logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Adabiyot
  4. “Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetic mohiyati, maqsadi va vazifalari” modulini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish

“Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetic mohiyati, maqsadi va vazifalari” modulini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

226.8232421875 KB
Ko'chirib olish
“Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetik mohiyati, maqsadi va vazifalari” modulini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish” MAVZUSIDAGI BITIRUV LOYIHA ISHI MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………...…………………….3 I BOB “ADABIYTANQIDFANSIFATIDA, UNINGIJTIMOIY-ESTETIK MOHIYATI, MAQSADIVAVAZIFALARI” МОДУЛИ НИЎҚИТИШНИНГНАЗАРИЙМАСАЛАЛАРИ 1.1. “Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetic mohiyati, maqsadi va vazifalari” модули тараққиётинингустуворйўналишлари . ...... ...................... 1.2. “Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetic mohiyati, maqsadi va vazifalari” модули ниўқитиш га доир инновацияларваилғорхорижийтажрибалар . ................................................... ............................. ........................ II БОБ . “ADABIY TANQID FAN SIFATIDA, UNING IJTIMOIY-ESTETIC MOHIYATI, MAQSADI VA VAZIFALARI ” MODULINI O‘QITISHDA GRAFIK ORGANAYZERLARDAN FOYDALANISH” МОДУЛИНИНГ ЎҚУВ -УСЛУБИЙТАЪМИНОТИ 2.1.Маъруза матни.................................................................................................... 2.2. “Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetic mohiyati, maqsadi va vazifalari”modulini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish” mодулi юзасидан grafik organayzerlar, кейслар тўплами, амалий топшириқлар, ишланмалар.................................................................................................... 2.3. “Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetic mohiyati, maqsadi va vazifalari”modulini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish” mодулi yuzasidan nазорат топшириқлари ва мустақил таълим юзасидан кўрсатмалар...................................................................................................... 2.4. Хулоса ва тавсиялар.................................................................................... Kirish “O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi” faniqadimtarixgaega. Tarixdamavjudmumtoztajribalardan, shuningdek, jahonadabiy-nazariytafakkuri, adabiytanqidchiligidagiustivoryo‘nalishlarnuqtainazaridanqargandaushbufannio‘qii shnihoyatdadolzarbekanima’lumbo‘ladi. O‘zbekadabiytanqidchiligio‘ztarixidabirnechabosqichlarnibosibo‘tdi. Tanqidchilikningbugungikundagimasalalarinio‘rganishhamdolzarbdir. Fanningahamiyati “O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi” fanidamunaqqidlar, adib- munaqqidlarningfaoliyati, adabiytanqidchilikdagijanrlarvauslublarmasalasitadqiqqilishorqalitalabadatanqidiy qarashshakllantiriladi. Badiiyasargatanqidiyvaxolisbahoberaolishjihatidanbufanmuhimsanaladi. O‘quvfaniningmaqsadivavazifalari Adabiytanqidchiliktarixidanchuqurbilmberish, ulardatanqidchiliktarixibo‘yichayaxlittasavvuruyg‘otish, adabiytanqidningo‘zibiralohidaolamekaniniuqtirishbufanningmaqsadisanaladi. Fannio‘qitishningvazifalari: - O‘zbekadabiytanqidchiligitarixiyuzasidanma’lumotberish; - O‘zbektanqidchiliginijahonadabiytanqidchiliginingtarkibiyqismieka nligi; - Adabiytanqidningo‘zigaxossohaekaninitushuntirish; - Adabiytanqidjanrlaribo‘yichabilimberish; - Munaqqidlarfaoliyatinio‘rganishkabibirqatorvazifalardaniboratdir. Fanbo‘yichatalabalarningbilimi, ko‘nikmavamalakasigaqo‘yiladigantalablar O‘zbekadabiytanqidchiligitarixibo‘yichachuqurnazariybilimgaegabo‘lish, badiiyasarnitanqidiyjihatdanxolistahlilqilish, badiiyasargaestetikbahoberish, adabiyjarayonniilmiylikasosidabaholashko‘nikmalarinihosilqilishdaniborat. Fanningo‘quvrejadagiboshqafanlarbilano‘zarobog‘liqligivauslubiyjihatdanuz viyketma-ketligi Adabiyottarixi, adabiyotnazariyasi, estetika, qiyosiy adabiyotshunoslik, psixologiya, falsafafanlaridao‘rganiladiganmuammolarningumumiyligibilanbir- birigabog‘langan. Fanningishlabchiqarishdagio‘rni Talabalardao‘zbekadabiytanqidchiligitarixifanibo‘yichabilimlarnishakllantirish, adabiy- badiiyasarnuqtainazaridantahlilqilishgadoirmuayyanbilimgaegabo‘lishvaularniama liyotdatatbiqetishmuhimahamiyatgaega. Bujarayonbevositaadabiy-ilmiy, ma’naviy-ma’rifiysohalardaamaliyahamiyatkasbetadi. Fannio‘qitishdazamonaviyaxborotvapedagogiktexnologiyalar “O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi” faninio‘zlashtirishdao‘qitishningilg‘orvazamonaviyusullaridanfoydalanish, yangiinformatsion-pedagogiktexnologiyalarnitatbiqqilishmuhimahamiyatgaegadir. Dasturdako‘rsatilganmavzularma’ruza, amaliymashg‘ulot, seminarmashg‘ulotlarishaklidaolibboriladi, shuningdek, fanningdolzarbmasalalarimagistrtalabalargamustaqilta’limsifatidao‘zlashtirishuchu nberiladi. Fannio‘zlashtirishdadarslik, o‘quvvauslubiyqo‘llanmalar, ma’ruzamatnlari, tarqatmamateriallar, texnikvositalardanfoydalaniladi. Ma’ruza, amaliyvaseminarmashg‘ulotlarizamonaviypedagogiktexnologiyaningilg‘ormetodla riorqalihamdaslaydlar, multimedianamoyishlaribilano‘tkaziladi. I BOB “ADABIY TANQID FAN SIFATIDA, UNING IJTIMOIY-ESTETIC MOHIYATI, MAQSADI VA VAZIFALARI” МОДУЛИНИ ЎҚИТИШНИНГ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ «Adabiy tanqid»tushunchasi, lug‘aviy va istilohiy ma’nolari. Adabiy tanqid ilmda o‘ziga xos hodisa dastlab Platon, Aristotel, Aristarx faoliyatlarida antik zamonda namoyon bo‘ldi. Aslini olganda, tanqidning ilk sifatida hayotning barcha jabhalari, jumladan, kishilarning tabiiy ofatga qarshi kurashdagi jasoratini, muayyan maqsad yo‘lidagi intilishlari, qahramonlik fazilatlari va rang-barang ruhiy holatlarini ifoda etuvchi asarlar maydonga kelishi va xalqning bu asarlarga, ularda tasvirlangan voqea-hodisalarga munosabati, bahosi, ma’qullashi yoki inkori, ulardan zavqlanishi yoki aksincha qoniqmasligi tabiiy edi. Adabiy tanqidning paydo bo‘lishida mana shu tabiiy jarayon yotadi. Demak, badiiy asar paydo bo‘lishi bilan unga baho berilishi (qanchalik oddiy bo‘lishidan qat’i nazar) zamiridagi estetik uzv adabiy tanqidning dunyoga kelishini taqozo etadi. Bunday hol umumjahon miqyosidagi adabiy tanqidiy tafakkurning paydo bo'lishi uchun umumiy qonuniyat sanaladi. Shu tariqa adabiy tanqidning ilk namunalari folklor asarini yaratuvchilar hamda uni tinglovchilar toifasiga mansubdir deyish mumkin. Shunday holat o'zimizning baxshilar va ular ijrosidagi asarlarni tinglovchilar uchun ham xos bo'lgan. Bu hol adabiy tanqid hodisasining qadimiyligidan guvohlik beradi, albatta. Adabiy tanqid adabiyotshunoslikning o‘ziga xos tarkibiy qismi: mushtarak va xos xususiyatlar. Hodisaning mohiyati. Adabiy tanqidning xos xususiyati aniq badiiy asar haqida fikr-mulohaza yuritish, uni baholash bo‘lib, uning jamiyat va inson kamolotidagi o‘rnini belgilashdan iborat. Ayni vaqtda u adabiy jarayon taraqqiyotiga jiddiy ta’sir ko'rsatadi. Adabiyotshunoslik uch tarkibiy qismdan iborat: adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasi va adabiy tanqid. Adabivot tarixi badiiy adabiyotni retrospektiv ravishda, ya’ni «ortga nazar tashlab», o'tmishda kechgan hodisalaming sabab, oqibatlarini tekshiradi. Boshqacha aytganda, adabiyot tarixi badiiy adabiyotning uzoq yoki yaqin tarixga mansub qismini o‘rganadi. Adabiyot tarixi so‘z san’atining vujudga kelishi va rivojlanishi tarixini ham tadqiq etadi, umumlashtiradi, bir xalqning va umuman, kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyotida badiiy adabiyotning roli va ahamiyatini belgilaydi. Adabiyot nazariyasi so‘z san’atining mohiyatini, u yoki bu asar janri, poetikasini, shuningdek, tarkibiy qismlari qonuniyati, ulaming so‘z san’ati takomilidagi rolini tadqiq etadi, badiiy asarlami tahlil qilish tamoyillari va ularga baho berish me’yorlarini belgilaydi. Adabiyot nazariyasi o‘tmish va bugungi kun adabiy- tarixiy jarayonidan nazariy xulosalar chiqaradi, mavjud tajribalar asosida kelajak adabiyotining nazariy xossalari haqida bashorat qiladi. Adabiy tanqid asosan harakatdagi adabiy jarayonni tekshiradi, yangi paydo bo‘layotgan asarlar talqin vositasida taraqqiyot tamoyillari haqida xulosa chiqaradi, adabiy jarayonga, yangi mezonlar shaklanishiga ta’sir etadi. Adabiy tanqid zamonaviy badiiy asarlarni xalq hayoti, uning estetik ehtiyoj va talablari jihatidan o‘rganadi, baholaydi, fazilat, nuqsonlarini aniqlaydi, yozuvchilarning ijodiy o‘sishlariga va adabiyotning ravnaqiga ko‘maklashadi. Kezi kelganda ta’kidlash joizki, adabiy tanqidda tarixiy-funksional yondashuv tamoyili bo'lib, u vaqti- vaqti bilan o‘tmishda yaratilgan badiiy qadriyatlarga murojaat etib turadi. Har bir davr, insonlardagi badiiy-estetik ehtiyoj insoniyat yaratgan buyuk asarlarni o‘qib, uqib, talqin qilib, baholab borishni taqozo etadi. Badiiy adabiyotni adabiy tanqid o‘rganadi. San’atning rassomlik, musiqa, haykaltaroshlik, amaliy san’at kabi yo‘nalishlarini adabiy- badiiy tanqid o‘rganadi. Jumalistlar, san’atshunoslar, kino-teatrshunoslar adabiy-badiiy tanqid sohasini o'zlashtiradilar. Adabiy va adabiy- badiiy tanqidning betakror xususiyatlari mavjud. Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlarining o'zaro mushtarak jihati shundaki, ulaming har uchovi ham estetik idrokning o‘ziga xos jihatlarini o'rganadi; ular xalq tarixi, xalq tili, xalq madaniyati, folklor va xalq estetik tasavvurlarining jonli taraqqiyot tarixi negizida rivoj topadi. Ko‘p hollarda bir olim shaxsida, aytaylik, I. Sulton yoki M. Qo'shjonovlarda, ayni vaqtda ham adabiyotshunos, ham munaq- qid fazilatlari mujassam topadi. Adabiyotshunoslikning uch tarkibiy qismi aro tafovutlarga kelganda shuni aytish zarurki, ayirmalar ko‘proq zamon kategoriyasi hamda obyektga munosabatdagi farqdan kelib chiqadi. Binobarin, adabiy tanqidni adabiyotshunoslikdan farqlashga imkon beradigan estetik xususiyatlar quyidagilar: Adabiyot tarixi, asosan, o'tmish adabiyotini, adabiy tanqid esa ko‘proq shu kunda yaratilayotgan asarlarni, adabiyot nazariyasi esa ham o‘tmish, ham bugunda asarlarning yaratilish qonuniyatlarini, asarni yuzaga keltiruvchi tarkib va qismlarning sababiyatini o‘rganadi. Adabiyotshunos va tanqidchi orasida ham muayyan farqlar bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 1) adabiyotshunos, asosan, ilmiy tafakkur maydonida, tanqidchi esa ilmiy-publitsistik va badiiy tafakkurning mushtarak maydonida harakat qiladi; 2) adabiyotshunos fundamental muammo va xulosalar ustida, adabiy tanqidchi esa jonli adabiy jarayon ustida so‘z yuritadi; 3) adabiyotshunos o‘tmish va zamonaning muayyan xulosalangan adabiy jarayoniga, adabiy tanqidchi esa, aniq asarga va kechagi asarlarning bugungi adabiy jarayonga ta’sir ko'rsata oluvchi jihatlariga ko‘proq urg‘u beradi; 4) adabiyotshunos yaxshi ma’nodagi «akademizm»ga, bilvosita faollikka tayanadi, tanqid chi esa zamonaviv, tezkor ruhdagi bevosita faollikka asoslanadi; 5) adabiyotshunos mutaxassislar va soha talablarini nazarda tutadi, adabiy tanqidchi esa ommaga qarab so‘zlaydi; shu kunning estetik talablariga alohida e’tibor beradi; 6) adabiyotshunos estetikani, adabiy tanqidchi estetika bilan bir qatorda adabiyotshunoslikning o‘zini ham boyitadi; 7) tanqid xulosalarini tasdiqlab yoki inkor etib, adib, asar, muammolar haqida yangi ilmiy qarashlarni ilgari suradi va h.k. Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlari o‘zaro uzviy bog‘langan bo‘lib, bin ikkinchisini to‘ldiradi, boyitadi. Shunday qilib, adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasi va adabiy tanqidning maqsadi umumiy, ammo predmeti bir-birinikidan farq qiladi. Adabiy tanqid metodologiyasi. Jahon adabiyotshunosligida har bir xalqning tanqid tarixiga taalluqli talay tadqiqotlar yaratilganiga qaramay, bu sohada hamma adabiyotlar uchun ma’qul va manzur tushadigan mushtarak metodika va metodologiya hali maydonga kelganicha yo‘q. Hozircha ko‘pchilikka manzur tushuvchi asosiy yo‘nalishlardan biri tanqid tarixini adabiyot tarixining bosqichlari bilan aloqadorlikda o‘rganishdir. Bu yo‘nalishning ilmiyhgi shundaki, u adabiy- tarixiy jarayonda adabiyot va san’atning tanqid bilan uzluksiz rivojlanishini nazarda tutadi. Lekin ayni vaqtda adabiy tanqid tarixini faqat adabiyot tarixigagina bog‘lab emas, uning o‘z spesifik xususiyatlari asosidagi takomiliga tayanib o‘rganish mumkin va hatto zarur ekanligini ta’kidlash o‘rinlidir. Shuni unutmaslik kerakki, tanqid tarixi adabiyot tarixini e’tirof etishning o'zidangina iborat bo‘lib qolmasligi lozim. Adabiyot va san’at tarixida tanqidga oid material yordamchi manba vazifasini bajargani kabi, tanqid tarixida ham adabiyot tarixiga oid material murojaat etiluvchi manba bo‘lib xizrnat qiladi. Bu tanqid tarixining badiiy adabiyot tarixi bilan chambarchas aloqasini hamda tanqid tarixining, nisbatan, mustaqilligini adabiy tanqidchilikning rivojini tayin etuvchi shart-sharoitning o‘ziga xos xususiyatlarini. albatta, e’tiborga olmoq demakdir. Adabiyot hayotni, jamiyatni, voqelikni, inson hayotini badiiy aks ettirib, barkamol yetuk obrazlar yaratishi lozim bo’lsa, tanqidning vazifasi voqelik, kishilar hayoti, ruhiyati yozuvchi tomonidan nechog'li go‘zal, haqqoniy, yangi tarzda aks ettirgani, yutuq va kamchiliklarining tub sabablarini ko'rsatishdan iborat. Adabiy tanqidning vazifasi va tabiatidan kelib chiquvchi bu talab tanqidchini badiiy adabiyotdan tashqari hayotni ham teran kuzatish va chuqur bilishga da’vat etadi. Bunda tanqidchi tanlagan tahlil usullari va uslublarining rang-barangligi muhim ahamiyatga molik. Zero, tanqidga oid asarning ta’sirchanlik darajasi va o'qimishliligi aslida xuddi shu usul va uslub jozibasiga bog‘iiq. Adabiy tanqid tajribasida badiiy tahlilning sotsiologik, struktural, qiyosan (qiyosiy- tarixiy, qiyosiy-tipologik) tahlil qilish va boshqa tahlil shakllari uchraydi. Tanqidchi U.Normatov «Jahon adabiyoti» jurnalida ( 2000 yil, mart) yosh olim R. Rahmat bilan, shuningdek, «Jahon adabiyoti» jurnalining 2008-yil mart sonida H. Boltaboyev bilan «Yangi nazariy tamoyillar» haqidagi suhbatlarida XX asrda G‘arb, jahon adabiyotshunosligida o‘nlab ilmiy: qiyosiy va psixoanalitik, psixologik va intuitiv, ritual-mifologik, formalistik, ontologik, ekzistensialistik: germenevtik va estetik kommunikativ, neomarksistik va falsafiy-struktural. poststruktural maktab va yo'nalishlar bo’lganini aytib, Abdulla Qodiriy XX asr boshlaridayoq «Yozuvchi bo‘ladurg‘on har bir kishi adabiyotdagi oqim va maktablarni yaxshi bilib olishi kerak»ligini ta’kidlaganiga e’tiborni qaratadi. Ammo, afsuski, o‘zbek adabiy tanqidchiligida XX asr boshlaridagina emas, undan keyin ham uzoq yillar sotsiologik tahlil usuli yetakchilik qilib keldi. Mustaqillikdan so‘ng o‘zbek tanqidchiligi jahon miqyosidagi ilg‘or mezonlarni, uslubiy yo‘nalishlarni o'zlashtira boshladi. Iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, madaniy-ma’rifiy sohalardagi islohotlar jamiyat hayotidagi o‘zgarishlarni belgilovchi yetakchi kuch sifatida namoyon bo'ldi. Ijtimoiy hayotda yuz berayotgan yangilanish va o'zgarishlar yangicha tafakkur tarzining mevalaridir. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, hozirgi sharoitda yangicha tafakkur tarzining vujudga kelishida SHAXSning roli juda katta. Davlatimiz rahbari, siyosatchi, faylasuf, ijodkor va olimlar jamiyatda vujudga kelayotgan yangi tipdagi konsepsiyaning bevosita ijodkorlaridir. Ijtimoiy hayotdagi islohotlar ilm-fan va san’atda yangicha konsepsiyaning yuzaga kelishiga omil bo‘layotir. Zamonaviy tafakkur tarziga turtki beradigan ilmiy va badiiy izlanishlar shakllanayotgan yangi tipdagi metodologik tamoyillarning asosiy prinsiplarini ham ko‘rsatib bermoqda. Mana shu jarayonda adabiy tanqid konsepsiyasining yangilanishi, eng avvalo, yangicha ilmiy tafakkurining paydo bo'lishi bilan bog'liq tarzda kechayotir. «Yangicha ilmiy tafakkur» tushunchasi keng qamrovli bo‘lib, mazkur soha, bir tomondan, falsafiy, ijtimoiy, mafkuraviy, badiiy-estetik qonuniyatlar bilan aloqador bo‘lsa, boshqa tarafdan, adabiyotshunoslik ilmi konsepsiyalari, talab va mezonlari asosida o‘z faoliyatini yangilash yo‘lidan boradi. Albatta, «qayta qurish va oshkoralik», deb atalgan nisbatan erkinroq pallaga kelib, ya’ni 80-yillarda adabiy tanqidiy tafakkurda yangilanish ro‘y bera boshladi, biroq, bu jarayon ham silliq kechgani yo‘q, murakkablik va ziddiyatlar o‘sha yillari e’lon etilgan tadqiqotlarda u yoki bu tarzda o‘z aksini topdi. Bu hol, albatta, turlicha shakl va mazmunda namoyon bo‘ldi. 80-yillar so‘nggida yuzaga kela boshlagan yangicha tafakkur tarzi adabiy tanqidning asosiy tadqiq obyektlarini, mavzu yo'nalishlari, tadqiq va tahlil mezonlari, tamoyillarini belgilab berdi. O'zbekiston o‘z mustaqilligiga erishgandan so‘ng bu harakat izchil tus ola boshladi. Adabiy tanqidning ilmiy-metodologik asoslari yangilanishi deganda, eng avvalo, falsafiy, ilmiy-nazariy, badiiy-estetik, moddiy-ma’naviy, psixologik, ijtimoiy- tarixiy va mafkuraviy asoslar nazarda tutiladi. Mazkur asoslarning sho‘ro davridagidan mohiyat jihatdan yangilanishi - adabiy tanqid metodologiyasining yangilanish prinsiplaridan biri sifatida xarakterlidir. Istiqlol davri adabiy tanqidchiligini yangilanish tamoyillari asosida tushunish, bilish va anglashga intilish ustuvor konsepsiyaga aylana bordi. «Adabiy-badiiy tanqidning sinfiyligi, xususiy — badiiy ijodning ko‘plab (garchi hammasidan bo‘lmasa-daj turlaridan farqli o'laroq, bevosita namoyon bo'ldi. Va qoidaga ko‘ra — faoliyatining tabiatidan kelib chiqib -mafkuraviy anglashiladi. Sinfiy kurashlar avjiga chiqqan davrlarda tanqidning partiyaviyligi yorqin namoyon bo‘ladi. Qolaversa, kuchli, aniq maqsadni ko‘zlagan tanqid adabiy- badiiy hayotdagi partiyaviylikning bayroqdoridir. Ilg'or tanqid hayotda ijtimoiy, ma’na viy, estetik yangiliklarning pavdo bo'lishiga ko'maklashadi, ular uchun kurashadi. U, odatda, o‘zining sinfiyligini, partiyaviyligini yashir- maydi» 1 . Mana shunday qarashlar asosida faoliyat yuritish sho‘ro davri o‘zbek tanqidchiligi uchun ham xos edi. «Hamma ijtimoiy fanlardek, adabiy tanqid tarixi ham (agar u haqiqiy fan bo‘lishni istasa), marksizm-leninizmning insoniyat jamiyati, uning rivojlanishi qonuniyatlari haqidagi, shu jumladan, jamiyat hayotida inson ongi va uning badiiy ijodi mahsulotlari roli haqidagi ta’limotga asoslanishi kerak» 2 , — deb hisobladi. Shunga qaramay, ko‘plab iste’dodli tanqidchilar o‘sha davrda yozilgan asarlarni badiiy-estetik mezonlar asosida baholashga urinishdi, badiiy jihatdan bo‘sh, sayoz kitoblarga qarshi kurashishdi. Biroq hokim mafkura adabiy tanqidning erkin faoliyat yuritishiga, taraqqiy etishiga to‘sqinlik qildi. Ba’zan iste’dodli tanqidchilar o‘z qobiliyatlarini bauiiy asarlar tahliliga emas, balki mafkuraviy 1 2 kurash maydonidagi olishuvlarga sarflashga majbur bo‘ldilar. Natijada yillar davomida nafaqat g'oyaviy, ayni chog‘da, hukmron mafkura prinsiplariga bo‘ysungan, uni o‘zida ifodalagan va targ‘ib qilgan adabiy tanqidchilik zamonga mos shakllandi. Tabiiyki, bu tanqid o'zining metodologik asoslarini ishlab chiqdi va adabiy jarayonga tatbiq etdi. Istiqlol davri o‘zbek tanqidchiligiga xos yangilanish, dunyo ada- biyotshunosligiga murojaat etish — bu hol muhim tamoyillardan biriga aylanib bormoqda. Xo‘sh, bu jarayon qanday amalga oshmoqda? Adabiy tanqiddagi yangilanish nimalarda va qanday namoyon bo'lmoqda? Badiiy asar talqinida va yondashuvlarda qanday sifat о ’zgarishlari yuz ko'rsatmoqda? Masalan shu nuqtai nazardan qaralsa, ko‘plab yangilanishlar ko‘zga tashlanadi. Chunonchi, bu davr tanqidchiligida, xuddi falsafadagi kabi, badiiy asar talqinida hayot birlamchi, adabiyot ikkilamchi, degan materialistik qarashdan voz kechilib, eng avvalo, odamni poetik kashf qilish, odam orqali olamni anglashga intilish tamoyili ustuvor mavqega ko‘tarildi. Talqinda dialektik hurfikrlilik, ya’ni turlicha falsafiy bilimlar asosida yondashish kuchayib bormoqda. Jumladan, ontologik, gnoseologik, ekzistensialistik, biografik qarashlar asosida yondashish asar talqinida rang-baranglikni ta’minlashga xizmat qilmoqda. Bu kabi yangilanishl;ar olimlar tomonidan adabiyot ilmi yutuqlari sifatida talqin etilmoqda. Falsafada «ontologiya» borliq, odam va olam tushunchalarini anglatadi va faqat moddiy borliqni emas, balki та ’ naviy dunyoning ham mangu barhayotligini ifodalaydi. Ma’lumki, borliq moddiy va ma’naviy olamdan tashkil topgan boHib, uning «mangu barhayot»ligi, boqiyligi «yo’qlik»ning muqobili, zidi sifatida namoyon bo’ladi. Ular о ‘rtasidagi azaliy va mangu zidlik hamda bog‘liqlik munosabatlari bu tushunchaning abadiyligi garovidir. Adabiy tanqid e’tibor qaratgan yana bir dolzarb muammo — bu XX asr o‘zbek adabiyotini qayta baholash masalasidir. Bu borada qisqa, lekin shiddatli kechgan bahs-munozaralardan keyin adabiy tanqid madaniy merosimizga uni bir butun milliy qadriyat sifatida baholash tamoyili asosida yondashmoqda. XX asr o‘zbek adabiyoti salaflari, jumladan, Fitrat, Qodiriy, Cho’lpon, G‘.G‘ulom, Oybek, A.Qahhor, Mirtemir, M. Shayxzodadek atoqli ijodkorlar hayoti va ijodini, umuman, ular mansub bo’lgan davr adabiyotini qayta xolis baholash hamda ular qoldirgan boy adabiy merosga qadriyatlar silsilasi sifatida yondashuv adabiy tanqid metodologiyasining muhim tamoyillaridan biriga aylanib bormoqda. Umuman olganda esa, keyingi yillar adabiyotshunosligi va tanqid- chiligida, ayniqsa, XX asr о ‘zbek adabiyotini bugungi yangilanayotgan tafakkur, yangicha ilmiy konsepsiya va metodologik tamoyillar asosida qayta baholash, undan bugungi kun uchun zarur xulosalar chiqarish asosiy tamoyillardan biri bo’lib qolmoqda. Adabiy tanqiddagi yana bir muhim muammo adabiy jarayon bilan uzviy bog’liq bo‘lib, bu yaratilayotgan badiiy adabiyot namunalariga munosabat masalasidir. Badiiy asarni yangicha tamoyillar asosida tahlil va talqin qilish, binichi galda, unga badiiy-estetik hodisa sifatida yondashuv kun tartibidagi asosiy masalalardan biri sanaladi. Bu adabiy tanqidning ham nazariy, ham amaliy faoliyatiga aloqador masalalardan biridir. Ayni shu masalada ham bahs-munozaralar, jiddiy izlanishlar kechmoqda. Badiiy asarda inson konsepsiyasi, adabiyotning estetik va ijtimoiylik tamoyillari xususidagi bahslar shular jumlasidandir. Badiiy asarga sof estetik hodisa sifatida yondashib, undagi ijtimoiylikni inkor qiluvchilar ham, aksincha, ijtimoiylikni butunlay inkor qilib bo‘lmasligini yoqlovchilar ham o‘z qarashlarini asoslashga urinishmoqda. Bu boradagi munozaralaning yechimi bevosita adabiy tanqidning amaliy faoliyati bilan bog‘liqdir. Shu bois, adabiy tanqid faoliyatidagi ikkinchi muhim yo‘nalishni amaliyot tashkil etadi. Chop etilayotgan adabiy- tanqidiy materiallar amaliyot natijasi bo‘lib, ular asosida tahlil yo ’ nalishlari, usullari xususida kuzatishlar olib borish, muayyan xulosalar chiqarish mumkin. Adabiy tanqidning so‘nggi davrida badiiy asarga germenevtik yondashuv ham kuchayib bormoqda. Poetik matnni talqin va tahlil etish Sharq tanqidchiligi, xususan, o‘zbek tanqidchiligi uchun ham begona emas. XIX asrga kelib, talqin muammosiga alohida e’tibor bergan Yevropa uni «germenevtika» atamasi ostida rivojlantirdi. U qadimiy adabiy yodgorliklani tushunib, ma’nosiga etib talqin etishning maxsus usuli sifatida namoyon bo‘ldi. «Garchi juda ko‘p o‘zbek adabiyotshunoslari germenevtikaning qaysidir prinsiplarini o‘z ilmiy faoliyatlarida qo‘llasalar ham, o‘sha fikrlash tarzi, gipotezalari, taqqoslari, hukm va xulosa chiqarish usullarining qaysidir jihati germe nevtik tafakkurga daxldorligini xayollariga ham keltirmaydilar. Chunki biz yaqingacha dialektik materializm falsafasidagi gnoseologiya — bilish nazariyasini chuqur o‘rganganimiz holda germenevtika-matn talqini ta’limotining jahon ilm-fanidagi atamasidan ham aksar holatlarda behabar qoldik» 3 . Germenevtika atamasi «tushuntirish», «talqin qilish» degan ma’nolarni bildiradi. Uning ayrim yo‘nalishlari qadimgi Gretsiyada yuzaga kelgan. Sharq adabiy- tanqidiy tafakkurida bu atama qo‘llanmagan bo‘lsa-da, uning mohiyatiga munosib yo‘sinda fikrlash tarzi Mahmud Qoshg‘ariy davrlaridayoq mavjud bo‘lgan. «Germenevtika» yunoncha so'zdan paydo bo‘lib, ««tushuntiraman, «talqin qilaman» degan ma’noni anglatgan. Qadimgi yunon mifologiyasida Germes ahli tijorat piri sifatida ko‘rsatilgan. Qadimgi Yunonistonda ellinizm davrida savdo karvonlari o‘tadigan yo‘llarga Germes haykali tiklanganligi bejiz emas. Sharq- musulmon adabiyotida Surush obrazi bot-bot uchraydi. U hojatbaror, mushkullarni hal qiluvchi kuch sifatida ko‘rsatiladi 4 . Germes tilni, yozuvni kashf etgan kuch ham hisoblanib, tushuntirish, talqin falsafalari uning nomi bilan bog‘lanadi. Germes ilohlar mujdalarini odamlarga olib kelgan, ularni tushuntirib, talqin qilib bergan. Germenevtika-talqin nazariyasi, ma’noni anglatish ta’limoti bo‘lib, aksariyat hollarda qadimgi matnlarni sharhlashda qo’llanilgan. Ilk bor germenevtikadan «Iliada» va «Odisseya» asarlari talqinida foydalanilgan. Keyinchalik Arastu va Aflotunlar germenevtika haqida asar yozdilar. G‘arbda germenevtika tarixi, maktablari, namoyondalari haqida. M. Baxtin, D.S. Lixachyov, M.B. Kagan, M.B Xrapchenko singari rus olimlari tadqiqotlar olib bordi. Yu. Borev, P. Gaydenko, D. Umov, V. Xalizev singari rus adabiyotshunoslari aksiologiya, germenevtika tarixi, nazariyasi, amaliy 3 Karimov Bahodir. XX asr o‘zbek adabiyotshunosligida talqin muammosi. DDA.-T.: 2002, - 11-bet. 4 Xo‘jayev T. Navoiy she’riyatidagi Surish obraziga doir // 0‘zbek tili va adabiyoti, 2006, № 1, 23-bet. qo‘llanishini o‘rgandliar. Germenevtikaning hozirgacha yaratilgan tarixi qiziqarlidir. XVII asrda «germenevtika» termini Fridrix Shleyermaxer tomonidan germenevtika nazariy muammo sifatida ilm olamiga olib kirildi. F. Shleyermaxer germenevtika tarixiy talqin metodi sifatida, xususan, tarjima san’ati prinsipi holatida qo‘llaydi. Talqinchi bilan talqin qilinayotgan asar muallifi aro individual yaqinlik, moslik bo‘lsagina, haqiqiy talqin paydo bo‘ladi, degan prinsip F Shleyermaxer tomonidan olg‘a surildi. Olim asarni bo‘lak, qismlarga ajratib, ularni alohida-alohida talqin qilish yo'lidan bordi. 0‘rganish, asarni butun holda qamrash jarayonida qismlardan olingan taassurotlar inkor etilib borilaveradi. XIX asrda yashagan V. Diltey (1833—1911) F. Shleyer maxer nazariyasini davom ettirdi.Talqinchi bilan talqin qilinuvchi aro moslik bo‘lishi haqidagi nazariya V. Diltey tomonidan rivojlantirildi. Tushunish-gumanitar fanlar metodi, uning asosi- tushunish psixologiyasi, degan formula V. Diltey tomonidan yaratilgan. Maks Sheler, Martin Xaydegger (1889—1976) singari olimlar germenevtika nazariyasini murakkablashtirib bordilar. Martin Xaydegger — XX asr germenevtika fanining ulkan namoyandasi. U ontologiya ilmining asoschilaridan. F. Shleyermaxer fikricha, germenevtika tushunish nazariyasi; V. Diltey qarashicha, germenevtika gumanitar fanlarning umumiy metodi bo’lsa, M.Xaydegger ta’rificha, germenevtika dunyoni anglashning o‘ziga xos tizimi. Uningcha, til bilishning tarixiy ufqi, «yashash uyi». Til bizning mazmun-mohiyatimizni yuzaga olib chiqadi. Xaydegger fikricha, «germenevtika borliqning sodir» bo’lishi. U shoir she’ri, serma’no matnlar orqali o'zini namoyon etadi. Agar inson anglashdan mosuvo, tushunishdan yiroq bo ’ lsa, uning tirikligidan ma’no yo‘q, deb hisoblaydi. Gans Georg Gadamer germenevtikani gumanitar fanlar metodi deyish bilan cheklanmadi. U germenevtika asosida ontologik ta’limotni yaratdi. Endi til germenevtik ontologiyaning asosi sifatida qabul qilindi. Ontologik metod adabiyotshunoslikda asar tili, strukturasiningyashovchanligi to‘g‘risida qarashdir. Yu. Borev «Talqin va baholash san’ati» kitobida badiiy asarni ontologik metod asosida yoritish usuli haqida yozib, badiiy asar yashovchanligini belgilovchi, ichki ziddiyatlar kurashiga asoslangan xususiyatlarning yetti qatlamini sanaydi 1 . Bizning davrimizda adabiy asarni tushunishning bu tarzi filologik tadqiqotlar va tanqidchilik sohasiga ham kirib, uning mohiyatini adabiy asarning asl matnini tiklash va uning adabiyot tarixidagi ahamiyatini aniqlashga qaratilgan tadqiqot usullaridan birini tashkil etadi. Germe- nevtikaning asosini tashkil etuvchi nazariy prinsiplar sifatida: 1) umumiy, kontekstual prinsipni: 2) shu soha doirasiga kiruvchi talqin usullarini: 3) muallif maqsadi va mulohazalarini hisobga olgan holda matnning tarixiy va turli ijtimoiy sharoitdagi olami, vazifasi, unda yuz berishi kutilgan o'zgarishlar va ularning talqinini qayd etish mumkin. Ko‘riladiki, germenevtika ham adabiy tanqidga, ham umuman, adabiyotshunoslikka daxldor talqin usullaridan biridir. G ’ arb adabiyot- shunosligidagi germenevtika adabiy-badiiy hodisaga tafsilli (unsurma- unsur, uzvma-uzv, bo‘lakma-bo ’ lak) yondashuv xususiyati bilan ajralib turadi. Badiiy talqin yoki sharh usuli qadimdan Sharq adabiyotshunoshgida ham mavjud esa-da, bu usul talqinda germenevtika qayd etgan imkoniyatlarga umumiyroq fikr bildirish, umumiyroq xulosalar bayon etishi bilan farqlanadi. «Germenevtika — interpretasiya nazariyasi, mohiyatni tushunish haqidagi ta’limot, — deb yozadi Yu. Borev. — gnoseologiya (bilish nazariyasi) va aksiologiya (qadriyatlar nazariyasi) singari, germenevtika ko‘lamli falsafiy sistemaning ajralmas qismini tashkil etadi. Germe nevtika — bu ma’naviy- ruhiy faoliyatning shunday sohasiki, tanqid faqat u orqali o‘tib o‘zining vazifalarini anglashi mumkin». Olim germenevtik metod orqali badiiy asar matnini interpretasiya qilishning muhim usullarini quyidagicha sharhlaydi: 1) Tanqidchining («men») matnni («boshqa») «uchinchi» taraf orqali (masalan, madaniy an’analar, voqelik bilan qiyoslash orqali)-tushunishi. 2) «Ko ’ nikish» — matnning badiiy mantiqiga uni teran his etish, o‘zidan o ’ tkazish orqali yetib borish. 3) Badiiy matnni identifikatsiya shaklida (kitobxon badiiy obrazlarni o‘zining shaxsi va o'zining estetik tajribalari bilan qiyoslaydi) anglab yetish» _____________________________________________________________________________ Bugungi adabiy-tanqidiy maqolalarda, tadqiqotlarda matn bilan ishlashda ko‘proq so‘zga e’tibor berish, talqin qilish, sharhlash yetakchilik qila boshladiki, bu hol germenevtika o‘zbek tanqidchiligi metodologiyasining asosiy yo‘nalishlaridan biriga aylanib borayotganligidan dalolat bermoqda. Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Zamaxshariy asarlarida «А1- ibora» (germenevtika) so‘zlar ma’nosi, matn mohiyati haqidagi fan sifatida talqin qilinadi. Germenevtikaning nazariy-metodologik imkoniyatlarini, ilmiy xulosalar chiqarishdagi asosiy tamoyillarini o‘zbek adabiyotshunoshgi va tanqidchiligi XX asr oxirlaridan o‘zlashtira boshladi. Bu usulning nazariy muammolari yoritilgan A.Rasulovning, qodiriyshunoslikka tadbiq etilgan B.Karimovning dastlabki tadqiqotlari XXI asr avvalida paydo bo‘ldi. Adabiy tanqid taraqqiyotining o‘tish davridagi izlanishlarida sinergetika ham muhim rol o‘ynamoqda. Sinergetika nazariyasining asosini tashkil etuvchi barqarorlik bilan beqarorlik (xaos), muvozanat bilan muvozanatsizlik, tartib bilan tartibsizlik, tizimlilik bilan tizimsizlik o‘rtasidagi aloqadorlik qonuniyatlari adabiy tanqidda ham o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘lmoqda. Chunonchi, so'nggi o‘n-o‘n besh yil ichida, sirtdan qaraganda, tanazzulga ishora etilayotgandek fikr uyg‘otadigan turli bahs-munozaralar (jumladan, «Adabiyot o‘ladimi?» degan masalaning qo‘yilishi, sho‘ro davrida yaratilgan asarlar haqida biri-birini inkor etuvchi chiqishlar, realizmga shubha bilan qarash holatlari, modernizm haqidagi qarama-qarshi fikrlar, sho‘ro davri adabiyot nazariyasiga oid qarashlarning inkor etilishi va h.k.) zamirida adabiy tanqid taraqqiyotida yangicha konsepsiya etilib kelayotganligi, yangicha metodologik tamoyillar shakllanayotganligi, binobarin, mazkur soha yangicha adabiy-nazariy qonuniyatlar asosida rivojlana boshlaganini ilg‘ash qiyin emas. Bundan tashqari, adabiy tanqidda badiiy asarga ko‘plab falsafiy, adabiy-estetik mezonlar asosida yondashishning kuchayishi, tahlilning turli usullaridan unumli foydalanishga intilish ilmiy bilishda meto dologik plyuralizmga o'tilayotganligidan nishonadir. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, yuqorida tilga olingan yondashuv va metodlaming barchasi falsafiy mazmunga egadir. Binobarin, adabiy tanqid metodologiyasining muhim jihatlaridan biri uning amaliyotda falsafaning umumiy qonun va kategoriyalarga, ilmiy bilish usullariga asoslanishida namoyon bo‘ladi. Biroq, shuni unutmaslik zarurki, falsafa garchi ko‘plab fanlar uchun umumiy metodologik asos hisoblansa- da, ularning har birida, jumladan, adabiy tanqidda ham falsafa xususiylashgan, tanqid spetsifikasiga moslashgan holda zuhur bo‘ladi. Aytaylik, tarixga oid matn bilan badiiy matn orasida juda katta farq bor va ularning talqini ham o ’ zgachadir. Binobarin, germenevtik yo‘nalish adabiy tanqidda faqat o‘ziga xos tarzda, ya’ni badiiy ijod qonuniyatlariga moslashgan va bo‘ysungan holda namoyon bo‘ladi. Boshqa falsafiy qonun va kategoriyalar haqida ham shunday fikrni aytish mumkin. Adabiy tanqidning metodologik asoslaridan yana birini badiiy ijod qonuniyatlari, birinchi galda, estetik kategoriyalar tashkil etadi. Ma’lumki, ilmiy ijodda ilmiy tafakkur yetakchilik qiladi. Uning ifoda usuli ham ilmiy til orqali amalga oshiriladi. Aniq fanlarda, shuningdek, ijtimoiy fanlar ayrim sohalarida, jumladan, adabiyotshunoslikning adabiy tanqiddan boshqa yo‘nalishlarida ilmiy fikr- mulohazalarni aniq va lo’nda bayon etishga intilish, nazariy umumlashmalar chiqarish mutaxassislarga tushunarli ilmiy atamalarni qo‘llash orqali amalga oshiriladi. Badiiy ijodda hissiy bilish yetakchilik qiladi. Obrazlilik badiiy ijodning asosiy xususiyatidir. Ifoda usulida esa, badiiy til imkoniyatlari, turli badiiy tasvir vositalari, poetik ko'chimlar obrazlilikni ta’minlovchi asosiy unsurlar sanaladi. Adabiy tanqidning muhim metodologik asoslaridan biri — ifoda usuli va uslubiy o‘ziga xosligi uning ham ilmiy va ham badiiy ijodga birdek daxldorligidadir. Bir so ’ z bilan aytganda, adabiy tanqid ilmiy tafakkuming obrazi fikrlash tarzi bilan bog ’ liq ifodasi. «Aslida tanqid, o‘z tabiatiga ko‘ra, ikki jihatning uyg‘unligidir: o ’ zining ayrim vazifalariga, o ’ ziga xos xususiyatlari va vositalariga ko‘ra u adabiyotdir, boshqa jihatlariga binoan — fandir. Tanqidni adabiyot sifatida ta’riflab, uning ilmiy («ratsionalistik») asosini inkor etish oqibatida ko‘plab javobsiz savollar paydo bo’ladi» 1 . Yu.Borevning o ’ z qarashiga dalil sifatida keltirgan A.S.Pushkinning «tanqid — fan», V.G. Belinskiyning «tanqid — harakatdagi estetika», degan tavsiflari yana bir bor tanqid tafakkur vositasi sifatida badiiy emas, balki ilmiy metoddan foydalanishini tasdiqlaydi. Adabiy tanqid tahlil jarayonida badiiy asar vositasida odam va olam, ijtimoiy borliq va insoniy munosabatlar haqida ham mulohazalar yuritadi, ularning muayyan qonuniyatlarini ochishga harakat qiladi. Bu imkoniyatadabiytanqiduslubiningme’yoriyilmiyqoidalarigabo‘ysungantadqiqdanta shqarIerkinmushohadatarzidagitahlilvatalqinshaklidahamnamoyonbo‘lishigaolibke ladi. Ayniholatadabiytanqidtiliningo‘zigaxosliginita’minlaydivaifodayo’sinidailmiytilbil anbirgabadiiytilhambirdekishtiroketadi. Buesa, adabiytanqiddabadiiyijoddagikabijanrlarturkuminingpaydobo‘lishigavayozuvchiyo kishoiruslubisingarimunaqqidningindividualuslubishakllanishigaxizmatqiladi. Adabiytanqidningyangilanishtamoyillaridanyanabiriasarningbadiiy- estetikmohiyatiniyangichailmiytafakkurasosidatalqinetishidako'rinadi. Buboradaso‘nggidavradabiyotshunosligivatanqidchiligidaancha- munchaizlanishlarolibborilmoqda. Mustaqillikdavridayaratilganadabiyotnazariyasigaoiddarslikvaqo‘llanmalarda, alohidanashrlarda 1 bumasalagaoidyangichaqarashlaro‘zifodasinitopmoqda. Xullas, o'zbektanqidchiligimustaqillikdavrlaridanboshlab, adabiyotshunosligidagiilg‘ortamoyillarni, nazariyqarash, usulvametodlarnio‘zlashtirishgaalohidae’tiborbermoqda. Adabiy tanqid tarixi fanining maqsad va yazifalari. Harakatdagi estetika sifatida e’tirof etilgan tanqid estetika xazinasini boyitishga, badiiy adabiyot rivojiga, yozuvchi mahorati takomillashuviga, jamiyat estetik didining ko‘tarilishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, predmetnazariyasisizuningtarixibo‘lmaganikabitarixsiznazariyaninghambo‘lishimu mkinemas. Shuma’nodatanqidtarixinio‘rganish, napfaqatadabiyjarayonhaqida, balkibadiiyadabiyotta’siridao‘zgarishlarro‘yberganjamiyattarixini, undagima’naviy-axloqiyiqlimlarni, adabiy- estetikdunyosidagizamonmohiyatinihamo‘rganishdemakdir. Adabiytanqidtarixiningvazifasiuningtarixiysharoitdao'ynaganroli, tutgano‘rni, izlanishlarivatopilmalarini, jamiyat, shaxsvaadibgako‘rsatganta’sirinianiqbaholabberishdaniborat. Shundaginaadabiyjarayon, uningasosiytamoyillari, yo‘nalishvaqonuniyatlari, aniqadibninganiqasarivabadiiymahoratiadabiytanqidningtahlilvatadqiqpredmetigaa ylanganbo‘ladi. Adabiytanqidningvazifasiyozuvchiijodini, badiiyasarlarnitahliletish, shuasosdaadabiyotrivojigaturtkibo‘ladiganmummolarniko‘taribchiqish, tekshirish, ularningestetikmohiyatiniochish, baho lash, umumlashtirishdaniborat. Adabiytanqidningijtimoiy- axloqiyvazifasiyuksaksan’atuchunkurasholibborishvashuningvositasidakomilinson nitarbiyalashgaxizmatetishzaruratidankelibchiqadi. Adabiytanqidningmaqsadiharakatdagibadiiyijodningrang- barangmuammolarinijamiyatninghayoti, uningmoddiyvama’naviyboyliklariniyaratishyo ’ lidagikurashbilanbog‘labo‘rganish vatushuntirishdaniborat. Zero, PrezidentimizI. Karimovta’kidlaganidek: «Bizningmaqsadimizbirnechaavlodmehnatibilanyaratilgannarsalamiyo‘qotmaslik, ularningengyaxshilarinisaqlabqolish, demokratikme’yorlarga, milliymanfaatlarimizga, mustaqilligimizgamoskelmaydiganlariniqaytatashkiletishdan, mazkurtuzilmalarniyangimazmunbilanboyitishdaniboratdir» 1 . KarimovI. 0‘zbekistonXXasrbo‘sag‘asida; xavfsizlikkatahdid, barqarorlikshartlarivataraqqiyotkafolatlari. — Т.: 0‘zbekiston. 1997, 87- bet. 1.1. “Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetic mohiyati, maqsadi va vazifalari” модули тараққиётинингустуворйўналишлари Adabiy tanqidning adabiy-tarixiy jarayondagi o’rni. Adabiy tanqid hayotning badiiy o‘zlashtirilish jarayonini o‘rganuvchi va shu jarayonga faol ishtirok etuvchi, undagi oqimlarga ta’sir ko‘rsatuvchi ilm, o ’ ziga xos ijod turidir. Bu esa uning o'ziga xos talablari, xususiyatlari qonu- niyatlari hamda ma’naviyatga, badiiyatga, hayotga ta’sir etuvchi kuchi borligidan dalolat beradi. Adabiy tanqid mohiyatidagi ana shu xoslik- lami aniqlamay turib, badiiy asar haqida chuqur ilmiy-estetik fikr yuritish mumkin emas. Adabiy jarayonda tanqidning roli haqida V.Belinskiyning quyidagi fikri e’tiborga molik: «Adabiyot va san’at tanqid bilan qo ’ l ushlashib boradi va bir-biriga o ’ zaro ta’sir ko‘rsatadi»‘. Darhaqiqat, biron bir xalq va muayyan bir davming adabiy- tarixiy jarayonini, adabiy tanqid ning ishtirokisiz tasawur etish mumkin emas. Hatto adabiy tanqidda yangi fikrlar aytish, yangi xulosalar chiqarish uchun unga, aslida badiiy asarlar asos bo'lsa-da, ba’zi xalqlarda ayrim tarixiy davrlarda, adabiy tanqidning yutuqlari adabiyot va san’atning yutuqlaridan ham salmoqliroq bo‘lib, umumiy jarayon dan bir qadar ilgarilagan va hatto adabiyot va san’atning yangi- yangi yutuqlari uchun nazariy zamin hozirlashga xizmat qilgan. Masalan, V.G.Belinskiy «Tanqid haqida nutq» maqolasida ayt- gandek, XVIII— XIX asr nemis adabiyotida tanqidiy fikrning rivoji ko‘p jihatdan badiiy adabiyot va san’atning taraqqiyot yo‘llarini awaldan tayyorlab bergan. I.S.Turgenevning haqqoniy e’tiroficha, asr rus adabiyoti taraqqiyotida tanqidchi V.G.Belinskiyning ayricha o‘rni bor va u shu adabiyotning eng ko‘zga ko ringan vakillari qatorida katta rol o‘ynaydi «Ijtimoiy hayot va adabiy jarayonning shakllanishida adabiy tanqidning tutadigan mavqeyi — uning insoniylik pozitsiyasi barqaror xususiyatlaridan hisoblanadi. Tanqid muhokamalaii, xulosalari, ijtimoiy ongga, adabiy taraqqiyotga muayyan shaklda, muayyan yo ’ nalishda hamisha ta’sir o‘tkazadi. Bunga eng qadimgi va eng yangi tarixdan, o'tmishdan va bugundan istagancha misollar keltirish mumkin. Basharti tarixda bir qator badiiy yodgorliklar tanqid tufayli abadiy yashab qoldi, desak, mubolaga bo'lmaydi» 1 . Aytaylik, Alisher Navoiyning «Majolisun nafois» asarida zamonasining shoirlari, o‘z ustozlari va izdoshlari to‘g‘risida ma’lumot berar ekan, ulaming ijodiy o ’ ziga xosliklariga alohida to‘xtaladi, ayrim asarlardagi muayyan badiiy nuqsonlar xususida tanqidiy mulohazalarini aytadi, ayni vaqtda mual- lillar hayoti va ijodining muhim nuqtalarini yoritadi. Shu bois «Majolisun nafois» o ’ z davrida ham, bugun ham ahamiyatini yo ’ qot- may kelayotir. Yaratilganiga besh asr bo'lgan bu asar o'zbek mumtoz adabiyotining u yoki bu davrini tadqiq etish, o'rganishda hamon nodir manba sifatida xizmat qilib kelmoqda. Yana bir misol: Hamzaning bizgacha etib kelmagan «Qahramon 0‘g ’ uz» dramasi haqida 1922-yilda «Qizil bayroq» gazetasida paydo bo'lgan qisqagina taqriz orqaligina ma’lumotga egamiz. Yoki o ’ z vaqtida O.Sharafiddinovning Abdulla Qahhoming «Tobutdan tovush» dramasi haqidagi maqolasi mafkura zug ’ umiga qaramay, o‘zbek tanqidchiligida adolat prinsipining qaror topa borishida katta ta’sir ko‘rsatdi. Vaqtida aytilgan bitta salmoqli fikr ayrim hajmdor kitoblarga qaraganda ko‘proq ish qila oLishi shundan namoyon bo‘lib turibdi. Behbudiy, cho‘lpon, Fitrat, Abdulla Qodiriy, Ayniy, Hamza, H.Olim- jon ijodi, o ’ tgan asming 20—30-yillarida bildirilgan ayrim siyosiy aybnomalarga qaramay, Vadud Mahmud, Otajon Hoshim, Olim Sharafiddinov, Oybek, H. Yoqubov, M. Shayxzoda kabi tanqidchilar tomonidan «o ’ z vaqtida aytilgan so‘z»lar adabiyotimiz tarixidagi o‘rinlarini belgilashda muhim rol o ’ ynadi. Ayrim hollarda mafkurabozlikka berilib, adabiyot ravnaqiga va adiblar qismatiga, hatto mudhish ta’sir o ’ tkazib bo ’ lsa-da, yuqoridagi misollar asosidagi tanqidning bu ijobiy roli adabiyot tarixining har bir bosqichiga oid talay misollar bilan qayta- qayta tasdiq etilishi mumkin. Adabiy tanqid san’atkor mahoratining takomillashuviga, kitobxon estetik didining kamol topisliiga ko‘maklashadi. U estetika an’analarini rivojlantirish bilan birga g‘oyaviy-badiiy jihatdan beriladigan baho va mezonlarning ham teranlashuviga o‘z ta’sirini o‘tkarmog ’ i joiz. Adabiy tanqid ilmiy-estetik tafakkur taraqqiyotida alohida ahamiyatga ega. Shu sababli tanqid tarixini o‘rganish faqat tarixiy-ma’rifiy jihatdan emas, balki ijtimoiy-estetik jihatdan ham dolzarb ahamiyat kasb etadi: adabiy-badiiy tanqid tarixi saboqlari san’at va adabiyotning bugungi hamda ertangi taraqqiyoti, yo‘llari va vazifalarini tayinlashga yordam beradi. Adabiy-badiiy tanqidchilik oldida estetika an’analarini rivojlantirish vazifalari turadi. Demak, tanqid: 1) ijtimoiy hayotda ham; 2) ijodkor faoliyatida ham; 3) kitobxon estetik kechinmalarida ham o‘z о ’rniga ega. U: a) ijtimoiy hayotdagi dolzarb masalalarni; b) ijodkor dunyoqarashi va mahoratini; d) kitobxonning estetik talab va badiiy ehtiyojlarini inobatga olgan holda san ‘atning о ’ z-o ‘zini anglash shakli sifatida ко ’rinadi, muayyan davr, xalq va millat estetik tafakkurining umumiy va ichki rivojlanish qonuniyatlarini oydinlashtiradi. Zero, Belinskiy ta ’kidlaganidek, «adabiyotning vazifasi tanqidning vazifasidir. «Hukm qiluvchi tanqid bilan, hukm qilinuvchi adabiyotning mazmuni birdir». Adabiy tanqid «harakatdagi estetika» dir. Adabiy tanqid adabiyot hodisalarini, adabiy asarlami tahliJ qiladi, ularga baho berar ekan, o‘zining ichki xususiyatlarini kashf eta boradi. Ilg‘or adabiy tanqid 1) badiiy asarlami keng targ ’ ib etishga; 2) xalqaro miqyosdagi ilg'or tamoyillardan muayyan xalq adabiy jarayonini voqif qilishga; 3) kitobxonlaming estetik idroki va zavqini oshirishga; 4) so‘z san’atkor- larining shaxs va ijodkor sifatidagi takomiliga xizmat qiladi. V.G. Belinskiy adabiy tanqid va ijtimoiy fikr o‘rtasidagi aloqani ko ’ zda tutib, haqqoniy tanqid hamisha jamiyatning o‘y va orzularini ifodalaydi, degan edi. Tanqid, yuqorida qayd etilganidek, imkoniyatlar doirasida davr va ruhiyat uchun tamoman yangi haqiqatlarni kashf etib, zamonasining san’at va adabiyoti rivojida yangi bosqich tboshlanishiga asos solishi mumkin. Ammo bu hodisa, Belinskiyning ta’biri bilan aytganda, «buyuk va nodir hodisadir». Tanqid «o‘z zamonasining go‘zallik haqidagi hukmdor tushunchalarini aniqlash va ommalashtirish»ni ham o‘z oldiga vazifa qilib oladi. «Nazariya go‘zallik qonunlarining tizimli va uyg‘un birligidir: ammo uning bir kemtik tomoni bor: u ma’lum vaqt doirasida qolib ketadi,tanqid esa beto‘xtov davom etadi, olg ’ a boradi, fan uchun, yangi materiallar, yangi ma’lumotlar yig‘adi. Bu harakatdagi estetikadir...» 5 . Tanqidning yana bir xususiyati — uning publitsistika bilan chambarchas aloqadorligi. Adabiy jarayon hodisalarini va adiblaming ayrim asarlarini tahlil etib, ulaming qimmatini keng ommaga tushuntirib berishga va ommaning estetik didini tarbiyalashga mo'ljallangan tanqid o‘z o'quvchisiga vaqtli matbuot orqali murojaat etadi. Xalq va uning adabiyoti tarixida boshlanayotgan yangi davrlarda bu xususiyat, ayniqsa, bo‘rtib ko ’ rinadi. Yangi uyg'onish davri hisoblangan XX asr tongidagi o ’ zbek jadid tanqidchiligi, Istiqlol arafasi, hamda Mustaqiliikning dastlabki yillaridagi o‘zbek tanqidchiligi tarixi buning yorqin dalilidir. XIX asming birinchi yarmida Belinskiy: «Tanqid allaqachon bizning ommaning (o‘quvchilar va tomoshabinlar ommasining) ehtiyoji bo‘lib qoldi. Hech bir jurnal yoki gazeta tanqid va bibliografiya bo‘limisiz yashay olmaydi», — deb yozgan edi. Bu hoi hamma madaniy xalqlar tarixi, shu jumladan, 0 ’ rta Osiyo xalqlari tarixidagi dalillar bilan ham tasdiq etiladi. Shuni esda tutish kerakki, tanqidning adabiyotshunoslikdan uning mustaqil qismi sifatida ajralib chiqishi qator xalqlarda, asosan, XIX asming ikkinchi choragida sodir bo‘ldi. Hatto Belinskiy zamonasida ham, jumladan, uning asarlarida adabiyotshunoslik ko‘pincha bir butun hodisa sifatida maydonga chiqqan. Inchunin, Belinskiyning ilg‘or jurnallar (aytaylik: «Otechestvenniye zapiski») sahifalarida bosilgan aksariyat asarlari ko‘p hollarda rus adabiyotining o'tmishini tahlil qilish bilan boshlanar edi. 5 Belinskiy V Tanlangan asarlar. — Т .: 1959, 234-bet. Shu ma’noda o ’ tmish davrga oid asarlar tahlil etilgani hamda ular haqida mulohazalar yuritilgani bilan, bu mulohaza va chiqarilgan ayrim xulosalar bugungi adabiyot ravnaqi nuqtayi nazaridan hozirgi adabiy jarayon muammolari yo ’ nalishidagi maqolalar ham mansubligiga ko ’ ra adabiyotshunoslik yoxud adabiyot tarixi emas, adabiy tanqid namunalari hisoblana oladi. Tanqiddagi badiiylik va obrazlilik uning xos xususiyatlaridan biri bo ’ lib, ilmiy- tahliliy mazmunga singgan holda namoyon bo ’ ladi. Yozuvchi o ’ z qarashlarini, orzu-istaklarini obrazlar vositasida qalbining «dardi», his-hayajoni bilan o ’ quvchilar ommasiga yetkazsa, asosiy maqsad qilib o'quvchilar ruhiy olamiga, ruhiyatiga ta’sir qilishni nazarda tutsa, adabiy tanqidchi o‘z fikr-mulohaza va qarashlarini faqat izchil mantiq vositasida muntazam va aniq bayon qilish yoki bilangina emas, ularni ayni vaqtda ba’zan xayolga erk berish, obrazli va badiiy fikrlash bilan qo ’ shib olib boradi. Asosiy maqsad qilib kitobxon aqligagina emas, ruhiyati va tuyg‘ulariga ham ta’sir qilishni nazarda tutadi. Binobarin, tanqidchi badiiy asarlami baholash jarayonida shu asar tufayli qalbda tug‘iluvchi his-hayajonni ham ifodalab berishi lozim. Shu nuqtada adabiy tanqidning ilm va san’at bilan uyg‘unlashgan o ’ ziga xos xususiyati ko‘zga tashlanadi: tanqidchi ilmiy tafakkuriga, mantiqiga o‘z badiiy tafakkurini singdirganda, ulaming o‘zaro birligini ta’minlaganda vazifasini teran ado etadi. chunkihis-hayajon va obrazlilik bilan charxlangan fikr sovuqqon, hissiz fikrga nisbatan o‘quvchida kuchli ishonch hosil qiladi va ifoda etilayotgan tuyg‘u ham muayyan balog'at kasb etadi. Tanqidchi obrazli fikrlashi kerak, lekin obrazli fikrlash zo‘rma- zo‘raki bo‘lmasligi, haddan ortiq estetchilikka berilib ketmasligi kerak. U ilmiy fikrlashga bo‘ysunishi va bu tabiiy ravishda kechishi shart. Bunda tanqiddagi obrazhlikni adabiyotdagi obrazlilik tushunchasiga tenglashtirmaslik, badiiy tafakkurni ilmiy tafakkurdan yuqori qo‘ymaslik lozim. Rus yozuvchisi E.Vinokurov: «Men adabiy- tanqidiy maqo- lalar to ’ plamini roman kabi o‘qishni xohlardim», — deganida tanqidiy asardan roman fazilatlarini emas, uning o‘qishliligidagi jozibani, fikrlash tarzidagi esse uslubini, fikrlar ifodalashdagi ommaboplikni nazarda tutadi. Tanqidchi, albatta, obrazli fikrlashi mumkin, obrazli fikrlashi shart ham, biroq obrazli tafakkur ilmiy tafakkurga bo‘ysunishi va tabiiy bo‘lmog‘i lozim. Afsuski, o‘zbek adabiy tanqidchiligida ba’zan ilmiylik «o‘ta» kuchh bo‘lgani holda badiiylik zalvori deyarli sezilmaydigan maqolalar oz emas. Bunday tanqidchilar ilmiy «fikrlash», mantiqiy fikrlash»dan boshqasini tan olmaydilar. Oqibatda ulaming asarlari «akademizm» illatiga mubtalo bo‘lib, uni keng kitobxonlar ham, so‘z san’atkoriari ham o'qishga qiynaladilar. Bunday asarlarda ehtirossiz, quruq hukm va xulosalar asosiy o‘rinni egallaydi. Bu hukm va xulosalarga keltiruvchi rang-barang dunyo shu hukm va xulosalami yaratuvchi jonli tahlil, tanqidchining o‘z qalbi ko‘rinmay qoladi. Holbuki, adabiy tanqidga xos obrazli tafakkurgina tanqidchilikni ilm bilan bir qatorda, san’at asari ham deb baholashga imkon beradi. Rost, obrazli tafakkur mashhur fiziolog I.P. Pavlovdan tortib, matematik Qori Niyoziy asarlarigacha uchrab turadi. Ammo bu asarlarga biz san’at asarlari sifatida emas, fan asari sifatida qarash lozimligini yaxshi bilamiz. Adabiy — tanqidiy asarlarda esa san’at sifatlarini ham ko ’ rgimiz keladi. Bu shunchaki istak emas, ayni vaqtda biologik jarayon hamdir. Lekin bundan qat’i nazar, adabiy- tanqidiy fikmi badiiy tafakkur sintezidan o‘tkazishning o‘zigina adabiy tanqidni san’at deyish uchun asos boia olmaydi. Ayni vaqtda tanqidchi obrazli fikr yuritsa-yu, san’atkor tomo nidan yaratilgan asarni hayot bilan taqqoslash asosida jonlantirib ko‘rsata olmasa, u o‘zini haqiqiy adabiy tanqidchi sifatini namoyon etolmaydi, chunkihaqiqiy tanqidchi tahlil jarayonida kitobxonga badiiy asarni faqat tushuntirib berish bilan cheklanmaydi, o‘qilgan narsani birgalikda o’zlashtirib olishga yordam beradi. Badiiy asardan kitobxon olgan zavq, qayg ’ u va shodlikni, badiiy taassurotni toiatadi, jonlantiradi. Kitobxonga ana shu taassurotni yuqori saviyada ravshan va tushungan holda yana bir karra boshidan kechirishga, mazkur asar haqida to‘g‘ri tasavvur hosil qilishga imkoniyat beradi. Qisqasi, kitobxon tanqidiy asardagi munaqqidning jo‘shqin hissiyotini, ehtirosini sezib turishi lozim. Ana shundagina tanqidiy asarlar qo ’ ldan-qo‘lga o‘tadi, tez tarqaladi. Tanqidchilar ham muayyan darajada san’atkorga o‘xshab kitobxonlarning hurmat-ehtiromiga sazovor boiadilar. V.G. Belinskiy tajribasiga nazar solaylik. U qaysi janrdagi asarni tahlil qilmasin, shu janrda so‘z san’atkori yaratgan obrazlami, badiiyatni qaytadan yana bir marta yaratadi, ularni boyi tadi, takomiOashtiradi, tarashlaydi, kamchiJiklarini aniqlaydi. 0‘z qalbi va estetik hissiyoti orqali shoir yaratgan badiiy asarga bamisoli qaytadan jon kiritadi. Uning «qo‘li tegishi» bilan badiiy asar bamisoli hayotdan yangi kuch-quwat oladi: undagi obrazlar ravshanlanadi, teranroq ifodasini topadi, ta’sir kuchi oshadi. Jarayondagi adabiy oqimning, tamoyilning to‘g‘ri yo nalishidan borishga yoki uni to^ri yo‘lga solib yuborishga kuchli ta’sir etadi. Asr boshlarida Fitrat va cholpon kabi munaqqidlar ijodida obraz tanqidiy taffakkurning turli ko‘rinishlari uchraydi. I.Sulton, M. Qo‘shjonov va O.Sharafiddinov, I.G'afurov kabi tanqidchilar ijodi haqida ham shu fikrni aytish mumkin. Adabiy tanqidning bu xususiyati tanqidchining ma’lum ma’noda san’atkor ham bo‘lishini taqozo qiladi. Adabiy tanqidchi asarni ham tafsilotlarda, ham qismlarda yaxlit ko'ra bilish qobiliyatiga ega bo 4 lmog‘i darkor. Bu qobiliyat tanqidchidan ilmiy teranlik qatorida hayotni ma’lum darajada obrazli anglashni talab qiladi. U badiiy asarni qayta yaratish jarayonida ijtimoiy va axloqiy muammolarni asardagi jonli obrazlar, xarakterlar tasvirini tahlil etish orqali namoyon etadi. Asarda ko‘tarilgan masalaning ijtimoiy-estetik mohiyatini ochadi. Shu ma’noda adabiy tanqid adabiyotshunoslikning muayyan bir qismi bo‘lish bilan birga, badiiy adabiyotning o‘zi kabi ma’lum darajada o‘ziga xos insonshunosligi hamdir. «Tanqinchilikning ahvoli bevosita butun adabiyotning ma’rifati darajasini ko‘rsatadi, — deya tanqidni fan qatorida ko‘radi A.S. Pushkin. So‘ngra yana quyidagilami e’tirof etadi, — tanqid san’at va adabiyot asaridagi latifliklar va kamchiliklami kashf etuvchi fandir» 6 . 0‘zbek adabiyotida A.Oripov, R.Parfi kabi noyob iste’dodlarning asarlari ayrim mafkuraviy korchalonlar hamda didi o‘tmas ba’zi kitobxonlar tomonidan nohaq qoralanib va qabul qilinmay turgan kezlarda, didli, haqiqiy asaming qadriga yeta oladigan tanqidchilik bu asarlaming qadr- 6 Pushkin A.S. Tanlangan asarlar,- Т .: 1982, 8-tom, 238-bet. qimmatini to‘g‘ri belgilay oldi va ular ijodining ommalashuvida muhim rol o‘ynadi. Mafkura botqog‘iga botgan tanqidchilik Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat, Usmon Nosir asarlarini yer bilan yakson qilib turgan bir paytda ilg ’ or millatparvar tanqidchilar (V.Mahmud, Oybek, H.Yoqubov va boshq.) ular asarlaridagi qadriyatni to‘g‘ri baholadi va bu tamoyil vaqt o'tishi bilan o‘zbek tanqidchiligida ustuvor bo‘lib qoldi. Adabiy tanqidchilik ilmiy-estetik hodisa sifatida. O'zbek adabiy tanqidchiligi rang-barang, barakah, lekin murakkab, og‘ir yo‘lni bosib o‘tdi, undagi ijobiy va salbiy hodisalarni tarixiylik talablari asosida haqqoniy tahlildan o‘tkazish zarur. Endi har bir ishimizda milliy mafkura asos bo’lishi kerak. chunki«milliy mafkura, awalambor o ’ zligimizni, muqaddas an’analarimizni anglash tuyg‘ularini, xalqimizning ko‘p asrlar davomida shakllangan ezgu orzularini, jamiyatimiz oldiga bugun qo f yilgan oliy maqsad va vazifalami qamrab olishi shart» 7 . Eng muhimi shundaki, yozuvchi qaysi davrda yashab ijod etgan bo‘lmasin, asosiy maqsad: uning asarlarida hayot haqiqati qanday uslub va vositalar orqali qay darajada yoritilgani yoxud yoritilmagani; qanday toiaqonli, yangi obraz, xarakterlar yaratilganini yoki yaratil- maganini; bu obrazlar davr ruhini chuqur aks ettira olganmi yoki yo'qligi; ular hozirgi zamonga qaysi qirralari bilan mushtarak bo‘Ub, o ’ quvchilar tafakkurini o ’ zgartirishga ishtirok etishi yoki etmasligini aniqlash; nihoyat, bularning barchasi mohiyatini barkamol ilmiy- estetik tahlil orqali ko‘rsatish tanqidchilikning diqqat: markazida bo’lmog ’ i lozim. Zero, I .A. Krilov ta’kidlaganidek: «Tanqid faqat tanqidchilikning ko'rsatkich barmog‘i bilan asaring kamchilik, yutuqlarini ko ’ rsatishgina emas, balki uning nozik did, nafosat bilan yaratilganligini ko ’ rsatish hamdir». Bunda tanqid yozuvchining hayot haqiqatini badiiy haqiqatga aylantirgan yoki aylantira olganini baholay bilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi adabiy jarayonda, unda ro ’ y berayotgan xihna-xil o ’ zgarishlar, yangilanishlaniing mohiyatini, sababini yoritish va natijalarini aniqlash ilmiy- estetik tahlil zimmasiga yuklatiladi. Aytiladigan har bir fikr, badiiy ijod, hayot 7 Karimov I. Adolatli jamiyat sari. - Т .: 0‘zbekiston, 1998, 14-bet. hodisasi xususidagi mulohazalar va xulosalar ilmiy-estetik tahlilda namoyon bo ’ ladi, Ular tahlil orqaii isbotlanmasa, o ’ z qadr-qimmatini topishi qiyin kechadi. San’atga muhabbat bo ’ lmagan joyda tanqid ham bo ’ lmaydi. Shu o‘rinda nemis faylasufi Vinkelmanning quyidagi so ’ zlari yodga tushadi: «Badiiyat donishmandi bo ’ lishni istaysizmi? San’atkorni seving, uning asarlaridan go ’ zallik axtaring». Har bir maqola, taqriz, tadqiqot salmog‘i, qimmati tahlil mazmuni bilangina emas, tanqidchining asardan go‘zallik izlay bilishi, uni aniqlash va dalillash hamda shularni kitobxonga ham o ’ tkaza bilish qobiliyati bilan belgilanadi. Tahlil ilmiy- estetik haqiqatni yuzaga chiqaradigan asosiy vosita bo‘lib, asardan real voqelik tomon intiladi, ijtimoiy hodisalar va hayotdagi inson, uning mohiyati bilan badiiy asarlami bir-biriga taqqoslash orqali o'zligim ko ’ rsatadi Shu sababli adabiy tanqid hayotda, so‘z san’atida qanday go ’ zal. nodir va noyob xususiyatlar bo ’ lsa, ularni astoydil sevishga; qayerda jaholat, nopoklik uchrasa, kuchli g ’ azabimizni uyg ’ otib, ularga qarshi kurashmoqqa turtki beradi. Ammo ba’zan tanqidchilikda (uning ayrim vakillari qarashida) chetga og ’ ishlar kuzatilgan hollar ham bo ’ ladi. Ayniqsa, 60-80-yiilarda ba’zan badiiyat haqida ilmiy asoslangan fikrlar aytish o ’ rniga, mantiqan go ’ yo to ’ g ’ ridek ko ’ rinsa-da, aslida badiiyat qonunlarini yetarli anglab yetmaslik tufayli tug ’ ilgan da’volarni pesh qilishga o'xshagan soxta talabchanlik sezilarli darajaga ko'tarilgan hollar sodir bo'ldi. Bu holatni N.Xudoyberganovning ayrim maqoialarida, shuningdek, O.Tog'ayev- ning A.Oripovning «Ayol» she’riga oid mulohazalarida kuzatish mumkin. Endilikda adabiy tanqidko ’ ngilchanlik va amalga qarab baho berish illatidan forig‘ bo ’ lib bormoqda. Istiqlol davriga keiib, tanqid- chilik sho‘ro davridagi sinfiylik, partiyaviylik kabi illatlardan tamomila xoli bo‘ldi. Adabiy tanqid jiddiy faoliyatdir. Tanqidchi qaysi asar haqida so‘z yuritmasin, mulohazalarni oshkora aytsa, xulosalar salmog‘i, yo‘nalishini kimningdir ko‘ngli, istagi, o’rni va martabasiga moslamasa, asarni xolis ilmiy-estetik tahiildan o‘tkazsa adabiyot ravnaqida qanday mavqe egallay olishini to ’ g‘ri belgilasa, o ’ zi va tanqidchilikning jamiyatdagi о 'rni, hurmatini saqlagan bo ’ ladi. Aks holda buning teskarisi ro : y berishi tabiiydir. Xullas, adabiy jarayonda, yozuvchilar faoliyatida qanday ijobiv yoki salbiy, murakkab voxud ziddiyatli hodisa ro ’ y bermasin — barchasini, asosan, so‘z san’ati, badiivlik talablarining ichki qonuniyatlariga binoan yoritilishi zarur. Shundagina tanqidchi adabiy tanqid mohiyatini to'g'ri anglagan bo‘ladi, to‘g‘ri umumlashma va xulosalar chiqaradi, o'zining va yozuvchilar bilan munosib saviyada bahslasha olish qiyofasini namoyon etadi. Bunday iste’dod sohibi o ’ z uslubi, salmoqli fikr-o ’ yi mulohazasi, hatto ohang va shakl-shamoyili bilan alohida ajralib turadigan maqolalar, taqrizlar, tadqiqotlar yaratib, faqat adabiy jarayongina emas, hayotni ham turfa ziddiyatiar va go‘zalliklar garmoniyasida gavdalantiradigan olam ichidagi ilmiy-estetik olamni kashf etadi, so‘z san’ati haqidagi fanning chinakam zahmatkashi sifatida obro'-e'tibor qozonadi. Tanqidchilikning yana bir xususiyati uning milliyligidadir. Badiiy adabiyotdagi milliylik kabi tanqidchilikdagi milliy asos va milliy qiyofa ham muhim ahamiyatga egadir. Lekin bundan qat’i nazar milliylik va umuminsoniylik dialektikasi hozirgi zamon adabiy tanqidchiligidagi o‘zak masalalardan biri sanaladi. Zero, san’atning milliy o‘ziga xosligi bilan umuminsoniylik dialektikasi, turli millatlar badiiy madaniyat- larining bir-biriga o ’ zaro ta’siri va bir-birini boyitishi hozirgi xalqaro miqyosdagi adabiy-badiiy jarayonning ichki ham tashqi estetik mohiyatiga tegishli jahonshumul muammolaridir. Hozirgi turli xalqlarga mansub adabiy badiiy jarayonning o‘zi milliy hayot va milliy ong estetik inikosi sifatida harakat qilsa-da, chinakam xalqchil tanqidchilik bu muammolarni o ’ z tahlilidan chetda qoldirmaydi. Adabiy tanqid tor muammo va mavzular doirasida o‘ralashib qolmasligi va umumestetik mezonlami yo'qotib qo ’ ymasligi uchun adabiy jarayonning yetakchiligi tamoyillarini tinmay kuzatib turishi, u yoki bu yozuvchi uslubiga xos qirralarni, ijodiy yo'liga xos xususiyatlari yoritishi, badiiy asarni hozirgi davming ruhiy, ma’rifiy, ijtimoiy- siyosiy va axloqiy-ma’naviy muammolan bilan aloqadorlikda talqin etishi kerak boladi. Adabiyot, zamon-makon — inson muammolari va badiiy ehtiyojlarini qahramonlarini tarixiylik tamoyili asosida qay darajada aks ettirayotgam tanqidning diqqat markazida turishi va u badiiy asarning g‘oyaviy-estetik tahliliga shu nuqtayi nazardan yondashuv muhim ahamiyatga egadir. Tanqidiy fikr qanchalik haqqoniy va talabchan bo‘lsa, hozirgi adabiyotimizning muhim masalalarini qanchalik dadillik bilan ko'tarsa uning mavqeyi shunchalik kuchli, natijasi esa shunchalik samarali kechadi. 50-yillarda A.Muxtoming «Daryolar tutashgan joyda» qissasi, 60- yillarda A,Oripovning «Tilla baliqcha» she’ri 70- yillarda E.Vohidovning «0‘zbegim» asari, 80-yillarda R.Parfining asarlari tufayli sodir bo'lgan tanqidiy chiqishlar ular kelgusi ijodida qanchalik katta rol o ’ ynagani ma’lum. Tirnoq ostidan kir qidirish emas, mafkura zirhiga burkanish emas, shu xildagi xolis millatparavarlik ruhi bilan sug ’ orilgan adabiy-tanqidiy kuzatishlar hozirgi kunda, mustaqillik g‘oyalarini mustahkamlash ma’naviy-estetik ehtiyojga aylangan bir sharoitda, yanada rivojlantirilishi lozim Shundagina adabiy tanqid ilmiy-estetik hodisa sifatida istiqlol davri o ’ zbek adabiyotining taraqqivotiga samarali ta’sir ko‘rsatadi. «Xalqimizning kelajakka — tanlagan yo'limiznmg to‘g ’ riligiga. erkin va ozod hayot qurish, Vatanimizm obod qilish, adolatli fuqarolik jamiyati barpo etishdek oliy maqsadimizga bo‘lgan ishonchining yanada oshishiga adabiyot ham, shu jumladan, adabiy tanqidchilikdan xizmat qiladi» Xulosa qilib aytganda, 1) matbuot va adabiy jarayon bilan bog‘liqlik; 2) asarni hayotga qiyoslab o‘rganish; 3) tafakkurning o'ziga xos tarzi; 4) tashviqot vositasi sifatida ish ko'rishi; 5) o‘ziga xos sodda va o ‘tkir uslubga egaligi; 6) hozirjavoblik; 7) harakatdagi estetika ekanligi; 8) asosan, badiiy adabiyotning ichki qonuniyatlariga tayanish, 9) ilmiy va badiiy sinkretizm adabiy tanqidning o'ziga xos xususiyatlaridir. Tayanch tushunchalar: harakatdagi estetika hukm qiluvchi tanqid, obrazli tafakkur- ilmiy tafakkur bilan badiiy tafakkuming uyg ’ unlashuvi adabiy tanqidda obrazlilik, adabiy tanqid ilmiy-estetik hodisa, adabiy tanqidda milliylik va umuminsoniylik dialektikasi, akademizm. adabiy tanqidda birlamchi va ikkinchi til. 1.2. “Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetic mohiyati, maqsadi va vazifalari” модули ниўқитиш га доир инновацияларваилғорхорижийтажрибалар O‘zbek adabiy tanqidchiligi tarixini davrlashtirish masalasi. Boshlanayotgan yangi davr adabiy-badiiy talablari va estetik ehtiyojlarini ifoda etib, zamonning yangi tipdagi 'badiiy adabiyoti, yangi inson va kitobxonni tarbiyalashni maqsad qilib qo'ygan adabiy tanqid 0‘zbekistonda XX asr boshlarida matbuot bilan birga tug‘ildi. Uning yuzaga kelishida, avvalambor mumtoz adabiyot va adabiv-tanqidiy tafakkur an’anaiari, qolaversa, yangi matbuot sahifalarida bosilgan maqolalar hamda an’anaviy tarzda sharq qo‘lyozmalari orqaii kirib kelgan jahon ilmiy estetik qarashlaridagi namunalar muhim rol o‘ynadi. Yangi o‘zbek adabiy tanqidchiligining maxsus hodisa sifatida tug‘ilib, shakllanib, kamolot bosqichiga ko'tarilish yc'lida kechgan qiyinchilik va ziddiyatiar mohiyatini anglash uchun tarixning adabiy- madaniy sahifalamii birma-bir varaqlab, ko‘zdan kechirish, erishilgan ilmiv-estetik yutuqlarni. mavjud nuqsonlarni tahlildan o‘tkazish, adabiy-badiiy, ilmiy-estetik tafakkur taraqqiyoti qonuniyatiarini haqqoniy o‘rganisli va yoritish zarur bo‘ladi. 0‘zbek tanqidchiligi ildizlari uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Biz uning XX asr tongidan boshlangan tarixini yoritishni maqsad qilib qo'ydik. Shu o‘tgan vaqt mobaynidagi adabiy tanqidning fazilatlarini o'zlashtirish, nuqsonlarini haqqoniy tahlildan o‘tkazib, sabab va oqibatlarini aniqlash, adabiy tanqidning yozuvchilar va o‘quvchilar ommasiga ta’siri doirasini yanada kengaytirish va mustahkamlash uchun zarurdir, «Biz bugun yangi asrga qadam qo‘ydik. Xo‘sh, yangi asrga o‘zbek adabiyotshunosligi qanday yo‘llanma bilan kiradi? U o‘zining qaysi jihatiaridan voz kechadi va hatto qaysi gunohlaridan tavba qilib, qaysi faziiatiari bilan yangi davrga yuz tutadi? Kamchiliklar oz emas. ...Lekin shunga qaramay, bugun umidsizlikni yig‘ishtirmoq kerak va ahiliik bilan ishga kirishib, yangi adabiyotning rivojiga faol ko‘maklashmoq kerak. Bu fikmi adabiy tanqidga nisbatan ham qo’llash mumkin, chunk badiiy adabiyot bilan adabiy tanqid doimo birga harakat qiiadi. Har qanday ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar muayyan davrlarga ajratib o‘rganilmasa, maqsadga olib boradigan to'g'ri yo‘ini topish qiyin kechadi. Shunga ko‘ra, adabiyot tarixi badiiy ijod va ijtimoiy hayotda ro’y bergan katta voqealar, tub burilishlarga asoslanib davriashtiriladi, ba’zan soddagina qilib: «20-yillar adabiyoti», «60-yillar adabiyoti» tarzida qisnilarga ajratiladi. Bundan anglashiladiki, davrlashtirish tamoyillari hali qat’iy belgilangan emas. Yoki bu davrlashtirishning ko‘p ham oson emasligidan mujda bo‘lsa, ajab emas. Ammo shunisi ayonki, ijtimoiy hayot va ijtimoiy ong taraqqivoti qonumyatlan, xususiyatlari hamma vaqt muayyan sohaning o‘ziga xos mazmuni, mundarijasi, muammolari markazida turadi. Tanqid rivoji adabiyot rivoji bilan chambarchas bog‘iiqdir. Adabi yot ham, tanqid ham hayotdagi go‘zaliikni yoritadi va izlaydi, ulanii turlicha shaklda ifoda etadi. V.G. Belinskiy bu haqda shunday yozadi: «San’atkor va adabiyotchi o ! zining san’at va adabiyot haqidagi tushunchasini bevosita yaratgan asarlarining o‘zi bilan ifoda etadi; tanqidchi esa san’at va adabiyot haqidagi tushunchasini mantiqli fikr vositasi bilan mushohada tarzida ifoda etadi. Bu holda san’at va adabiyot tanqid bilan qo‘lga-qo‘l berishib boradilar va bir-birlariga o‘zaro ta’sir etadilar» 2 . Buyuk munaqqid qayta-qayta ta’kidlagan bu hodisa adabiy tanqid tarixi o‘rganilmaguncha badiiy adabiyot tarixining haqqoniy va to‘liq manzarasini yaratish mumkin emasligidan guvohlik beradi. Bu hol adabiy tanqid tarixini adabiyot tarixining ajralmas bir qismi qilib qo‘yadi Shu mantiqdan kelib chiqib «O‘zbek sovet adabiy tanqidi tarixi» (1987) i]dd jildligi muallitlari o‘zbek adabiy tanqidi bosib o‘tgan yo‘lni zamon mafkurasiga tayangan ravishda quyidagicna o'rganadilar:0‘zbek sovet adabiy tanqidining vujudga kelishi va ilk qa- damlari (1917—1932). O‘zbek sovet adabiy tanqidi sotsialistilk realizm estetikasi bilan qurollanish yo'lida (1932—1941). Ulug‘ Vatan urushi davri o‘zbek adabiy tanqidi (1941 — 1945). Ulug‘ Vatan urashidan kevingi davr o'zbek adabiy tanqidchiiigi (1945-1956). Adabiy tanqid tarixida y angi bosqichning boshlanishi (1956— 1961). Adabiy tanqidning tez va keng rivojlanish yo‘liga kirishi (1962— 1972). O'zbek adabiy tanqidi yangi bosqichda (1972—1980) 1 . Ko'rinadiki, bunday davrlashtirishga sohadagi o'ziga xosliklar emas, mamlakat tarixi, yoxud shu tarixdagi o‘ziga xosliklar asos qilib olingan. U esa o‘zbek adabiy tanqidining chinakam ilmiy tarixini — rivojlanish yolidagi haqiqiy manzarasini aks ettirmagan. Unda adabiy tanqidda kechgan jarayonlar sho‘ro tarixi va mafkurasiga moslashtirib talqin etilgan. Chunonchi, o‘zbek adabiy tanqidchiligining sotsialistik realizm bilan quroilanishi aslida uning mafkuraviylashtirilishidan iborat bo‘lib, VKP (b) MKning 1925-yil 18- iyunda qabul qilgan «Partiyaning badiiy adabiyot sohasidagi siyosati to‘g‘risida»gi rezolutsiyasi, VKP (b) MKning «Adabiy-badiiy tashkilotlarni qayta qurish haqida»gi 1932- yil 23-apreldagi qarori, Butunittifoq Yozuvchilari uyushmasining I syezdida tasdiqlagan vo‘l-yo‘riqlari sho‘ro adabiyotining mohiyati, omonatligi, noto‘g‘ri taraqqiyot yo‘lini tanlaganligini ko'rsatdi. RAPP (0‘zAPP) adabiyot sohasida dushman izlash, adabiy raqib yaratish mahoratini o‘zlashtirdi. Leopold Averbax singari RAPP rahbarlari M.Sheverdin, Olim Sharafiddinov, Rahmat Majidiy, Sotti Husayn, Jamol Bovbo'iatov singari yoshiarni siyosiy hushyorlik ruhida «tarbiyalay boshladilar». 30-yiilarning boshlaridan rus adabivoti milliy adabiyotlarning rahnamosi, o'rnak universitetiga aylantirildi. Badiiy adabiyot, adabiy tanqid sohasida shaxsiy adovat, yomonotlik qilish tamoyili kuchaydi. Sotsialistik realizmning sho'ro adabivoti. tanqidchiligining asosiy metodi sifatida tasdiqlanishi sho'ro adabiyotining inqirozini belgilab berdi. Ikkinchi jahon urushi va undan keyingi 60-yiilar arafasigacha bo'lgan davrni qamrab oluvchi uch bosqich esa aslida, o‘zbek adabiy tanqidchiligining shiddat biian izlariishi adabiy-tanqidiy tafakkurda o'zgarishlar ro‘v berishi, yangi-yangi shakharning o‘zlashtirilishi va realizm uchun kurash yillari bo'ldi. Albatta, bu jarayon ham sho‘ro va parliyaviy mafkuraga to'ymgan holda kechgan esa-da, shaxsga sig‘inish oqibatlarining tugatila boshlashi tufayli, har qalay adabiy tanqidda ham hur fikrning uyg‘onayotganidan ayrim mujdalar berdi. Adabiy tanqid stalincha qatag'on qurboniari ijodini qayta baholashga kirishdi, lirika, badiiy mahoratni o‘rganishda esletik tahlilda ayrim yangi qadamiar tashlandi. Ayniqsa, tarixiy asarlarda o‘zlikni anglash va erk tuyg‘ulaririing jamiyatni uyg'otuvchi mohiyatini idrok etishga urinish kuchaydi. Qolaversa, adabiy jarayonda yuz berayotgan xilma- xil izlanishlar — ijodiy metod va janrlar rang-barangligi hodisalari mohiyatini, qiynala-qiynala bo‘lsa-da, idrok eta bordi va estetik bahosini bedshga, umumlashtirishga hamda ulardan tegishli xulosalar chiqarishga harakat qiidi, qisman ma’lum natijalarga erishdi. A.Rasulov va N.Xudoyberganovlar o‘zbek tanqidi tarixini ikki davrga doir o'rganishni tavsiya etadilar. Ular fikricha: 1917—195-yillarni o'z ichiga oluvchi bosqichda yangi o‘zbek tanqidchiligining tug‘ilishi, shakllanishi va maxsus fan sifatida tarkib topishi sodir bo'ldi. 1956-yildan to 1990-yilgacha kechgan va kechayotgan vaqtni qamrab oladi. Bu davrda o‘zbek tanqidchiligi fan va san’at uyg‘unligidan tashkil topgan maxsus adabiy hodisa tarzida rivojianib. ilmiy estetik kamolotga erishish jarayonini boshdan kechiradi 1 . Tabiiyki, mualliflar o‘zbek adabiy tanqidi tarixini bu tarzda ikki davrga bo‘lib o’rganish ham nihoyatda shartlidir. Chunki bunday davrlashtirishda salkam bir asr davomidagi o‘zbek tanqidchiligida kechgan o‘zgarishJar, yangilanishlar, ayrim tanazzul va boshqa holatlarini ilg‘ash, anglash hamda ulamhig sabablarini aniqlash ko'rinmay qoladi. Jarayondagi murakkabliklarining deyarli bir tekslikka tushib qolishi ushub davrlashtirishning eng kemtik nuqtalaridan biridir. Mustaqillik davrida yaratilgan o'quv qo‘llanmalarida ham davrlashtirish masalasiga e’tibor qaratilgan. B.Raiunonov XX. asr o‘zbek adabiy tanqidchiligining taraqqiyotini uchga, ya’ni «jadidchilik davri», «sho'- ro davri» va undan keyingi villar singari katta bosqichlarga bo‘ladi 2 .XX asr o‘zbek tanqidchiligi tarixining bundav davrlashtirish sabablari quyidagilardan iborat: Asr boshidan tanqidiy tafakkurda badiiy adabivot va u orqali jadidchilik maqsadlarini ilgari suruvchi qarashlar paydo bo ’ ladi. Sho‘ro to'ntaruvi bo‘lgani bilan uning g'oyalari boshda tanqidchilikka faol ta’sir ko'rsatganicha yo‘q. Taxminan 1927-yilgacha tanqidchilikda jadid maqsadlari ham, sho‘roviy maqsadlar ham aralash-quralash ilgari surilib keldi. XX asming birinchi choragi tugash arafalarida 0‘zbekiston tanqidchiligida sho‘ro siyosati kuchli hujumga o‘tdi va tanqidchilikda yildan yilga o‘z manfaatiga mos o‘zgarishlar yasay boshladi. Istiqlol, ozodlik g‘oyalari aks etgan asarlarga keskin xuruj boshlandi. Shunga qaramay, bu bosqich o‘zbek tanqidchiligining yuzini ko‘rsatuvchi V.Mahmudning bir qator maqoiaiari, Oybekning «Cho‘lpon. Shoirni qanday tekshirish kerak?» (1927) kabi programrn ahamiyatga ega maqolalar paydo bo‘idi. Dastlabki bosqich tugashi arafalaridayoq sho‘ro siyosati va mafkurasi tanqidchilikda ham asta-sekin hukmronlikni o‘z qoliga oldi. 1928-yildan tanqidchilikda sinfiylik va dunyoqarash masalasida, nihoyatda zararli va xato fikrlar ilgari surila boshladi. Bunday fikrlar partiyaviy hujjatlar bilan mustahkamlandi. 1934-yildagi yozuvchilaming 1-syezdi sotsialistik realizm qonuniyatlarini asoslab berdi. 0‘zbek tanqidchiligi mana shu jarayon ta’sirida qolishiga qaramay, sotsialistik realizm uchun kurashishiga qaramay, o‘zining ilg‘or vakiliari qarashlari misolida, umumari, realizm prinsiplarini aniqlash va egallash yolida jiddiy izlanishlar olib bordi. Bu izlanishlaming samaralari 30, 40, 50- yillar maqolalari va tadqiqotlaridagi muvaffaqiyatlar va xatolarda aniq namoyon bo‘ladi. 50-yillarning ikkinchi yarmidan boshlangan tarixiy va adabiy- madaniy sharoitlarda o‘zbek tanqidchiligiga O.Sharafiddinov, M.Qo‘shjonov, L.Qayumov. H. Abdusamatov, S.Mamajonov, N.Ka rimov. U.Normatov, N.Xudoyberganov kabi yangi kuchlar kirib keldi. Besh-olti yil mobaynida ular tanqidchilikning sifat jihatdan yangilanishiga o'zining samarali hissalarini qo‘sha boshladilar. Bu hoi, ayniqsa, 60-yillarning awaliga keli'o, nashr etilgan O. Sharafid- dinovning «Zamon. Qalb. Poeziya» nomli maqolalar to‘plami hamda M.Qo‘shjonovning «Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati» nomli tadqiqotlarida yorqin namoyon bo‘ldi. Ushbu manbalarda o'zbek tanqidchiligi badiiylik va mahorat muammolarini jiddiy va maxsus o‘rganishga kirishilganini ko‘rsatgani bois, ular yaratilgan davrni o'zbek tanqidchiligining burilish nuqtalaridan biri — tanqidchilikda yangi bosqich boshlangani sifatida e’tirof etish to‘g‘ri bormadi. Bu borada turli yo‘nalishdagi izlanishlar istiqlol arafasigacha davom etdi. Va nihoyat 1990-yil avvali — Mustaqiilik davridan boshlab o'zbek tanqidchiligi barcha yo‘nalishlarda o'zining yangi va istiqbolli taraqqiyot bosqichiga kirdi. Adabiy jarayon va uning xususiyatlarini ochib berish tanqidchilik zimmasida turadi. Badiiy ijod haqidagi fikr-mulohazalar ilmiy-estetik tahlilda haqqoniy o‘z ifodasini topishi kerak. Bugun istiqlol mafkurasi bar bir hodisaga xolis baho berishni talab qilyapti. Lekin afsuski, XX asr o'zbek adabiyoti, shu bilan birga. o‘zbek adabiy tanqidi o‘z rivojini 20-yiMardan, aniqrog‘i, to‘ntarish ta'sirida boshladi, degan qarash ayrim darslik, qoilanma. turli tadqiqotlarda bamon uchrab turdi. Bu to‘g‘ri emas, yoki eng kamida, eskirgan fikr. Ayniqsa, istiqlol- gacha chop etilgan islilarda shunday mulohazalarga duch kelgan hozirgi talabalar bu narsani e’tiborda tutishlari lozim bo‘ladi. O'zbek adabiyoti va tanqidchiligini tarixi endi sho‘rodan avvalgi va keying davrlarga bo’lib o‘rganish eskirdi. XX asr o‘zbek adabiyoti va tanqidchiligi tarixga bir butun adabiy hodisa deb, yaxlit tizim sifatida yondoshish loim. Taraqqiyot va е lchilik imkoniyatlarini namoyon eta olishi masalasidan kelib chiqib hamda undagi sifat o‘zgarishlaming nazarda tutilgani, shartli ravishda asr mobaynidagi ularning tarixiy yo‘lini turli davr va bosqichlarga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiq ko‘rinadi. XX asrning, ayniqsa, birinchi choragida faol ijod etgan, 30-yillarda ham qator yetuk asariar yaratgan, munavvar flkrlami ilgari surgan, o‘rni kelganda ba’zan yanglishgan, lekin millatga sadoqatini yo‘qotmagan Karimiy, Ayniy, Ibrat, Munavvarqori Abdurashidxonov, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Abdulhamid Majidiy, So‘fizoda, Sidqiy-Xondayliqiy, Tavallo, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cholpon, Otajon Hoshim, Vadud Mahmud, Abdurahmen Sa’diy, Sotti Husayn va boshqalar f'aoliyati, merosini, o‘rganish, shuningdek, alohida ilmiy tarixiy masalalarni qayta ko‘rib chiqish va baholash borasida qator ishlar amalga oshirildi. Bu xususda «Milliy uvg‘onish davri o‘zbek adabiyoti» (B.Qosimov, Sh.Yusupov, U.Dolimov, Sh.Rizayev, S.Ahmedov) kabi darsliklar, dissertatsiyalar yozildi, ilmiy risolalar va to‘plamlar, adabiy-tanqidiy maqolalar e’lon qilindi, Bular-ku muhim. Va o'rinli ishlar, davr adabiyotini butunicha olib tekshirish, shu vo'l bilan uning tarixiy taraqqiyot jarayonida tutgan o‘rnini belgilashga xizmat qiladigan izlanishlar, biroq bular balri o‘sha davr adabiy hayotini va adabiy- tanqidiy fikrini o'rganish sohasida amalga oshirilishi kerak bo‘lgan ishlaming hammasi emas. XX asr boshlaridagi adabiy hayot o’zbek adabiyoti tarixiy taraqqiyotida qanday o‘rin tutishi, boshqa bosqichlardagi taraqqiyot jarayonidan qaysi va qanday xususiyatlari bilan tarq qilib turishi, jahon xalqlari adabiyotining shu davri bilan qiyosan xolis, iimiy jihatdan aniq va tiniq ochilsa, ko‘p chigal muammolar, jumladan, yozuvchi, shoirlar ijodini bor salobati va salmog‘i bilan baholash imkoni tug’ilar. binobarin adabiy tanqidga doir qator muammolarning yechimi ham istiqbolli yo‘nalish olgan bo‘lar edi. XX asr o‘zbek tanqidchiligidagi adabiy-tanqidiy maqola va taqrizlar dastlab «TVG» («Turkiston viloyatining gazeti»)da bosilgan deyilsa-da, uning ayrim nainunalari XIX asming oxirlaridan chop etila boshlanganini kuzatish mumkin. XX asr tongida Behbudiyning «Padarkush» dramasining paydo bo‘lishi o‘zbek teatr tanqidchiligining tug‘ilishiga olib keldi. Mir- muhsin Shermuhamrnedov, Hoji Muin kabi teatr tanqidchilari yetishib chiqdi. «Osiyo» gazetasida, «Teatr», «Oyina» jumalida «Teatr nadur», «Turkiston viloyatining gazeti»da «Teatr foydasi» kabi maqola va taqrizlar bosiidi. Shu vaqtgacha, asosan, tatar, ozarbayjon, rus dramalari haqida ayrim fikrlar bildirib kelingan bo‘lsa, endi o‘zbek muallifming dramatik asari haqida, o‘zbek hayoti va millat muammolari bilan bog‘liq ravishda muhim qarashlar aytila boshlandi. Tatar, turk, ozarbayjon, rus adabiyoti va san’atlari ta’sirida o‘zbek milliy adabiyotida yo‘l taassurotlaridan iborat ocherk, feleton, hikoya, qissa, roman kabi janrlarning ilk namunalari paydo bo‘la boshladi. M. Shermu hammedov, Hamza, S.Ayniy, A.Qodiriy, Cho‘lpon kabi ijodkorlar bu janrlardagi ilk milliy asarlaming mualliflari edilar. Bu yo‘naJishdagi yangiliklar, o‘z navbatida, tanqidchilikning ham jonlanishiga faol ta’sir ko‘rsatdi. Ma’rifatparvarlik jadid adabiyotining yetakchi tamoyiliga aylanar ekan, bu xususiyat shakllana boshlagan o‘zbek milliy tanqidchiligining ham yetakchi xususiyatlaridan biri sifatida bo’y ko‘rsatdi. Tanqidda paydo bo‘lgan ayrim demokratik talablar asta-sekin o‘zbek milliy adabiyotidagi demokratik yo’nalish shakilanishining faollashuviga ta’sir eta bordi. Tanqidda davrning mavjud ijtimoiy tartibini tanqid qilish davr adabiyoti, ayniqsa, she’riyatidagi realistik unsurlaming chuqurlashuvida muayyan rol o‘ynadi. Davr talabi va undagi tanqid ko'zining ochila borishi bois xalq orzularini har tomonlama aks ettirish adabiyotda asosiy mavzuga aylandi. Ammo davr adabiyotiga to'liq va yetarli baho berishga o‘sha zamondagi adabiy tanqidning kuchi yetmas edi. Adabiy tanqid bu vaqtda hali san’at, musiqa, til, madaniyat, ijtimoiyot, tarix muammolari xususidagi mulohazalar doirasida qorishiq holda kechdi. 20-yillarning ikkinchi yarmidan adabiy tanqid ancha jonlandi. 30-yillardan adabiyot butunlay mafkuralasha borgani sari tanqidning ham ko'plab imkoniyatlari qoidan ketdi. To‘g‘ri, bu davrda ham qator go‘zal asarlar yaratildi, lekin bundan qat’i nazar «Sovet tuzumi, lining markscha-lenincha mafkurasi, shubhasiz, adabiyotimizning kamoliga katta zarar keltirai»'. Tanqidchilik bu davrda katta iztiroblar bilan ayrim haqiqatlarni so‘zlashga intilsa-da, asar mohiyatini, badiiyatini to‘g‘ri ochishga harakat qilsa-da, kundan kunga adabiyotshunoslik ilmida jadid adabiyoti va uning namoyandalari hayoti, ijodi chetlab o‘tila boshlandi. Aksar hollarda esa, ularning hayoti, dunyoqarashi, ijodi buzib ko'rsatildi. Partiyaviylik va sinfiylik degan talab tanqid va adabiyot boshiga tushgan balo bo‘ldi. Natijada XX asr boshlarigacha o‘zbsk adabiyoti bilan undan keyingi davrdagi adabiyot o‘rtasida katta o‘pirilishlar va uzilish yuzaga keldi, sho‘roni ulug‘lovchi asarlargina ko‘kka ko’tarila boshlandi. Shunday ekan, bu davr adabiyotini, tanqidchihgini barcha murakkabliklari bilan yoritish, barcha ijodkorlaming badiiylik mezonlariga javob beradigan asarlarini chop etish, o‘zbek mumtoz adabiyotiga tutashtiruvchi ko‘prikni tiklash zarur edi. Xuddi shu boradagi xayrh islilami E.Karimov va B.Qosimov kabi adabiyotshunoslar boshlab berdilar. O‘zbek adabiy tanqidining shakllanishida matbuotning roli. Tanqidning muhim xususiyatlaridan biri uning publitsistik ruhi yoki publitsistika bilan chambarchas aloqasidir. Adabiy jarayon hodisalari va shu ’Running ayrim asarlarini tahlil etib, qimmatli fazilatlarini keng ommaga tushuntirib berish asosida uning estetik didini tarbiyalashga mo‘ijallangan tanqid o‘z o'quvchisiga, asosan, matbuot — gazeta va jurnallar orqali murojaat etadi. V. Belinskiy o‘z davridayoq: «Tatiqid allaqachon bizning ommaning ehtiyoji bolib qoidi. Hech bir jurnal yoki gazeta tanqid va bibliografiya bo'limisiz yashay olmaydi», deb yozgan edi. . XIX asrning so c nggi choragi va XX asr boshlarida turkistonda o‘zbek milliy vaqtli matbuoti tug‘ildi va tez sur’atlar bilan rivojlana bordi. Vaqtli matbuotning tug'ilishi, rivoj topishi bilan ozimizning dastlabki milliy jumalistlarimiz yetishib chiqa boshiadi. 1883-yildan chop etila boshlangan «Tarjumon» gazetasi jumladan o'zbek madaniyati, san’ati, adabiyoti bilan birga, tanqidchilikning yuzaga kelishida muhim o‘rin tutadi. Shu o‘rinda «Turkiston viloyati gazetasi»nmg yetakchi belgilari haqida to'xtalinish joizdir. Unda «0‘sh shahri xususidagi risola» haqida bosilgan taqriz, aytish murnkinki, shu jamning bizdagi dastlabki namunalaridan biridir. Gazeta isyonkor o‘zbek shoiri Boborahim Mashrab ijodiyotiga oid maqoia bilan matbuot sahifalaridagi o‘zbek adabiyotshunosligi ruknini boshiadi. 1907-yildan unda M.Behbudiyning maqola va ocherkiari nashr etildi. Gazeta XIX asrning oxirgi choragida o‘zbek demokrat shoirlari Furqatva Sattorxonni, 1903-i 910-yillar mobavnida Muqimiy, Nodim, Rojiy, ibrat, Behbudiy, Hoji Muin, Vasliy, Ibrohim Davron, M.Shermuhammedov, M.SoTizoda, Tavalio, A.Zohiriy, A. Qodiriy (Julqunboy) kabi ijodkorlarni lo'piadi. Ularning aksari tanqidchilik bilan ham shug‘ullanib, adabiy jarayonda faollik ko'rsatdi. Garchi missionerlik maqsadi asosida ish ko'rsa-da ; muhanir N.P Ost- roumov o‘zbek adabiyoti namunalari va ular haqidagi maqolalarga muayyan sahifalar ajratdi. Chunonchi, «Padarkush» drammasi sahnalashtirilishi munosabati bilan 1914-yilla 0 ‘zbck teatriga, sahna asarlariga bag‘ishlangan qator taqrizlar e’lon qilindi. Bu jihatdan Hoji Muinning «Yangi asar» nomli maqolasi diqqatni tortadi. Unda «Padarkush» fojeasi kitob holida bosmadan chiqqanligi ajib, asar mazmuni bayon qilinadi. Taqrizda Behbudiy asari o‘zbek dramaturgiyasinigina qaldirg‘och namunasi sifatida baholanar ekan , uning xaiq madaniy, ma’rifiy tafakkuri rivojiga ahamiyati ta’kidlanadi. M. Shermubammedov ham maqolalarining birida bu fojia haqida ijobiy fikrlar bildiradi, xalqni «Padarkush»ni o'qishga chorlaydi. «TVG»ning 1914-yi! 71-sonida Mirmuhsinning «Sabzazor risolasi» nomli maqolasi e’lon qilinadi. Unda to‘plam mundarijasi, qatnashgan shoirlar, ularning davr adabiy jaravonida tutgan o‘rni haqida ma’lu - motlar beriladi. Vasliy ijodiga bag‘ishlangan maqola Mirrriiihsitining tanqidchilik iste’dodidan darak beradi. Lekin «TVG» faoliyati davomida o'zbek adabiyoti, madaniyati, tanqidini yoritishga ahamiyat bersada, chor hukumatiga sodiqligini unutmadi. Undagi aksar she’r va maqolalar Ostroumov «buyurtma»si bilan yozilib bosildi. Bu davrga kelib, Turkistonda bir qator o‘zbekcha gazetalar nashr etila boshlandi. «Taraqqiy», «Xurshid», «Shuhrat»,«Sadoi Turkiston» kabi gazetalaming paydo bo‘lishida M.Behbudiyning ustozi, jadidchilik harakatining asoschisi [.G‘aspirali tashkil etgan «Taijumon» gazetasining ta’siri beqiyosdir. MAHMUDXO‘JA BEHBUDIY (1875- 1919). Mahmudxo'ja Behbudiy o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy harakatlarida faol qatnashgan eng yirik namoyandasi, yangi zamon o‘zbek madaniyatining asoschisi edi. Turkiston jadidlarining yo‘lboshchisi. «mustaqil jumhuriyat g‘oyasining yalovbardori, yangi maktab g‘oyasining nazariyotchisi va amaliyotchisi» (B. Qo- simov), birinchi dramaturg, munaqqid, teatr- shunos. noshir va jurnalist, o‘tkir publitsist edi. «Mahmudxo‘ja Behbadiy uyg‘onish davri o'zbek adabiyotida birinchi o‘rinni olishga loyiq zotdur», deb yozadi Hoji Mum ibn Shukrullo. Mahmndxo‘ja Behbudiv 1875-yilning 19-yanvarida Samarqand yaqinidagi Baxshitepa qishiog‘ida ruhoniy oiiasida dunyoga keladi. Otasi Behbudxc'ja SoIihxo‘ja o‘g‘li turkistonlik, Ahmad Yassaviyning avlodlaridan, ona tomondan bobosi Niyozxo'ja urganchlik bo'lib, amir Shohmurod zamonida Samarqandga kelib qolgan. 1894-yilda otasi vafotidan kevin tog'asi qozi Muhammad Siddiqning tarbiyasida o'sib voyaga yetadi. Arab tilini o‘rganadi. maktab, madrasada o‘qiydi. 18 yoshidan qozixonada mirzolik qila boshlaydi. Samarqand. Buxoro madrasalarida yaxshigina tahsil ko‘rgan yosh Mahmudxo‘ja dunyoqa- rashining shakllanisliida jadidcliilik harakatining asoschisi Ismoilbek G'aspiralining xizmati katta bo‘lgan. 1899— 1900-yillarda Behbudiy buxorolik do‘sti Hoji Baqo bilan haj safariga chiqadi. Sir qancha mamlakatlarda bo‘lib, u yerdagi maktablarning o‘qitish usullari bilan tanishadi. Bu tanishuv izsiz ketmaydi, uning yangi maktab haqidagi qarashlarini mustahkamlaydi. Natijada Behbudiy tashabbusi va g'ayrati bilan 1903- yilda Samarqand atrofdagi qishloqlarda yangi maktablar tashkil topadi. Adib ushbu maktablar uchun darsUklar tuza boshlaydi. Ma’rifat uchun birgina maktab kifoya qilmasdi. Zamon va dunyo voqealar bilan tinishib borish, miliat va Vatanning ahvolidan, hayotidan ogoh boiish kerak edi. Mana shu ehtiyoj va zarurat Behbudiyni teatr va matbuot sari bosh]adi.»Padarkush» dramas: shu tariqa maydonga keldi. 1913-yildan Behbudiy matbuot ishlari bilan shug‘ullanadi. Uning say’-harakati bilan «Samarqand» gazetasi nashr etildi. Unda «Sayyohi hindi» asarining fors tiJidan rus va o‘zbek tillariga taijima qilinganligi, tez orada kitob holida nashrdan chiqislii haqida e’lon maqola berildi. Maqolada Fitratning bu asarini rus tiliga fors- tojik tilini yaxshi bilgan polkovnik A.Kondratov, ma’rifatparvar shoir va dramaturg Hoji Muin o ! zbek tiliga o‘girgani ma’lum qilinadi. Shu yilning 20-avgustidan u «Oyina» jumalini chiqara boshlaydi. Bu suratli haftalik jurnal bo'lib, asosan, o‘zbek tilida, unda ixeham forsiy she’r, maqolalar, ruscha e’lonlar ham berib borilardi. Behbudiy shu yillari nashr ishlari bilan qizg‘in shug'ullandi. «Nashriyoti Behbudiya» nomi bilan o‘z xususiy nashriyotini ochdi. «Oyina» jurnali ma’rifat va madaniyat tarqatishda juda katta xizmat qildi. Unda miliat va uning haq- huquqi, tarixi, til-adabiyot masalalari, dunyo ahvoliga doir qiziqarli maqolalar, bahslar berib borilgan. Ayniqsa, til masalalari muharriming hamisha diqqat markazida boigan. Masalan, jurnalning birinchi sonidayoq u «i kk i emas, to‘rt til lozirn» degan maqola bilan chiqqan edi. Behbudiy adabiy tanqidga katta e’tibor berdi. Bir necha asrlik sukunatdan keyin bu sohaning o ziga xos xususiyatlarini tayin etib, adabiyotda uning teng huquqligi masalasini o'rtaga qo‘ydi. «Tanqid saralamoqdur» (1914) deb nomlangan jiddiy maqolalaridan biri shu mavzuga bag'ishlangan edi. «Oyina» jurnalining 32-sonida chiqqan bu maqola tanqidning o‘sha davrdagi ahvoli to‘g‘risida ma’lumot beradi: «0‘qilgan kitoblarni ma’nan taftish etib, undagi nuqsonlarni bayon etmak tanqiddur. Bizni Turkistonda yangi maktablar ancha bordur, yangi risolalar xiyla bosilib turibdur, jaridalarda maqola va ash’orlar o‘qilib turibdur, ammo hanuz tanqid davriga etushganimiz yo‘q». Behbudiy gazeta va jurnallarning asosiy xususiyati tanqidda, ya’ni saralamoqda deb hisoblaydi. «Sarroflar aqchani, tujjorlar matoni saralaganidek, muharririar ham umumiy hoi va maishatg‘a taalluq nimarsalami saralaydurki, boshqa so‘z ila «tanqid» atalur». Behbudiy tanqidning mohiyatini juda to‘g : ri tushungan holda, hali biz tanqid davriga yetishganimiz yo'q deb afsuslanadi, tanqidning shaxsiy va ijtimoiy turlarini ko ! rsatadi: «Ammo bir muallim yo mudarris va muharrirni ishidan, shaxsiyatidan xaloyiqg‘a zarar kelsa, andan ham bahs va tanqid yozmoq shaxsiy bo‘lmaydur. Tanqid yangi yozilgan kitob, jarida va majallalarg ! a-da joriy va nofe’dur». Shu bilan birga tanqidda aytiladigan haq so‘zni hamma ham tushunavermasaligini quyidagicha ifodalaydi: «Ittifoqo, tanqid shaklinda bir nimarsa yozilsa, bizlarg‘a qatig 1 tegar. Yozganlarimizni buzuqligi va fikrimizni xatoligi, ishimizni noqisligini biror kishi ko‘rsatsa, achchig‘imiz kelur...Ammo o‘zimizni maqtab, risola, tahrir va maslakimizni bir kishi tanqid etdimi, chiday olmaymiz, diqqat ila munaqqid so‘zini tinglamaymiz» l , Behbudiyning bu fikrlari bugungi kunda ham eskirmagan va qimmatini yo‘qotmaganligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Vaqtli matbuot milliy adabiyot bilan birga o‘zbek tanqidchiligi rivoji uchun ham o Ј ziga xos minbarga aylana bordi. Nashr etilgan badiiy va taijima asarlarga vaqtli matbuot o‘z sahifalarida taqrizlar bera boshladi; bu taqrizlar adabiy tanqidning rivojiga yo‘l ochdi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkin: hozirgi adabiy tanqidning eng ommaviy, eng ko‘p tarqalgan janrlaridan biri taqrizning tug‘iiishi, rivojlanishi bevosita milliy uyg‘onish davri bilan bog'liq. Taqrizlarning gazetada alohida «Tanqid» rukni ostida chop etila boshlagani ham e’tiborlidir. Vaqtli matbuot o‘z sa hif alarida adabiy tanqid,uning ahamiyati, yozilajak asarlarga ijobiy ta’siri, umuman, adabiyotning taraqqiyotidagi roli haqida qimmatli ilmiy maqolalar chop eta bordi. Chunonchi, «Sadoi Turkiston» tanqid istilohi va uning adabiyot sohasiga ilk bor kirib kelayotganligi xususida Ahlullo maqolasida berilgan sharhni eslatish mumkin. Maqola muallifi bu davrga kelib, «tanqid» istilohining butunlay yangi ma’no kasb etganligini aytish bilan birga adabiyotning kelgusi taraqqiyoti bevosita vaqtli matbuot va adabiy tanqidga bog‘liqligini qayta- qayta ta’kidlaydi. Xulosa qilib aytganda; 1900—1927- yillardagi o‘zbek vaqtli matbuoti yangi adabiy tanqidning yuzaga kelishi va shakllanishida muhim rol o‘ynadi. O'zbek adabiy tanqidchiligining ilk mustaqil qadamlari. «Butun jamiyatimiz tarixi kabi, adabiyotimiz tarixi kabi tanqidchiligimiz tarixi ham bag‘oyat murakkab bo‘lgan, uning har lahzasi ijodiy fikr bilan dogmatizm, haqiqat bilan yolg‘on, vijdoniylik bilan murosasozlik o‘rtasidagi kurashga to‘la», — deb yozadi O.Sharafiddinov 1 . Binobarin, yaratilajak tanqid tarixi ana shu kurashni, rivojlanish yo‘llaridagi murakkablikni yumshatmay, bo'yamay, ro‘y-rost ko‘rsatib bermogi darkor. Shu mantiqqa suyangan holda asr boshidagi adabiy tanqid ham xohs, tahlil etilishi zarur. Ba silsilada H.Boltaboyevning Fitrat adabiy-tanqidiy qarashlariga bag'ishlangan qator maqolalari va Fitrat ilmiy merosi tadqiq etilgan doktorlik ishi I. Yoqubov, U. Sultonov, B. Karimov, G‘. Umrzoqov, U. Jo'raqulov, R. Tojibev qaiamiga man- sub «Otajon Hoshimning adabiy-tanqidiy faoliyati», «Cho‘lponning adabiy-tanqidiy qarashlari», “Vadud Mahmudning 20-yillar adabiy tanqidchiligidagi o‘rni” , «G‘ozi Yunusning ijodiy yo‘li», «Fitratning tadqiqotchilik mahorati», «0‘zbek adabiy tanqidi tarixidan» deb nomlangan nomzodlik dissertatsiyalarida qimmatli kuzatish va xulosalar mavjudligini ta’kidlash o‘rinlidir. Adabiy tanqid XX asr boshlarida muhim yutuqlarga erishgan esa- da, jiddiy nuqsonlarga ham yo‘l qo‘ydi. Bu haqda fikr yuritishdan oldin asr boshlarida paydo bo‘lgan turli tashkilotlar va ularning adabiyot hamda adabiy tanqidga munosabatini ko‘rsatib o ! tish joiz. Zero, XX asr 20-yillar adabiy jarayoni uchun mushtarak xususiyat- lardan bir-biriga o'xshamagan turli adabiy tashkilotlaming mavjudhgi edi. Buning natijasida ijodkorlanii proletar va dehqon yozuvchisi, inqilobiy yozuvchi va «poputchik» (yo‘lovchi) kabi toifalarga ajratish odatga aylangan edi. Jumladan, o‘sha davrdagi adabiy-tanqidiy maqolalarda G‘ayratiy, U. Ismoilov, G‘. G‘ulom ~ proletariat yozuvchilari, H.Olimjon, Ovdin, Sh.Sulaymon, S.Abdulla- inqilobiy yozuvchi, Elbek va Oybek -«poputchiklar» — deb baholangan edi, Bu davr dagi adabiy tanqid: 1) adabiy tanqidiy janrlar xususidagi izlanishlar 2) mumtoz merosga munosabat; 3) yangi inson qiyofasini yaratish kabi yo‘nalishda ish olib borganini kuzatish mumkln. Adabiy tanqid shakllanish bosqichida ilk qadamlarini, asosan, taqrizdan boshlashini ta’kidlash joiz. Taqrizlar avval teatr spektakllari xususida, so‘ng turk badiiy asarlar yoki, alohida to‘plamlar haqida yozila boshladi. Bunga «Za-nay» imzoli muallifning «XaliJ. farang», «Cho‘l bolasi» taxallusli muallifning «Yer yulduzlari», S Ayniy qissalari, A.Qodiriyning dastlabki romaniga yozilgan taqrizlar misol bo‘la oladi. Ayni chog'da, yaqin o'tmishdagi ijodkorlar va zamondosh adiblar hayoti, faoliyatiga bag‘ishlangan maqolalar yuzaga kela boshladi. To‘g‘rulning «Eski shoirlarimizdan Muqimiy», L.Olimiyning «Unutilgan shoir» (SoTizoda haqidagi) kabi adabiy portret xarakteridagi, Fitratning «Muqaddimatul-adab», Cho’lponning «Tagor va tagorshunoslik», «500-yil» maqolalarida mumtoz badiiy xazina o‘z qimmatini yo‘qotmagani va uning yangi avlodga xizmat qila oladigan tomonlari, yangi adabiy hodisalarning ayrim xususiyatlari ochib beriladi. Yozuvchi va tanqidchilarning ko‘pi yangi o‘zbek adabiyotining dolzarb masalalari haqida o‘z mulohazalarini bildirdilar. Fitrat, A.Qodiriy, Cho‘lpon, A.Sa’diy, Elbek, yoshlardan H.Olimjon, G‘.G‘ulom, Mirtemir, Olim Sharofiddinov, Botu, Sh.Sulaymon, Sotti Husayn, A.Qahhor. Oltoy. O.Hoshimlar tanqidiy, ilmiy-ma’rifiy ishlari bilan matbuot sahifalarida tez-tez ko'rinib turdilar. Ular o‘zbek adabiyotining shakllanishi haqida, o'zbek adabiyotidgi yangi fazilatlar haqida , ba’zan ayrim adabiy muammolar ustida bahs yuritdilar. Shu tariqa, adabiy tanqidning shakllanish jarayonida quyidagi ikki xususiyat ko‘rinib turdi: XX asr boshlaridagi o‘zbek matbuotida «tanqid» rukni ostida, asosan, turii ijtimoiy-siyosiy, adabiy, axloqiy va diniy mavzudagi ilmiy, publitsistik maqolalar, fel’eton, ocherk, munozara shaklidagi chiqishlar kuzatildi. Yigirmanchi yillarga kelib, matbuotda «Tanqid va adabiy mubohasalar», «Fanniy tekshirishlar», «Matbuot va adabiyot», «Sanoi nafisa olamida» kabi yangi ruknlar ochildi, ularda badiiy to‘plamlar, sahna asarlari, darsliklarga oid taqrizlar e’lon qilindi, obzor va muammoli maqolalar bosildi. Adabiy jarayonga, o‘zbek adabiyotiga doir bu xildagi maqolalar, taqrizlar qatorida qardosh xalqlar adabiyoti, ulaming san’atkorlariga oid maqolalar ham yoritila boshladi. Sharq va G‘arb san’ati haqida, go‘zallik masalalari xususida, shuningdek, V.Belinskiy, N.Chernishevskiy, V.Plexanov, A. Luna charskiyning estetik qarashlariga bag‘ishlangan maqolalar yozildi. Ayni vaqtda, adabiyot va san’atni siyosatga bo'ysundirish bilan bogliq ko'rsatmalarni kengroq yoyish harakati boshlandi. O‘zbek adabiy tanqidi shakllanishida ozarbayjon publisisti N.Narimonov, tatar adibi O.lbrohimov ilmiy-nazariy qarashlarining ta’siri sezilarli bo'ldi. 0‘sha davr o‘zbek matbuotida ulaming maqolalari bosilishi ijobiy hodisa edi. Ayni zamonda turli adabiy tur va janrlardagi asarlarni baholash zarurati adabiy-tanqidiy fikrning jonlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. 0‘zbekistonda yashagan professional munaqqidlardan tashqari tanqidchilikda Cho‘lpon, Qodiriy, Oybek, H.Olimjon kabi adiblaming faol ishtiroki o‘zbek adabiy tanqidi shakllanishida muhim rol ’o‘ynadi. XX asr avvalida adabiy tanqid vujudga kelishi va shakllanishi jarayonida bir-biridan tubdan farq qiluvchi ikki tamoyil ko‘zga tashlanadi: Badiiy adabiyot mohiyatini to‘g‘ri anglash yo‘lidagi xolis izlanishlar. Bu silsilaga Fitrat, Cho‘lpon, S.Ayniy, V.Mahmud, L.Oli- miy, Olim Sharafiddinov, O.Hoshim kabi tanqidchi va adabiyotshunoslar hamda ular qatorida endigina tanqidchilik faoliyatini boshlagan Oybek, H.Yoqubov, Sh.Sulaymon izlanishlari kiradi. Vulgar sotsiologizm asosidagi ochishlar: Bu guruhga mansub tanqidchi va adabiyotshunoslar madaniy merosga nigilistik muno- sabatda bo'lib, talqin uchun faqat ijtimoiyotni asos qilib oldilar. Zmonaviy adabiy jarayon va asarlar haqida fikr yuritganda, hukmron mafkuraga tayanib, sinfiylik va dunyoqarash masalasini badiiy ijodning bosh mezonlari sifatida noto‘g‘ri tushundilar. Masalan, tanqidchi S.Husayn o‘zbek adabiyotining yosh xodimlarini tarbiyalashda, istedodlari adabiyotga olib kirishda yaxshi tashabbus ko‘rsatdi. Ammo A.Qodiriy ijodini vulgar sotsiologizm nuqtayi nazaridan biryoqlama va xato tahlil qildi. Bunday nuqsonlar Miyon Buzruk Solihov, Ziyo Said, Umaijon Ismoilov, Yunus Latif, J.Boybolatov kabi tanqidchilar ijodida ko‘p ko‘zga tashlandi. O‘z davrining ziyoli kishilaridan biri, shoir, noshir, pedagog Elbek tanqidchilik sohasida ham samarali qalam tebratdi. Uning tanqid haqidagi qator fikrlari V.Belinskiydan ko‘p narsani o‘rganganini ko‘rsatib turadi. U tanqid deganda, yaratilgan asarlardagi yutuq va kamchiliklami shaxsiy g‘araz yoki maqtovlarsiz, xolislik bilan aytilishi, to‘g‘ri yo‘l-yo‘riq ko‘rsatilishni nazarda tutadi. «Tanqid demak, bir ishda yo bir narsada bo‘laturg‘on kamchiliklarni bul ishning ishlovchilariga ko‘rsatib, tuzatiruv va toldiruv uchun aytadurg‘on so‘z demakdur* 1 . Ne’mat Hakim esa tanqidning: fanniy (ilmiy), satirik, adabiy- badiiy kabi turlari haqida gapirarkan, ilk bor uning ichki tasnifini amalga oshirishga harakat qiladi va ularning har biriga xos farqlixususiyatlarinitushuntiradi, shutariqaadabiytanqidxususidagitushunchalarnikcngaytiradi. UtanqidchilarorasidaA.Sa’diyfaoliyatini ma’qullaydi. Qator vulgar sotsiologik xatolarga yo‘l qo‘ygan bo`sa- da, A.Sa’diy chindan ham jiddiy masalalar haqida birinchilardan bo‘lib fikr yuritadi. XX asr boshi adabiy tanqidchiligida: a) tanqidchining yozuvchi ijodi haqidagi kuzatishlari; b) yozuvchining badiiy asarlarga bahosi yoki yozuvchi tanqidi; d)tanqidchining tanqidchilar maqolalariga munosabati singari uch yo'nalish ko'zga tashlanadi. Haruchalayo‘nalishdagitanqidiyishlarorasidailmiy, xolismuiohazalarqatoridaba’zanur-kaltakchilikdalillarnoprofessional, noxolis, ba’zidamafkuradomigabatamoinsho‘ng‘ibketganmuiohazalarhamuchraydiki, bundayhoiadabiytanqidningtug‘ilishi, shakllanishivaqarortopishibirtekisemas, og‘ir 3 murakkab, izlanishli, topishvayo'qotishlimashaqqatliyo'ldanborganliginiko'rsatadi. Lekin, engasosiysi, xolisvaadabiyotningmohiyatidankelibchiqibaytilganfikrlar, mulohazalar, shuyo'nalishdagimaqolalartanqidchlariningkelajagiuchunasosboldi. O‘tgan asming 20-yiliaridan e’tiboran adabiyot va adabiy tanqid ning keskin sinfiy kurash sharoitida rivojlanishi — ularning muhim xususiyatidir. Bunga Cho‘lpon asarlari yuzasidan olib borilgan jiddiy munozaralarni ko'rsatishning o‘zi kifoya. Cho‘lpon ijodi yuzasidan adabiy jarayondagi munozaralarda asosan ikki yo'nalish ko'zga tashianadi. Birinchisida shoir ijodiga xolis, poeziyaning ichki mohiya tidan kelib chiqib to‘g‘ri baho berildi. Bunga A. Qodiriy, V. Mah mud, A.Alaviya, qisman Z. Bashir va Oybeklaming taqriz, maqolalarini ko'rsatish mumkin. Ikkinchisiga Ayn, Usmonxon, Miyonbuzruk Solihcv, A.Sa’diy va boshqalar yozgan taqriz, maqolalar mansub bo'iib. ularda Cho'lpon ijodiga sof «markscha- lenincha» estetika nuqtayi nazaridan baho berildi, bu yo'nalish shoir qismatiningfojeaga giriftor etilishini tezlash- tirishga sabab bo'ldi 1 . Afsuski, o‘/bek adabiyoti va tanqidchiligining tug'ilishi hamda shakllanishi jarayonida, aniqrog'i, XX asrning 20-30-yiUarida iste'- dodlarga shunday yondashish qaror topa boshlagan edi va buning bosh sababchisi tuzum va mafkura edi, albatta. Badiiy ijodda g‘oya- viylik bilan badiiylik bir-biriga uzviy birlashib, uyg‘unlashib ketgandagina chinakam san’at asari paydo bo'ladi. Ulaming birini ikkinchisidan uzib, yuqori qo‘yish, badiiy ijod mohiyatini ijtimoiyot qonu- niyatidangina kelib chiqib tushuntirish, talqin etish vulgar sotsiologizmga olib keladi, adabiy-badiiy, ilmiy- estetik tafakkur ravnaqiga putur yetkazadi. O‘zbek adabiy tanqidida janriy izlanishlarga munosabat. XX asr boshlarida o‘zbek adabiyoti, adabiy jarayonga yangi janriy izlanishlar bilan birga kirib keldi. Turli adabiy tashkilotlar bir-biriga o‘xshamagan estetik dasturlarni yarata boshladi. Partiyaning, sovet davlatining adabiyotga farmoyishlari hali urfga kirmagan edi. Poetik ijod hali ustuvor an’analar oqimida kechar, shoirlar an'anaviy aruzga ko‘proq murojaat etar, biroq bulaming barchasidan qat’i nazar «inqilobiy» ruhni berish yangi vazn, yangi shakl, yangi san’atlami izlashni ehtiyojga aylantirayotgani tobora chuqurroq sezilib bormoqda edi. Ana shu vaziyat xalq ijodiga xos barmoq va sarbast vaznlarida jangovor shijoat- korlikka da’vat etuvchi asarlar (marshlar, qo‘shiqlar, ashulalar) yaratishni taqozo eta boshladi. Bu o‘rinda ta’sir masalasi ham chetda qolmadi, albatta. V. Mavakovskiyni milliy jumhuriyatlarda tashviq qilish kuchaydi. Nozim Hikmat ta’sirida o‘zbek she’riyati shakliga qator yangiliklar olib kirdilar. Adabiy jarayondagi bunday izlanishlar tanqid e’tiboridan chetda qolmadi. Abdulla Alaviya (Arabnejad) «Bizda shakl masalasi va Nozim Hikmat» maqolasida xuddi shu masalalarga to‘xtaladi: «Aruz va hijo vazni» ohista oqar vaznlar bolib, yangi hayotdagi sur’at va harakatni bera olishga qodir emasdur», — deb yozarkan, sarbast she’rlarning afzalligini ta’kidlaydi. Homil Yoqubov esa «Oybek va uning she’rlari» maqolasida shoirning ijodiy o‘sayotganligini tahlil qilib, uning e’tiborini yangi shakllarga qaratadi. Mirtemir erkin she’rni «nozimona she’r» deb ataydi. Erkin she’r ancha murakkab san’at bolib, uni o‘zlashtirish oson kechmadi. Asli- da o'zbek she’riyatini yangi ohang va vaznga ko'chirish harakati Fitrat va Cholpon ijodida XX asrning avvalidayoq boshlangan boiib, 30-yillardagi adabiyotning mafkuraviylasha borishi sharoitida yangicha mohiyat kasb eta bordi. Shu zaylda sarbast G'.G'ulomning «Dinamo», H. Olimjonning «Ko‘klam», Shokir Sulaymonning «Erk kuylari», Mirtemirning «Shu’lalar qo‘ynida» kabi ilk she’riy to‘plamlarida dastlab o‘zbek she’riyatida inqilob va sho‘ro tuzumini alqovchi mazmunda namoyon boia bordi. Mirtemir sochma she’rlar yozishga jazm etdi. Hatto «Sochma shoirning tuyg‘u va flkrlari toiqinlanib, toshib ketgan vaqtda yoziladi», deya unga muhabbatini izhor ham etdi. Qolaversa, o‘sha davrda sochma minbar adabiyoti deb ham ataldi. Lekin sochma faqat sho‘roni ulugiovchi yoxud minbar she’riyatigina boiib qolmadi. Bu shaklda pinhona erk va ozodlik g‘oyalari kuylangan (Mirtemir) asarlar ham yaratildi. Lekin tanqidchilik bu maqsadni yetarlicKa ilg‘ay bilmadi. Bu davrda adabiy tanqid nasr rivojiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. XX asr boshlarida A.Qodiriy, A.Fitrat, S.Ayniy, 20-30-yillarda esa H.Shams, Zarif Bashir, Ziyo Said, G‘.G‘ulom, Sh.Sulavmon, G‘ay- ratiy, H.Olimjon, S. Abdulla, Choipon hikoyalar yozdi. A. Sa’diy hikoyachilikda Abdulla Qodiriy ijodi sermahsulligini ta’kidlaydi. U tahlil jarayonida bu janrdagi xosliklar tabiatiga to'xtaladi. Abdurauf Fitrat «Adabiyot qoidalari» darsligida badiiy adabiyot ning nazariy muammolarini yoritdi. Olim Sharafiddinov (Ayn), Sotti Kitoblar, ilrniyto‘plamlar, tadqiqotlarninashretishimkoniyatlarihamyetilmaganbirsharoitda, matbuotsahifalaridagiadabiytanqidma’lummuddatvama’lumma’nodaadabiyotshuno slikmuammolarihamdaadabiyottariximasalalarinio‘rganish, yoritishnihamo‘zzimmasigaoldi. Ayn, Ayniy, Fitral, V.Mahmud, AMajidiy, L.Qlimiy- ningadabiyottariximuammolariga, Yassaviy, Navoiy, Fuzuliy, Bobur, Turdi, Muqimiy, Nodiraijodigabag‘ishlanganmaqolalarishundayxaraktergaegaedi. O‘zbekadabiyotshunosligidamumtozmerosgamunosabatdaikkiyo‘nalishmavjudedi: 1) vulgarsotsiologikruhdagihamdamumtozmerosniinkoretuvchiqarashlarbo‘lib, buxususiyatJ. Boyboiatov, Oltoy, Z. Bashir, Z. Said, Yu. Latifsingariadabiyotchilarchiqish- laridako‘puchraydi; 2) ma’rifiy- ilmiyyo‘nalishbo‘lib, - butamoyilFitrat, V. Mahmud, Oybek, A. Majidiy, Ayn, S. Ayniy, L. Olimiy, O.Hoshim, Botukabiadibvaadabiyotshunoslarijodigaxosedi. Ilmiyizlanishlaryo'lidanborganFitrat, V.Mahmud, A.Sa’diy, A.Majidiy, To‘g'rul, O.Hoshim, L.Olimiykabitanqidchiiarningma qolalari, adabiyotshunoslikkaoidtekshirishlarimerosgato‘g‘riyon- dashishgaintilishningadabiytanqiddaginamunalariedi. BujihatdanL. Olimiyning «Nodira», A.Majidiyning «ShoirMiriy» kabimaqolalariayrichae’tiborgaloyiq. Shunialohidata’kidlashjoizki, V.I. Leninningharbirmillatdaikkixiladabiyot: progressivvareaksionadabiyotbo‘ladi, deganxatonazariyasi, nainki, o‘tganasrning 20-30- yillari, balki, umuman, XXasmingdeyarli 90- yillarigachaadabiyotshunoslikvatanqidilmi, umu man, madaniyatimiztarixidajiddiyravishdasalbiyrolo‘ynadi. Shunga qaramay, bu adib va olimlarimiz milliy merosimizni o‘tganish ishida har qanday sharoitlarda ham millatga sadoqat namunalarini ko‘rsatdilar. Kuzatishlar shundan dalolat beradiki, bu masaladagi zamonning juda kuchli tazyiqlariga qaramay, 20-yillardayoq ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy ijodiy merosini to'plash, o‘rganish, nashr etish ishlari boshlab yuborildi. Bu ishga ozarbayjon, turkman, qozoq, tatar, turk, rus va boshqa xalqlaming adabiyotshunoslari ham munosib hisSa qo‘sha boshladilar. Jumladan, Abdurauf Fitrat ilk bor shoirning forsiy ijodiga e’tiborni qaratib, «Navoiyning forsiy shoirlig'i va uning forsiy devoni to‘g‘risida» maqolasini yaratgan bo‘lsa, «Muhokamatul-lug‘atayn»ning turkmancha tarjimasi 1925-yilda «Amir Alisher Navoiy» nomi ostida Turkmanistonda nashr etildi. Kitob kirish so‘z. shoirning qisqacha tarjimayi holi va izohlar bilan ta’minlandi. 1926-yili Leningradda rus tilida bosilib chiqqan «Mir-Ali-Shir» kitobi sharqshunoslikda sezilarli iz qoldirdi. Undan AN. Samoy- lovich, Ye.E. Bertels, V.V. Bartold kabi atoqli olimlarning maqolalar o‘rin oldi, «Chig‘atoy gurungi» tashkiloti madaniy meros bilan bir qatord; zamonaivy adabiyotni o‘rganish ishiga tashkiliy va amaliy jihatdai katta hissa qo‘shdi. «Qizil qalam» tashkiloti ham adabiy merosni v zamonaviy adabiy jarayonni yoritishda jiddiy ishiarni amalga oshird Qisqasi, Navoiy, Bobur, Mashrab, Turdi, Muqimiy va boshc ijodkorlarni «hozirgi zamon kemasidan» uloqtirib tashlamoqc! bo‘lgan manfur siyosat o‘z maqsadini to‘la amalga oshira olmadi. Xulosa shuki, XX asr boshlaridagi yosh adabiy tanqid adabi; tarixiy jarayonda faol roi o‘ynadi. Yillar o‘tgani sari saflarii mustahkamlab, o‘z ilmiy-estetik qarashlarini chiniqtirib bordi. Ad; biyot rivojiga oid ko‘pgina masalalami ko‘tardi. adabiy hodisals badiiy asarlar haqida ba’zan noto‘g‘ri xulosalar chiqarsa-da, lei; asosiy hollarda doimo to'g'ri baho berishga intildi. Sho‘roviy tanqi chilik doirasida ham o‘zbek tanqidchiligi umumbashariy mezonlar mos keluvchi ilmiy-estetik fikrlarni izlab, imkoni doirasida uni yuza chiqardi. Va bu intilishlar besamara ketgani yo‘q. Istiqlol davri arafaL va Mustaqillik davriga kelib yaratilgan erkin sharoitda ular o‘zlarini yangi-yangi natijalarini bera boshladi. Tanqidchilik va adabiyotshunoslikning mustaqil namoyon bo‘lis yoki badiiy ijod turi sifatida ajralib, o‘z qonun va tamoyillari asosi rivojlanish jarayoniga kirishi — o‘sha davr madaniy hayotinin ma’naviyat va ma’rifatining katta yutug‘i bo‘ldi. Ayni ehoqd tanqidchilik bilan shug‘ullangan yozuvchilar - Fitrat, Cho‘lpo nA.Qodiriy, Oybek, G‘.G‘ulom, M. Shayxzoda, H. Olimjonlarni] maqolalari, taqrizlari ham adabiy tanqid saviyasi o‘sishiga jiddiy ta’i ko‘rsatdi. Badiiy asar tahlilida shakl ,va mazmun birligiga e’tib kuchaya boshladi. Avvallari muayyan asar mavzui va sujetigina diqqat markaziga olini badiiy shakl ko‘pincha e’tibordan chetda qolgan bo‘lsa, endi tanqid asarlaming ko'pchiligida g‘oyaviy mazmun qatorida kompozitsiya, uslu tasviriy vositalar, obraz va xarakter birlikda baholanadigan bo‘ldi. Badi til masalalariga ham alohida e’tibor berildi. Adabiy tanqid tafakkur, ruhiyat, madaniyat va ma’naviyat shakllantiruvchi vositalardan biri bo‘lib qoldi. Maqola va taqrizi xalq va omma qiziqishini uyg'otishga moil bo‘la bordi. Adabiytanqidning badiiy asar yaratilishidagi o‘rni sezildi. U ijodkorga muxolif emas, hamkor ekani tushunib yetildi. ABDURAHMON SA’DIY (1889-1956) o‘zbek, tatar ma’naviy-madaniy aloqalari hamda adabiy hamkorligi tarixida alohida o‘rin tutuvchi adabiyotshunosdir. U 1889-yil 14-aprelda Ufa yaqinida mulla-mudarris oilasida tug‘ildi. Boshlang‘ich ta’limni otasi- ning maktabida oldi. 1902—1905-yillarda Orengburgdagi Muhammadiya madrasasida o‘qidi. 1921-yildan Toshkentga keladi va umrining oxlrigacha Toshkent, Samarqand, Buxoro oliy o‘quv yurtlarida dars berdi, o‘zbek adabiyoti bo'yicha ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Samarali ilmiy va pedagogik faoliyati uchun unga 30-yillar so‘nggida dissertatsiya yoqlamay, filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasi va professorlik unvoni beriJgan. Abdurahmon Sa’diy, ayniqsa, Alisher Navoiy ijodini o‘rganishda alohida g'ayrat ko'rsatdi. 1949-yilda Ye. Bertels rahbarligida «Alisher Navoiy ijodi — o‘zbek klassik adabiyotining oliy bosqichi» mavzuida doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. Olim ilmiy qiziqishlari doirasi g‘oyat kengdir. U tatar va o‘zbek adabiyotlari, pedagogika, tilshunoslik, adabiyot o‘qitish metodikasi, tasavvuf, adabiy aloqalar va boshqa muammolarga oid 130 ga yaqin asar yozdi. A.Sa’diy 20-yillar adabiy jarayonida faol qatnashgan munaqqidlardan biridir. U adabiy tanqid mohiyati xususida jiddiy izlanishlar olib bordi. «Tanqid, — deb yozgandi u o‘sha yillarda, — agar bir fikr ikkinchi bir fikr ishchanligining yetishgan va yetishmagan yoqlarini ochmoq ham ajratmoq, bularga bir qiymat qo‘ymoq tomoniga jo‘natilsa, bu vaqtda tanqid deb atalgan bir fikriy ishchaniik tug‘ilgan bo‘ladi.Tanqid fikr ishchanligining qiyin bo‘lg‘onlaridan biridir»'. ASa’diy falsafiy, ilmiy, ijtimoiy qarashlami ifodalovchi har qanday fan va unga oid asarlar bo‘lishidan qat’i nazar, ularni chin ma’noda tanqid qilish uchun maxsus tanqidchilik iste’dodi kerakligini ta’kidlaydi: «San’atkorona va she’riy bir asarning tanqidi uchun, ayniqsa,san’at va adabiyot. tarixidan ...yaxshi xabarlangan bo‘lmog‘i tegishlidir». A.Sa’diy tanqid va uning jamiyatdagi burchi haqida to‘xta- larkan, flkr ifodasining bir qadar notekisligidan qat’i nazar, muhim ilmiy mulohazalarni o‘rtaga tashlay oldi. Muallif tanqid oson hunar emasligini ta’kidlarkan, tanqidchi zimmasida turgan masuliyatni alohida ko'rsatadi. Tanqidchi nozik adabiy did va tuyg‘u egasi bo‘lishidan tashqari adabiyot tarixini, nazariyasini, tadqiqot usulini bilishi darkor. Uning bu fikrlarida V.Belinskiy ta’siri sezilib turadi. Adabiyotning to'ntarishdan so‘ng bosib o'tgan dastlabki yillar yo‘lini ko‘zdan kechirgan A.Sa’diy Hamza va A.Qodiriylar haqida to‘g‘ri fikr-mulohazalar bildirdi. To‘g‘ri, u davr kishisi sifatida Hamzaning inqilobiy, sinfiy ruhdagi faoliyatiga urg‘u berdi. Lekin Hamza haqidagi ayrim fikrlari hamon eskirmagani bilan e’tiborni tortadi: «0‘zida yurak shoiri bolish, muzikachilik va turli kuylar ixtiro etish, dramaturglik ham artistlik yig Ј ilgan bir shaxsni ham biz hali yolg‘tz Hakimzoda o‘rtoqda ko‘ramiz». A.Sa’diyning A.Qodiriy haqidagi mulohazalari e’tiborga loyiq. U Abdulla Qodiriyni hikoyalar, ayniqsa, hajviy hikoyalar ustasi bo‘lganyosh va kuchli adib sifatida xarakterlaydi. 0 ! zbek adabiyotining yuksalishida katta xizmat qilgan, bu «talant «Inqilob» jurnalida bosilgan «0‘tkan kunlar» romani bilan o‘zbek adabiyotida» roman janriga asos soldi, — deb yozdi. Shu maqolada — Botu «She’riy adabiyotda hamon ochilib, gullab turgan, o‘ziga ko‘p umid bog‘Iatgan kuchli talant», — deb ta’riflasa, Elbek ishchi-dehqon turmushidan, qishloq bolalari hayo- tidan yozadigan seraiahsul shoir ekani aytiladi. 20-yillar tanqidchiligida jiddiy munozara uyg'otgan muammo- lardan biri futurizm edi. U haqdagi dastlabki mulohazalar A.Sa’diy tomonidan aytildi. U hozirgi o‘zbek adabiyotida futurizm oqim sifatida yo‘q degan fikmi o‘rtaga tashlaydi. 0‘zini tanqid qiluvchilarga qarshi «Yuzim ochiq, niqoblantirmangiz» nomli e’tiroz maqolasida futurizm uchur. muayyan iqtisodiy-texnikaviy sharoitlar talab qilinajagi, uning o‘ziga xos tili, uslubi bo‘Ushi lozimligini ta’kidlagan tanqidchi badiiy adabiyotning shakliy o‘zgarishlari asosida ham ijtimoiy iqtisodiy asoslar yotadi deb tushunganini ko‘rsatadi. San’at va adabiyotning jamiyat hayotida tutgan o‘rni masalalariga deyarli har bir maqolasida alohida o‘rin ajratgan A.Sa’diy «Go‘zal san’at dunyosida» nomli maqolasida yozadi: «...Go‘zallik haqidagi ong va tasawurlar zamonlar o‘tishi balan turli o'zgarishlarga qarab o‘zgaraturg‘on bir narsadir. Go‘zallik o‘z-o‘zicha bir ravishda borliqqa molik o‘lg‘on tamom mustaqil bir narsa emas, baiki bizning shuuri- mizning va yoki... tushuncha va hukmlarimizning natijasidan iboratdir»'. San’at asarlari, uning fikricha, «zamonning, muhitning, muhitdagi urf va odatning, flkr va tuyg'ularning... ruhiy va ijtimoiy hollaming ravishiga muvofiq» tarzda zuhur etadi va rivojlanadi. Davmiiig iqtiso- diy va ijtimoiy asoslari «o‘zgarishi bilan go‘zal san’at asarlari ham o‘zgaradir». Yangi tug‘ilgan san’at asarlari yangi davr ruhini, yangi fikrlami ifodalaydi. «Go‘zal san’at dunyosida» maqolasining e’tiborga loyiq jihati shundaki, muallif unda go‘zallik haqidagi tasawur qotib qolgan narsa emasligini, san’at kishilikning tarixiy taraqqiyot jarayonini aks ettirajagini to‘g‘ri tushunadi va tushuntiradi. San’at ijtimoiy- iqtisodiy hayotdan sirtda, mustaqil yashamaydi, uning tarixiy taraqqiyoti tashqi o'zgarishlar bilan bog‘liq; jamiyatning iqtisodiy tizimidagi evolutsiyadan tortib uning moddiy ishlab chiqarishi va ijtimoiy ongda ro‘y beradigan evolutsiyagacha — barchasi san’atda o‘z aksini topadi. U san’atning aniq tarixiy davr bilan bogiiqligini aytish bilan birga uning estetik-ruhiy mohiyatini ham unutmaydi. Lekin mafkura masalasini ulug‘lash bilan biryoqlamalik va cheklanishga yo‘l qo‘yadi. A.Sa’diy badiiy adabiyot va san’atning ijtimoiy mohiyatini haddan ziyod ulug‘lagan holda, ulaming ichki qonur.iyatlariga, bu qonuniyatlar ichida san’atkor shaxsining alohida roliga yetarlicha e’tibor bermagani, bu vaqtda uning marksistik ijtimoiyot va sotsiologik tadqiq metodi asosida ish tutganini ko‘rsatadi. Adabiyot ilmi 20-yillarda yoq janrlar masalasiga e’tibor bera boshladi. Abdurauf Fitrat, Zarif Bashir, Olim Sharafiddinov, Sotti Husayn kabi olimlar bilan bir qatorda Abdurahmon Sa’diy ham janrlar xususida qator qarashlami ilgari surdi. «Amaliy ham nazariy adabiyot darslari» (o‘rta maktablar uchun darslik, 1924.) kitobida ilk bor- bu masalaning amaliy va nazariy jihatlarini yoritdi. Oybek shu vaqtda yozgan taqrizlaridan birida A.Sa’diyning bu darsligiga munosabat bildirib, Fitratning «Adabiyot qoidalari» asarini jiddiy tanqid qildi, le kin ayni vaqtda «hozirgi sust davrda» ulami voqea bo‘larli yangiliklar sifatida e’tirof etdi. Chindan ham shu darslik tufayli A.Sa’diy davr o‘zbek adabiyoti nazariyotcbilarining eng peshqadam vakillaridan biri sifatida ko‘rsatdi. Sa’diy yuqoridagi asaridatur va janrlami bevosita adabiy jarayon bilan bog'lab, talqin etishga urinishi, uning masaiaga mustaqil yondashuvga harakat qilgani va muammolami erkin yechuvga intilganmi ko‘rsatadi. Masalan, hikoya janriga tavsif bergach, o Ј z fikrlarini uning namunalari orqali dalillashga urinadi. A. Qodiriyning «Uloqda», «Otamvabolshevik», Cho‘lponning «Oydin kechalarda», «Yo‘l esdaligi» va nihoyat, Fitratning «Qiyo- mat»ini tahlilga tortadi. A.Sa’diy fikricha, bu hikoyalar janming yetakchi xususiyatlarini o‘zida aks ettiradi. A. Sa’diy tushunchasida, «povest roman darajasida kattalik ololmagan uzun hikoya»dir. U Elbekning «Qo‘shchi Turg‘un» asarini shu janrga kiritadi. Fitrat ham uni «uzun hikoya» deb atagan edi. Biroq «uzun hikoya» ta’biri janr tabiatini aniq ifodalay olmagani bois muomalada mustahkam saqlanib qola bilmadi. Keyinroq «Roman nima?», u qanday bolishi kerak, degan masala atrofida matbuotda fikr qo‘zg‘alganda A. Sa’diy bu janr xususiyatlarini o‘z davriga nisbatan anchagina aniq va to‘g‘ri ko‘rsatadi. U, avvalo, roman hajmiga e’tibor berdi. Uni uzoq va davomli hikoya qilishga mo‘ljallangan, ko'lami keng, voqealar tizimi tasviri ko‘p planlik asosiga qurilgan katta epik asar, deb baholadi. Unda, ayniqsa, «chin turmush» — realistik hayot bo‘lishi lozimligiga urg‘u berdi. A.Sa’diy romanlarni mavzu-mundarijasiga ko Ј ra: realistik, fantastik, psixologik, tarixiy tiplarga bo‘ladi. Bu tasnif Sa’diydan so‘ng o‘zbek tanqidchiligida yanada boyitildi va rivojlantirildi. A.Sa’diy o‘zbek tanqidchihgini janrlar jihatidan boyitishga katta hissa qo‘shgan munaqqid. U o‘zbek tanqidchiligida, xususan, obzor maqola asoschilaridan biridir. «O‘zbek yosh shoirlari», «01ti yil ichida o'zbek she’riy adabiyoti» kabi maqolalari ana shu yo Ј nalishdagi tanqid jamming dastlabki namunalari sanaladi. Uning «Oktabr o'zgarishi va o‘zbek adabiyoti» maqolasi tanqid- ning hayotga va adabiyotga yuz o‘girganini ko‘rsatadi. «0‘zbek yosh shoirlari», «0‘zbek adabiy ijodi maydonida harakat» nomli maqolalari davr adabiy jarayoniga ta’sir ko'rsatdi. To‘g‘ri, ularda adabiyot ravnaqini ijtimoiy iqtisodiy hayot bilan boglash, dunyoqarash va g‘oya kulti, maflcurabozlik kabi qator kamchiliklar, qo Ј mondonbozlik kabi illatlar ko’zga tashlansa-da, bu masalalar o Ј z davri uchun adabiy jarayonni, undagi yetakchi tamoyillarni, faol ijod etayotgan shoir va yozuvchi asarlarini atroflicha tahlil etish, yutuq, kamchilikarini ko Ј rsatish, yangiliklarni aniqlash va ommalashtirish jihatidan qimmatli edi. A.Sa’diy turk va o‘zbek adabiyoti orasidagi aloqadorlikni Cho‘lpon she’rlari misolida ko‘rsatgan holda: «Garchi rub va ohang e’tibori bilan usmonlilar ta’siri ostida bo‘lsa ham, uning (ya’ni Cho‘lponning) o‘ziga xos maxsus til uslubi bor», — deb to‘g‘ri izohlagan edi. U Vadud Mahmudning «Turkiston» gazetasidagi tanqidiy maqolalariga munosabat bildirarkan: «0‘zbek yoshlari o‘rtasidan adabiy tanqid qalamlari chiqa boshlag‘oniiii» ko‘rsatadi. Bu ham adabiyot bobida 6 yilning ijobiy hollari tomoniga yozila oladir», degan fikrni aytadi. Uningcha, adabiy tanqid faqat kundalik adabiy jarayon bilan chegaralanmay, adabiyotning muhim nazariy masalalarini ham o'rtaga qo‘yib, ularni yechishga harakat qilmog‘i lozim. «Tanqid xususida, umuman adabiyot nazariyasi haqida so‘z borganda, birinchi navbatda, bizning ko‘z oldimizga A.Sa’diy keladi»', - deb yozadi urushgacha bo‘lgan davr haqida R.Majidiy. U «0lti yillik o‘zbek adabiyotiga bir nazar» obzor maqolasida to‘ntarishdan keyingi adabiyotning olti yillik yo‘li mobaynidagi yetakchi tamoyillarni diqqat bilan ko‘zdan kechiradi. Hamza, A.Qodiriy, Cho‘lpon, Botu, Elbek ijodining yutuq va kamchiliklari haqida fikr yuritadi. Elbek haqida fikr yurita turib, uni qishloq bolalari hayotidan yozadigan sermahsul shoir deb ataydi. Adabiyot maydonidagi yagona masalchi ham hozircha faqat u, lekin «lirik she’rlar yozishdagi kuchi hali uncha yuqorilab keta olmagani» deb ta’kidlaydi. Munaqqid «0‘zbekiston yosh shoirlari» maqolasida millatparvar yozuvchi va shoirlar ijodiga keng o‘rin beradi: «Behbudiy o‘zbek adabiyotining otasi, birinclii muharriri, Fitrat yosh o‘zbek adabiyotining bosh olimi... Fitratning yosh o‘zbek adabiyotining bosh omili bo‘lib sanala- turgani uning tili va uslubida ko‘rinadi. Uning yosh o‘zbek adabiyo tining tug‘ilishi yo‘lida eng katta xizmati til va uslubda, chig‘atoy adabiyoti ta’siriga qattiq sad chekmaganligi», deb hisoblaydi. Ko‘rinadiki, A.Sa’diy obzor maqolaning davr uchun qator yetakchi janriy xususiyatlarini to‘g‘ri belgilashga intiladi. Mumtoz o‘zbek adabiyoti namunalarini e’lon qilish, ayrim yozuvchilar ijodining yangi qirralarini yoritish yoki adabiyotning ayrim janrlari taraqqiyotidagi o‘ziga xosliklarga baho berish borasida Abdurauf Fitrat, Vadud Mahmud, Otajon Hoshim, Sotti Husayn, Olim Sharafiddinovlar qatorida Abdurahmon Sa’diy ham samarali ishi ami amalga oshirdi. Lekin hozirgi milliy istiqlol mafkurasi nuqtayi nazaridan qaralsa. A.Sa’diy ayrim ishlarida qator xato va kamchiliklarga ham yo’l qo‘yi1ganini ta’kidlash lozim. Chunonchi, «Adabiyot masalalari va ulug‘ oktabrdan keyingi o‘zbek adabiyoti» kitobi va boshqa qator maqolalarida proletariat adabiyoti va uning metodiga oid masalalarni tushunishda vulgar sotsiologlar izidan bordi, partiviy prinsipni bosh mezon deb tushundi. Sotsializm ideyalarini tashuvchi adabiyot («proletar adabiyoti») proletariat diktaturasi samarasidix degan fikrlami olg‘a suradiki, bunday qarashlar davr sinovlariga dosh bera olmadi, tarixning muayyan bosqichidagi xato izlanishlar sifatida qolib ketdi. A.Sa’diyning H.Olimjon ijodiga munosabatida, ayniqsa, vulgar sotsiologizm kasaliga mubtalo bo'lgani ko‘zga yaqqol tashlanadi. Uning bu fikrlariga Oybek o‘sha vaqtdayoq jiddiy e’tiroz bildirgan edi.H.Olimionning to‘rt to‘plamini tahlil qilgan A.Sa’diy shoir dunyoqarashini, badiiyatidagi ayrim nuqtalarni tanqid qila turib, umuman, uning ijodi, asarlari haqida yanglish, biryoqlama xulosa chiqargan edi. Bu qarashlarga munosabat bildirgan Oybek yozadi: «Tanqidchi o‘z maqolasida H.Olimjon she’rlarida umuman buijuaziya romantizmi va idealizmi ta’siri»ni ko‘radi, Haqiqatan «Ko‘k]am» va «01ov sochlar»da romantik, simvolik notalar yo‘q emas. Masala, mana shu ta’sirni konkret ko'rsatish, shoir ijodiga kirgan ideologik ta’sirlami ochib berishdadir. Tanqidchi asarlarni konkret analiz qilish natijasida o‘z hukmlarini chiqarishi kerak. Sa’diyning hukmlari, asarlarimng analizidan kelib chiqmaydi. Ko'pincha faktlar, shoirning qarashlari, fikrlari «qiyshiq oyna» orqali ko‘rsatiladi. She’rlarga tanqidchi o‘z kayfiyatiga yarasha, o‘zi istagancha ma’nolar topishga kirishadiki, bu bilan tanqid obyektiv ahamiyatdan mahrum etiladi» 1 . A.Sa’diy H.Olimjon she’rlarini tahlil qiiishda Oybek aytganidek, «qismni ko‘rib kullni unutgan», ammo Oybek maqolasini o‘qib chiq- qandanso'ng, istiqlol mafkurasi nuqtayi nazaridan qaralsa, Oybekning o‘zi ham ayrim xatolarga yo‘l qo'ygani seziladi: Oybek H.Olimjon ijodini har xil xurujlardan himoya qilishda haq boisa-da, ko‘proq uning sinfiylik, partiyaviylik ruhi ufurib turgan she’rlariga urg‘u beradi. Oybek bir o‘rinda A.Sa’diyni «voronskiy»chilikda ayblaydi. Voronskiy va A.Sa’diy fikrida yaqinlik ko‘radi: «Voronskiycha badiiy to‘g‘rilik, samiiriiylik va katta san’at asari yaratish sinfiy kurash, siyosat kundalik masalalar bilan birlasha olmaydi. Voronskiy nazariyasicha, «haqiqiy san’at g‘ayri sinfiy mohiyatdadir, o‘z- o‘ziga go‘zal dunyoni ochish- dadir»'. 30-yillarda bu nuqtayi nazar qattiq qoralangan edi. Taraq- qiyotimizning hozirgi bosqichiga kelib, ma’lum bo‘ladiki, bu nuqtayi nazar noto‘g‘ri emas ekan. A.Sa’diy H.Olimjonning «Ko‘klam» va «Olov sochlar» to‘plamidagi she’rlari obrazga boy, san’atcha yuqori deb hisoblaydi, biroq «0‘lim yovga», «Poyga» to‘plamlaridagi she’rlar «oratorlik»dan iborat deb hisoblaganini Oybek tanqid qiladi. Nazari- mizcha, A.Sa’diy mulohazalarida haqiqat yo‘q emasdi-. Yuqoridagi har ikkala she’rda badiiylikdan ko‘ra oratorlik, poetik xolislikdan ko‘ra mafkura kuchliroq bo‘lgani bugun, shoir ijodini kamsitmagan holda, ro‘yi rost aytish imkoniga egamiz. Taniqli tanqidchi va adabiyotshunos A.Sa’diy asarlariga xolis baho berish, uning ilmiy-tarixiy qimmatga ega merosini munosib o'rganib, tadqiq etib, yangi avlodlarga yetkazish bizning burchimizdir. Adabiy-tanqidiy maktubning genezisi, tabiati. Maktub inson kashf etgan muloqotlardan birining tarixda muhrlanib qoluvchi go‘zal, ta'sirchan va qulay shaklidir. «Maktub, avvalo, fikrlashga, atrofga razm solib qarashga, yaxshi- yomonni tanishga, har narsaga mustaqil baho berishga, o‘z fikriga ega bo‘lishga, kuzatuvchanlikka o‘rgatadi. Shular barobarida maktub yozish inson ijtimoiy faolligining eng yorqin ko ’ rinishlaridan biridir». Maktub muayyan ma’noda dil hujjatidir. Unda muallif shaxsiyati, ruhiy holati, kechinmalari aniq va xolisona ifodalanadi, Maktub mohiyatini ma’lumotning o‘zi emas, eng avvalo, obyektga munosabat, shu tufayli tug'ilgan shaxsiy fikr- o‘ylar, kechinmalar, his-tuyg‘ular tashkil etadi. Shu ma’noda maktublar inson hayotida ham, adabiyot tarixida ham ma’lum ahamiyatga ega. Maktubning janr sifatida tanqidchilikda qachon paydo bo‘lganini aniqlash adabiy-tanqidiy tafakkurdagi izlanish, o'sish bosqichlarini aniqlash uchun alohida izlanishni talab etadi. Shu ma’noda maktubning adabiy-tanqidiy janr sifatida shakllanishi va rivojlanishi ilmiy hodisa sifatida ayricha ahamiyatga ega. Tarixga nazar tashlansa, adabiy xususiyatga ega maktub (noma, xat)ning ildizi «Avesto» va O‘rxun-Enasoy obidalariga borib taqalishini kuzatish mumkin. Alisher Navoiyning Hirot, Samarqand, Astrobod va boshqa shaharlarda yashab turib, turli kishilarga yozgan nasriy maktublaridan tuziigan «Munshaot» («Xatlar») asari jahon adabiyoti tarixidagi ulkan manbalardan biri hisoblanadi. Unga 88ta ruq’a (xat) kiritilgan. Bu xatlar buyuk adibning turli holat va vaziyatdagi kayfiyatini realistik aks ettirgan tarixiy hujjatlargina emas, balki Navoiyning adabiy- tanqidiy qarashlarning nozik qirralarini ifodalagani bilan ham qimmatlidir Ayni vaqtda, bu maktublar o ’ z davridagi adabiyot, san’at, madaniyat rivojiga muayyan darajada ta’sir ko‘rsatgani ham shubhasizdir. Adabiy xarakterdagi maktubda muallifning adabiyot, badiiy asar haqidagi xolis mulohazalari birinchi o'rinda turadi. Shu nuqtayi nazardan qaralsa, adabiy-tanqidiy maktubning o‘ziga xos janriy belgilari quyidagilarda ko'rinadi: Adabiy-tanqidiy xarakterdagi maktub yozuvchiga, asar qahramonlariga (shartli), tanqidchiga, kitobxonga murojaat qilib yoziladi. Adabiy tanqidning boshqa janrlaridan farqli o‘laroq unda murojaat ruhi, ta’kid ohangi, ba’zan intim mushohadalar yetak chilik qiladi. Bu janr rivoji va takomilida Fitrat, M.Qo'shjonov, O.Sharafid dinov, O.Tog‘ayev, U.Normatov, I.G‘afurov kabi munaqqidlar maktublari muhim o‘rin tutadi. O.Sharafiddinovning I.Haqqulga yozgan ochiq xati misolida o'zbek tanqidchiligidagi maktub janrining sifat jihatdan yangilanish jarayonini kuzatish mumkin. Munaqqid I.Haqqulga mahorat idagi go'zal va nozik. nuqtalami e’tirof etish bahonasida so'nggi bosqich o'zbek tanqidchiligida sodir bo'layotgan yangi tamoyillrani ochib beradi, munaqqidlar oldida turgan yangi-yangi vazifalarga e’tibor qaratadi. Adabiy-tanqidiy maktubning ichki shakllari . Shunisi e’tiborliki, XX asr boshlaridayoq bu janrga murojaat etishda jonlanish seziladi. XX asr mobaynida adabiy-tanqidiy maktubga e’tibor turli bosqichda turli darajada kechdi. O'zbek tanqidchiligida uning O.Sharafiddinov (Salmon Rushdiyga ochiq xat), U.Normatov (Zulfiya Qurolboy qiziga xat), Sh.Xol mirzayev tomonidan yozilgan namunalari misolida yangi ko f rinishlari paydo bo'ldi. O'zbek adabiy tanqidchiligida uning quyidagi xillari uchraydi.: - Tanqidchining yozuvchiga maktubi. - Munaqqidning kitobxonga maktubi . - Tanqidchining adabiy qahramoniarga xati. - Yozuvchining tanqidchiga maktubi. - Tanqidchining tanqidchiga maktubi. Tanqidchining adibga maktubi mohiyatan, ikki ko ’ rinishga ega: Bunda muvaffaqiyatli chiqqan badiiy asar haqida tanqidchi o‘z taassurotlari, quvonch va hayajonlarini yozuvchi bilan baham ko'radi. Asarning о"ziga xosligi, adabiy jarayonda sezilarli voqea bo'lgani, kitobxon qalbidan o‘rin ola bilishiga ishonch natijasida samimiy ruhdagi maktublar yoziladi. Bunga misol tariqasida tanqidchiO.Tog : ayevning yozuvchi Erkin A’zamga yozgan maktubini ko'rsatish mumkin. «Grajdanin — insonning shakllanishi» deb nomlangan bu adabiy-tanqidiy maktub munaqqidning «Prometey olovi» (1985) kitobidan o ’ rin olgan. 1. Adabiy-tanqidiy maktub badiiy jihatdan bo‘sh, sayoz asarlar paydo bo'lganda yoziladi va ko'pincha shiddatli ohang kasb etadi. Unda murojaat ruhi yetakchilik qiladi. Uni yozish zamirida adabiyotga jonkuyarlik, kamchiliklarga befarq qaray olmaslik yotadi. Yuksak san’at asarlari yaratish bunday asarlarning bosh maqsadidir. Tanqidchi yuksak san’at mezonlari nuqtayi nazaridan yozuvchiga asari sayoz ekanini xolis isbot qilib berishga intiladi. Bu bilan xalqning kitobxonlik darajasini ko‘tarishga ham ko‘maklashadi, Shunday ochiq xatlaidan biri yozuvchi Ibrohim Rahimning «Odam qanday toblandi?» (1976) asari nashr etilishi munosabati bilan M.Qo'shjonov tomonidan yozildi. Tanqidchi unda asarning o‘ta jo‘n yozilganini, ayniqsa, N.Ostrovskiyning «Po ’ lat qanday toblandi» asariga taassub o'zbek adibi asariga muvaffaqiyat o‘rniga katta zarar keltirganini ro‘y-rost aytadi. Munaqqidni, ayniqsa, asarda badiiylik, go‘zallik yo'qligi tashvishlantirdi. Uning fikricha, yozuvchi asarda hayot haqiqatini badiiy haqiqatga aylantira olmagan, obrazlarda, ayniqsa, hayotiylik yetishmaydi degan xulosaga keladi. Bunday ochiq xatlarning ahamiyati shundaki, birinchidan, ada biyotda saviyasi past asarlar yaratilishiga qarshi keskin kurash olib boriladi; ikkinchidan, yozuvchining asarda yo‘l qo'ygan kamchiliklari о'ziga ochiq-oydin ko'rsatib beriladi; uchinchidan, bunday ochiq xatlar kitobxon didini o'tmaslashib ketishdan ehtiyot qiladi; to ’ rtinchidan, adabiy jarayonni sog‘lomlashtirib turadi. Qolaversa, ma’lum ma’noda noshirlarning ko ’ zini ochadi. Bu xususiyatlarning barchasi, ayniqsa, hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoit uchun ahamiyatiidir. Lekin, afsuski, nihoyatda zarur bo‘lgan hozirgi davrda Munaqqidning kitobxonga maktubi о‘zbek tanqidchiligida kam uchraydi. Masalan, U,Normatovning «Adabiy o‘xshashliklar xususida» deb nomlangan maktubi kitobxonning savoliga javob tarzida bitilgan. Bunday maktublar kitob bilan kitobxon, munaqqid bilan o'quvchi oralaridagi masofani qisqartirishga xizmat qiladi, ular aro jonli muloqot ko‘pligini uyushtiradi. Natijada kitobxon bilan tanqidchi bir-birini kuzatadigan, bir-birini quvvatlaydigan bo ’ lib boradi. Tanqidchi tanlab olgan asarlar tahlili misolida adabiy o‘xshashliklarining tashqi tomoniga emas, balki mohiyatiga, yozuvchining ijodiy individualligiga, badiiy konsepsiyasiga ko'proq diqqat qilishi lozim degan xulosaga keladi, Bunday maktubning adabiy, ma’naviy-ma'rifiy ahamiyati shundaki, u o'quvchi dunyoqarashini chiniqtirishga, hayot haqidagi, badiiy asar haqidagi tasavvurlarini kengaytirishiga yordam beradi. Adabiy-tanqidiy ruhdagi maktub kitobxon bilan adabiy jarayon o‘rtasidagi robitani mustahkam]avdi, kitobxonni mustaqil fikrlashga о ’ rgatadi. badiiy asarga ijobiy munosabatda bolish malakasini tarbiyalaydi. Tanqidchining adabiy qahramonlarga maktubi o‘zbek tanqididagi munaqqid izlanishlari, talanti va iqtidoridan darak beruvchi maktub- ning yangi turlaridan biridir. Uning yorqin namunasi I.G‘afurov ijodida uchraydi. O’.Umarbekov qissalari qahramonlariga yozilgan xatlar shunday namunalardir. Maktubda munaqqid qahramonlarning tutgan yoliga, xatti- harakatlariga baho beradi, ulami oqlamaydi. Ijodkoming tanqidchiga ochiq xati о‘zbek tanqidchiligida kam bo’lsada, uchrab turadi. Bunga misol qilib shoir Usmon Azimning tanqidchi U.Normatovga yozgan xatini ko’rsatish mumkin. « O ‘zbekiston adabiyoti va san’ati»da (1987, 13,X.) U.Azimning «Aql-zakovat murosami?» — deb nomlangan ochiq xati e’lon qilindi. Gazetaning shu sonida U.Normatovning «Yo'q, adolat-haqiqat yoli» sarlavhasi ostida javob maktubi berildi. Bunday maktublaming paydo bo’lish tashabbuskori gazeta tahnriyati, albatta. Kezi kelganda shuni ta'kidlash o‘rinliki, bu gazeta o ’ zbek tanqidchiligining, umuman, faollashuvi, xususan, yuqoridagi kabi jonli izlanishlarga doimo tashabbuskor bo’lib kelmoqda. Shunisi diqqatga sazovorki, bu maktublar qayta qurish davrida yozilgan, shuning uchun ularda zamon ruhi fikrni, haqiqatni ochiq- oydin, baralla aytish ruhi yaqqol ko ’ rinib turadi Bu maktublar, ayni vaqtda, 80-yillar tanqidchiligida jiddiy izlanishlar va o'zgarishlar bo'lganini ko‘rsatadi. O’ zbek tanqidi tarixida munaqqid chiqishlariga shoir yoki yozuvchining javob berishi, u bilan bahsga kirishuvi, boringki. O ’ zini himoya qilishi kam uchraydigan hodisa. Bu holni ma’lum darajada 20-yillardagi adabiy jarayonda ham kuzatish mumkin edi. Adabiy maktubda munaqqidning rmmaqqidga maktubi (ko'proq javob tarzida) turi ham bor. Bu tur 20-yillarda аyniqsa tarqalgan edi. Fitratning «Yopishmagan gajaldar»i bunga misoldir. Ammo bunday asarlarning janriy chegarasi hali aniqlangan emas, ulami ba’zida maqola, ba’zida maxtub deb atash hamon davom etmoqda. Xarakteri. ruhi, yozilish sababJaridan kelib ehiqib, adabiy-tanqidiy maktub sifatida qarash maqbuldir. 2. Yuqorida e’tirof etilgan U.Azimning maktubi ham shu ruhda bitilgan. U tanqidchi maqolasini o'qib, 20-yillar an’anasida maktub yozishga jazm qilganini aytadi. Uning ochiq xatiga javoban yozilgan tanqidchi maktubida shoir bilan ochiq munozaraga kirishiladi. Tanqidchi shoir da’volariga qarshi o‘zining dalillarini keltiradi. Bu maktublarda har ikkala tomon zo ’ r berib, asosan, o ’ z fikrini ma’qullash yo’lini tutadiki, bunday tortishuv adabiy jarayonga ko £ p ham naf keltirmaydi, chunki ularda xolislikdan ko‘ra, tarafkashlikka sezilmagan holda yo‘l qo‘yiladi. O'zbek adabiyotida yozuvchilarnmg maktublari hozirgacha deyarli o'rganilmay kelayotir. Holbuki, S. Ayniy, Oybek, G‘.G'ulom, A.Qahhor, Said Ahmad, P.Qodirov, O.Yoqubov va boshqa ko'plab ijodkorlar merosi adabiy maktublarga boyligi bilan ajralib turadi. Bu janrni jonlantirishda Sh.Xolmirzayev faolligini ta’kidlash o‘rinli. Maktubning bu turi tanqiddan ko ’ ra badiiy ijodga tegishli, shu bois ulami alohida o‘rganish kerak. Bu maktublar ijodkorlarning yaxlit qiyofasini o ’ rganish va yaratishda muhim о‘rin tutadi. Keyingi yillarda o'zbek adiblariga kitobxonlar yozgan xatlar ham, o‘ziga xos tarzdagi adabiy-ntadaniy boyiik ekani ma’lum bo ‘lib borraoqda. Bunga shoir Shukrulloga yozilgan yuzlab xatlar asosida tuzilgan «G'oyibona muhabbat»(2011) to‘plarni misol bo‘la oladi. Kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, adabiyotga daxldor maktublar ada biy jarayonda ham, ijodkorlar hayotida ham ma’lum o‘ringa ega va ularning turli shakl’ari mavjud. Adabiy-tanqidiy maktub laming tur va ко’rinishlari ularning strukturasi, badiiyligi va publitsistik ruhini shakl va mazmuni, tili, munaqqid qiyofasi, uslubi kabi muammolarni о ‘rganish zarurligini ko ’ rsatmoqda. Shuning uchun adabiy- tanqidiy maktubni tadqiq etish, yuksak san’at asarlari yaratish yo'lidagi san'atkor jonbozligini ko'rsatish uchun muhim ahamiyat kasb etadi, Adabiy- tanqidiy maktublar kimga atab yozilganidan, qanday xarakterda ekanidan qat’i nazar, o'zbek adibi va adabiyoti, umuman, adabiy tanqidning badiiy saviyasi o‘sishiga, uning rang-barang jilolanishiga xizmat qiladi. Adabiy-tanqidiy suhbatnmg o‘ziga xos xususiyatlari. Suhbat ikki va undan ortiq shaxsning o‘zaro muloqotidir. Muloqot turli xarakter va yo ’ nalishda bo ’ lishi mumkin. Adabiyot haqida, san’at haqida ikki kishi (olim va adib, tanqidchi va shoir) aro kechuvchi suhbat tanqidchilikning go'zal va qiziqarli shakllaridan biridir. Suhbatda bir-birini tushunish yoxud prinsipial ravishda bir-biri bilan kelisha olmaslikdan qat’iy nazar, unda mavzuni chuqur idrok va his eta olguvchi mutaxassislar ishtirok etadi. Yozuvchi bilan tanqidchi, munaqqid bilan shoir, dramaturg bilan olim o'rtasidagi suhbatda adabiyot, ijodning nozik muammolari, bahsli nuqtalaii yoritiladi. Adabiy asar, adabiy jarayon, ijodiy labaratoriya haqida jamoat- chilikka, mutaxassislarga yangi ma’lumotlar beriladi, u yoki bu masaiaga mustaqil nuqtayi nazar ilgari suriladi. Suhbat adabiy tanqidning alohida bir janri sanalib, o‘ziga xos tabiatga va xususiyatlarga ega. Unda ikki suhbatdosh-yozuvchi va tanqidchining yoxud yozuvchi — yozuvchi, munaqqid — tanqidchi qiyofasi, qalbi, fikrlash tarzi, ma’naviy dunyosi, didi yaqqoi ko ’ rinib turadi. Muloqotda suhbatdoshlarning adabiyot haqidagi qarashlari, fikrlashlari, badiiy va ilmiy tafakkur tarzi, adabiy jarayonga, badiiy asarga, adabiy muammolarga munosabati, estetik aqidalari yorqin namoyon bo‘ladi. Suhbat jarayonida mujmal tushunmovchiliklarga o‘rin qolmaydi, keskin munozaralar haqiqatning ko‘zini ochishga yo ’ naltiriladi. Ba’zida suhbatdoshlarning qarashlari bir-biriga to‘g‘ri kelmasligi, ular bir- birini rad elishi mumkin. Lekin, asosiysi, ular suhbat mohiyati yuksak adabiyotga va kitobxon manfaatiga xizmat etadi. Shu bilan birga adabiy-tanqidiy suhbat orqali suhbatdoshlar siymosi, qiyofasi, tabiati, xarakteriga xos muhim belgilar ochiladi. Adabiv tanqidning qiziqarli sanaluvchi bu janri ko‘p asrlik an’analarga ega. Tarixiy ildizlari Suqrot, Aflotun suhbatlari rivojlangan qadimgi yunon adabiyotiga borib taqaladi. Matbuot paydo bo‘lguncha, bizda bu janr og‘zaki tarzda — bedilxonlik, navoiyxonlik, mashrabxonlik kabi og'zaki shakliarda hukm surib, turli mushoiialarda bo'у ko'rsatgan,. V.G.Belinskiy ham bu janrga tez-tez murojaat qilgani ma’lum. Uning ko‘p maqolalari suhbat shaklida yozilgan. Masalan, «Rus adabiyotiI 814~yilda» yillik obzorini yozishda suhbatdan foydalangan. Tanqidchi va shoir Kolsov esa Belinskiymng suhbat shaklidan foyda- langaniga qarshi chiqadi. «Tanqid to‘g‘ridan to‘g‘ri bir shaxs tomo- mdan aytilishi kerak va buyruq kabi ta’sir qilishi lozim», - deb hisoblaydi, Shuning ta’siridami, keyinchalik Belinskiy ijodida suhbatga e’tibor susaya borgan. Ulug‘ rus shoiri A.S.Pushkin ham suhbatga katta e'tibor bilan qaraydi. Qaverda san’atga rnuhabbat bo'lmasa, u yerda tanqid ham bo‘lmaydi, deb hisobiaydi shoir. Fushkinning «Tanqid haqida suhbat» asari adabiy-tanqidiy suhbat jannning yorqin namunasidii. Pushkin suhbatdoshlari nomini A va V deb belgilaydi. Suhbat savol-javob bilan boshlanadi. A. Siz «Galotey»ning oxirgi sonida NN ning tanqidini o'qidmgizmi? V. Yo‘q. men rus tanqidini o‘qimayman. A. Behuda qilasiz. Boshqa hech narsa sizga bizning adabiyotdagi ahvol haqida tushuncha beroimaydi. Shu tariqa o ’ sha davr tanqidchiligiga baho beiiiadi. Suhbatdoshlar am musohib qarashlarini inkor etishi ruhi kuchli. V. Tanqid bizda hech qanday ovozga ega emas, shubhasiz, yuqori tabaqadagi yozuvchilar ms jurnallarini o‘qimayditar, ularni maqtash yoki so‘kishni bilmaydilar... A. Men nafaqat o*z qoniqishlarim, balki so‘z san’ati foydasini olqishlayman». Ikki taraf bahsi asosiga qurilgan suhbatdan Fushkinning o‘sb.a davr adabiy tanqidchiligiga bergan bahosini aniq bilib olish mum kin. Zamondoshiari fikricha, Fushkinning bu suhbati tugallanmay qolgan. Rus mumtoz adabiyotida B.Sumarokov bu ianrda faol XIX asr rus tanqidchiligida suhbat V.Jukovskiv ijodida ham uchraydi. Uning«Tanqid to‘g‘risida» maqolasi to'liq dialog-suhbat shaklida yozilgan. Ko‘rinayotirki, tanqidchiligida yozuvchi va tanqidchilar suhbatiga ko'proq mustaqil fikrlarni ifodalash vositasi sifatida qaralgan. Ingliz yozuvchisi va tanqidchisi Robert Pen Uorrenning «Какrabotayet poet?» («Shoir qanday ishlaydi?») kitobi maqolalar, inter- vyular va suhbatlardan tashkil topgan. Bular «Xarvi Brayt bilan suhbat», «Avtointervyu», «Qochoqlar bilan uchrashuv. Vander Bilt universiteiidagi suhbat», «Badiiy nasr san’ati haqida suhbat». «Nyu- York shtatidagi Yunion kolleji talabalari biian suhbat» va h.k. Bu suhbatlarning o‘ziga xosligi shundaki, ularda bitta tanqidchi emas, ikki va undan oitiq tanqidchilar ishtirok etadilar, Masalan, «Qochoqlar uchrashuvi»ciagi suhbatda Uorren, Teyt, Renson, Eliotlar qatnasha- dilar. Suhbatda ko‘proq Uorren yetakchilik qiladi. Yozuvchining «Badiiy nasr san’ati haqida suhbat»ida ham uch tanqidcni qatnashadi. О‘zbek tanqidchiligidagi suhbatlarda ko'proq ikki suhbatdosh muloqoti keng tarqalgan. Bir necha suhbatdoshlar ishtirokidagi davra suhbatlari ham uchraydi. Bunga so‘nggi yillarda U.Normatov, B.Nazarov, L.G ’ afurov, B.Sarimsoqov, N.Rahimjonov, Q.Yoldoshev, S.Meli ishtirokida «Mustaqillik davri she’riyati» hamda P.Qodirov, U.Normatov, A.Rasulov, N.Xudoyberganov, B.Nazarov, D.Alimova ishtirokidagi «Mustaqillik davri nasri» mavzuidagi davra suhbatlarini ko‘rsatish mumkin. (O‘zAS, 2005, 20-may; 22-avgust). Adabiy-tanqidiy suhbatlar bir necha ichki ko‘rinishlarga ega: 1. Yozuvchi bilan munaqqid suhbati. 2. Tanqidchi bilan adabiyot shunos suhbati. 3. Ijodkor (yozuvchi, shoir) bilan ijodkor suhbati.4. Munaqqid bilan kitobxon suhbati. 5. Davra suhbati (tanqidchilar gurungini ham shunga kiritish mumkin). Yozuvchi bilan munaqqid suhbati. Suhbatning bu turi, asosan, 70-yillarda rivojlandi. U ko‘proq adabiy jarayondagi muammolami, ham yozuvclii ijodidagi ayrim masalalami qamrab olishga harakat qiladi, faolligi bilan ajralib turadi. Bunda yozuvchi ijodiy labarato- riyasiga oid ma’lumotlar, adibning o‘z amaliy faoJiyatidan chiqargan nazariy xulosalari aks etadi. Adabiy-tanqidiy suhbatning bu xilini rivojlantirishga S. Mamajo nov, U.Normatov. O.Sharafiddinov, LHaqqulov, N. Xudoyberganov, M. Sa’diy kabi munaqqidlar o‘z hissalarhii qo‘shd.ilar, Bu borada, ayniqsa, U.Normatov suhbatlarini alohida ta’kidlash lozim. Tanqidchi bilan adabiyotshunos suhbati . Suhbatning bu turi o‘zbek tanqidida keng taraqqiy etmagan bo‘lsa-da, so'nggi bosqichda jonlanish seziladi. Adabiyotshunos O.Abdullayevning munaqqid O.Sharafiddinov bilan suhbati uning go'zal namunalari dan biridir. Munaqqid ustozga uning nainki, hozirgi katta tajriba orttirgan ijodiy davri, balki yoshlik yillari haqida ham qator savollar beradi. Suhbatda Q. Sharafiddinov o‘z bolalik yillari, dastlabki o‘qigan badiiy asarlari, maktabdagi tahsil, qatag'on davrining jonh xotiralari haqida so'zlaydi. Bu ma’hunotlar, birinchidan, o‘quvchini munaqqidning hayotiga chuqunoq ohb kiradi, qolaversa, uning portretiga chizgilar sifatida qimmatlidir. Ikki suhbatdoshning adabiy tanqid mohiyati, adabiy jarayondagi o‘mi, nuqson va yutuqlar, zamon va adabiyot muammolariga oid qarashlari tanqidning jonli manzaraJarini ko‘rish va kuzatishda muhim ahamiyatga egadir. So’nggi yillardagi U.Normatov, H.Boltaboyev, I.G‘afurov, Y.Solijonov, U Hamdam, E.Ochilovlaning bu yo'nalishdagi suhbatlari, adabiy tanqid va adabiy jarayonni yanada jonlantirmoqda. Bu suhbat lar ham adabiyotshunos olimning, ham xalq mehrini qozongan iste’ dodli munaqqidning ilmiy, ijodiy qiyofasini, suhbat madaniyatini ko‘rsatishga xizmat qiladi. Mustaqillik yillarida «O'zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi, «Sharq yulduzi», «O’zbek tili va adabiyoti» jurnallari sahifalarida tanqidchi va adabiyotshunoslaming o £ zaro suhbatlari tez-tez berilyaptiki, demak, ularga qiziqish yildan yilga kuchayib bormoqda. Ijodkor (yozuvchi, shoir) bilan ijodkor suhbati. E.Vohidov, O’.Hoshimov, A.Oripov kabi mashhur yozuvchi va shoirlarning yosh ijodkorlar bilan suhbati jamoatchilik tomonidan doimo katta qiziqish bilan kutib olinadi. Masalan, yosh ijodkor Safar Olloyorning Shukur Xolmirzayev bilan suhbati («O ’ zAS», 2002-yil, 22- noyabr)da sarlavhasiga yozuvchi so'zlari chiqarilgan: «jahonbop asar yoza olaman, lekin...», - deb nomlangan. Bu sarlavhaning o'ziyoq o‘quvchini jalb etish xususiyatiga ega, aniqrog ’ i, unda struktural jihatdan qiziqtiruvchi kod mavjud. Suhbatda adabiyotning dunyoga chiqishida tarjimaning roh haqida fikr yuritiladi. Samimiy, dildan o‘rtoqlashish ruhida tashkil etilgan suhbatdan Sh.Xolmirzayevning haqiqatgo‘y, adolatparvar va katta orzulari bilan yashagan qiyofasi kitobxon xotirasida saqlanib qoladi. Munaqqid bilan kitobxon suhbati o'zbek tanqidchiligida kam uchraydi. Yuqorida eslatganimiz ingliz adibi va tanqidchisi R.P.Uorrenmng «Nyu-York shtati Yunon kolleji talabalari bilan suhbat» bu janrning yorqin namunasidir. Bunday suhbatlarda yozuvchi keng kitobxonlar ommasining suhbatdosh misolidagi vakili bilan yuzma-yuz uchrashish imkoniga ega bo‘ladi. Ayni vaqtda, oddiy kitobxonning adib bilan, asarlarini o‘zi sevgan (yoki sevmagan) yozuvchi bilan yuzma-yuz uchrashuvi uning kitobxon sifatidagi iqtidori, didi shakllanishi, u yoki bu adabiy-estetik muammolarni oydinlashtirib olishda muhim ahamiyatga egadir. Ayniqsa, yozuvchi va kitobxon suhbatining bahs xarakterida kechilishi unga salkam badiiy asar tusini beradi hamda bunday suhbatga ishqibozlar auditoriyasiriing kengayishi sabab bo‘ladi. Bizning gazeta va jurnallar. tanqidchilar adabiy-tanqidiy suhbat ning bu turiga ham e’tibor qaratishsa, o'zining go’zal samaralarini berishi shubhasizdir. Tanqidchining olimlar bilan suhbati. Suhbatning bu turi o‘zbek tanqidchiligida ko ’ p uchraydi. Uning yorqin namunalari taniqli adabiyotshunos va munaqqid I.Haqqul ijodida kuzatiladi. Olimning «G‘azal guishani» (1991) nomli kitobidagi suhbatlarni muallifning o‘zi «adabiy suhbatlar» deb ataydi va ular «tahlil - mushohada shaklida» yozilganini ta’kidlaydi. Ibrohim Haqqul suhbatlari o'zining nihoyatda erkinligi bilan diqqatni jalb etadi. Munaqqid ba’zi suhbatlarda bolgani kabi savollar berib o ‘tirmaydi. Masalan, «G'oyaviylik va mahorat cho'qqisi» deb sarlavhalanib, professor A.Hayitmetov bilan olib borilgan suhbat Alisher Navoiy g‘azallari, ulardagi adabiy an’ana va yangilikning o ’ rni kabi masalalarga bag ’ ishlangan. Suhbatda Navoiy g‘azallaridagi an ’ ana va yangiliklar xususida fikr yuritiladi. Suhbatlarning о'ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, suhbatdoshlar qaysi shoir hayoti, ijodi haqida fikr yuritmasinlar, masalaga ko'pincha jahon adabiyoti, yuksak san’at mezonlari asosida yondashishga harakat qiladilar. Davra suhbati. Nomidan ko ’ rinib turganidek, bu bir necha suhbatdoshlardan tashkil topadi. Suhbat ko‘pincha muayyan muammo atrofida uyushtiriladi. Yoki biror ijodkor hayoti, ijodini chuqurroq o'rganishga bag ’ ishlanadi. Xulosa qilib aytish mumkinki, adabiy-tanqidiy suhbat janri o'z vazifalari, o ’ z mohiyati, o‘z maqsadiga egadir. Uning boshqa janrlardan farqli va asosiy xususiyatlaridan biri shundaki, adabiy jarayon, mutaxassislar va kitobxonlar, bir vaqtning o‘zida, u yoki bu muammo xususida, ko'plami qiziqtirib kelayotgan yechimi yoxud yoritilishi kutilayotgan masala haqida turli qarashlarning guvohi bo ’ ladi. Bunday imkoniyatni faqatgina davra suhbatlari berishi mumkin. Ko'plarda yangi fikr uyg ’ otib, borlarini mustahkamlash, chuqurlashtirish, ayrimlaridan voz kechishda bunday davra suhbatlari muhim ahamiyatga egadir. Shu ma’noda uning imkoniyatlari boshqa janrlarga nisbatan kengroqdir. Davra suhbatida nima haqda muloqot olib borilmasin, fikrlar charxlanadi, bir-birini to‘ldiradi, bir muammo atrofida turlicha nuqtayi nazarlar ilgari suriladi. Shu fazilati bilan davra suhbati adabiy jarayon yo‘na!sshiga faol va samarali ta’sir ko'rsata oladi. E.Mejelaytesning «Tungi kapalaklar» kitobidagi tubandagi muloha za e’tiborni tortadi. «...Birodar, agar sen shaxsiyat haqida fikr yuritmoqchi bo ’ lsang, eng avvalo, uni yaxshi his qilishing so‘ng esa yaxshi tushuna olishing kerak. Eng avvalo, qalb bilan, shundan so‘ng esa ong bilan... Dastlab o'zida yengil va yoqimli shabbodadek Hofiz she ’ riyatining nash’asini tashuvchi epkinning siypalanishini o'zingda his qilishing kerak, faqat ana shundagina uning muattar bo'yidan qoniqib nafas olasan». Bu fikrlami tanqidchilikning barcha jamlariga nisbatan qo'llash mumkin. Tanqidchi yuqoridagi xususiyatlarga amal qilsa, yozgani san’at darajasiga yaqinlashadi. Umuman, adabiy tanqidning hamma janrlari adabiyotga, adib va badiiy asarga muhabbat samarasining o‘ziga xos shakllaridir. San’atga muhabbat bo‘lmagan joyda tanqid bo ’ lmaydi. A.S.Pushkin ta'biri bilan aytganda: «Tanqid san’at va adabiyot asarining go'zalligi va nuqsonini ochib beruvchi fandir». II БОБ . “ADABIY TANQID FAN SIFATIDA, UNING IJTIMOIY-ESTETIC MOHIYATI, MAQSADI VA VAZIFALARI ” MODULINI O‘QITISHDA GRAFIK ORGANAYZERLARDAN FOYDALANISH” МОДУЛИНИНГ ЎҚУВ -УСЛУБИЙТАЪМИНОТИ 2.1. Ma`ruza matni Kirish “O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi” faniqadimtarixgaega. Tarixdamavjudmumtoztajribalardan, shuningdek, jahonadabiy-nazariytafakkuri, adabiytanqidchiligidagiustivoryo‘nalishlarnuqtainazaridanqargandaushbufannio‘qii shnihoyatdadolzarbekanima’lumbo‘ladi. O‘zbekadabiytanqidchiligio‘ztarixidabirnechabosqichlarnibosibo‘tdi. Tanqidchilikningbugungikundagimasalalarinio‘rganishhamdolzarbdir. Fanningahamiyati “O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi” fanidamunaqqidlar, adib- munaqqidlarningfaoliyati, adabiytanqidchilikdagijanrlarvauslublarmasalasitadqiqqilishorqalitalabadatanqidiy qarashshakllantiriladi. Badiiyasargatanqidiyvaxolisbahoberaolishjihatidanbufanmuhimsanaladi. O‘quvfaniningmaqsadivavazifalari Adabiytanqidchiliktarixidanchuqurbilmberish, ulardatanqidchiliktarixibo‘yichayaxlittasavvuruyg‘otish, adabiytanqidningo‘zibiralohidaolamekaniniuqtirishbufanningmaqsadisanaladi. Fannio‘qitishningvazifalari: - O‘zbekadabiytanqidchiligitarixiyuzasidanma’lumotberish; - O‘zbektanqidchiliginijahonadabiytanqidchiliginingtarkibiyqismiekanligi; - Adabiytanqidningo‘zigaxossohaekaninitushuntirish; - Adabiytanqidjanrlaribo‘yichabilimberish; - Munaqqidlarfaoliyatinio‘rganishkabibirqatorvazifalardaniboratdir. Fanbo‘yichatalabalarningbilimi, ko‘nikmavamalakasigaqo‘yiladigantalablar O‘zbekadabiytanqidchiligitarixibo‘yichachuqurnazariybilimgaegabo‘lish, badiiyasarnitanqidiyjihatdanxolistahlilqilish, badiiyasargaestetikbahoberish, adabiyjarayonniilmiylikasosidabaholashko‘nikmalarinihosilqilishdaniborat. Fanningo‘quvrejadagiboshqafanlarbilano‘zarobog‘liqligivauslubiyjihatdanuz viyketma-ketligi Adabiyottarixi, adabiyotnazariyasi, estetika, qiyosiy adabiyotshunoslik, psixologiya, falsafafanlaridao‘rganiladiganmuammolarningumumiyligibilanbir- birigabog‘langan. Fanningishlabchiqarishdagio‘rni Talabalardao‘zbekadabiytanqidchiligitarixifanibo‘yichabilimlarnishakllantirish, adabiy- badiiyasarnuqtainazaridantahlilqilishgadoirmuayyanbilimgaegabo‘lishvaularniama liyotdatatbiqetishmuhimahamiyatgaega. Bujarayonbevositaadabiy-ilmiy, ma’naviy-ma’rifiysohalardaamaliyahamiyatkasbetadi. Fannio‘qitishdazamonaviyaxborotvapedagogiktexnologiyalar “O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi” faninio‘zlashtirishdao‘qitishningilg‘orvazamonaviyusullaridanfoydalanish, yangiinformatsion-pedagogiktexnologiyalarnitatbiqqilishmuhimahamiyatgaegadir. Dasturdako‘rsatilganmavzularma’ruza, amaliymashg‘ulot, seminarmashg‘ulotlarishaklidaolibboriladi, shuningdek, fanningdolzarbmasalalarimagistrtalabalargamustaqilta’limsifatidao‘zlashtirishuchu nberiladi. Fannio‘zlashtirishdadarslik, o‘quvvauslubiyqo‘llanmalar, ma’ruzamatnlari, tarqatmamateriallar, texnikvositalardanfoydalaniladi. Ma’ruza, amaliyvaseminarmashg‘ulotlarizamonaviypedagogiktexnologiyaningilg‘ormetodla riorqalihamdaslaydlar, multimedianamoyishlaribilano‘tkaziladi. Asosiyqism Fanningnazariymashg‘ulotlarimazmuni O‘zbekadabiytanqiditarixifanioliyo‘quvyurtlarifilologtalabalarigabakalavriatbosqic hidao‘qitiladi. Talabao‘zbekadabiyotitarixi, adabiyotnazariyasidanqanchalikbilimgaegabo‘lsa, adabiytanqidtarixifanidanhamshunchama’lumotgaegabo‘lishikerak. O‘zbekadabiytanqidchiligifanitanqidnazariyasi, tanqidtarixi, tanqidnamoyandalarisingaribo‘limlarnio‘zarobirlashtiradi. Fanni o‘qitishda yangi ilmiy-nazariy qarashlar Tanqidchilarningmukammal, etukasarlarihaqidafikryuritilinadi. Kursdamumtozo‘zbektanqidchiliginingsharh, talqin, tafsir, tazkira, hasbiholsingari, hozirgio‘zbektanqidchiliginingdavrlari, sotsi o logizm, metod, tahlil, yondashuvyo‘nalishlarihaqidama’lumotberiladi. XX1 asrtanqidchiligidasinergetika, globallashuv, milliyliksingarimasalalargae’tiborqaratiladi. Adabiytanqidningo‘zigaxosligi Adabiyotshunoslik, badiiyadabiyotvaboshqafanlarbilanaloqasi. O‘zbektanqidchiligitarixidailminaqd, ilmibadi a singarilarningo‘rniadabiytanqidningvazifasitanqidqilishemas, go‘zalliknikashfetishekanligi. XXasro‘zbektanqidchiligidaasosantanqid, vulgartanqidchilikningavjolganligi. Mustaqillikdavritanqidchiligidailmiylik, mantiqiylikningkuchayganligi. Adabiytanqidiyasarlardapoetika, semiotika, matnmasalasigae’tiborqaratilayotganligi. O‘zbekadabiytanqidchiligidatazkira Bayoz, namuna, xotiralar, o‘zbekadabiytanqidchiligidabiografikmetod: hasbihol, manoqib, tanqidiyocherk, adabiyportret, badiiylavhalar. Adabiytanqid, nasr, nazmsingario‘zmustaqiljanrlarigaegaekanligi. Tanqidningmaqola, portret, ocherksingarijanrlaridako‘plabasarlaryaratilganligidaXX1 asro‘zbektanqidchiligidabadia, xotirasingarijanrlarningavjolayotganligi. Taqrizpoetikasidagio‘zgarishlar. Taqriz-o‘y, taqriz-bahs, taqriz-dialogsingarilar. Yangi o‘zbek tanqidchiligi O‘zbekjadidtanqidchiliginingtaraqqiyotibosqichlari: xususiyati, vazifasi, mafkuratazyiqidagitanqid: komfirqaningadabiyot, tanqidhaqidagiqarorlari; sotsrealizmmetodi, tanqiddagiparokandalik. XXasrningikkinchiyarmidagio‘zbektanqidi Estetika, tanqidchilikdagiyangitamoyillar. Milliyistiqloldavrio‘zbektanqidchiligi: tamoyillar, mezonlar, namoyandalariAbdurahmonSa’diy, VadudMahmud, S. H usayn , Oybek, I.Sulton, H.YOqubov, M. Qo‘shjonovijodi. O.SHarafiddinov, S . Mamajonov, U.Normatov, N. Karimov , A.Rasulov, Q.Yo‘ldoshev, N.Rahimjonov ijodi. Mustaqillikdavritanqidchiligining D.Quronov, A.Ulug‘ov, M.Qarshiboy,B.Karim, N.Jabborov, U.Jo‘raqulov, U.Hamdamsingarinamoyandalari. “O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi” fanidano‘tiladiganmavzularvaularbo‘yichamashg‘ulotturlarigaajratilgansoatl arningtaqsimoti Ma’ruzamazmunivasoatlarta q simoti № M a vzular Soat 1 Fanning o‘rganishob’ekti . Uningadabiyottarixi , nazariyasi va boshqa fanlar bilanalo q asi 2 2 G‘arbvaSHarqadabiyotshunosligidatanqidhaqidaginazari yqarashlar . SHarqilmidasharh, izoh, talqin,Ilminaqd, tazkira (bayoz, namuna, biografiya, avtobiografiya), manoqib-hasbixol, biografikyondashuv (Ma’ruzadarsidaaqliyhujummetodidanfoydalaniladi) 2 3 YAngio‘zbekadabiytanqidchiligi 2 4 Behbudiy, MunavvarQori, MirmuhsinSHermuhamedov, 2 IbrohimDavron.Jadidtanqidchiliginingetakchixususiyatlari. Teatrtanqidi. YAngijanrlar; taqrizsharh. (Ma’ruzadarsidaaqliyhujum, charxpalakmetodlaridanfoydalaniladi) 5 VadudMahmudvaAbdurahmonSa’diy, QodiriyvaSottiHusayn, FitratvaJamolBoybo‘latov. MiyonBuzruk 2 6 O‘zbek sho‘ro tanqidchiligi 3 0-yillardagiadabiy-tanqidiyqarashlar . Sotsrealizmmohiyati. 2 7 GumanizmvaestetikqarashlarhaqidagibahslarMustaqillikkachabo‘lga ntanqidchilik. 2 8 Ayn, Oybek, H.Olimjon, A.Sa’diy , I.Sulton, H.YOqubovijodi 2 9 M.Qo‘shjonovvaOzodSHarafiddinovijodi. (S.Azimov, H. Abdusamatov, S.Mamajonov, N.Xudoyberganov, S.Mirvaliev) 2 10 Mustaqillikdavrio‘zbektanqidchiliginingxususiyatlari, estetikprinsiplari. Jahontanqidchiligibilanhamohanglik. 2 11 B.Qosimov, U.Normatov, N.Karimovijodi.A.Rasulovning “Tanqid, talqin , baholash” , “Betakroro‘zlik” , Q.Yo‘ldoshevning “YOniq so‘z” asarlari 2 Jami 22 Amaliymashg‘ulotlarnitashkiletishbo‘yicha ko‘rsatmavatavsiyalar Amaliymashg‘ulottalabalarni “O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi” fanigadoirma’lumotlarbilanmustaqiltanishishga, ularniadabiyasarnitanqidiyjihatdantahlilvatalqinqilishgayo‘naltiradi. Talabalarto‘plaganbilimlarinidarsvaqtidamunozarayokima’ruzako‘rinishidahimoya qiladi. Amaliymashg‘ulotlardatalabalar “O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi” faniningo‘zigaxosnazariyxususiyatlarigadoirilmiymasalalarnio‘rganadilar. Amaliy mashg‘uloti mazmunivasoatlartaqsimoti № Mavzular Soat 1 Aristotel, Platon, Forobiy, Beruniy, IbnSino kabi allomalarning tanqidhaqidagiqarashlari 2 2 SHarqilmidasharh, izoh, talqin , Ilminaqd, tazkira (bayoz, namuna, biografiya, avtobiografiya), manoqib-hasbixol , biografikyondashuv 2 3 YAngio‘zbekadabiytanqidchiligi 2 4 VadudMahmudvaAbdurahmonSa’diy, QodiriyvaSottiHusayn, FitratvaJamolBoybo‘latov. MiyonBuzruk (Amaliymashg‘ulotdaaqliyhujummetodidanfoydalaniladi) 2 5 Ijodiy metod. Sotsrealizmmohiyati. Uningpaydobo‘lishiinqirozgayuztutishi.I.Sulton, H. YOqubovijodi 2 6 I.G‘afurov “Hayo-xaloskor”, “Mangulatofat”,A.Rasulovning 2 “Tanqid, talqin , baholash” , Q.Yo‘ldoshevning “YOniq so‘z”, A.Ulug‘ovning “Qalb qandili”, asarlari (Amaliymashg‘ulotdacharxpalakmetodidanfoydalaniladi) 7 BahodirKarim. “VadudMahmud”, “Adabiyotshunoslik metodologiyasi”. 2 8 Mustaqillikdavrio‘zbektanqidchiliginingxususiyatlari, estetikprinsiplari. Jahontanqidchiligibilanhamohanglik. B.Qosimov, U.Normatov, N.Karimovijodi 2 Jami 16 Seminar mashg‘ulotlarini tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatmavatavsiyalar Seminarmashg‘ulotlaritalabalarni “O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi” oidma’lumotlarbilanmustaqiltanishishga, ularnitanqidiynuqtainazaridantahlilvatalqinetishgayo‘naltiradi. Talabalaregallaganbilimlarinidarschog‘idamunozarayokima’ruzashaklidahimoyaqil adi. Seminarmashg‘ulotlaridatalabalar “O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi”ningilmiymuammolarito‘g‘risidaamaliyko‘nikma vamalakahosilqiladilar: Seminar mashg‘uloti mazmuni va soatlar ta q simoti № M avzu lar Soat 1 Aristotelning tanqidiy qarashlari 2 2 Adabiy tanqidda biografik yondashuv 2 3 Jadidtanqidchiliginingetakchixususiyatlari. Behbudiy, Munavvar qorining tanqidiy qarashlari 2 4 VadudMahmud, Miyonbuzrukvaboshqalarfaoliyati. 2 5 I.Sulton, H. Yoqubovijodi 2 6 Istiqlol davri tanqidchiligida retseptiv estetika masalasi . 2 7 Istiqloldavritanqidchiligidamodernasarlarmuammosi : Q. Yo‘ldoshev , D. Quronov , B. Ro‘zimuhammad , U. Hamdamijodi. 2 8 U.Normatov, A.Rasulov, N.Karimovningtanqidiyqarashlari. B.Sarimsoqov, B.Rahmonov, Q.Qahramonovningasarlari. 2 9 B.Nazarovvaboshqalar. O‘zbekadabiytanqiditarixi. 2 Jami 18 Mustaqilta’limnitashkiletishning shaklivamazmuni Talabamustaqilishnitayyorlashdafanningxususiyatlarinihisobgaolganholda, quyidagishakllardanfoydalanishtavsiyaetiladi:  darslikvao‘quvqo‘llanmalarbo‘yichafanboblarivamavzularinio‘rganish;  tarqatmamateriallarbo‘yichama’ruzaqisminio‘zlashtirish;  maxsusadabiyotlarbo‘yichafanbo‘limlariyokimavzulariustidaishlash;  talabaningo‘quv, ilmiy- tadqiqotishlarinibajarishbilanbog‘liqbo‘lganfanbo‘limlarivamavzularnichuquro‘rga nish;  faolvamuammolio‘qitishuslubidanfoydalaniladigano‘quvmashg‘ulotlari ;  masofaviyta’lim. Talabalar musta q il ta’limining mazmuni va h ajmi Ishchi o‘q uv dasturining musta q il ta’limga oid b o‘ lim va mavzulari Musta q il ta’limga oid topshiri q va tavsiyalar H ajmi (soatda ) 1 2 3 Amaliymashg‘ulotlargatayyorgarli k. Kutubxonadashug‘ullanish 1 5 Seminarmashg‘ulotlarigatayyorgarlik. Kutubxonadashug‘ullanish 1 5 O.SHarafiddinov “Dovondagio‘ylar”. Ijodsirlari 4 D.Quronov “Adabiyotshunosliklug‘ati”. Badiiyliksirlari 4 SH.Rizaev “Ma’naviyatmanzaralari”. Globallashuvdavrio‘zbekadabiyo ti 4 42 Dasturninginformatsion-metodikta’minoti Dasturdagi mavzularni o‘tishda ta’limning zamonaviy metodlaridan keng foydalanish, o‘quv jarayonini yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish samarali natija beradi. Bu borada zamonaviy pedagogik texnologiyalarning «Muammoli ta’lim» texnologiyasining «Munozarali dars», “Bumerang”, “Aqliy hujum” hamda “CHarxpalak” metodlaridan foydalanish nazarda tutiladi. Mazkur dasturdagi ma’ruzalarda 20%iga yuqorida sanalgan zamonaviy pedagogik texnologiyalar tatbiq etiladi. Foydalaniladigandarsliklarvao‘ q uv qo‘llanmalarro‘yxati Asosiydarsliklarvao‘quvqo‘llanmalar 1. KarimovI. YUksakma’naviyat – engilmaskuch.-Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 2. KarimovI. Adabiyotgae’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. T.: O‘zbekiston, 2009. 3. Arastu. Poetika. Axloqi kabir. T.: «YAngi asr avlodi», 2004 4. Valixo‘jaev B. O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi (X-X1X asrlar). T.: «O‘zbekiston», 1993. 5. RasulovA. Tanqid, tahlil, baholash. T.: “Fan”-2006 Qo‘shimchaadabiyotlar 1. BehbudiyM. Tanqidsaralamoqdur. \\ Mahmudho‘jaBehbudiy. Tanlanganasarlar. T.: «O‘zbekiston», 1997. 2. Yo‘ldoshev Q. YOniq so‘z. “YAngi asr avlodi”, 2006. 3. Karimov B. XX asr o‘zbek adabiyotshunosligida talqin muammosi (Qodiriyshunoslik misolida) filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. T.: 2002 4. Karimov B. Jadid munaqqidi Vadud Mahmud, T.: 2000 5. Komilov N. Ma’nolar olamiga safar. T., “Tamaddun” 2012. 6. Normatov U. Qodiriy bog‘i. T.: «YOzuvchi», 1995 7. Problem ы teorii literaturnoy kritiki. Izd MGU, 1980 8. Rasulov A. Badiiylik –bezavolyangilik. T.: 2002. 9. Rasulov A. Iste’dodvae’tiqod. T.: G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 2000 10. RahimjonovN. Istiqlolvabugungiadabiyot”, T., 2011 11. Rahmonov B. O‘zbek adabiy tanqidchiligi. T.: «YAngiasravlodi», 2004 12. RizaevSH. Milliykino: taraqqiyottamoyillarivamuammolari. “Jahonadabiyoti” jurnali №5, 2011 13. Safarov O., Yo‘ldoshev B., Ahmedova SH.. O‘zbek adabiy tanqidchiligi tarixi. BuxDUnashriyot, 2003 . 14. So‘nggi jadid qissasi. (B.Qosimov zamondoshlari xotirasida). T., 2012. 15. Teroiya literatur ы v2 * -tomax. Tom I. Moskva Akadema. 2004 . 16. Ulug‘ov A. Qalb qandili. “Akademnashr”, 2012. 17. XudoyberganovN. Badiiytahlilsehri. T.2008 18. CHo‘lponvatanqid (nashrgatayyorlovchiKarimovB.), T.: «Adabiyotjamg‘armasi», 2004 19. SHa rafiddinov O. Ijodni anglash baxti, T.: «SHarq», 2004 20. SHarafiddinovO. Dovondagio‘ylarT.: «Ma’naviyat», 2004. 21. O‘zbekadabiytanqidi(Antalogiya). T. 2011 22. O‘zbek sovet adabiy tanqidi tarixi. (ikki tomlik), 1-2-tomlar, T.: «Fan», 1982 23. Qahramonov Q. Adabiy tanqid va bolalar adabiyoti. T.: «Fan» 1991 . 24. Qahramonov Q. Adabiy tanqiddagi yangilanish jarayonlari. “Fan” 2011 25. Qo‘shjonov.M. Saylanma (ikkijildlik), T.: G‘afurG‘ulomnomidagiadabiyotvasan’atnashriyoti. 1981-1982 26. QuronovD. Adabiyotshunoslikkakirish. T.: «Xalqmerosi» nashriyoti, 2004 27. Quronov D. Talqin imkoniyatlari T.: “ Turonzaminziyo ”, 2015. 28. G‘afurovI.Mangulatofat. T.:-“SHarq” NMAK, 2008 Reytingnazoratlarivabaholashmezonlari № Reytingnazor at/shakli, maksimalball ari 1-JN 2-JN ON YAN Ballaryig‘in disi 1 Maksimalball 20 20 30 30 1002 SHakli: Og‘zaki Og‘zaki Og‘zaki YOzma 3 Muddati (haftalarda) 5 8 9 11 Joriynazoratnibaholashmezonlari Joriynazoratbirsemestrda2martaog‘zaki tarzdao‘tkazilish i ko‘zdatutilgan. Harbirjoriynazoratuchunmaksimal20 ballqo‘yiladi. Jami 40 ballnitashkiletiladi. 35-40 ballolishningtartibiquyidagicha:  Talaba ko‘zda tutilgan 2joriynazoratningbarchasigaqatnashsa.  Talabao‘zvaqtidamustaqilta’limdao‘zlashtirishikerakbo‘lganadabiyotlarni topshirsa.  Ko‘zdatutilganbarchaamaliymashg‘ulotlardaberilgansavollargabatafsil, to‘liqjavobbersa.  Talababerilganadabiyotlarnio‘zlashtirishdavaamaliymashg‘ulotlardagisav ollargajavobberishdashaxsiyfikrvamulohazalargaegabo‘lsa. 29-34 ballolishningtartibiquyidagicha:  Talaba ko‘zda tutilgan 2joriynazoratningbarchasigaqatnashsa.  Ikkita joriynazoratsavollariningayrimlarigaetarlichajavobbersa.  Talabao‘zvaqtidamustaqilta’limdao‘zlashtirishikerakbo‘lganadabiyotdan 6 tasinitopshirsa.  Ko‘zdatutilganbarchaamaliymashg‘ulotlardaberilgansavollargaetarlichaja vobbersa.  Talababerilganadabiyotlarnio‘zlashtirishdavaamaliymashg‘ulotlardagisav ollargajavobberishdafaolishtiroketsa. 22-28 ballolishningtartibiquyidagicha:  Talabako‘zdatutilganikkijoriynazoratgaqatnashsa.  Ikkijoriynazoratsavollariningayrimlarigaqismanjavobbersa.  Talabao‘zvaqtidamustaqilta’limdao‘zlashtirishikerakbo‘lganadabiyotlarni qismantopshirsa.  Ko‘zdatutilganbarchaamaliymashg‘ulotlardaberilgansavollarningayrimlar igaginajavobbersa.  Talababerilganadabiyotlarnio‘zlashtirishdavaamaliymashg‘ulotlardagisav ollargajavobberishdaetarlichaishtiroketmasa.  Ko‘zda tutilgan joriynazorattopshiriqlarinio‘zvaqtida 2tasinitopshirmasa. 0-21 ballolishningtartibiquyidagicha:  Talabako‘zdatutilgan2joriynazoratgaqatnashsa.  Joriynazoratsavollariningko‘pqismigajavobberaolmasa.  Talabao‘zvaqtidamustaqilta’limdao‘zlashtirishikerakbo‘lganadabiyotlarg aqismanjavobbersa.  Ko‘zdatutilganbarchaamaliymashg‘ulotlardaberilgansavollargaqoniqarsiz javobbersa.  Talababerilganadabiyotlarnio‘zlashtirishdavaamaliymashg‘ulotlardagisav ollargajavobberishdaqoniqarsizishtiroketsa.  Ko‘zdatutilganjoriynazorattopshiriqlarinio‘zvaqtidatopshirmasa. Oraliqnazoratnibaholashmezonlari Oraliqnazoratbirsemestrda1martaog‘zaki o‘tkazilishi ko‘zda tutilgan. Oraliqnazoratuchunmaksimal30ballqo‘yiladi. Jami 30 ball: 26-30 balluchuntalabaningfaoliyatiquyidalargajavobberishilozim:  mavzuto‘liqyoritilganbo‘lsa;  berilgansavollargajavobberishdaizchillikvamantiqiylikkuzatilsa;  istilohvaatamalarniqo‘llashdaxatoliklarbo‘lmasa;  savollarga javob berishdatalabaningmustaqilyondashuvisezilibtursa;  22-25 balluchuntalabaningfaoliyatiquyidagitalablargajavobberishilozim:  mavzuatroflichayoritilganbo‘lsa;  talabasavollargajavobberishdamavzugadoiristilohvaatamalarnito‘g‘ri qo‘llaybilsa;  mavzugadoiradabiyotlarbilantanishbo‘lsa;  17-21 balluchuntalabaningfaoliyatiquyidagitalablargajavobberishilozim:  mavzuqismanbo‘lsadayoritilganbo‘lsa;  nazoratishidaba’zisavollargajavobto‘liqbo‘lmasa;  uslubiyxatolargayo‘lqo‘yilganbo‘lsa. 0-16 ballbilanquyidagihollardatalabaningoraliqnazoratishlaribaholanadi:  mavzuyoritilmaganbo‘lsa;  uslubiyxatolarko‘pkuzatilsa;  nazorattalablarigajavobbermasa. Y a kuniynazoratnibaholashmezoni YAkuniynazoratfangadoirmashg‘ulotlartugagandankeyin yozma shaklda o‘tkaziladi. Maksimum 30 balliktizimdabaholanadi. 26-30 balluchuntalabaningfaoliyatiquyidalargajavobberishilozim:  mavzuto‘liqyoritilganbo‘lsa;  berilgansavollargajavobyozishdaizchillikvamantiqiylikkuzatilsa;  istilohvaatamalarniqo‘llashdaxatoliklarbo‘lmasa;  savollargajavobyozishdatalabaningmustaqilyondashuvisezilibtursa;  yozilganmatnimloxatolarivauslubiyg‘alizliklargaegabo‘lmasa. 22-25 balluchuntalabaningfaoliyatiquyidagitalablargajavobberishilozim:  mavzuatroflichayoritilganbo‘lsa;  talabasavollargajavobyozishdamavzugadoiristilohvaatamalarnito‘g‘r iqo‘llaybilsa;  mavzugadoiradabiyotlarbilantanishbo‘lsa;  yozilganmatndajuz’iybo‘lmaganba’ziimloviyxatolarbo‘lsa. 17-21 balluchuntalabaningfaoliyatiquyidagitalablargajavobberishilozim:  mavzuqismanbo‘lsadayoritilganbo‘lsa;  nazoratishidaba’zisavollargajavobto‘liqbo‘lmasa;  imloviyvauslubiyxatolargayo‘lqo‘yilganbo‘lsa. 0-16 ballbilanquyidagihollardatalabaningyakuniynazoratishlaribaholanadi:  mavzuyoritilmaganbo‘lsa;  imloviyvauslubiyxatolarko‘pkuzatilsa;  yozilganmatnnazorattalablarigajavobbermasa. 2.2. Amaliy mashg‘ulot mazmuni Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar Amaliymashg‘ulottalabalarni “O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi” fanigadoirma’lumotlarbilanmustaqiltanishishga, ularniadabiyasarnitanqidiyjihatdantahlilvatalqinqilishgayo‘naltiradi. Talabalarto‘plaganbilimlarinidarsvaqtidamunozarayokima’ruzako‘rinishidahimoya qiladi. Amaliymashg‘ulotlardatalabalar “O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi” faniningo‘zigaxosnazariyxususiyatlarigadoirilmiymasalalarnio‘rganadilar. Amaliy mashg‘uloti mazmunivasoatlartaqsimoti № Mavzular Soat 1 Aristotel, Platon, Forobiy, Beruniy, IbnSino kabi allomalarning tanqidhaqidagiqarashlari 2 2 SHarqilmidasharh, izoh, talqin , Ilminaqd, tazkira (bayoz, namuna, biografiya, avtobiografiya), manoqib-hasbixol , biografikyondashuv 2 3 YAngio‘zbekadabiytanqidchiligi 2 4 VadudMahmudvaAbdurahmonSa’diy, QodiriyvaSottiHusayn, FitratvaJamolBoybo‘latov. MiyonBuzruk (Amaliymashg‘ulotdaaqliyhujummetodidanfoydalaniladi) 2 5 Ijodiy metod. Sotsrealizmmohiyati. Uningpaydobo‘lishiinqirozgayuztutishi.I.Sulton, H. YOqubovijodi 2 6 I.G‘afurov “Hayo-xaloskor”, “Mangulatofat”,A.Rasulovning “Tanqid, talqin , baholash” , Q.Yo‘ldoshevning “YOniq so‘z”, A.Ulug‘ovning “Qalb qandili”, asarlari (Amaliymashg‘ulotdacharxpalakmetodidanfoydalaniladi) 2 7 BahodirKarim. “VadudMahmud”, “Adabiyotshunoslik metodologiyasi”. 2 8 Mustaqillikdavrio‘zbektanqidchiliginingxususiyatlari, estetikprinsiplari. Jahontanqidchiligibilanhamohanglik. B.Qosimov, U.Normatov, N.Karimovijodi 2 Jami 16 Seminar mashg‘ulotlarini tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatmavatavsiyalar Seminarmashg‘ulotlaritalabalarni “O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi” oidma’lumotlarbilanmustaqiltanishishga, ularnitanqidiynuqtainazaridantahlilvatalqinetishgayo‘naltiradi. Talabalaregallaganbilimlarinidarschog‘idamunozarayokima’ruzashaklidahimoyaqil adi. Seminarmashg‘ulotlaridatalabalar “O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi”ningilmiymuammolarito‘g‘risidaamaliyko‘nikma vamalakahosilqiladilar: Seminar mashg‘uloti mazmuni va soatlar ta q simoti № M avzu lar Soat 1 Aristotelning tanqidiy qarashlari 2 2 Adabiy tanqidda biografik yondashuv 2 3 Jadidtanqidchiliginingetakchixususiyatlari. Behbudiy, Munavvar qorining tanqidiy qarashlari 2 4 VadudMahmud, Miyonbuzrukvaboshqalarfaoliyati. 2 5 I.Sulton, H. YOqubovijodi 2 6 Istiqlol davri tanqidchiligida retseptiv estetika masalasi . 2 7 Istiqloldavritanqidchiligidamodernasarlarmuammosi : Q. Yo‘ldoshev , D. Quronov , B. Ro‘zimuhammad , U. Hamdamijodi. 2 8 U.Normatov, A.Rasulov, N.Karimovningtanqidiyqarashlari. B.Sarimsoqov, B.Rahmonov, Q.Qahramonovningasarlari. 2 9 B.Nazarovvaboshqalar. O‘zbekadabiytanqiditarixi. 2 Jami 18 2.2. “Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetic mohiyati, maqsadi va vazifalari”modulini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish” mодулi юзасидан grafik organayzerlar, кейслар тўплами, амалий топшириқлар, ишланмалар Нима учун” схемаси- муаммонинг дастлабкисабабларини аниқлаш бўйичафикрлар занжири.Тизимли, ижодий, таҳлилийфикрлашни ривожлантирадимва фаоллаштиради. “Нима учун” схемасини тузиш қоидаси билантанишадилар. Алоҳида/кичик гурҳлардамуаммони ифодалайдилар. “Нима учун”сўроғини берадилар ва чизадилар, шу саволгажавоб ёзадилар. Бу жараён муаммонингдастлабки сабаби аниқланмагунича давом этади. Кичик гуруҳларга бирлашадилар, таққослайдилар, ўзларининг чизмларини тўлдирадилар.Умумий чизмага келтирадилар. Nima uchun? Nima uchun? Nima uchun?Nima uchun? “Балиқ скелети” чизмаси Чизмани тузиш қоидаси билан танишадилар.Алоҳида/кичик гуруҳларда юқори “суягида”кичик муаммони ифодалайди, пастда эса, ушбукичик муаммолар мавжудлигини тасдиқловчидалиллар ёзиладиКичик гуруҳларга бирлашадилар,таққослайдилар, ўзларининг чизмларини тўлдирадилар. Умумий чизмага келтирадилар. Бир қатор муаммоларнитасвирлаш ва уни ечишимконини беради.Тизимли фикрлаш,тузилмага келтириш, таҳлилқилиш кўникмалариниривожлантиради Иш натижаларининг тақдимоти “Qanday?” metodi talabalarda o‘rganilayotgan mavzu, muammo yuzasidan umumiy tasavvurlarni hosil qilishga imkon beradi. Metodni qo‘llashda o‘quvchi (talaba)larda mantiqiy fikrlash, mavzu mohiyatini yorituvchi tayanch tushuncha, ma’lumotlarni muayyan tizimga solish, ularni tahlil qilish ko‘nikmalari shakllanadi. Metodni qo‘llash: 1) o‘qituvchi tanlangan mavzu, masalani e’lon qiladi; 2) o‘quvchi (talaba)larni mavzu va metod bilan ishlash qoidalari bilan tanishtiradi; 3) ular guruhlarga biriktiriladilar; 4) guruhlarga topshiriq beriladi; 5) guruhlar topshiriqni bajaradilar; 6) guruhlar tomonidan taqdim etilgan echimlar bilan jamoa tanishtiriladi; 7) jamoa tomonidan guruhlarning ishlari muhokama qilinadi. Muammoning echimi “Buni qanday qilish kerak?”, “Qanday?” savollariga javob topish asosida hal qilinadi. Muammoni echishda “nima qilish kerak”ligi to‘g‘risida o‘ylanib qolmaslik lozim. Savollarning izchil berilishi muhim Muammo- savol ahamiyatga ega. Metodni qo‘llashda muammoni echish imkoniyatlarigina izlanmay, ularni qo‘llash yo‘llari ham tadqiq qilinadi. Metodni qo‘llashda quyidagi shartlarga amal qilinadi: 1) o‘ylangan barcha g‘oyalar tahlil qilinmasdan, baholamasdan va taqqoslamasdan tezda qayd etilishi kerak; 2) shakllanayotgan diagramma tugallangan bo‘lmay, unga yangi g‘oyalarni kiritish mumkin bo‘lsin; 3) agarda chizmada savol uning “shoxlarida” bir necha bor qaytarilsa, unda u biror muhimlikni anglatib, u muammoning asosiy echimi bo‘lishi mumkin; 4) yangi g‘oyalar grafik, klaster yoki tasvir ko‘rinishida bo‘lishidan qat’iy nazar yuqoridan pastga yoki chapdan o‘ngda qayd qilib boriladi va buni talabalarning o‘zlari hal etadilar; 5) agar talabalar savollarni to‘g‘ri qo‘ysalar va masalaning rivojlanish yo‘nalishini ob’ektiv belgilay olsalar, u holda echim to‘g‘ri topiladi. QandayQan day QandayQanday ? Qanday ? Qanday ? Qanday ? Qanday ? Qanday ? Qanday ? Qanday ? Qanday ? Qanday ? Qanday ? Keyslar metodi ( Case method ) yoki keys-stadi ( case-study ), aniq vaziyatlar analizi (tahlili) metodi bo‘lib, real ijtimoiy, iqtisodiy, biznes vaziyatlar ta’rifidan foydalanuvchi ta’lim texnikasi hisoblanadi. Ta’lim oluvchilardan berilgan vaziyatni tahlil qilish, muammolar mohiyatini anglash, ushbu muammolarning muqobil echimlarini izlash va ular orasidan eng afzalini tanlash talab etiladi. Keyslar real dalilli materiallarga yoki real vaziyatga maksimal ravishda yaqinlashtirilgan ma’lumotlarga asoslanadi. Ushbu metod dastlab 1924 yilda Garvard biznes maktabi( Harvard Business School ) da qo‘llangan. Garvard biznes maktabining o‘qituvchilari biznes yo‘nalishidagi aspirantura bo‘limi uchun to‘g‘ri keladigan darsliklarning mavjud emasligini tez anglaydilar. Ushbu masalani echish uchun biznes maktabining o‘qituvchilari tomonidan qo‘yilgan dastlabki qadam etakchi biznes amaliyotchilaridan intervyu olish hamda mana shu menejerlarning faoliyati, unga ta’sir etuvchi omillar yuzasidan batavsil xisobot yozish bo‘ldi. Ma’ruza talabalariga u yoki bu tashkilot to‘qnash kelgan konkret vaziyat ta’rifi ushbu vaziyat tahlil qilinishi va mustaqil ravishda yoki jamoa bo‘lib munozara tashkil etish vositasida uning echimi topilishi uchun berilardi. Keys metodi biznes yo‘nalishidagi ta’lim muassasalarida keng targ‘ib etiladi. Kun sayin ushbu texnologiyaning tarafdorlari ortib bormoqda. XX asrning 50 yillaridan boshlab biznes-keyslar G‘arbiy Evropa mamlakatlarida ommalashadi. Evropaning etakchi biznes maktablari INSEAD , LBS , HEC , LSE , ESADE va boshqalar keys-stadi ta’lim texnologiyasi vositasida dars beribgina qolmay ushbu keyslarni yaratishda ham faol ishtirok eta boshlaydilar. 2000 yillarning ikkinchi yarmidan boshlab keys-stadi ta’lim texnologiyasiga qiziqish ortib boradi – oliygohlar qoshida turli to‘garaklar (Keys klublar)tashkil etila boshlaydi. Bundan tashqari turli tashkilotlar keys-stadi yuzasidan bellashuvlar va boshqa tadbirlarni uyushtira boshlaydilar(masalan, Changellenge >>, FutureToday ). 1909 yildan 1919 yilgacha bo‘lgan davrida keys metodida asosida ta’lim quyidagisxema asosida tashkil etilgan: amaliyotchi talabalarga aniq vaziyatni bayon etish, undan so‘ng ushbu vaziyat analizini berish va nihoyat muammo echimini aniqlash va isbotlash ko‘rsatmasi berilar edi. Eng birinchi keyslar to‘plami 1921 yilda (Dr. Copeland, Dean Donhman tomonidan) chop etilgan edi. Keys-stadi texnologiyasini ishlab chiqish bosqichlari: 1. Ta’limiy maqsadlar tizimida ushbu keysning o‘rnini belgilash; 2. Keysning mavzusiga bevosita dahldor bo‘lgan institutsional tizimni izlash; 3. Vaziyat modelini tashkil etish yoki uni tanlash; 4. Tavsifni yaratish; 5. Qo‘shimcha axborotni to‘plash; 6. Y a xlit matnni tayyorlash; 7. Keys-stadi texnologiyasini prezentatsiyasini tayyorlash, munozarani tashkil etish. Keys-stadi texnologiyasi bilan ishlash jarayonini tashkil etish. Keyslar bilan ishlashning turli variantlari bo‘lib, ular o‘qituvchining kreativlik qobiliyatidan kelib chiqadi. TARQATMA MATERIALLAR Mavzu: Fanning o‘rganish ob’ekti.Uning adabiyot tarixi,nazariyasi va boshqa fanlar bilan aloqasi 1. Adabiy tanqid mohiyati,lug‘aviy ma’nosi 2. Adabiy tanqid metodologiyasi 3. Adabiy tanqidning falsafa bilan munosabati 4. Aristotelning tanqidiy qarashlari 5. Adabiy tanqid adabiyotshunoslikning tarkibiy qismi Mavzu:G‘arbvasharqadabiyotshunosligidatanqidhaqidaginazariyqarashlar 1. SHarq mumtoz poetikasining tarkibiy qismi 2. G‘arb adabiyotshunosligidagi ilmiy maktablar 3. Adabiy tanqidning estetik asosi 4. G‘arbda germenevtika ta’limoti namoyandalari 5. Badiiy matnga yondoshuv Mavzu: YAngio‘zbekadabiytanqidchiligi 1. YAngi o‘zbek adabiy tanqidi shakllanishi 2.Davrlashtirish bilan bog‘liq munozaralar 3.Adabiy tanqid shakllanishida matbuotning o‘rni 4.Gazeta va jurnalda yoritilgan masalalar 5.I.Gaspiralining “Tarjumon”gazetasini tashkil etishi Mavzu: Behbudiy, MunavvarQori, MirmuhsinSHermuhamedov, IbrohimDavron. Jadidtanqidchiliginingetakchixususiyatlari. Teatrtanqidi. YAngijanrlar; taqrizsharh 1 .”Padarkush” asariningg‘oyaviy,badiiyxususiyati 2.Teatr tanqidi rivojiga hissa qo‘shgan munaqqidlar 3.Jadid munaqqidlarining tanqidga doir tadqiqotlari 4.Adabiy tanqidda mumtoz merosga munosabat 5.Munavvar Qorining ma’rifatparvarlik faoliyati Mavzu: Vadud Mahmud va Abdurahmon Sa’diy,Abdulla Qodiriy va Sotti Husayn,Fitrat va boshqalar 1.” CHig‘atoy gurungi” tashkilotining maqsadi 2.Vadud Mahmud kimlarning ijodini puxta o‘rgandi 3.Abdurahmon Sa’diyning asarni baholash usuli 4.Abdulla Qodiriyning hajviyalari 5.Sotti Husaynning tanqidiy qarashlari Mavzu:O‘zbeksho‘rotanqidchiligi 3 0-yillardagiadabiy-tanqidiyqarashlar . Sotsrealizmmohiyati 1. 30 -yillaradabiy tanqidchiligiga oidishlarga xos xususiyatlarnimalardaniborat? 2."Turkistonviloyatininggazeti" o‘zbekadabiytanqidchiliginingpaydobo‘lishidaqandayrolo‘ynaydi? 3.Undaqaysimunaqqidlarfaoliyatko‘rsatdilar? 4.30-yillardagio‘zbekadabiytanqidchiligiHamzavaCHo‘lponijodigaqandaymunosabatdabo‘lgan? 5.Adabiy tanqidda tipiklik muammosi Mavzu: Gumanizmvaestetikqarashlarhaqidagibahslar. Mustaqillikkachabo‘lgantanqidchilik 1.Bu davrda tanqidda qanday muammoga e’tibor ortdi? 2.Jamiyat hamda adabiy tanqiddagi o‘zgarishlar 3.Madaniy merosga munosabat o‘zgardimi? 4.Tanqidchi uslubi borasidagi mulohazalar 5.Adabiy jarayondagi o‘zgarishlar Mavzu: Ayn, Oybek, H.Olimjon, A.Sa’diy, I.Sulton, H.YOqubov ijodi 1.Adabiyot nazariyasiga oid ilmiy asar yaratgan munaqqidlar 2.Ayn qaysi mumtoz ijodkorlar merosini o‘rgandi? 3.H.YOqubov qanday masalalarni ko‘proq o‘rgandi? 4.I.Sultonning munaqqidlik faoliyati 5.Mumtoz asarlar qay tarzda baholandi Mavzu:M.Qo‘shjonovvaOzodSHarafiddinovijodi. (S.Azimov, H. Abdusamatov, S.Mamajonov, N.Xudoyberganov, S.Mirvaliev 1.Munaqqidmas’uliyatitushunchasiniizohlang. 2.M.Qo‘shjonovningmunaqqidlikfaoliyati 3.O.SHarafiddinovningilmiy,ijodiyyo‘li 4.S.Mamajonovninguslubhaqidagiqarashlari 5.S.Mirvaliev adiblar tarjimai holini jamlab qanday asar yaratdi Mavzu: Mustaqillikdavrio‘zbektanqidchiliginingxususiyatlari, estetikprinsiplari. Jahontanqidchiligibilanhamohanglik 1.Tanqidchi uslubi va mahorat masalasi 2.Istiqlol davrida shahidlar xotirasiga munosabat 3. Adabiy tanqiddagi yangilanishlar 4.Jahontanqidchiligibilanuyg‘unlikdamatbuotningo‘rni 5.Tarjimavaadabiyaloqalar Mavzu:B.Qosimov, U.Normatov, N.Karimovijodi. A.Rasulovning “Tanqid, talqin , baholash” , “Betakroro‘zlik” , Q.Yo‘ldoshevning “YOniqso‘z” asarlari 1. Munaqqidning fidoyiligi 2.Badiiy matnni o‘zlashtirish nafosati 3.U.Normatov qodiriyshunos 4.B.Qosimovning ilmiy faoliyati 5.Tanqidchi uslubi va mahorat muammosi 2.3. “Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetic mohiyati, maqsadi va vazifalari”modulini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish” mодулi yuzasidan nазорат топшириқлари ва мустақил таълим юзасидан кўрсатмалар N azorat savollari 1. V.Mahmud, Ayn, Oybek, H.Olimjon, I.Sulton, H.YOqubovasarlarinio‘qish, o‘rganish. 2. SHo‘rohukumatiningadabiytanqidgadoirqaror, ko‘rsatma, nazariyyo‘riqlari. 3. A.Habibullo, Behbudiy, Oybek, O.SHarafiddinov, M.Qo‘shjonovlarningadabiytanqidhaqidagifikrlari. 4. YOzuvchivatanqidchibahsi: A.Qodiriy – SottiHusayin; Fitrat – J.Boybo‘latov; Fitrat – H.Olimjon; A.Sa’diy – H.Olimjon; A.Qahhor – Musaev; P.Qodirov – I.Sulton. Adabiy- tanqidiybahslar. 5. O.SHarafiddinov – qahhorshunos, cho‘lponshunos. Keskintanqidiymaqolalar. 6. M.Qo‘shjonovijodidabiografikmetod. S.Zunnunova, I.Rahim, Sayyor, YU.SHomansurov. 7. U.Normatov – tezkor, hozirjavob, tanqidchi. 8. N.Karimov – biografikmetodustalaridan: “Oybek”, “H.Olimjon”, “U.Nosir”, “CHo‘lpon” tanqidiy-biografikocherklari. 9. B.KarimovningAyn, CHo‘lpon, Qodiriyto‘plashyo‘lidagitajribasi. 10. HotamUmurov – tanqidchi. 11. I.G‘ofurovningtanqidchilikuslubi. 12. Ulug‘bekHamdamning “Badiiytafakkurtadriji” kitobidagibadiiyqarashlar. 13. N. Rahimjonovning “Badiiyasarbiografiyasi”dametadologikyondashuv. 14. D. Quronovning “CHo‘lpon nasri poetikasi”asarihaqida. 15. SH.Rizaevning “Jadiddramasi”dajadid, sho‘royozuvchilari, san’atkorlariportreti. 16. NazarEshonqulhikoyalaridayangichatasvirbelgilari. 17. SHe’riyatdakompozitsiya, lirikqahramonmuammosi. 18. “Talqin imkonlari”asari. 19. H alima Xudoyberdieva she ’ rlarida ayol obrazi tasviri 20. SH. Bo‘taevning “SHamolo‘yini” qissasidamilliyurf-odatlartalqini. 21. Ozod SHarafiddinovning “Ijodni anglash baxti” asari. 22. X osiyat Rustamovaning “Avgust” to‘plamida lirik qahramon. 23. Yo‘ldoshEshbekshe’rlaridaxalqonaohangtahlili. 24. “SHoxruhvaGavharshod” romanidamalikalartasviri. 25. N. Rahimjonovning “Asqad Muxtor poetikasi” kitobi dabiografikmasalalar . 26. H . Sultonovning “Boburiynoma” kitobida sho x va shoir. 27. A. U lug‘ o vning “ I nson ibratga intiladi” kitobi. 28. Anvarningengyaxshivayomonko‘rgankishilari. 29. OydinHojievashe’rlaridatabiattasviri. 30. “Menqaytibkelaman” xotirakitobidaTog‘ayMurodijodigachizgilar. Oraliqnazoratsavollari 1. NazarEshonqulning “Momoqo‘shiq” va “Urushodamlari” qissalaridauslubiyo‘zigaxoslik. 2. U marali Normatovning “Ijod sehri” asarida proza, poeziya masalalari haqidagi maqolalar. 3. Zulfiya Q urolboy qizining “Armon asirasi” romanidagi psixologik masalalar. 4. A. Rasulovning “Ardoqliadib” to‘plamidaO‘tkirHoshimovasarlaritalqini. 5. T.Jo‘raevning “Ong oqimi. Modernizm” kitobida modernisti k qarashlar tahlili. 6. SirojiddinSayyidnning “Qaldirg‘ochlargaberayvonlaringni” she’riyto‘plamidamilliyliktasviri. 7. “AmirTemur” siymosidaayolharakteriningyoritilishi. 8. N. Karimovning “CHo‘lpon” ma’rifiyromanidaCHo‘lponhayotigachizgilar. 9. “YUlduzli tunlar”asaridatarixiysiymolarningbadiiytasviri. 10. R oman lar daurushtasviri 11. B. KarimovasarlaridaA.Qodiriyijodi, hayotiningyangitalqini. 12. Ibrohim G‘ afurov “Mangu latofat” asarida tanqidiy maqolalar. 13. Zulfiya Q urolboy qizining “Armon asirasi” romanidagi ayol psixologiyasi muammosi. 14. B. Sarimsoqovning “Badiiylikasoslarivamezonlari” kitobidanazariymuammolar. 15. “SHo‘rqishloq”dayumor. 16. N. Norqobilovning “Bekatdagioquycha” va “Belbog‘” asarlaridamilliyqadriyatlartalqini. 17. Q. Yo‘ldoshovning “YOniqso‘z” kitobidahikoyalartahlili. 18. N.Eshonqulning “Qorakitob” va “Tunpanjaralari” qissalaridanoan’anaviytasvirtalqini. 19. IqbolMirzoshe’rlaridauslub, badiiyobraz. 20. O.SHarafiddinovning “Dovondagio‘ylar” kitobidapublistitsikqarashlar. 21. O.SHarafiddinovning “Adabiyottildanboshlanadi” maqolasidagitanqidiyqarashlari. 22. SH. Bo‘taevning “Muyulishdagiuy” asaridamurakkabtaqdirlartalqini. 23. CH. Aytmatovning “Kasandratamg‘asi” romanidainsontalqini. 24. U. Jo‘raqulovning “Hududsizjilva” kitobidagiadabiytanqidiyqarashlar. 25. “Adabiyotimizfaxri” to‘plamidayozuvchibiografiyasivaijodigata’luqlimaqolalartahlili. 26. U marali Normatovning “ Ijodkorning dahlsiz dunyos i” kitobidagiadabiysuhbatlar. 27. B.Karimovning “JadidmunaqqidiVadudMahmud” kitobidamunaqqidasarlaritahlili. 28. IbrohimG‘afurovning “YUrakalanga” to‘plamidajadidijodkorlaritalqini. 29. BegaliQosimovning “Izlay-izlaytopganim” to‘plamidajadidijodkorlaritalqini. 30. Y.Solijonovning “Ustozibrati” kitobidaA.Qahhorasarlaritalqini. 31. SH. Bo‘taevning “SHo‘rodanqolganodamlar” qissasidainsone’tiqoditasviri. 32. “Betakror o‘zlik”asarida ijodkor ruhiyati tasviri. YAkuniynazoratsavollari 1. A. Qodiriyromanlaridaruhiyholatvatashqiko‘rinish. 2. P. Qodirovning “SHohruxvaGavharshod” romanidaayolpsixologiyasimuammosi. 3. A.Rasulovning “Betakroro‘zlik” kitobidaX.To‘xtaboevijodigachizgilar. 4. S. Sodiqovning “Ijodningo‘ttizlahzasi” kitobidagiadabiy-tanqidiyqarashlar. 5. P. Qodirovning “Tilvael” asaridagitanqidiyqarashlar. 6. U.Nazarovning “CHayonyili” romanidainsonruhiyatitasviri. 7. BahodirAbdurazzoqning “U” qissasidatabiatvainsontasviridagiuyg‘unlik. 8. A.Yo‘ldoshevning “Qorakun” qissasidaruhiyattasviri. 9. X.Do‘stmuhammadning “Bozor” romanidagiyangichatalqinlar. 10. O.YOqubovning “QaydasanMariko” to‘plamidaxotiralartasviri. 11. U marali Normatovning “Qodiriybog‘i”dagiqodiriyshunoslikmasalalari. 12. O.SHarafiddinovning “Ijodnianglashbaxti” kitobidajadidadabiyoti, ustozlarihaqidagimaqolalari. 13. V.SHekspirningdrama-fojealaridaboshqahramon, konfliktvaechimmasalasi (“QirolLir” misolida). 14. J.Kamolhayoti, ijodivatarjimalari. 15. IkromOtamurodning “Tag‘azzul” to‘plamidagiasarlartahlili. 16. N.Norqobilovning “Dashtudalalarda” romanidahayottasviri: polvonlar, ayollarharakteri. 17. SH.Bo‘taevning “SHox” romanidaharakteryaratishmahorati. 18. ZulfiyaQurolboyqizining “YOvuzlikfarishtasi” kitobidaayolpsixologiyasitasviri. 19. Romandainsonruhiyatitasviri. 20. T.Rustamovning “Kapalaklaro‘yini” romanidayangichatasvirko‘rinishlari. 21. H.Sultonovning “Saodatsohili” qissasidagi “SHohvashoir” obrazi. 22. D.Quronovmuharrirligidachopetilgan “Adabiyotshunosliklug‘ati” kitobidagiyangichaqarashlar. 23. CHo‘lponning “Adabiyotnadur?” maqolasiO.SHarafiddinovning “Adabiyotyashasamillatyashar” maqolasi. 24. O.SHarafiddinovning “CHo‘lponnianglashtadqiqoti”. 25. A.Rasulovning “SHarafliSHarafiddinov” asari. AynvaOzodSHarafiddinovportreti. 26. SH.Rizaevning “Zamonoshazamondosh” asari. 27. N.Rahimjonovning “Badiiyasarbiografiyasi” asaridaestetikong, badiiytuyg‘u; badiiyasarbiografiyasi. 28. H.Boltaboevning “Xorijdaboburshunoslik” asari. 29. TilavoldiJo‘raev “Ongoqimi, modern” asari: nazariyqarashlar, o‘zbekadabiyotshunoslariningqarashlari. 30. SH.Rizaev “Ma’naviyatmanzaralari”: teatrvakinodadramaasarlar. 31. A.Rashidovning “CH.Aytmatovningbadiiyolami”. 32. HakimjonKarimovning “O‘zbekromanlariningtaraqqiyottamoyillari” asari.. 33. U.Normatovning “Ijodsehri” asari. 34. B.Karimovning “JadidmunaqqidiVadudMahmud” asari. 35. N.Rahimjonovning “Mustaqillikdavrio‘zbekadabiyoti: A.OripovvaR.Parfi”. 2.5.Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta'lim yuzasidan ko‘rsatmalar (testlar). 1. Quyidagilarningqaysilariadabiyotshunoslikningtarkibiy qisminibelgilamaydi? a) adabiyot nazariyasi b) matnshunoslik c ) adabiy tanqid d) adabiyottarixi 2. O‘zbekadabiytanqidchiligitarixiqachondanboshlangan? a) Forobiydavridan b) AlisherNavoiydavridan s) Fazliyning “Tazkirat-ush-shuaro” tazkirasiyozilganidan d) XXasrboshlaridan 3. AbuNasrFarobiyo‘ziningmashhursharhasarlariniqaysitildayozgan? a) fors b)o‘zbek s) arab d) qadimgiturkiy 4. “Muallimisoniy” unvonikimgavanimauchunberilgan? a) AbuAliIbnSinoga. “Ash-shifo” uchun b) Beruniyga. “Hindiston” uchun s) SHayxAhmadTaroziyga. “Fununibalog‘a” uchun d) Farobiyga. Arastuasarlarisharhiga 5. Ilktazkiraasariningmuallifikim? a) Beruniy b) DavlatshohSamarqandiy s) Alisher Navoiy d) AbuMansurSaolibiy 6. Arabtilidashe’rlaryozganshoirlarhaqidagima’lumotqaysiolimasaridauchraydi? a) Farobiy b) Ulug‘bek s) Forobiy d) Saolibiy 7. Tazkiraasarlarhaqidaqaysio‘zbekijodkoritadqiqotolibborgan. a) Oybek b) SaidAhmad s) M.SHayxzoda d) A.Qahhor 8. FazliyNamongoniytazkirasiningyaratilishigaturtkibo‘lganomil. a) Maxmurbilankelishaolmayqolish b) Nodiraningg‘azali s) Amiriynngg‘azaliganazirabitish d) Navoiyijodidanta’sirlanish 9. Ijodkorruhiyati, biografiyasiaksettirilganasarmumtozadabiyotshunoslikdaqandaynomlanadi? a) tazkira b) doston s) xasbihol d) munshaot 10. AlisherNavoiyo‘zigachayaratilgan “Hamsa”lardagikamchiliklarniqandayataydi? a) naqd b) ayb s) taqdir d) ojiztomonlar 11. Mumtozadabiyotshunoslikdatanqidqandaynomlangan? a) ilminaqd b) ilmibadiya v) ilmiqofiya d) ilmisharh 12. Qaysiolimadabiyotshunoslikhaqidagitadqiqotiniturkiytildabitgan? a) AtaullohHusayniy b) AbuNasrForobiy s) Zamaxshariy d) SHayxAhmadTaroziy 13 “Jorulloh”, “Ustodiad-dunyo” unvoniniolgano‘zbekolimikimedi? a) AbuMansurSaolibiy b) Zamaxshariy s) Imomat-Termiziy d) AbduholiqG‘ijduvoniy 14. Bobur “Boburnoma” asaridaqaysiijodkorlarhaqidama’lumotbermagan? a) AlisherNavoiy b) Binoiy v) HasanxojaNisoriy g) Turdi 15. Qaysiasarlardamumtozadabiyotshunoslikmasalalaritadqiqetilmagan? a) “Muhabbatnoma” b) “SHayboniynoma” v) “Boburnoma” g) “Latofatnoma” d) “Qobusnoma” 16. Quyidagilardanqaysisiningtazkiragaaloqasiyo‘q? a) Bayoz b) Antologiya v) Adabiyotimizavtobigrafiyasi g) Ontologiya d) O‘zbekadabiyotinamunalari 17. QaysitazkiralardaXorazmadabiymuhitikengyoritilgan? a) Laffasiyning “Tazkirat-ush-shuaro” b) Tabibiyning “Tazkirat-ush-shuaro” v) Xashmatning “Tazkirat-ush-shuaro” g) PirmastiBuxoriyning “SHuarovaash’orhaqida” d) Toshqin “Turmushurinishlari” 18. Adabiytanqido‘rni, vazifasi, mohiyati. a) San’atturi b) Badiiyadabiyotningtarkibi v) Fansohasi g) Fanvasan’atoralig‘idagiyo‘nalish d) Adabiy-badiiyjanr 19. Adabiy-badiiytanqidningo‘rganishob’ktlari. a) Badiiyasarlar b) Adabiyotshunoslikasarlari v) San’atturlari g) Badiiysan’atlar d) Adabiyjanrlar 20. YAngiadabiytanqiduchunkurashmagankim? a) MirmuhsinSHermuhamedov b) SaidAhmadVasliy v) IbrohimDavron g) Behbudiy d) AshuraliZohiriy 21. XXasrning 10-yillaridaadabiytanqidqaysijanrlardagiasarlargae’tiborniqaratdi? a) Nasriy b) Poetik v) Folklor g) Dramaasarlari d) Mumtozadabiyot 22. “Tanqid” istilohiilkborqaysima’rifatparvarmaqolasidakengyoritilgan? a) AhlulloHaybullo b) Behbudiy v) MirmuhsinSHermuhamedov g) CHo‘lpon d) AshuraliZohiriy 23. Fitratningqaysiasaritazkiratartibidayozilgan? a) “Adabiyotqoidalari” b) “Mashrab” v) “O‘zbekadabiyotinamunalari” g) “Qadimgiturkiyqo‘shiqlar” d) “Qiyomat” 24. Tanqidchilikdagivulgarsotsiologiyagataalluqlibo‘lmaganxususiyat? a) Komfirqaqarorlariningadabiyotgatadbiqetilishi b) Markschadilektikaningvulgartalqinqilinishi v) G.V.Plexanovningsotsiologiyagaoidqarashlarigarioyaqilish g) Badiiyasarlarnimikroanalizqilish d) Mumtozyozuvchilarijodiniinkoretish 25. XXasrning 20-yillaridavulgarsotsiologizmgaog‘ibketmayijodqilgantanqidchi? a) AbdurahmonSa’diy b) VadudMahmud v) OlimSHarafiddinov g) SottiXusayn d) UsmonxonEshonxo‘jaev 26. Kommunistikpartiyaningqaysirezolyusiyasidaadabiytanqidnipartiyaviynazoratchiqilibko‘tardi? a) “Proletariyatningbarchaa’zolarigaochiqxat” 1920 b) “Partiyaningadabiyotsohasidagisiyosati” 1925 v) “Adabiy-badiiytashlilotlarniqaytaqurish” 1932 g) Butunittifoqyozuvchilarining I s’eediustavi.1934 d) “Adabiy-badiiytanqidhaqida” 1940 27. Qaysiasarda “O‘tkankunlar” romaniestetik-badiiytahliletilgan? a) O.SHarafiddinov “O‘tkankunlar” (A.Qodiriyromani) b) M.SHeverdin “Birinchio‘zbekromani” v) S.Husayn “O‘tkankunlar” vao‘tkankunlar” g) Oybek “AbdullaQodiriyninghayotivaijodi” d) M.Qo‘shjonov “O‘zbekningo‘zligi” 28. CHo‘lponningqaysiasaridabadiiyadabiyotningma’naviy-estetikmohiyatiyoritibberilgan? a) “Ulug‘hindiy” b) “500 yil” v) “Qorqo‘ynidalola” g) “Adabiyotnadur” d) “Teatrutanqidlarigaahamiyat” 29. QaysimunaqqidAbdullaQodiriyhayotivaijodihaqidatadqiqotyaratmagan? a) Oybek b) OzodSHarafiddinov v) MatyoqubQo‘shjonov g) SobirMirvaliev d) UmaraliNormatov 30. CHo‘lponijodihaqidatadqiqotyaratmaganmunaqqidkim? a) NaimKarimov b) OzodSHarafiddinov v) LazizQayumov g) VadudMahmud d) AbdurahmonSa’diy Xulosa va takliflar Harakatdagi estetika sifatida e’tirof etilgan tanqid estetika xazinasini boyitishga, badiiy adabiyot rivojiga, yozuvchi mahorati takomillashuviga, jamiyat estetik didining ko‘tarilishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, predmet nazariyasisiz uning tarixi bo‘lmagani kabi tarixsiz nazariyaning ham bo‘lishi mumkin emas. Shu ma’noda tanqid tarixini o‘rganish, napfaqat adabiy jarayon haqida, balki badiiy adabiyot ta’sirida o‘zgarishlar ro‘y bergan jamiyat tarixini, undagi ma’naviy-axloqiy iqlimlarni, adabiy-estetik dunyosidagi zamon mohiyatini ham o‘rganish demakdir. Adabiy tanqid tarixining vazifasi uning tarixiy sharoitda o'ynagan roli, tutgan o‘rni, izlanishlari va topilmalarini, jamiyat, shaxs va adibga ko‘rsatgan ta’sirini aniq baholab berishdan iborat. Shundagina adabiy jarayon, uning asosiy tamoyillari, yo‘nalish va qonuniyatlari, aniq adibning aniq asari va badiiy mahorati adabiy tanqidning tahlil va tadqiq predmetiga aylangan bo‘ladi. Adabiy tanqidning vazifasi yozuvchi ijodini, badiiy asarlarni tahlil etish, shu asosda adabiyot rivojiga turtki bo‘ladigan mummolarni ko‘tarib chiqish, tekshirish, ularning estetik mohiyatini ochish, baho lash, umumlashtirishdan iborat. Adabiy tanqidning ijtimoiy-axloqiy vazifasi yuksak san’at uchun kurash olib borish va shuning vositasida komil insonni tarbiyalashga xizmat etish zaruratidan kelib chiqadi. Adabiy tanqidning maqsadi harakatdagi badiiy ijodning rang- barang muammolarini jamiyatning hayoti, uning moddiy va ma’naviy boyliklarini yaratish yo ’ lidagi kurash bilan bog‘lab o‘rganish va tushuntirishdan iborat. Zero, Prezidentimiz I. Karimov ta’kidlaganidek: «Bizning maqsadimiz bir necha avlod mehnati bilan yaratilgan narsalami yo‘qotmaslik, ularning eng yaxshilarini saqlab qolish, demokratik me’yorlarga, milliy manfaatlarimizga, mustaqilligimizga mos kelmaydiganlarini qayta tashkil etishdan, mazkur tuzilmalarni yangi mazmun bilan boyitishdan iboratdir» 1 . Karimov I. 0‘zbekiston XX asr bo‘sag‘asida; xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. — Т.: 0‘zbekiston. 1997, 87- bet. Tayanch tushunchalar: tanqid, naqd, estetika, stmkturalizm, mantiq, psixologiya, adabiyot nazariyasi, antropologiya tanqidchiligi, qiyosiy tahlil, sotsiologik tahlil, struktural tahlil, adabiy tanqid usullari, qiyosiy adabiyotshunoslik, psixoanaliz, ritual-mifologik maktab, germe nevtika, san’at sotsiologiyasi, ekzistensializm harakatdagi estetika. Foydalani l gan adabiyotlar ro‘yxati 1. Karimov I. YUksak ma’naviyat – engilmas kuch.-Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 2. Karimov I. Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. T.: O‘zbekiston, 2009. 3. Arastu. Poetika. Axloqi kabir. T.: «YAngi asr avlodi», 2004 4. Valixo‘jaev B. O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi (X-X1X asrlar). T.: «O‘zbekiston», 1993. 5. Rasulov A. Tanqid, tahlil, baholash. T.: “Fan”-2006 6. Behbudiy M. Tanqid saralamoqdur. \\ Mahmudho‘ja Behbudiy. Tanlangan asarlar. T.: «O‘zbekiston», 1997. 7. Yo‘ldoshev Q. YOniq so‘z. “YAngi asr avlodi”, 2006. 8. Karimov B. XX asr o‘zbek adabiyotshunosligida talqin muammosi (Qodiriyshunoslik misolida) filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. T.: 2002 9. Karimov B. Jadid munaqqidi Vadud Mahmud, T.: 2000 10. Komilov N. Ma’nolar olamiga safar. T., “Tamaddun” 2012. 11. Normatov U. Qodiriy bog‘i. T.: «YOzuvchi», 1995 12. Problem ы teorii literaturnoy kritiki. Izd MGU, 1980 13. Rasulov A. Badiiylik –bezavol yangilik. T.: 2002. 14. Rasulov A. Iste’dod va e’tiqod . T.: G‘.G‘ ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 2000 15. Rahimjonov N. Istiqlol va bugungi adabiyot”, T., 2011 16. Rahmonov B. O‘zbek adabiy tanqidchiligi. T.: «YAngi asr avlodi», 2004 17. Rizaev SH. Milliy kino: taraqqiyot tamoyillari va muammolari. “Jahon adabiyoti” jurnali №5, 2011 18. Safarov O., Yo‘ldoshev B., Ahmedova SH.. O‘zbekadabiytanqidchiligitarixi. BuxDU nashriyot, 2003 . 19. So‘nggi jadid qissasi. (B.Qosimov zamondoshlari xotirasida). T., 2012. 20. Teroiya literatur ы v2 * -tomax. TomI. MoskvaAkadema. 2004 . 21. Ulug‘ov A. Qalb qandili. “Akademnashr”, 2012. 22. Xudoyberganov N. Badiiy tahlil sehri. T.2008 23. CHo‘lpon va tanqid (nashrga tayyorlovchi Karimov B.), T.: «Adabiyot jamg‘armasi», 2004 24. SHa rafiddinov O. Ijodni anglash baxti, T.: «SHarq», 2004 25. SHarafiddinov O. Dovondagi o‘ylar T.: «Ma’naviyat», 2004. 26. O‘zbek adabiy tanqidi (Antalogiya). T. 2011 27. O‘zbek sovet adabiy tanqidi tarixi. (ikki tomlik), 1-2-tomlar, T.: «Fan», 1982 28. Qahramonov Q. Adabiy tanqid va bolalar adabiyoti. T.: «Fan» 1991 . 29. Qahramonov Q. Adabiy tanqiddagi yangilanish jarayonlari. “Fan” 2011 30. Qo‘shjonov.M. Saylanma (ikki jildlik), T.: G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1981-1982 31. Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. T.: «Xalq merosi» nashriyoti, 2004 32. Quronov D. Talqin imkoniyatlari T.: “ Turon zamin ziyo ”, 2015. 33. G‘afurov I.Mangu latofat. T.:-“SHarq” NMAK, 2008

O'xshashlar

“Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish
Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish
“Badiiy asar tili” modulini o‘qitishda interfaol usuldan foydalanish
“O‘zbek xalq ertaklari” modulini o‘qitishda multimediya vositalaridan foydalanish
“Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish