. Adabiyotshunoslikka kirish. T. Universitet. 2005. 4. Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. T. Xalq merosi.2004. Ta’lim berish usullari Ma’ruza, “Venn” diagrammasi, “Tanqidiy fikrlash”, “tushunchalar tahlili”, “Venn diagrammasi, Rezyume, FSMU texnikasi, “Insert” Ta’lim berish shakllari Jamoa bo‘lib ishlash Ta’lim berish vositalari O‘quv qo‘llanma, kompyuter, proyektor , tarqatma material, slaydlar. Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalar bilan ta’minlangan, o‘qitish usullarini qo‘llash mumkin bo‘lgan o‘quv xona Monitoring va baholash Kuzatish, og‘zaki nazorat, savol-javobli so‘rov, o‘quv topshiriq. 70

Adabiy turlar va janrlar” mavzusidagi ma’ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi. Ish jarayonlari vaqti Faoliyat mazmuni O‘qituvchi Talaba 1- bosqich. Kirish (10 daqiqa) 1.1. Ma’ruzaning mavzusi, rejasini e’lon qiladi, o‘quv mashg‘ulotining maqsadi va o‘quv faoliyat natijalarini tushuntiradi Tinglaydi, mavzu nomini yozib oladi 1.2. Adabiyotlar ro‘yxati bilan tanishadilar. 1.3. Mashg‘ulotni o‘tkazish shakli va baholash mezonlarini e’lon qiladi. Yozib oladi. Yozib oladi 2- bosqich. Asosiy jarayon (60 daqiqa) 2.1. Mavzu rejasining birinchi punkti rejasi bo‘yicha ma’ruza qiladi. 2.2. Mavzu rejasining ikkinchi punkti bo‘yicha ma’ruza qiladi. Talabalarning adabiy tur va janrlari, janrlar tasnifi, taraqqiyoti, lirik va dramatik janrning o‘ziga xos xususiyatlari haqidagi tasavvurlarini boyitish maqsadida “Venn diagrammasi” ni taqdim etadi. 2.3. Mavzu rejasining uchinchi punkti bo‘yicha ma’ruza qiladi. Ma’ruza bo‘yicha «Qanday?» usulidan foydalangan holda talabalarga quyidagi savol bilan murojaat qiladi: “Lirik va damatik turlar qanday o‘ziga xos xususiyatlarga ega? Tinglaydi, yozib oladi. Tinglaydi, diagrammani to‘ldiradilar. Yozadi, savolga javob beradi. Javob yozadi 3-bosqich. Tinglaydi. 71

Yakuniy bosqich (10 daqiqa) Mavzu bo’yicha umumiy xulosa qilinadi 3.2.Talabalarning baholash mezonlari e’ lon qilinadi. Yozib oladi. 3.3. O’z-o’zini nazorat qilish uchun savollar beriladi. Javob yozadi. 3.4. Nfvbatdagi mashg’ulotda ko’riladigan mfvzuni e’lon qiladi va Insert usulida jadvalga mustaqil ta’limga ta’limga tayorgarlik ko’rishlarini so’raydi. “Insert” usulida jadvalni to‘ldiradi . MAVZU EPOSNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI AMALIY MASHG‘ULOTDA TA’LIM TEXNOLOGIYASII Mashg‘ulot o‘tkazish vaqti – 2 soat Talabalar soni – 25 nafar Mashg‘ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash Amaliy mashg‘ulot rejasi 1. Epos haqida tushuncha. 2.Eposning spetsifik xususiyatlarii. 3. Eposni janrlarga 72

ajratish. 4. Epik turning o‘ziga xos xususiyatlari. 5. Epik tur janrlari. O‘quv mashg‘ulot maqsadi “Epik tur va uning janrlari”mavzusi yuzasidan olingan nazariy bilimlarni mustahkamlash va amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish. Pedagogik vazifalar: - Adabiyotshunoslik nazariyasi haqidagi tasavvurlarni kengaytirish, ularning xususiyati haqida kengroq tushunchaga ega bo‘lish. - Adabiyotshunoslik nazariyasi haqida olingan nazariy ma’lumotlarni amalda qo‘llash ko‘nikmasini shakllantirish.  O‘quv faoliyati natijalari:  Adabiyotshunoslik nazariyasi haqida avvaldan mavjud bilimlarini, ko‘rsatilgan adabiyotlardan olgan bilimlarini aytib beradi.  fanining maqsadi va vazifasi, manbai va tadqiqot usullari bo‘yicha talaba fikrlarini bildiradi.  davrlashtirish haqida munozara qiladi. Ta’lim berish usullari Suhbat, savol-javob, munozara. Ta’lim berish shakllari Ommaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari Darslik, turli ko‘rsatilgan adabiyotlar, doska, daftar, grafik, kompyuter, proyektor. Ta’lim berish sharoiti Amaliy mashg‘ulotlarga mo‘ljallangan auditoriya. Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat: savol-javob AMALIY MASHG‘ULOTNING TEXNOLOGIK XARITASI Ish bosqqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchi Tayyorlov  Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadini Tinglaydi. Yozib 73

bosqichi (5 daqiqa) belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi.  Mavzu bo‘yicha tayanch konspekt ishlab chiqadi.  Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o‘quv topshiriqlarni ishlab chiqadi.  Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo‘riqnomalarni tayyorlaydi.  Natijalarni baholash mezonlarini ishlab chiqadi. oladi. Munosabat bildiradi. 1.O‘quv mashg‘ulotlariga kirish bosqichi (15 daqiqa) 1.1. Mashg‘ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarni e’lon qiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so‘rov o‘tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi. 1.3. Qo‘shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektni tarqatadi. Tinglaydilar. Savollarga javob beradi. 2. Asosiy bosqich (45 daqiqa) 2.1. Adabiyotshunoslik nazariyasi haqidagi fikrlarni va talabalarning bu mavzuga qanchalik tayyor ekanliklarini bilish maqsadida mavzuni gapirib berishni so‘raydi. Фикрларини билдиради лар . Мавзу юзасидан чиқиш қиладилар. Талабалар 74

2.2. Adabiyotshunoslik nazariyasi borasida yangi adabiyotlardan o‘qib kelganlarini aytib berishni va munozara qilishni so‘raydi. фикрларини билдирадилар , мунозарага киришадилар. Саволларга жавоб берадилар. 3. Yakuniy bosqich (15 daqiqa) 3.1. Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladilar. 3.2. O‘quv mashg‘ulotlarining natijalarini sharhlaydi, faol talabalar bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlash uchun vazifalar beradi: amaliy mashg‘ulotga tayyorlanib kelish, nazorat savollariga javob berish. Tinglaydilar. 75

SEMINAR MASHG‘ULOT MAVZU Arastuning “Poetika”, V.G. Belinskiyning “Poeziyaning xil va turlarga bo‘linishi” asarlari SEMINAR MASHG‘ULOTDA TA’LIM TEXNOLOGIYASI Mashg‘ulot o‘tkazish vaqti – 2 soat Talabalar soni – 25 nafar Mashg‘ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash Seminar mashg‘ulot rejasi 1. G‘arbda adabiy-nazariy tafakkur tarixi. 2. Arastuning “Poetika” asarida turlar va janrlar masalasi. 3.V.G. Belinskiyning “Poeziyaning xil va turlarga bo‘linishi” asarida tur va janrlar tasnifi. O‘quv mashg‘ulot maqsadi “Adabiy turlar va janrlar” mavzusi yuzasidan olingan nazariy bilimlarni mustahkamlash va amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish. Pedagogik vazifalar: Adabiyotshunoslik nazariyasi haqidagi tasavvurlarni kengaytirish, ularning xususiyati haqida kengroq tushunchaga ega bo‘lish. Adabiyotshunoslik nazariyasi haqida olingan nazariy ma’lumotlarni amalda qo‘llash ko‘nikmasini shakllantirish.  O‘quv faoliyati natijalari:  Adabiyotshunoslik nazariyasi haqida avvaldan mavjud qarashlarini, ko‘rsatilgan adabiyotlardan olgan bilimlarini aytib beradi.  fanining maqsadi va vazifasi, manbai va tadqiqot usullari bo‘yicha fikrlarini bildiradi.  davrlashtirish haqida munozara qiladi. 76

Ta’lim berish usullari Suhbat, savol-javob, munozara, Venn diagrammasi, FSMU texnologiyasi, Insert Ta’lim berish shakllari Ommaviy, yakka tartibda, kichik guruhlarda ishlash. Ta’lim berish vositalari Darslik, turli ko‘rsatilgan adabiyotlar, doska, daftar, kompyuter, proyektor, Ta’lim berish sharoiti Seminar mashg‘ulotlarga mo‘ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat: savol-javob SEMINAR MASHG‘ULOTNING TEXNOLOGIK XARITASI Ish bosqqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchi Tayyorlov bosqichi (5 daqiqa)  Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadini belgilaydi va kutilayatgan natijalarni shakllantiradi.  Mavzu bo‘yicha tayanch konspekt ishlab chiqadi.  Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o‘quv topshiriqlarni ishlab chiqadi.  Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo‘riqnomalarni tayyorlaydi.  Natijalarni baholash mezonlarini ishlab chiqadi. 1. O‘quv 1.1. Mashg‘ulot mavzusi, uning maqsadi Tinglaydilar. 77

mashg‘ulotlariga kirish bosqichi (15 daqiqa) va kutilayotgan natijalarni e’lon qiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so‘rov o‘tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi. 1.3. Qo‘shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektni tarqatadi. Savollarga javob beradi. 2. Asosiy bosqich (45 daqiqa) 2.1. Adabiyotshunoslik nazariyasi haqidagi fikrlarni va talabalarning bu mavzuga qanchalik tayyor ekanliklarini bilish maqsadida mavzuni gapirib berishni so‘raydi. 2.2. Adabiyotshunoslik nazariyasi borasida yangi adabiyotlardan o‘qib kelganlarini aytib berishni va munozara qilishni so‘raydi. Fikrlarini bildiradilar. Mavzu yuzasidan chiqish qiladilar. Talabalar fikrlarini bildiradilar, munozaraga kirishadilar. Savollarga javob beradilar. 3. Yakuniy bosqich (15 3.1. Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar Tinglaydilar. 78

daqiqa) qiladilar. 3.2. O‘quv mashg‘ulotlarining natijalarini sharhlaydi, faol talabalar bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlash uchun vazifalar beradi: amaliy mashg‘ulotga tayyorlanib kelish. Nazorat savollariga javob berish. 2.3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar Nazorat savollari 1. Adabiy turlar haqida Aflotun fikrlari. 79

2. Adabiy turlar haqida Arastu qarashlari. 3. Badiiy adabiyotni turlarga ajratishda Gegel tasnifi. 4. Adabiyotni turlarga ajratishda V. G. Belinskiy tasnifi. 5. Adabiy turlar va janrlar o‘zbek adabiyotshunoslari talqinida. 6. Eposning o‘ziga xos xususiyatlari. 7. Epik turning o‘ziga xos xususiyatlari. 8. Roman va uning janr xususiyatlari. 9. Romanda makon va zamon tushunchasi. 10. Milliy romanchilimizning shakllanishi. 11. Tarixiy romanlarda tarixiy haqiqat va badiiy to‘qima. 12. Zamonaviy o‘zbek romanlarida absurd tushunchasi. 13. Qissaning janr xususiyatlari. Povest va qissa tushunchalari. 14. O‘zbek qissachiligining shakllanishi. 15. O‘zbek qissalarining bugungi qiyofasi. 16. Hozirgi o‘zbek qissalarida milliy qadriyatlar talqini. 17. Hozirgi o‘zbek qissachiligida noan’anaviy tamoyillar. 18. Hikoyaning janr xususiyatlari. Mumtoz hikoyachilik. 19. O‘zbek realistik hikoyalarining ilk namunalari. 20. Hikoya va novellaning o‘xshash va farqli jihatlari. 21. O‘zbek hikoyachiligida A. Qahhor maktabi. 22. O‘zbek hikoyachiligida Sh. Xolmirzayev maktabi. 23. Hozirgi o‘zbek hiqoyalarida ma’naviy – axloqiy qadriyatlar talqini. 24. Hozirgi o‘zbek hikoyalarida noan’anaviy tamoyillar. 25. Ocherkning janr xususiyatlari. 26. Lirik tur va uning o‘ziga xosligi. 27. Lirik janrlar tasnifi. 28. G‘azal va uning janr xususiyatlari. G‘azal san’atlari. 29. Hozirgi she’riyatimizda g‘azal janri taraqqiyoti. 30. Qasida va uning janr xususiyatlari. 31. Ruboiy va uning janr xususiyatlari. 80

32. Tuyuq va uning janr xususiyatlari. 33. Qit’a va uning janr xususiyatlari. 34. Fard va uning janr xususiyatlari. 35. Dramatik turning o‘ziga xos xususiyatlari. 36. Dramatik asarlarda “shartlilik” tushunchasi. 37. Tragediya va uning janr xususiyatlari. 38. Komediya va uning janr xususiyatlari. 39. O‘zbek adabiyotida doston janri taraqqiyoti. 40. Dramatik dostonlarning janr xususiyatlari. 41. O‘zlashgan janrlar haqida tushuncha. 42. Sonet va uning janr xususiyatlari. 43. Ballada va uning janr xususiyatlari. 44. Janrlarning transfarmatsion o‘zgarishi masalasi. 45. Folklorshunoslikda janrlar tasnifi. Mustaqil ta’limni tashkil etish yuzasidan ko‘rsatmalar 1. O‘zbek adabiyotida roman janrining paydo bo‘lishi va tarixiy taraqqiyotini “FSMU” texnologiyasi bo‘yicha izohlang? 2. Hozirgi o‘zbek romanchiligidagi yetakchi tamoyillarni “Blits-so‘rov” metodi asosida o‘rganing? 3. “Venn diagrammasi” strategiyasi asosida zamonaviy va tarixiy romanlarning o‘ziga xos xususiyatlarini solishtiring? 4. Lirik janrlarni “Klasster” metodi asosida tasniflang? 5. Qissa va hikoyaning janr xususiyatlarini “Konseptual jadval” metodi asosida taqqoslang? 6. G‘azal janrining o‘ziga xos xususiyatlari – Yor, Oshiq, Raqib obrazlarini “T- chizma” grafik organayzeri asosida qiyoslang? 7. Hozirgi o‘zbek qissachiligi rivojiga salmoqli hissa qo‘shayotgan adiblar ijodini “Ko‘rgazma” texnologiyasi asosida o‘rganib, taqdimot tayyorlash. 81

8. “Mumtoz adabiyotda kichik lirik janrlar” mavzusini “Klaster” metodi asosida o‘rganing? 9. I. Sultonning “Boqiy darbadar” romanida absurd inson timsoli” mavzusini “Muammoli vaziyat” texnologiyasi asosida o‘rganing? 10. Hozirgi adabiyotshunoslikda janrlar talqini masalasini “Munosabat” texnologiyasi asosida o‘rganish. 11. Mumtoz adabiyotshunoslikda janrlar talqini muammosini “Muzyorar” metodi asosida tahlil qilish. 12. Hozirgi she’riyatda kichik lirik janrlarning nofaol janrlarga aylanib qolganligini “Nima uchun” metodi asosida talqin etish. 13. G‘azal janriga mansub Yor obrazi talqinlarini “Nilufar guli “ texnologiyasi asosida o‘rganish. 14. Ocherk janriga xos xususiyatlarni “Rezyume” texnologiyasi asosida o‘rganish. 15. Dramaning janr xususiyatlarini “Ssenariy” texnologiyasi asosida o‘rganish. 16. Adabiy turlar va janrlar muammosining adabiyotshunoslikda o‘rganilishini “Suhbat” texnologiyasi asosida tahlil qilish. 17. Tragediya janrining tarixiy taraqqiyotini “Taqdimot” metodi asosida o‘rganish. Test topshiriqlari 1. Struktural tahlilda ishtirok etadigan adabiy turlar qaysilar? A. Proza, poeziya, dramaturgiya. B . Epos, lirika, drama. S. Roman, epos, drama. D. Drama, she’riyat, epopeya, paremiya. 2. Epos sathini tashkillantiruvchi janrlar qaysilar? A. Epopeya, roman, qissa, hikoya, novella. В. Roman, doston, poema, drama. 82

С. Epopeya, hikoya, doston, masal. D. Drama, tragediya, roman, qissa. 3. G‘arbda lirik sathni tashkillantiruvchi janrlar qaysilar? А. Oda, elegiya, romans, sonet. B . Roman, novella, hikoya, doston. C . G‘azal, sonet, she’r, xayku. D. Doston, masal, ballada. 4. Musulmon sharqida lirik sathni tashkillantiruvchi qaysi janrlarni bilasiz? А. Qasida, g‘azal, masnaviy, mustahzod. B . Doston, she’r, masal, ballada. C . Lirika, ruboiy, sonet, musammat. D. Sonet, qasida, g‘azal, ruboiy . 5. Lirik sathni tashkillantiruvchi kichik janrlar? А. Ruboiy, tuyuq, qit’a, fard. B . Musammat, murabba’, mustahzod, ruboiy. C . Doston, masal, ballada. D. Qasida, g‘azal, masnaviy, mustahzod. 6 . Struktural tahlilda ishtirok etuvchi musammat turlari qaysilar? А. Murabba’, muxammas, musaddas, musamman. B . Lirika, ruboiy, sonet, musammat. C . Qasida, g‘azal, masnaviy, mustahzod. D. G‘azal, sonet, she’r, xayku. 7. Mumtoz poetika masalalarini o‘rganishda liro-epik janrlardan qaysilari struktural tahlilda ishtirok etadi? А. Doston, masal, ballada. 83

В. Ruboiy, tuyuq, qit’a, fard. C . G‘azal, masnaviy, ballada. D. Ruboiy, tuyuq, fard, masnaviy. 8 . Struktural tahlilda ishtirok etuvchi dramaturgik janrlar? A. Fojia, drama, komediya. В. Melodrama, oktava, romans. C . Sonet, tragediya, ballada. D. Drama, komediya, elegiya. 9. Tasavvuf adabiyotida dastlab qaysi janrlar vujudga kelgan? A. Hamd, na’t, munojot. В. G‘azal, qit’a, ruboiy. C . Doston, manqaba, manoqib. D. Tazkira, risola, maqomot. 10. Tasavvufning nazariy manbalari aks etgan janrlarni aniqlang. A. Risola, tazkira, maqomot, manqaba. В. Risola, doston, ruboiy, munojot. С. Manoqib, ruboiy, fard va qissa. D. Payg‘ambarlik qissalari (siyra), hadislar va hikmatlar 11. Hikmat janrining asoschisi kim? A. Jaloliddin Rumiy. В. Abduxoliq G‘ijduvoniy. S. Ahmad Yassaviy. D. Najmiddin Kubro. 12. O‘rta asrlar fransuz adabiyotidagi qat’iy she’riy shakl, bir xil qofiyalanish tartibidagi har biri sakkiz misradan tashkil topgan uchta band, 84

bandning oxirgi misrasi tarje’ sifatida takrorlanadigan, o‘quvchiga murojaat qilingan yarim band (to‘rt misralik - bcbc) bilan yakunlanuvchi she’r turiga nima deb aytiladi? A. Poema. B. Ballada . C . Doston. D. She’riy roman 13. Asarning biron bir shaxsga bag‘ishlanganini ifoda etuvchi qismi, debocha; metsenatlikning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq holda antik Rimda urfga kirgan, keyincha Yevropa adabiyotlarida an’anaga aylangan she’riy janr. A. Qasida. B . Oda. C. Elegiya. D. Bag‘ishlov 14. Aristotel ta’rificha, “barcha tasvirlanayotgan shaxslarni harakat qilayotgan, faoliyatdagi kishilar sifatida taqdim etadi”gan janr A. Roman. B . Qissa. C . Hikoya. D. Drama. 15. Lirikaning subyektiv shakllantirilishiga ko‘ra farqlanuvchi ko‘rinishlaridan biri, lirik kechinma o‘zga shaxs tilidan ifoda etiluvchi lirika turi. A. Ijroviy lirika . B . Intim lirika. C . Publitsistik lirika. D. Peyzaj lirikasi. 16. (ar. – nozik, yoqimli, zarif, muloyim) – Yaqin va O‘rta Sharq, jumladan, Markaziy Osiyo xalqlari og‘zaki ijodi va yozma adabiyotida keng tarqalgan janr; ixcham hikoyacha, anekdot. A. Lof. B. Latifa. C. Askiya. D. Masal. 17. So‘z san’atidagi eng ko‘hna va qadimdan keng ommalashgan janr, nasriy yoki she’riy yo‘lda yoziladigan mo‘jaz hikoya; tarbiyaviy maqsadning ustuvorligi va oshkor didaktiklik xususiyatiga ega didaktik adabiyot janri. A. Lof. B . Latifa. C . Askiya. D. Masal. 85

18. (fr. pame feuillet – uchar varaqa) – publitsistika janri, aniq bir shaxs yoki ijtimoiy tuzilma (tuzum, partiya, harakat, guruh va b.) ni keskin fosh etish maqsadiga qaratilgan kichik hajmli asar. A. Ocherk. B . Hikoya. C . Pamflet. D. Feleton. 19. Sharq mumtoz she’riyatida keng tarqalgan lirik janr, hazaj bahrining axrab va ahram shajaralarida yozilib, ko‘proq a-a-b-a tarzida qofiyalanuvchi to‘rt misrali mustaqil lirik asar. A. Ruboiy . B. Qasida. C. G‘azal. D. Qit’a. 20. Sharq mumtoz adabiyotida keng tarqalgan adabiy-tanqidiy janr. A.Soqiynoma. B . Qasida. C . Tazkira . D. Tarkibband. 21. Turkiy xalqlar she’riyatidagi to‘rt misralik, tajnisli qofiyaga asoslangan, ramali musaddasi maqsur (kamdan-kam hollarda ramali musaddasi mahzuf) vaznida yoziluvchi lirik janr. A. Qit’a. B. Fard. C . Ruboiy. D. Tuyuq. 22. Badiiy-publitsistik janr, dolzarb mavzuda yozilgan tanqidiy ruhdagi, ko‘pincha hajviy-satirik yo‘nalishdagi asar. A. Ocherk. B . Hikoya. C . Pamflet. D. Feleton . 23. Hozirgi ma’nosida ko‘proq falsafiy mazmundagi, qayg‘uli o‘ylarni ifodalovchi she’r; mazmun jihatidan tasniflanuvchi lirik janr. A. Qasida. B . Oda. C. Elegiya . D. Bag‘ishlov. 24. Hajman yirik, asosiga umumxalq ahamiyatiga molik problematika qo‘yilgan epik asar. А. Эпопея. В. Эпос. С. Достон. Д. Роман. 86

25. Muallifning u yoki bu masala (muayyan voqea-hodisa, hayotiy holat va sh.k.) bo‘yicha shaxsiy mulohazalari bayon qilinuvchi nasriy asar; adabiy janr A. Hikoya. B. Qissa. C. Esse. D. Taqriz. Хулоса 1. Innovatsion ta’lim texnologiyalari o‘z maqsadi va mohiyatiga ko‘ra an’anaviy ta’limdan farq qilib, ta’lim oluvchi shaxsining ichki imkoniyatlarini namoyon qilish, rivojlantirish uchun qulay sharoitni yaratishga xizmat qiladi. 87

Bunda ta’lim oluvchilarning o‘zlarini o‘quv faoliyatining subyekti sifatida his qilishlari, o‘z ustida ishlashlari, o‘z- o‘zini rivojlantirishlari muhim ahamiyat kasb etadi. 2. Innovatsion ta’lim texnologiyalarini adabiy ta’limga joriy etish dars samaradorligini oshirib, talabalarning ishtellektual qobiliyatlarini shakllantirishda muhim omil hisoblanadi. 3. Oliy ta’lim muassalarining O‘zbek filologiyasi ta’lim yo‘nalishida dars beradigan filolog o‘qituvchilar talabalarda ijodiy izlanuvchanlik, mustaqil tadqiqotchilik ko‘nikmalarini shakllantirish uchun innovatsion ta’limning asosiy maqsadi, vazifalarini ongli ravishda his qilishlari lozim. Innovatsion ta’limning asosiy maqsadi ta’lim oluvchilarda kelajakkka mas’uliyat hissini va o‘z-o‘ziga ishonchni shakllantirishdir. Aslida har bir o‘qituvchi ijodkor, har bir o‘tilgan dars uning betaktor ijodining mahsuli bo‘lishi kerak. Buning pedagog pedagogik texnologiyalarni samarali usullarini qo‘llay bilish mahoratiga ega bo‘lishlik taqozo etiladi. 4. O‘zbek filologiyasi ta’lim yo‘nalishida o‘qitiladigan “Adabiyotshunoslikki kirish”, “Adabiyot nazariyasi”, “O‘zbek adabiy tanqidchiligi” fanlarini o‘qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalarining metod va usullari, tahliliy vositalaridan faydalanib mashg‘ulotlarni tashkil etish o‘qituvchining imkoniyatlarini yanada kengaytiradi. 5. Bitiruv loyiha ishimizda “Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishda innovatsion ta’limning “Tanqidiy fikrlash”, “Tushunchalar tahlili asosida matn tuzish”, “Mantiqiy chalkash zanjir”, “O‘n minutlik esse”, “Insert”, “To‘rtburchak” metodlari, “Rezyume”, “Domino o‘yini”, “FSMU”, “Sinkveyn”, “Klaster”, “Keys” texnologiyalari, “T-chizma”, “Venn diagrammasi” grafik organayzerlarini qo‘llashning samarali usullarini ko‘rsatishga harakat qildik. 6. “Adabiy turlar va janrlar” modulining epik, lirik, dramatik turlar va ularning janrlarini o‘qitishda innnovatsion texnologiyalarning qaysi metodlarini 88

qo‘llash bevositaning o‘tilayotgan mavzuning xarakteridan kelib chiqadi. Ta’lim jarayoniga rejalashtirilmagan, loyihalashtirilmagan metod va usullarni o‘rinsiz qo‘llash ijobiy natijalarga olib kelmasligi mumkin. 7. O‘zbek filologiyasi ta’lim yo‘nalishada tahsil olayotgan talabalarning aksariyati ijodkor, izlanuvchan talabalar bo‘lib, pirovard natijada ilmiy-tadqiqot ishlariga yo‘naltiriladi. Shu jihatdan, adabiy ta’lim jarayonida muammoli ta’lim, ilmiy-tadqiqotchilik metodlari, keyslarini tadbiq etish, mustaqil ta’limga e’tibor berib, mustaqil tadqiqotchilikka imkoniyat yaratish kelgusida iqtidorli mutaxassislarni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Каримов И.А Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори // Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов томонидан Ўзбекистон 89

Республикаси Олий Мажлисининг IX сессиясида сўзланган нутқ. Т. Шарқ НМК. 1997. 2. Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч Т. Маънавият. 2008. 3. Каримов И. А. Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибор. Т. Ўзбекистон. 2009. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 1997. 9-сон. 5. Ўзбекистон Республикасида кадрларни тайёрлаш миллий дастури. Т. 1997. 6. Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабир. Т. Янги аср авлоди. 2004. 7. Адабий турлар ва жанрлар (тарихи ва назариясига оид). 1-2 томлар. Т. Фан. 1991-1992. 8. Альджанова И.Р. Бўлажак ўқитувчиларни тайёрлашда педагогик инновациялардан фойдаланиш. – Т. Fan vatexnoligiyalar. 2011. 9. Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. Т. Ўқитувчи. 2002. 10. Бахтин М. Романда замон ва хронотоп шакллари. Т. Akademnashr. 2015. 11. Болтабоев Ҳ. Адабиёт энциклопедияси. Т. Мумтоз сўз. 2015. 12. Жўрақулов У. Назарий поэтика. Муаллиф. Жанр. Хронотоп. Т. Ғ. Ғулом номидаги НМИУ. 2015. 13. Ishmuhammedov R., Abduqodirov A., Pardayev A. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari o‘qituvchilari malakasini oshirish fakulteti tinglovchilari uchun uslubiy tavsiyalar.- Т. 2004. 14. Ishmuhammedov R., Abduqodirov A., Pardayev A. Ta'limda innovatsion texnologiyalar (ta’lim muassasalari pedagog - o‘qituvchila ri uchun amaliy tavsiyalar). T. Iste’dod . 2008. 90

15. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик к омпетентлик. ЎММ. Тузувчилар: проф. Н. А. Муслимов, п.ф.н. М. Усмонбоева, п.ф.н. М. Мирсолиева. Т. 2016. 16. Инновацион таълим технологияларидан маъруза матнлари. Т. 2015. Тузувчи: Ходжаев Б. Х. 17. Йўлдошев Ж., Усмонов С. Педагогик технология асослари. Т. Ўқитувчи. 2004. 18. Yo’ldashev Q. Adabiyot o’qitishning ilmiy-nazariy asoslari. T. O’qituvchi, 1996 . 19. Каримов Б. Руҳият алифбоси. Т. Ғафур Ғулом номидаги НМИУ. 2016. 20. Cuddon J. A. The Penguin Dicktionary of Literary Terms end Literary Teory. London. Penguin Books. 1991. 21. Cohen J. Structure du langage poetique. Paris : Flammarion , 206 6. 22. Орзибеков Р. Лирикада кичик жанрлар. Т. Ўқитувчи. 1978. 23. Омонов Н. Т. Ва бошқ. Педагогик технология ва педагогик маҳорат. Т. Иқтисод – молия. 2009. 24. Ризаев Ш. Жадид драмаси. Т. Шарқ НМК. 1997. 25. Sultonov I. Adabiyot nazariyasi. T. 2005. 26. Сайидаҳмедов Н. Янги педагогик технологиялари. Молия. Т. 2003. 27. Сластенин, Подымова. Педагогика. Инновационная деятельность. М. Магистр. 1997. 28. Tarbiyada innovatsion tеxnologiyalar (ta’lim muassasalari tarbiyachi- o‘qituvchilari va guruh rahbarlari uchun amaliy tavsiyala r). T. Iste’dod . 2010 . 29. Толипов Ў., Усмонбоева М. Педагогик технология: назария ва амалиёт. Т. Фан. 2005. 30. Tolipov O’. Q., Usmonboyeva M., Pedagofik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari . T . Fan . 2006 . 91

31. Улуғов А. Адабиётшуносликка кириш. Т. Университет. 2005. 32. Ходжаев Б. Х., Зуфаров Ш. М. Педагогик инноватика. Т. Фан ва технология. 2010. 33. Холмуродов А. Қиссада бадиий образ яратиш маҳорати. Т. Фан. 2006. 34. Холмуродов А. Қисса поэтикаси. Т. Фан. 2006. 35. Хализев В. Е. Теория литературы. М. «Высшая школа». 1999. 36. Қуронов Д. ва бошқ. Адабиётшунослик луғати. Т. Akademnashr. 2010. 37. Қуронов Д. Адабиётшуносликка кириш. Т. Халқ мероси. 2004. Сайтлар 1. ru.wikipedia.org 1. books.google.co.uz 2. pedagog.uz 3. Ziyonet . uz 4. edu . uz 5. www. kitob .uz 6. www. e-adabiyot.uz 7. www. sharh.uz 8. www. ziouz.uz 92

O'xshashlar

“Badiiy asar tili” modulini o‘qitishda interfaol usuldan foydalanish

“O‘zbek xalq ertaklari” modulini o‘qitishda multimediya vositalaridan foydalanish

Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

“Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish

“Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetic mohiyati, maqsadi va vazifalari” modulini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish