Konseptual jadval asosida “Badiiy asar tili” modulini o'rganish - Adabiyot - Diplom ishlar

Konseptual jadval asosida “Badiiy asar tili” modulini o'rganish

Yuklangan vaqt:

05.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1231.2001953125 KB

Ko'chirib olish

“Konseptual jadval asosida “Badiiy asar tili” modulini urganish” mavzusidagi 1

Har bir bo’lim bo’yicha o’rtaga tashlangan muammoga oid xulosalar chiqarilib, shu asosda ish so’ngida umumiy xulosalar keltirilgan. Fikrlarni dalillash uchun foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati keltirilgan. Bitiruv ishining kirish qismida modulni o’qitishda konseptual jadvallardan foydalanishning dolzarbligi; ilmiy izlanishning maqsad va vazifalari; tadqiqot predmeti va ob’ekti; tadqiqotning amaliy ahamiyati yoritilgan. Ishning birinchi bobi “ Badiiy asar tili” mavzuidagi modulning nazariy masalalari” deb nomlanib, ikki fasldan iborat. I.1 “Badiiy asar tili”ning uziga xos xususiyatlarini ilmiy asosda urganish, I-2. “ Mua l lif va q a h ramon nut q ining individualligi”ni tad q i q etish”. Ish ning ikkinchi bobi “Badiiy asar tili” mavzuini konseptual jadvaldan foydalanib uqitish modulining uquv – uslubiy ta’minoti ” ham ikki fasldan iborat. Birinchi fasl “Badiiy asar tili” modulining ma’ruza mashg`ulotida konseptual jadvaldan foydalanishga oid tajribalar ikkinchi fasl esa “Badiiy asar tili” modulining amaliy va mustaqil ish mashg`ulotlarida konseptual jadval – grafik organayzerlardan foydalanib uqitish deb nomlanadi. Unda mavzu yuza sidan sillabus, modul yuzasidan konseptual jadvaldan foydalanish bo ‘ yicha ishlanmalar, amaliy topshiriqlar, nazorat topshiriqlari, testlar to’plami, mustaqil ta’lim yuzasidan ko ‘ rsatmalar, xulosa va hamda metodik ta’minot o ‘ z aksini topgan . 2

MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................. 4 I-BOB. “Badiiy asar tili” mavzuidagi modulning nazariy masalalari . I.1 “Badiiy asar tili”ning uziga xos xususiyatlarini ilmiy asosda urganish ........... 7 I-2 Mua l lif va q a h ramon nut q ining individualligini tad q i q etish. ........................ 22 II BOB . “Badiiy asar tili” mavzuini konseptual jadvaldan foydalanib u q itish” modulining u q uv – uslubiy ta’minoti. II.1 “Badiiy asar tili” modulining ma’ruza mashg`ulotida konseptual jadvaldan foydalanishga oid tajribalar………………………………………………… ... ….. 30 II.2 “Badiiy asar tili” modulining amaliy va musta q il ish mashg ` ulotlarida konseptual jadval – grafik organayzerlardan foydalanib u q itish. .......................... 40 UMUMIY XULOSALAR ...................................................................................... 57 ADABIYOTLAR RO ` YXATI … ………………………………………. ............. 60 K I R I SH 3

Mavzuning dolzarbligi va uning asoslanishi; Yangi tahrirdagi davlat ta’lim standartlarida Adabiyotshunoslik ilmiga, mumtoz va zamonaviy adabiyotlarga doir tizimli jarayonni uyushtiruvchi fan sifatida qarash lozimligi e’tirof etiladi. Shu bois adabiyotshunoslik ilmini urganishda, ayniqsa uning alohida “Badiiy asar tili” modulini zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llab uqitish bitiruv ishimizning dolzarbligini belgilangan. Ta’lim jarayoniga yangi o’qitish texnologiyalari va faol metodlar, kontseptual jadvallarni qo’llash orqali bo’lajak kadrlarning ijodiy fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, yangi bilimlarni mustaqil egallash qobiliyatini rivojlantirishga erishish mumkin. Chunki, bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan shaxsgina o‘z muammolarini o’zi mustaqil hal qila oladi va jamiyatda o’z mavqeiga ega bo’ladi. Bunday qobiliyat esa ta’lim muassasalarida shakllantiriladi. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh. Mirziyoev ta’kidlaganidek: « Innovatsiya – bu kelajak degani. Biz buyuk kelajagimizni barpo etishni bugundan boshlaydigan bulsak, uni aynan innovatsion goyalar, innovatsion yondashuv asosida boshlashimiz kerak » 1 . Hozirgi paytda respublikamizda yetuk mutaxassislar tayyorlash sifatini yaxshilash bo’yicha qator pedagogik izlanishlar olib borilmoqda. Bu izlanishlarning aksariyatida pedagog olimlar, amaliyotchi va tadqiqotchilarning diqqat e’tibori o’qitish maqsadi va uning natijalariga erishishga, ta’limni texnologiyalashtirish, kontseptual jadval- grafik organayzerlar orqali sifatli o’qitishni tashkil etishga, shuningdek, ilmiy asoslangan zamonaviy o’qitish texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy etishga yo’naltirilgan. Bitiruv ishining ob’ekti va predmeti – “Badiiy asar tili” modulini o’qitishda kontseptual jadvalardanl foydalanish mavzusini yoritishda bitiruv ishning ob’ekti sifatida O.YOqubovning «Diyonat», U.Hoshimovning «Dunyoning ishlari» asarlarini tahlilga tortdik. . Bundan ta sh qari, mazkur asarlar yuzasidan amalga oshirilgan tadqiqotlar ham ishning o‘rganilish ob’yekti hisoblanadi. Badiiy 1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси.Тошкент- Узбекистон 2018,20 бет 4

asar tilini o’qitishda yangi pedagogik, innovatsion, interfaol texnologiyalar, shu jumladan, konseptual jadvallardan foydalanish , an’anaviy ta’limga qaraganda ancha yuqori samara berishi kun sayin o’z tasdig’ini topmoqda. Mazkur texnologiyalar talabalarning bilish imkoniyatlarini, ijodiy qobiliyatlarini va amaliy ko’nikmalarini rivojlantirishi, ularni mustaqil fikr yuritishini tashkil etishda samara berishi kun sayin aniqlanmoqda. Bitiruv ishining maqsadi va vazifalari: mazkur mavzuni o‘qitishning asosiy maqsadi –talabalarga badiiy asar tili va uning imkoniyatlarini urgatish,yo‘llanma berish , badiiy matnni turli medodlar asosida har tomonlama ilmiy-estetik tahlil qilish , badiiy asarlarni qiyosiy tahlil qilish ko‘nikmasini shakllantirishdan iborat . Mazkur mavzu 5120100 – «Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek filologiyasi) ta’lim yo‘nalishi 1-kurs talabalari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, mavzuni o‘qitishda konseptual jadvallardan foydalanishning samarali yo‘llarini aniqlashtirish nazarda tutilgan. Bitiruv ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi: - “ Badiiy asar tili” mavzuidagi modulning nazariy masalalarini urganish; - “Badiiy asar tili”ning uziga xos xususiyatlarini ilmiy asosda taxlil kilish ; - Muallif va kaxramon nutkining individualligini tadkik etish. - “Badiiy asar tili” mavzuini konseptual jadvaldan foydalanib ukitish” modulining ukuv – uslubiy ta’minoti shakllantirish - “Badiiy asar tili” modulining ma’ruza mashg‘ulotida konseptual jadvaldan foydalanishga oid tajribalar. - “Badiiy asar tili” modulining amaliy va mustakil ish mashgulotlarida konseptual jadval – grafik organayzerlardan foydalanib ukitish. Bitiruv ishni tayyorlashda foydalanilgan adabiyotlar va normativ hukukiy hujjatlarning qisqacha uzaro tahlili: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi”, tadqiqot mavzusiga oid O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Davlat 5

ta’lim standartlari, O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining Nizomlari va buyruqlari; mavzuning nazariy jihatlarini yoritishda adabiyotshunos olimlardan I.Sulton, B.Valixujaev, A.Rasulov, P.Kodirov, T.Boboev, B.Karimovlarning ( Sultonov I. Adabiyot nazariyasi.-T.: «O’qituvchi», 2002. , .Valixo’jayev B. O’zbek adabiyotshunosligi tarixi.-T.: «O’zbekiston»,1993. , Qodirov P. Oylar, badialar. T., Adabiyot va san’at, 1971. , Qodirov P. Oylar, badialar. T., Adabiyot va san’at, 1971. , . Qodirov P. Oylar, badialar. T., Adabiyot va san’at, 1971., Karimov B. Abdulla Qodiriy:tanqid, tahlil va talqin. T.: “Fan”, 2006 ) tadqiqotlaridan, ta’lim jarayonida grafik organayzerlarning qo‘llanishini to‘g‘risida N. Azizxo‘jayeva, U. Begimqulov, J. G‘. Yo‘ldoshyev, S. A Usmonov, B. Ziyomuhammadov, Sh. Abdullayeva, R. J. Ishmuxammedovlarni ng (Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. - T.: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot ja nashriyoti, 2006; Begim q ulov U.Sh. Pedagogik ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiy-nazariy asoslari. -T.: Fan, 2007; Avliyaqulov N.X., Musayeva N.N. Pedagogik texnologiya. T.: Tafakkur bo‘stoni, 2012) tadqiqotlari - dagi nazariy qarashlar metodologik asosi vazifasini o‘tadi. Bitiruv ishning nazariy va amaliy ahamiyati : t adqiqot natijasida “Badiiy asar tili modulini ukitishda konseptual jadvaldan foydalanish” nomli bitiruv ishi yaratildi. Mavzuning amaliy-texnologik jihatlari takomillashtirildi. Mazkur bitiruv ishi natijalaridan oliy o‘quv yurtlarida ta’lim jarayonlarida foydalanish mumkin. Bitiruv ishning tuzilmasi tavsifi: Bitiruv ishi kirish, xulosadan tashkari ikki asosiy bob, turt fasl va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I-BOB. “Badiiy asar tili” mavzuidagi modulning nazariy masalalari . 6

I.1 “Badiiy asar tili”ning uziga xos xususiyatlarini ilmiy asosda urganish Adabiy - badiiy asar yaratish uchun faqatgina so‘zdan foydalaniladi. Buning uchun birgina so‘z zarur, xolos. Adabiy - badiiy asar yaratiga uchun o‘ndan bo‘lak boshqa biror bir xom ashyoga ehtiyoj, zarurat bo‘lmaydi. So‘z adabiy-badiiy asarning birinchi va yagona unsuri hisoblanadi. Yozuvchi, shoir asar yozish - hayotning muayyan parchasini badiiy gavdalantirish uchun birgina vosita - so‘zdan foydalanadi. So‘z uning uchun asar mazmunini ro‘yobga chiqaruvchi birdan bir tayanch sanaladi. Chunki uning yorhamida asarning barcha unsurlari: qahramonlar obrazi, ular yatagan manzil-makon ko‘rinishlari va hokazolar gavdalantiriladi. Asarning sujet, kompozitsiyasi, o‘ndan bo‘lak boshqa unsurlari ham aynan so‘zning vositasida yaratiladi. Shunung uchun qadim Harq shoirlari asarlari asosiy mavzusi bayonini boshlanmasdan avval so‘z harafiga maxsus kism bag‘ishlaganlar. Badiiy asar tili adabiy til me’yorlariga tayanadigan, umumxalq tiliga asoslangan, hamma uchun tushunarli ifodalarni qamrab olgan, ijodkorlar tomonidan jilolangan tildir. U mana shu xususiyatlariga ko‘ra, g‘oyaviy va hissiy (em o si o nal) ta’sir ko‘rsatishning eng samarali v o sitasidir. Ayni ch o qda, badiiy til kishilar o‘rtasida barcha uchun tushunarli bo‘lgan eng o mmab o p aloqa qurolidir. Yozuvchi, shoir badiiy asar yaratish - obraz va manzaralar chizish uchun so‘z va iboralar tanlaydi, ularning asl va ko‘chma ma’nolarini aniqlaydi, sinonim va antonimlarni topadi, umumxalq tilining gap ko‘rilishi usullaridan, arxaizm va jargonlardan foydalanadi. Shunyng uchun adabiyot hayotni so‘z o rqali tasvirlash san’ati d e yiladi. Badiiy asar tili ilmiy asarlar tilidan tasviriylik, emosionallik, obrazlilik, aforizm kabi xususiyatlari bilan farq qiladi. Fizika, kimyo, matematika, texnika, iqtisodiyot kabi ilmiy sohalard agi asarlar tili umumlashgan, ixtisoslik yo‘nalishidagi tushunchalarni ifoda etsa, badiiy asarlar tili tabiat manzaralari va inson qalbidagi kechinma, holatlarni mavjud qarama-qarshiliklari bilan aks ettiradi. Bu badiiy asar tilining tasviriylik xususiyatidir. 7

Ilmiy asarlar tilidagi dalil, raqamlar ko‘proq kishilarning aql-tafakkuriga ta’sir ko‘rsatadi. SHe’r, roman, qissa tili esa ko‘proq ularning hissiyotiga, tuyg‘ulariga - qalbiga ta’sir qiladi. Badiiy asar tilining qahramonlar kalb holatini ifodapash orkali kitobxonlar tuyg‘ulariga ta’sir ko‘rsatish uning hissiyli gi(emosionalligi)ni belgilaydi. Badiiy asar, avval o , ins o n qiyofasini gavdalantirishi bilan ta’sirchan ekanligi ma’lum. Ij o dk o r ins o n o brazini yaratish uchun tilning turli shakl, ko‘rinishlaridan f o ydalanadi. U shevaga xos so‘zlarni, kasb-korga oid atamaparni, kishi no‘tqaning o‘ziga xos jihatlarini ko‘rsatuvchi iboralarni (masalan, «Mehrobdan chayon» ro - manida Solih maxdumning «habba» deyishi singari) qo‘llaydi. Badiiy asar tili bilan adabiy til o‘rtasida muayyan tafovut mavjud. Ular aynan bir hodisa emas. Avval o , badiiy asar tili adabiy tilga nisbatan k e ng hodisadir. Chunki o‘nda adabiy tilning o‘zi ham, sh e va, kasb-hunar, jarg o nga o id so‘zlar ham, tasviriy if o danar, turli ib o ralar ham mujassamlashgan bo‘ladi. Adabiy til esa me’yoriy gram matika qoidalariga asoslangan, umumiy talaffuz qoidalariga ega bo‘lgan va shu asosda xalq jonli tilidagi har xilliklarni bir xillashtirib olgan til sanaladi. SHu boisdan uquv-ta’lim ishlari, rasmiy ish qog‘ozlari, ilm-fan, publitsistika, matbuot adabiy tilda olib boriladi. Adabiy til ham millat madaniyatining o‘ziga x o s bir ko‘rinishidir. Biroq badiiy asar tili ham, adabiy til ham umumxalq tiliga as o slanadi. Umumxalq tili har ikkalasining asosi sanaladi. Badiiy asar tili muallif tili, personajlar tili, dialog, mo nolog, arxaik so‘zlar, shevaga, kasb-hunarga oid so‘zlar, jargonlar, neologizmlar, antonim, sinonim, omonim, badiiy tasvir vositalari (metafora, istiora, metonimiya, sinekdoxa, allegoriya, jonlantirish, sifatlash, o‘xshatish, mubolag‘a, poetik sintaksis (intonatsiya, paral lelizm, anafora, takrorlar, inversiya, antiteza, ritorik munosabat, ritorik so‘roq) kabilardan tarkib topgan bo‘ladi. Bu unsurlar badiiy asar tilining j o zibali, ta’sirchan bo‘lishini ta’minlaydi. O datda, badiiy asar matnining as o siy qismi muallif tilidan tarkib t o pgan bo‘ladi. Chunki ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, yechimi kabi sujet qismlari, 8

peyzaj, qahramonlarning ruhiy holatlari muallif so‘zi orqali gavdalantiriladi. Umuman, muallif o‘z asarining hikoyachisi, naqlchisi bo‘ladi. Ko‘pgina asarlarning muallif so‘zi bilan b o pshanishi ham shundan dal o lat b e radi. Aslida ham asarning barcha qahram o nlari muallif yorhami, aniqr o gi, uning so‘zlari bilan harakat qiladi. Muallif d o im o ular bilan birga bo‘ladi. Kit o bx o nga qahram o nlarni ko‘rsatib turadi. P e rs o najlarning o‘y-kechinmalari, yashirin- o shkora fikrlaridan xabard o r qiladi. Ular turgan muhit manzarasini gavdalantiradi. So’z jon bo’lib, ruh uning qolipidir. Tanida ruhi bor odam doim unga ehtiyoj sezadi... So’zi o’lgan odamning tanasiga pok ruh bag’ishlaydi. So’zdan tandagi tirik ruh halok bo’lishi mumkin. Yaxshi so’z bilan o’lganni tiriltira olgani uchun Iso payg’ambar o’zini “Jonbaxsh” degan laqab bilan atadi... So’z tufayli Xalil o’zini o’tga tashladi; Jabroil ham so’z yukiga hammol bo’lgan. Tangri insonni sirlar xazinasi darajasiga ko’targan ekan, uni so’zlash qobiliyatiga ega bo’lgani uchun hayvonlardan ortiq qilib yaratdi”. Koinotning o’zi ham “kof” va “nun”ning (arabcha “k” va “n” harfi qo’shilsa, “kunh” bo’ladi va u “yaratih”, “ijod qilh” degan ma’nolarni bildiradi) qo’shiluvidan, Ollohning so’zi bilan yaratilganini tasavvur etsak, so’zning barchadan buyukligini anglaymiz. Ana shu buyuk ne’mat – so’z adabiyotning birinchi va bosh qurolidir, bo’lishi mumkin bo’lgan yangi olamlarning bo’y-bastini yaratuvchi, ijod qiluvchi bebaho mo’jizadir. To’g’ri, badiiy asarning dunyoga keltiruvchi obraz va obrazlililik, xarakter va tip, mavzu va g’oya, syujet va kompozitsiya, tur va janr, ijodiy metod va uslubga o’xshash vositalari ko’p. Lekin eng qizig’i ham, eng murakkabi ham shundaki, bu vositalarning hammasi ham so’z vositasida yaratiladi, so’z tufayligina jozibaga, ta’sirdorlikka, yaratishga qodir bo’ladi, ya’ni so’z-la tiriladi. Shu tufayli so’z nodirlik, bebaholik, mo’jizadorlik xislatlarini bor-budicha o’zida mujassam etadi. 9

Xo’sh, so’zdan san’atkor qanday tarzda foydalanadi? So’z qachon obrazlilik kasb etadi? So’zning poetik maqsadi nima? Nima uchun so’z tanlanadi? Nega har bir so’zning o’z o’rni, o’z qudrati bor? Nega tili no’noq, nomukammal, sayoz asarlar komillikdan uzoq bo’ladilar? Badiiy tilning qanday xususiyatlari sirlarini bilish lozim?.. Filologiya ilmi har qanday milliy tilni uchga bo’lib o’rganadi: 1. Jonli (umumxalq) til – muayyan millatning, mamlakatning odamlari o’rtasidagi jonli so’zlashuv nutqi, o’zaro aloqa, muomala – munosabat qurolidir. U grammatika qonunlariga, talaffuz qoidalariga, adabiy va badiiy til normalariga, talablariga bo’ysunmaydi. Jonli til – erkinlikni yoqtiradi: sheva ham, varvarizm ham, vulgarizm ham, jargonizm ham, neologizm ham... uning joni - tani bo’lib xizmat qilaveradi, uning chek-chegarasi bo’lmaydi. 2. Adabiy til – jonli (umumxalq) tilidan tug’ilgan, muayyan grammatika(grammatika) va talaffuz qoidalari (fonetika)ga, imlo talablariga qat’iy amal qiluvchi va turli shevalarda gapiruvchi (“to’qson ikki bovli o’zbek urug’i”) kishilarga tushunarli bo’lgan, matbuot, fan, adabiyot, radio, televidiniye, teatr tilidir. Adabiy til doimo, uzluksiz tarzda onasi (jonli til)dan va egizak ukasi (badiiy til) dan aloqada bo’ladi: jumladan, ulardan yangi so’z va iboralarni qabul qiladi va o’z navbatida jonli va badiiy tilning rivojiga, takomillashuviga yordam beradi. 3. Badiiy (poetik) til – badiiy asarlar tili sanaladi. U “adabiy asarning mazmunini ro‘yobga chiqaruvchi birdan-bir vosita hisoblanadi. SHu sababli badiiy til kitobxonga g‘oyaviy va emosional ta’sir qilish vositasi bo‘lib xizmat kiladi. Negaki, yozuvchi badiiy til orqali obrazlar manzaralar yaratar ekan, ularning mohiyatini ochib ko‘rsatadigan so‘z va iboralar tanlaydi. Asl va ko’chma ma’noli so’zlar qo’llaydi, umumxalq tilining gap qurilish usullaridan, arxaizm va jargonlardan foydalanadi”. Shu xilda yozuvchi asar g’oyasiga muvofiq shakl tanlaydi. M. Gorkiy aytganiday, “ Ish tafakkurni uyg’otadi, tafakkur ish tajribasini so’zga aylantiradi, undan g’oyalar, gipotezalar nazariyasini... xosil qiladi... Yozuvchining ishida asosiy material so’zdir ”. So’z esa, barcha faktlar, 10

barcha fikrlar libosidir. Ammo har bir fakt zaminida ijtimoiy ma’no bor, har bir ma’no zaminida esa bir yoki ikkinchi fikr nega bunday-u, nega unday emas, degan sabab bor... Klassiklar yuz yil davomida asta – sekin ishlangan ana shunday tilda yozganlar. haqiqiy adabiy til shudir” (M.Gorkiy) 1 N.SHukurov va boshqalar. Adabiyotshunoslikka kirish, T., “O‘qituvchi”, 1979, 117-bet. Shunga asosan adabiyot – hayotni so’z orqali badiiy tasvirlash san’atidir. Badiiy til jonli (umumxalq) tilning farzandi bo‘lib, uning bosh vazifasi – badiiylik(obrazlilik)ni yaratishdir. SHu vazifadan kelib chiqib, jonli va adabiy nutqlarni barcha hodisalarini hissiy(estetik) tarzda umumlashtiradi. Badiiy tilning o’ziga xos asosiy xususiyatlarini ifoda etuvchi qonuniyatlar ham bir talay: 1. Ularning eng birinchisi – obrazlilikdir. Bunga san’atkor tasvirlanayotgan voqea-hodisaning, narsa-predmetning, tug’yon-kechinmaning yaqqol qiyofasini, holatini kitobxon ko’z o’ngida jonli qilib gavdalantiradi. Oddiy kitobxon ham uni ko’radi, his etadi, tirikligiga shohidlikka o’tadi. Maxsus tasviriy vositalar, maxsus leksik boyliklar, so’z o’yinlari kabi unsurlar – obrazlilikni yaratishda bebaho vazifalarni o’taydilar. Bir kun. Yomg’irli tun. Qop-qora zulmat. Chuchvaradek qaynar Ko’chalarda suv. Baxmal kabi qora, Ko’rinmas osmon. Butun yorug’ jahon – Dardli bir qayg’u. Usmon Nosirning “Naxshon” dostonidan keltirilgan ushbu parchani o’qigan kitobxon ko’z o’ngida Naxshonning “bir kuni – dardli bir qayg’usi” yaqqol ko’z o’ngida jonlanadi: Och-nahor, boshpanasiz qolgan Naxshon muttasil savalab 11

yog’ayotgan yomg’irli tunga duch keladi. “Tun qop-qora zulmat”, osmon ham baxmal kabi qora”ki – Naxshon tortayotgan azobni, uning huvillagan qalbini yorqin gavdalantiradi. Ayniqsa, “ko’chalarda suvning chuchvaradek qaynashi” - o’xshatishning go’zal namunasi, yomg’irning yog’ishi darajasi (savalab yog’ish)ni, uning holatini, manzarasini aniq ifodalaydiki, uni kitobxon ko’z oldiga ravshan keltiradi. Yomg’irning ham Naxshon dardiga dard qo’shayotganidan, uning qayg’usini yanadi ko’paytirayotganidan kitobxon ham azoblanadi. 2. Badiiy asar tilining obrazliligi uning tasviriy va hissiy xususiyatini yuzaga chiqaradi. Badiiy asar tili xarakterlar va manzaralarni yaqqol gavdalantirish uchun, birinchi navbatda, ularning ichki dunyosini, mohiyatini butun qarama-qarshiliklari bilan aks ettiradi va shu akslangan hayot kitobxon his- tuyg’ularini uyg’otadi. Demak, hayot(inson) qalbining turfa xil holatlarini tasvirlash orqali kitobxon his-tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatish-tasviriylik va emosional xususiyatni keltirib chiqaradi. Buni to’liq anglash uchun, keling, “badiiy asar – umrni uzaytiruvchi mo’jiza” tushunchasini tahlil qilaylik. Bu tushunchaning juda oddiy isboti bor; faqat chuqurroq mulohaza darkor. Inson tanasini-ochlik(Navoiy bobomiz “Ochlik negizida hikmat bor, to’qlik tagida g’aflat bor” deb bekorga aytmaganlar) poklaganidek, inson qalbini - ko’z yoshi tozalaydi. Ko’z yoshi qalbning katarsissi (“tozalanish”i)dir. U yoki bu tarzda jarohatlangan, yaralangan qalbni-tozalovchi, davolovchi; u yoki bu tarzda xursanddchiligi “oshib, toshib” ketganda ham qalbni yorilib ketishidan saqlab, o’zligiga qaytaruvchi vosita – ko’z yoshidir. Badiiy asar tilining o‘ziga x o s xususiyatlaridan yana biri uning o‘ziga x o s qurilishidir. U oddiy so‘zlashuvdagi nutqdan gap tuzilishiga ko‘ra jiddiy farq qiladi. Badiiy asar tili ba’zi o‘rinlarda, hatt o , grammatika q o idalariga ham m o s k e lmaydi. Ilmiy asarlar tilida esa grammatika q o idalariga to‘la ri o y qilingan bo‘ladi. Badiiy asar tilida fikrning ta’sirchan bo‘lishi asosiy maqsad qilib qo‘yilsa, ilmiy asarlarda fikrning mantiqan ishonchli bo‘lishiga e’tibor qaratiladi. SHe’riy, nasriy asarlarda fikrning hissiy ta’sirchan bo‘lishiga erishish uchun gap 12 1 1 2

ko‘rilishining intonatsiya, parallelizm, takror, anafora, inversiya, antiteza, ritorik murojaat, ritorik so‘roq kabi ifoda usullari qo‘llaniladi. She’riy san’atlarni tasniflash haqida A. Husayniyning “Badoyi’-us sanoyi’” asarida shunday deyiladi: “Nutq g o ‘zalliklari uch qism bila cheklanur ul jihatdinkim, har g o ‘zallik yo faqat lafz g o ‘zalligidur, yo faqat ma’no g o ‘zalligidur yoxud lafzu ma’no yig‘indisining g o ‘zalligidur”. Shu fikrga muvofiq mazkur risolada ham, adabiyotshunos T.Boboyevning “She’r ilmi ta’limi” risolasida ham she’riy san’atlar lafziy, ma’naviy va lafziyu ma’naviy san’atlarga bo‘lingan. Professor A.Hojiahmedovning “She’riy san’atlar va mumtoz qofiya” risolasida “Adabiyotshunosligimizda she’riy san’atlarni ma’naviy va lafziy san’atlarga ajratish an’ana bo‘lib kelgan” deyiladi va shunga muvofiq tasniflangan. Shu bilan birga qofiya bilan bog‘liq san’atlar ham alohida guruhlangan. Shayx Axmad Xudoydod Taroziyning “Funun ul balog‘a” asarida esa she’riy san’atlar hech qanday guruhlarga ajratilmasdan, tasnifsiz berilgan. Avvalo, lafziy san’atlar haqida. Ular Husayniyda “...lafziy go‘zalliklarning asosi uldurkim, alfozni ma’noga tobi’ qilgaylar...” yoki T.Boboyevda “Lafziy san’atlar she’riy nutqdagi so‘zning tovushi bilan bog‘liq bo‘lib, ko‘proq shakl hodisasi sifatida ko‘rinadi ... she’riy nutqqa bezak-ziynat berishga xizmat qiladi...” yoki A.Hojiahmedovda “... lafziy san’atlar asarning til jihatdan jozibadorligini, ohangdorligini ta’minlashga yordam beradi...” tarzida ta’riflanadi. Ma’naviy san’atlar haqida “Badoyi’-us-sanoyi’”da “... faqat ma’no go‘zalligidur...” deyilgan bo‘lsa, “She’r ilmi ta’limi”da “... she’r ma’nosini oshirishga ta’sir ko‘rsatishi, she’rning ma’nosi, g‘oyasi bilan bog‘liq bo‘lgan san’atlar ...” ekanligini aytilgan. “She’riy san’atlar va mumtoz qofiya”da “Ma’naviy san’atlar asardagi g‘oyalarni yorqin ifodalash, lirik va epik timsollarni hayotiyroq gavdalantirish, ularning ma’naviy qiyofalari, his-tuyg‘ularini ta’sirchanroq aks ettirishga xizmat qiladigan...” san’atlar sifatida ta’riflangan. Ushbu ta’riflarga ko‘ra go‘yo ikkala guruh san’atlar bir-biridan aniq farqlanayotganga o‘xshaydi. Aslida esa, lafziy va ma’naviy san’atlar haqidagi bu fikrlarning hech biri mantiqan birini ikkinchisidan farqlab beruvchi qoida 13 113

darajasida emas. She’riy san’atlarning qonun-qoidalariga, mohiyatiga diqqat qilinsa, mazmun va shakl orasiga xitoy devorini qo‘yib, ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaganidek lafziy san’atlarni ham shakl hodisasi sifatida ma’nodan ayri holda san’at darajasida baholab bo‘lmaydi yoki aksincha, ma’naviy san’atlar ham avvalo shakl jihatdan namoyon bo‘ladi va ma’no bilan qorishik holda san’atni yuzaga keltiradi. Chunki “... badiiy shakl badiiy mazmunning biz qabul qilayotgan mavjudligi bo‘lsa, mazmun o‘sha shaklning ichki ma’nosi, mag‘zidir...” Bundan ko‘rinyaptiki, she’riy san’at shakl va mazmun birligidagina yuzaga chiqadi, faqat konkret holatda ulardan biri yetakchiroq mavqeda bo‘lishi mumkin. Berilgan ta’riflarga ko‘ra, tajnis “Ikki yoki andin ortiq lafzning nav’u turlari bayon etilgan ko‘rinishlardin birida bir-biriga o‘xshamog‘idin iboratdur ...” yoki “... shoir bayt ichinda ikki kalima keltirurkim, bir-biriga suratta muvofiq va ma’noda muholif bo‘lur...” yoki “... she’r baytida ma’no jihatidan har xil, ammo shakli bir xil yoki shaklan bir-biriga yaqin ikki so‘zni keltirib, ular vositasida muayyan fikr, lavha yoki timsolni ta’sirchan ifodalash san’atidir...” yoki “... shakli bir xil, ammo turli ma’nolarni anglatadigan omonim (ikki yoki uch) so‘zlarni muayyan poetik maqsadlarda qo‘llash usuli”. Ushbu ta’riflarni umumlashtirib qisqa va tushunarli shaklda tajnisni “shaklan bir so‘zning ikki yoki undan ortiq o‘rinda kelib, har o‘rinda har xil ma’no ifodalashi” deb ta’riflash mumkin. To‘g‘ri, bir lafzning shaklan aynan takrorlanishi ushbu san’atning yuzaga kelishida dastlabki asos bo‘lyapti va shu bois ham u lafziy san’at sifatida sanalgan. Biroq san’at qachonki o‘quvchining hissiyotlariga ta’sir qilib, uni xayratlantira olsagina, haqiqiy san’at hisoblanishi mumkin. Ta’kidlash joizki, tajnis san’atida o‘quvchini xayratlantirayotgan asosiy narsa baytdagi shunchaki takrorlanib ishlatilayotgan so‘zlarning shakligina emas, o‘sha takrorlanayotgan so‘zlarning ma’nosi hamdir. Quyidagi misollarga e’tibor bering: K o ‘ngulda garchi hajring dog‘i bordur, Valekin vasl umidi dog‘i bordur. 14

Keltirilgan misralarda tajnis san’atini yuzaga keltirayotgan asosiy omil “dog‘i” s o ‘zining shunchaki takror ishlatilishi emas, balki “dog‘i” s o ‘zining “dog‘” (xijron dog‘i) va “yana”, “tag‘in” ma’nolarini ifodalayotganidir. O‘rni kelganda, tazod san’atiga berilgan ta’rifga ham e’tiboringizni qaramoqchimiz: “...(tazod) “zid qo‘yish”, “qarshilantirish” manolarini ifodalaydi. Baytda ma’no jihatdan o‘zaro zid, qarama-qarshi bo‘lgan so‘zlarni qo‘llab, ta’sirchan badiiy timsollar, lavhalar yaratish...” san’atidir. Ko‘rinib turibdiki, muqobala va tazod san’atlariga berilgan ta’riflarda aytarli farq sezilmaydi. Buni quyidagi baytning har ikkala san’atga misol tariqasida keltirilgani ham tasdiqlaydi: Zahri hajrini berur har dam manga bu, vaslining N o ‘shini in’om etar bisyor mandin o ‘zgaga. Baytdagi zahr-no‘sh, vasl-hajr, manga-o‘zgaga so‘zlari san’atni yuzaga keltirayotgani aytilgan. Ma’lumki, she’riy san’atlar badiiy asarda ifodalangan g‘oyalarning hayotiyroq, ta’sirchanroq ifodalanishiga, lirik va epik timsollarning yorqinroq gavdalantirilishiga, misralar, baytlar, bandlarning lafziy nazokati, musiqiyligi, jozibadorligini ta’minlashga xizmat qilgan. She’riy san’atlar shoir badiiy salohiyatini ko‘z-ko‘z qilish, uning xilma-xil san’atlardan mohirona foydalanish usullarini namoyish etish emas, balki ijodkor badiiy tafakkur daxosining ko‘lami, yuksak ijtimoiy-axloqiy g‘oyalarini jilolantirish san’atkorligi ifodasi bo‘lib kelgan. She’riy san’atlar, avvalo, mantiqiy zaminga ega bo‘lishi, ya’ni qo‘llanilayotgan san’at hayot mantiqiga mos kelishi, unga zid bormasligi shart. Masalan, she’rda qo‘llangan tashbih tasvirlanayotgan ikki narsa – mo‘shabbih va mo‘shabbihun bih, ya’ni o‘xshatiluvchi va o‘xshatilgan ikki narsa o‘rtasidagi mantiqiy munosabat zaminiga qurilishi zarur. Jumladan, Xorazmiy, mahbubani Qadining sarvu sanobardek, biling - qil, Vafo qilg‘on kishilarg‘a vafo qil, - 15 114

deb tasvirlar ekan, qadning sarvu sanobarga qiyoslanishi mantiqan asoslangan, ya’ni yor qaddining to‘g‘riligi bilan sarv va sanobar daraxtlarining tikligi o‘rtasidagi o‘xshashlik hayot haqiqatiga to‘g‘ri keladi. Talmeh san’ati q o ‘llanganda ham bu masalaga alohida diqqat qaratish lozim b o ‘ladi. Chunki shoir ishora qiladigan afsona, tarixiy voqealar qahramonlari, nomlari ko‘rsatilayotgan shaxslar, albatta, keng o‘quvchi ommasiga yaxshi tanish bo‘lishi zarur. Munis Xorazmiy: Balo k o ‘hsorining farhodi menmen, Junun tasvirining behzodi menmen, - deb yozar ekan, baytda keltirilgan Farhod va Behzod ismlari o‘quvchiga yaxshi tanish bo‘lgani uchun ham shoirning badiiy niyati ro‘yobga chiqadi. Yana bir talab she’riy san’atlarning nafosat qoidasiga ham muvofiqligi, har qaysi badiiiy lavha, timsolning o‘quvchida go‘zal his-tuygular, tasavvurlar uyg‘otishi zarurligidir. Mubolag‘a arab tilida “kattalashtirish”, “kuchaytirish” ma’nosini bildirib, adabiy asarda tasvirlanayotgan badiiy timsol holati yoki harakatini bo‘rttirib, kuchaytirib ifodalash san’ati demakdir. Alisher Navoiyning Mehr emas, ohim o‘tidin ko‘kka yetmish bir sharar, Ayb emastur gar desam,: “ Dam ursam aflok o ‘rtanur ”, - baytida oshiqning sevgilisi hajrida chekkan iztiroblari g‘oyatda kuchaytirib tasvirlangan: ko‘kdagi quyosh oshiq yyerda chekkan oh o‘tining bir uchquni emish. Bu xil bo‘rttirilgan tasvir tufayli oshiq qiyofasi, ichki holati, ichki olami, qalbida mavj urgan ehtiroslari ta’sirchan, jozibali ifodalangan. Mubolag‘a tablig‘, ig‘roq, g‘uluvv deb atalgan uch turga b o ‘linadi. Tablig‘ aqlan ishonish mumkin b o ‘lgan, hayotda ham yuz berishi mumkin b o ‘lgan mubolag‘adir. Alisher Navoiyning “Kelmadi” radifli g‘azalidagi Kecha kelgumdir debon ul sarvi gulr o ‘ kelmadi, K o ‘zlarimga necha tong otquncha uyqu kelmadi, - 16

baytining ikkinchi misrasida shu xildagi mubolag‘a q o ‘llangan. Zero, visol va’dasini bergan go‘zalning kelmagani oqibatida oshiqning kechasi bilan uxlamay chiqishi oddiy hayotiy voqea bo‘lmay, mubolag‘ali tasvirdir, chunki shunday hollarda hamma oshiqlar ham uxlamay chiqadilar deyish xato bo‘lurdi. Lekin bu mubolag‘ali tasvirni, ya’ni oshiqning tuni bilan uxlamay chiqishini aqlan tasavvur qilish mumkin, bunday hodisalar oz bo‘lsa-da, hayotda yuz berib turadi. Mubolag‘aning ikkinchi darajasi ig‘roq deb ataladi. Ig‘roq belgi yoki harakatni aqlan ishonish mumkin bo‘lsa ham, hayotda yuz berishi mumkin bo‘lmagan tarzda kuchaytirib tasvirlash demakdir. “Farhod va Shirin ” dostonida Shirinning oti oyoqlari chirmashib yiqilay deganda, Farhod borib otni ko‘tarib olishi voqeasi tasvirlanadi. Mubolag‘aning uchinchi darajasi g‘uluvv deb ataladi. Aql ham bovar qilmaydigan, hayotda ham yuz berishi mumkin b o ‘lmaydigan tarzda tasvirlash shunday san’at sanaladi. Alisher Navoiyning: Har qizil gulikim, yuzung shavqida olib isladim, Yetkach ohim shu’lasi oni sarig‘ gul ayladim, - baytiga diqqat etsak, unda g‘uluvv qo‘llanganiga ishonch xosil qilamiz. Zero, shoir tasviricha, oshiq o‘z sevgilisining qizil yuzini sog‘inib qizil gulni olib hidlar ekan, ohi bilan sariq gulga aylanishiga aqlimiz bovar qilmaydi ham, bu xil hodisa hayotda yuz berishi mumkin emas. Tashbeh Sharq adabiyotida keng tarqalgan san’atlardan biri bo‘lib, “o‘xshatish” ma’nosini ifodalaydi. Ikki narsa yoki tushunchani ular o‘rtasidaga haqiqiy (real) yoki majoziy munosabatlarga ko‘ra o‘xshatish san’atidir. Masalan, Furqatning: Labing g‘uncha, yuzing ikki qizil gul, Qading sarvu, soching go‘yoki sunbul, - baytida ma’shuqaning a’zolari aniq narsalarga: labi g‘unchaga, yuzi qizil gulga, qaddi sarvga, sochi esa sunbulga o‘xshatiladi. Binobarin, bu o‘rinda haqiqiy tashbeh qo‘llangan. 17115

Tamsil “misol keltirish” ma’nosini bildirib, she’r baytining birinchi misrasida ifodalangan fikrga dalil sifatida ikkinchi misrada hayotiy bir hodisani misol qilib keltirishga asoslangan san’atdir. Lutfiyning: Ey ko‘ngil, jonni xayoli olida qil peshkash, Har nima bo‘lsa aziz, eltur kishi mehmon sori, - baytida esa ikkinchi misrada keltirilgan hayotiy hodisa - mezbonning o‘zi uchun eng aziz bo‘lgan narsani mehmon oldiga qo‘yilishi birinchi misradagi fikr qiyosi emas, balki dalil, tasdig‘iga xizmat qiladi. Baytdagi “Har nima aziz bo‘lsa, kishi mehmoniga tutadi, shuning uchun, ey ko‘ngul, sen ham joningni, ya’ni eng aziz narsangni yor xayoliga peshkash qil”,-degan mazmun ham tamsil mohiyatini ko‘rsatib turibdi. “Husni ta’lil” arabcha “chiroyli dalillash” ma’nosini bildiradi. Adabiy asarlarda tasvirlanayotgan biror hodisaga shoirona biron sabab k o ‘rsatish san’ati shu nom bilan ataladi. Masalan, mana shu baytda Navoiy husni ta’lil san’atidan foydalangan holda takrorlanmas timsoliy ifoda yaratgan: Qatra qonlarkim tomar k o ‘ksimga urg‘on toshdin, Zahmdindir demakim, qon yig‘lar ahvolimga tosh. Hijron alamiga chiday olmagan oshiq o‘z ko‘ksiga tosh urar ekan, yerga qon tommoqda, Shoir ta’rificha, buning sababi toshning badanga yetkazgan yarasi emas (qon yaradan oqayotgani yo‘q), balki oshiq qalbiga urilgan tosh uning bag‘ridagi g‘amning kuchliligiga chiday olmasdan qonli yosh to‘kib yig‘lamoqda. “Bilib turib bilmaslikka olish” ma’nosini ifodalovchi tajohilu orifona san’ati shoirning baytda aks ettirilayotgan biron obrazli iborani aniq aytmasdan o‘zini bilab bilmaslikka olgandek ko‘rsatish nazarda tutadi. Lutfiyning Malak yo hur, bilmom yo parisan? Bu raftor ila yo kabki dariysan? baytida shoir ma’shuqani malak, hur, pari, kabki dariylarga o‘xshatadi-yu, aniq qaysi biri ekanini ta’kidlamay, o‘zini bilmaslikka soladi. Aslida esa u mahbubani shularning barchasiga qiyoslab, uning benihoya g o ‘zalliga diqqatimizni qaratayapti. 18

Yana bir she’riy san’at tashxis bo‘lib, hayvonlar, qushlar, jonsiz narsalarga inson xususiyatlarini ko‘chirish san’atidir. Masalan, Lutfiyning: Kun pardag‘a kirib yuzung oyi hayosidan Yig‘lar o ‘ziyu, yuzig‘a tortar saxobni, - baytiga diqqat qilsak, quyoshga insonning uyalish, yig‘lash kabi xususiyatlari ko‘chirilganini ko‘ramiz. Tashxis san’ati bilan intoq san’ati yonma-yon turadigan san’atlar sirasiga kiradi. “So‘zlatish”, “gapirtirish” ma’nosidagi intoq san’ati badiiy asarda hayvonlar yoki jonsiz narsalarni odamlarga o‘xshatib so‘zlatishni nazarda tutadi. Jumladan, Alisher Navoiyning “Lisonut tayr” dostonida qushlar odamlar kabi s o ‘zlatilgan. Masalan, tovus: Men qusheman qasru gulshan ziynati, Naqshu rangim ahli olam hayrati deydi Mumtoz she’riy san’atlar orasida laff va nashrning o ‘rni alohida. Go‘yo shoirlar bu san’atga ko‘pam murojaat qilmagandek tuyulsa-da, mohiyat e’tibori bilan go‘zal san’atlar sirasiga kiradi. “Yig‘ish va yoyish” ma’nosini ifodalovchi ushbu san’at she’r baytida avval bir necha narsa yoki tushuncha nomini ketma-ket keltirib, keyin ular haqidagi hukmlarni ketma-ket bayon qilishni nazarda tutadi. Bundan tashqari asosiy maqsad esa nomalir keltirilgan narsa yoki tushunchalarni bo‘rttirib, kuchaytirib tasvirlashdir. Masalan, Atoiy bir g‘azalida: Bu orazu zulfu qadu qomatki seningdur, Rashki sumanu sunbulu ar’ar yetilibsen, - baytining birinchi misrasida mahbuba orazi, zulfi, qaddu qomatini sanab keltiradi- da, ikkinchi misrada ulardan har biri haqidagi fikrlarni bayon qiladi: orazni sumanga, zulfni sunbulga, qaddu qomatni esa ar’arga qiyoslaydi, lekin misra mazmuniga ko‘ra shoir “Rashki sumanu sunbulu ar’ar yetilibsen” deb ta’riflar ekan, diqqati boshqa narsaga - rashkka qaratilgandek tuyuladi. Vaholanki, uning muddaosi tashbihdan boshqa narsa emas. 19116

Istiora arabcha so‘z bo‘lib, “Biron narsani omonatga (vaqtincha) olmoq” degan ma’noni ifodalab, adabiy asarda so‘zni o‘z ma’nosidan boshqa bir ma’noda, aniqrog‘i uni haqiqiy ma’nosida emas, balki majoziy bir ma’noda qo‘llash san’ati sanaladi. Masalan, Boburning Sen, ey gul, qo‘ymading sarkashligingni sarvdek hargiz, Oyog‘ingga tushub bargi xazondek muncha yolbordim, - baytidagi “gul” so‘zi o‘z ma’nosda qo‘llanayotgani yo‘q, ya’ni haqiqiy gulga emas, balki gul kabi go‘zal mahbubaga murojaat qilmoqda. Irsoli masal “maqol kiritish” ma’nosini bildirib, she’riyat va nasrda ifodalanayotgan biror fikrni isbotlash uchun xalq maqolini keltirish san’ati sanaladi. Masalan, Navoiyning: O ‘qlaring k o ‘nglimga tushgach, kuydi ham k o ‘z, ham badan, Kim kuyar ulu qurug‘ chun naysitong‘a tushdi o ‘t. Irsoli masal atamasining mazmuni ushbu san’at mohiyatini to‘la qamrab ola biladi: maqol keltirsa, shu san’atni qo‘llagan bo‘ladi. Zero, irsol – j o ‘natmoq, keltirmoq; irsoli du masal – ikki maqol keltirish demakdir. Tazmin bir narasani ikkinchi bir narsani orasiga q o ‘ymoq - she’rga o ‘zga bir shoir asaridan biron misra, bir yoki bir necha bayt kiritish san’atidir. Shoirlar ba’zan boshqa asarlardan tanlangan bayt yoki misralarni turli maqsad bilan uz she’rlarida keltirganlar. Jumladan, Mashrab o ‘zining: Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma, Qondir jigarim, xoh inon, xoh inonma, G‘am shomi firoqingda kabob etdi falakni, Ohi saharim, xoh inon, xoh inonma, - tarzida boshlanuvchi g‘azalida Lutfiyning mashhur sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma baytini aynan keltirgan. Iyhom arabchadan shubhaga solish degan ma’noni bildiradi. Mumtoz adabiyotda esa iyhom haqiqiy va majoziy ma’nolarga ega. Yoxud shaklan bir, ma’no jihatdan har xil bo‘lgan so‘z yoki so‘z birikmasini she’riyatda qo‘llagan holda bir baytda ikki xil ma’noni ifoda etish san’atidir. Masalan, Navoiyning: 20

Bosh q o ‘yay dedim oyog‘i tufrog‘iga, dedi: “Q o ‘y” B o ‘sa istab la’li rangin surdim, erasa dedi: “Ol”, - misralarning birinchisida qo‘y so‘zini ikki ma’noda: mayli qo‘ya qol hamda qo‘y kerakmas ma’nosida; ikkinchi misrasida ol so‘zini ikki ma’noda: olaver (o‘paver) hamda labimning rangi qizil ma’nosida tushunish mumkin. She’r baytlarida ma’no jihatdan bir biriga yaqin tushunchalarni anglatuvchi so‘zlarni qo‘llab, ular vositasida obrazli ifodalar lavhalar yaratish san’ati tanosub deyiladi. Masalan, Lutfiy qalamiga mansub: Sen husn ila boysan, senga chun farz dudur haj Qil tengri uchun ka’bai k o ‘nglimni ziyorat,- baytida haj voqeasi bilan aloqador tushunchalarni bildiruvchi haj, farz, tengri ka’ba, ziyorat so‘zlarining bir o‘rinda keltirilishi shoirga oshiq va mahbuba munosabatlarini ta’sirchan ifodalashga yordam bergan. Eng sara she’riy san’atlar sirasiga tazod san’ati ham kiradi. Tazod so‘zi zid qo‘yish, qarshilantirish ma’nolarini ifodalaydi. Shu so‘z bilan ataluvchi she’riy san’at esa baytdan ma’no jihatdan o‘zaro zid, qarama-qarshi bo‘lgan so‘zlarni qo‘llab ta’sirchan tabiiy timsollar, lavhalar yaratishni nazarda tutadi. Masalan, Lutfiyning Rahm qilg‘il banda g‘a ey shoh ul tengri uchun Kim etar bizni gado , ul sizni sulton aylagan,- baytini ko‘zdan kechirsak, undagi banda-shoh, gado-sulton so‘zlari o‘zaro zid ma’nolarni ifodalamoqda. Shoir ularni qo‘llash bilan mahbuba va oshiqni munosabatlarini yorqin aks ettirganini ko‘ramiz. Ishtiqoq so‘zdan so‘zni ajratmoq, she’r baytlarida o‘zakdash so‘zlarni qo‘llash san’atidir. Bu san’atga Navoiyning quyidagi baytlarini misol qilib keltirish mumkin: Qilsa zulm ul zolim elni qilmag‘il yo rab zabun Chun tazallumdur ishim doim meni mazlum qil, - baytidagi zulm, zolim, tazullum, mazlum so‘zlari o‘zakdosh so‘zlardir. 21117

Ta’jdid san’ati ham onda-sonda b o ‘lsa-da uchrab turadi. T o ‘g‘rilamoq ma’nosidagi bu s o ‘z she’rda sodda otlarni tartib bilan keltirish san’atini ifodalaydi. Lutfiyning: Jinu malaku hur chaman ichra k o ‘rinmas Yuzung oyidin barchasi sharmanda dagulmu? baytlarida jin, malak, hur; dars, vazoyif, nusxa, daftar so‘zlari sodda otlar ma’lum tartib bilan keltirilgan bo‘lib, ikkinchi misrada ularga oid fikrlar ifodalangan. . I-2. Muallif va qahramon nutqining individualligini tadqiq etish. O datda, badiiy asar matnining as o siy qismi muallif tilidan tarkib t o pgan bo‘ladi. Chunki ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, yechimi kabi sujet qismlari, peyzaj, qahramonlarning ruhiy holatlari muallif so‘zi orqali gavdalantiriladi. Umuman, muallif o‘z asarining hikoyachisi, naqlchisi bo‘ladi. Ko‘pgina asarlarning muallif so‘zi bilan b o pshanishi ham shundan dal o lat b e radi. Aslida ham asarning barcha qahram o nlari muallif yorhami, aniqr o gi, uning so‘zlari bilan harakat qiladi. Muallif d o im o ular bilan birga bo‘ladi. Kit o bx o nga qahram o nlarni ko‘rsatib turadi. P e rs o najlarning o‘y-kechinmalari, yashirin- o shkora fikrlaridan xabard o r qiladi. Ular turgan muhit manzarasini gavdalantiradi. Ayrim asarlarda voqealar qahram o n tilidan hik o ya qilinadi. Masalan, G‘.G‘ul o mning «Yodg o r» qissasi, «M e ning o‘g‘rigina b o lam» hikoyasi shunday asarlar sirasiga kiradi. Biroq ularda ham qahramonlarni muallif so‘zlatadi. Muallif personajlarning tashqi qiyofasi, ichki kechinmalarini tasvirlash bilan ularni so‘zlatadi. So‘zlatganda ulardan har birining nutqiga alohida e’tibor beradi. Chunki personajlarning har biri o‘ziga xos tarzda gavdalanishi, ularning gap- so‘zlari ana shu xususiyati-ni yorqin namoyon etishi lozim. Qahram o nning diqqatini jalb etadigan birinchi b e lgisi uning nutqidir. Mis o l uchun Abdulla Qodiriyning «O‘tgan kunlar» r o manida O tab e k shunday d e ydi: 22 109

«M e ni zo‘rlagan va majbur qilgan edilar, dada! Sizning o‘g‘lingiz bo‘lgan bir yigitning sha’niga, albatta, odam o‘ldirish g‘oyat va n o musdir... Siz o‘zingizning orzu - havasingiz yo‘lida meni majbur qildingiz va dushmanlarimga yo‘lni katta qilib ochib berdingiz, men bu jondorlikni xoh, noxoh ishlashga majbur qoldim!.. Sizni gunohkor qilishga va go‘n o hingizni kechishga m e ning haqqim yo‘q, dada! Lekin gunohsiz bo‘la turib ham yana muvoxira ostiga turganim uchun o‘zimni mudofaa qilishga majburman». Asar qahramonlari nutqi dialog va monolog shaklida ifoda etiladi. Dialog va monologlarda qahramonlarning ichki dunyosi, fe’l-atvori aks etadi. Ijodkorlar qahramonlar nutqida ular yashagan tarixiy davrga xos so‘zlash tarzini hamda ularning kasb-kori, ma’naviy sajiyasi (intellektuallik darajasi)ni gavdalantirishga harakat qilishadi. Chunki mantiq shuni taqazo etadi. Dial o g, m o n o l o g asarni ta’sirchan qiladigan v o sitalar sirasiga kiradi. Dial o g yunoncha so‘z bo‘lib, «ikki kishi o‘rtasidagi so‘zlashuv» d e gan ma’n o ni anglatadi. Monolog ham yunoncha so‘z bo‘lib, u badiiy asarda ishtirok etuvchi personajiarning o‘z-o‘ziga yoki boshqalarga qaratilgan nutqi sanaladi. Dialog va monologning asarni ta’sirchan etuvchi, o‘ni yodda qoldiruvchi unsurlardan ekanligi she’riy, nasriy asarlardan ham ko‘ra, drama janriga mansub asarlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Drama, k o m e diya, trag e diya matni to‘laligicha dial o g va m o n o l o glardan tarkib t o padi. Sahna asarlarini ularsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Monologlar namoyon bo‘lish tarziga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: tashqi monolog va ichki monolog. Tashqi monolog qahramonning o‘z nutqini ovoz chiqarib bayon etishi bo‘lsa, ichki monolog uning ichki o‘y-kechinmalaridir. Tashqi monolog shakli ko‘proq drama, komediya, tragediyada qo‘llansa, ichki monolog barcha janrlardagi asarlarda keng ishlatiladi. Masalan, hayotda har bir odam boshqa bir kishi haqida kunglida qandaydir xayollarga b o radi. Ana shu hodisa badiiy asarlarga ham ko‘chiriladi. R o man, qissa, d o st o n p e rs o najlari bir-birlari haqida turli o‘ylarga b o rishadi. Demak m o n o l o g p e rs o najlarning o‘zi haqidagi 23

o‘ylaridangana ib o rat bo‘lmaydi. U boshqalar to‘g‘risidagi, tevarak-atrofdagi hayot haqidagi orzu-o‘y, mushohadalarni ham mujassam etadi. P e rs o najlarning dial o g, m o n o l o glarida arxaik sh e vaga o id, kasb-k o rga tashtluqai so‘zlar uchraydi. Ular zamonni, persoiajning mashg‘uloti, tugilib usgan joyini o‘ziga xos tarzda ayon etib turadi. Avvallari qo‘llangan bo‘lsa-da, ayni paytda nutqda ishlatilmay qolgan so‘zlar arxaik so‘zlar sanaladi. SH e vaga x o s so‘zlar esa muayyan hudud kishilari nutqiga x o s so‘z va ib o ratdir. Arxaik so‘zlar o‘tmish manzarasini gavdalantirish maqsadida qo‘llansa, shevaga xos so‘zlar personajlar tilining o‘ziga xosligini namoyon etish, uning manzil-makonini bildirish uchun lozim bo‘ladi. Kasb-k o rga o id so‘zlar esa qahram o nlar mashg‘ul o ti, ular turmush tarzini ko‘rsatish vajidan asq o tadi. Masalan, shaxtyorlarning ish tarzi bilan cho‘p o nlarning kundalik ishi bir- biridan farq qiladi. Shunday ekan, ch o rvad o rlar, shax tyor yoki baliqchilar haqidagi asar p e rs o najlar nutqidan ham aniq bilinib turishi l o zim. Ana shu maqsadda yozuvchilar o‘z asarlarida sh e vaga, kasb-k o rga o id so‘z, ib o raparni qo‘llashadi. Bular mavjud voqelikni aniq aks ettirish imkoniyatini yaratadi. Ba’zan kishilar o‘zaro mulokotlarida faqat bir-birlari tushuna digan so‘z, iboralarni qo‘llashadi. Masalan, tibbiyot xodimlari bemor huzurida uning kasalligi haqida bir-birlari tushunadigan atamalarni qo‘llab gaplashishadi. Ular dav o lash usullari, qanday d o ri-harm o nlarni ishlatish l o zimligi xususida o‘zar o maslahatlashishadi. Bir o q bu mul o q o tda nimalar d e yilayotganini hamma b e m o r ham to‘lik tushunav e rmaydi. Tibbiyot xodimlari nutqidagi boshqalar uchun tushunarsiz terminlar kasb-korga, aniqrog‘i, sohaga oid so‘zlar sanaladi. Biroq yana shunday so‘z, ib o ralar ham b o rki, ular jarg o nlar d e b ataladi. Jarg o n frantsuzcha so‘z bo‘lib, «buzilgan til» d e gan ma’n o ni bildiradi. Bin o barin, jarg o n so‘n’iy, yasama tildir. U muayyan guruh kishilari d o irasidagina qo‘llanadi. Jarg o n so‘zlar ham barcha kishi-larning nutqida ishlatiladigan so‘z, ib o ralardan tarkib t o pgan bo‘ladi. Bir o q guruh a’z o lari muayyan so‘z, ib o ralarni o‘zlarigina tushunadigan ma’n o da ishlatishadi. Ular nazarda tutgan ma’noni boshqalar bilmaydi. Badiiy asarlarda o‘g‘rilar, qimorbozlar obrazi gavdalantirilganda 24110

ularning no‘tqada ishlatiladigan so‘z, iboralar - jargonlar keltiriladi. CHunonchi, Tohir Malikning «SHaytanat», «Murdalar gapirmaydilar» asarlarida jargon so‘zlar o‘g‘ri - jinoyatchilar qiyofasini ishonarli ko‘rsatish uchun o‘ziga xos vosita bo‘lgan. Bundan tashqari m uallif barcha asarlarining hikoyachisi bo‘lganligi sabab, u “qo‘mondonlik” vazifasini bajaradi: har bir personajning o‘rnini, o‘y kechinmalarini, fikr-mulohazalarini, harakatlantiruvchi muhitning shart- sharoitlarini, muomala – munosabatlarini ta’rif-tavsiflash, ko‘rsatish orqali - hammasini bir maqsadga – asarda ifodalanayotgan fikr – g‘oyani ro‘yobga chiqarish uchun harakatga keltiradi. Bu harakatning zarur ikir-chikirlarigacha tasvirlaydi . Ularni bir-biriga mustahkam qilib bog’laydi. Go’yo qildan arqon to’qiydi. Va “arqon”ning qanday to’qilganini kitobxonga tushuntirib boradi. Ayni paytda, tasvirlanayogan hamma narsa (obraz, muhit, tafsilot, detal)ga munosabatini bilvosita bildiradi. hatto, G’aybullo as-Salom aytganlaridek “Bir atirning o’zi har xil odamda har xil hid taratadi”. Bitta misolga, “O’tgan kunlar”dagi “Qudalarni kutib olish” bobidagi bir lavhaga diqqat qilaylik: “hasanali yo’lakka qarab imladi... Qip-qizarg’an holda Kumush ko’rindi: paranjisi qo’lida, qora atlas ko’ynak egnida, zangor latta mursak ustida, oq shohi ro’mol boshida. Shahlo ko’zlari kulumsirashga yaqin holda, uyatlik edilar Hasanali tanitti: - Mana bu kishi qayin onangiz – bekoyim bo’ladilar. Kumush salom berdi va qo’lidag’i paranjisini yerga tashladi, yugurib kelib o’zini o’zbek oyimning quchog’iga oldi. O’zbek oyim ham uni mahkam siqib, quchaqlab olg’an, yuzidan shap-shap o’pib, aylanib, o’rgular va tikilib-tikilib nima uchundir yig’lar edi”(311-bet). Ushbu lavhadagi hasanalining “Mana bu kishi qayinonangiz bek oyim bo’ladilar” gapidan tashqari hammasi yozuvchining nutqidir. Yozuvchi Kumush va O’zbekoyimning ko’rinishidan boshlab to ularning holatlarigacha, holatlaridan hatti-harakatlarigacha, harakatlaridan ichki ruhiy kechinmalarigacha xarakterlaydi. 25

Bu nutq aniq, tiniq, yorqin, bo’yoqdor, jonli bo’lgani sabab, ochiq aytilmagan ko’p gaplarni ham ilg’aydi, sezadi. Chuqurroq tahlil etsa uning mohiyatiga ham yetadi. Kitobxon “Shahlo ko’zlari kulumsirashga yaqin holda uyatlik Kumushning” salom berishini, qo’lidagi paranjisini yerga tashlab, shoshib yoki yurib emas, balki yugurib kelib O’zbekoyimning quchog’iga kirib ketishi – behad sog’ingan, bu uchrashuvni intiqib kutgan yaqin odamning samimiyatiga teng, balki undan ham zo’rroq odamiylik nuri bor edi. Bu nur Kumushni ko’rmasdan, unga adolatsizlik qilgan, sodda dil, “dumbul tabiatli O’zbek oyimni birdan o’ziga keltiradi: U qilmishlariga pushaymon bo’ladi, Kumushning samimiyligidan unda ham odamiylik uyg’onadi. (Buni yozuvchi “nima uchundir” deydi xolos) Kumushni mahkam quchoqlab emas, “mahkam siqib quchoqlab” oladi, yuzidan shap-shap “tinimsiz” o’padi, aylanayin, o’rgilayin deya, ko’z yosh to’kmaydi, balki, “tikilib- tikilib yig’laydi”. Shuning uchun ham bu lavhani qayta-qayta o’qigan yirik san’atkor Odil Yoqubov deydi: “Bir kitobxon sifatida buni men ham sezaman va beixtiyor ko’zimga yosh olaman... Yozuvchining mahorati deb, o’z qahramonining dilini bilishi deb – mana buni aytadilarh..” Mana shu misolning o’zidanoq ko’rinadiki, avtor nutqi badiiy asar qurilishida asosiy o’rinni egallaydi. U doimo adabiy til normalari asosida ish ko’radi, vulgarizm, varvarizm, jargonizm, sheva so’zlarga o’xshash leksik boyliklardan uzoqda bo’ladi. Faqatgina bir holatda, voqea yozuvchining nutqi bilan emas, balki hikoyachi nutqi orqali (“Shum bola”, “Mening o’g’rigina bolam”- G’.G’ulom, “Davr mening taqdirimda” - A.Muxtor) olib borilganda istisno bo’lishi mumkin. Unda hikoyachining yoshi, jinsi, saviyasi, ma’naviyati, madaniyati, shevasi, kasbi-kori aks etishi tabiiydir. 2. Personaj nutqi . Badiiy asarda turli-tuman personajlar qatnashar ekan, albatta, ularning har biriga xos nutq ham yaratilishi kerak. Bu nutq tipikligi va individualligi, obrazliligi bilan har bir shaxsning dunyoqarashini, tajribasini, xulq- atvorini, ma’naviyatini, salohiyatini, boring-chi, butun borlig’ini mubolag’ali va ishonchli qilib ochib berishi-ko’rsatishi lozim. Chunki har bir odamning nutqida uning bo’yi-basti(ruhiy kayfiyati, his-tuyg’ulari ham) aks etadi, shuning uchun 26

ham so’z-xarakter ko’zgusi sanaladi. Personaj nutqi dialog va monolog vositasida voqye bo’ladi. Dialog (lat.dialogos-ikki kishi o’rtasidagi so’zlashuv) – ikki yoki undan ortiq personajlar o’rtasidagi nutq shaklidir. U asarda har bir qahramonning xarakterini, ruhiyatini, o’y-orzularini ifodalaydi, o’zining jo’shqinligi, ma’nodorligi qisqaligi va ixchamligi bilan diqqatni jalb etadi: - Siz... qochqoqsiz, - dedi - Siz... - Men? - Siz quvloqsiz. - Ajab qilaman, dedi Kumush va shapalog’i bilan erining yuziga sekingina urib qo’ydi. - Bu yoqqa ham... - U yoqqa Zaynab ursin. - Zaynabni... urishga haqqi yo’q. Kumushning ko’zida haligacha ko’rinmagan bir shodlik o’ynaydi: - To’g’ri aytasizmi? - To’g’ri aytamanh - Mana bo’lmasa, - dedi Kumush. Otabekning ikkinchi yuzini silagandek qilib qo’ydi. Yana kulumsirashib, termulishib qoldilar... (322-bet). Ushbu dialog qa’rida qahramonlarning shu paytgacha tortgan iztiroblariyu azoblari, ahdu paymonlarga sodiqliklari, sevgi-muhabbat tuyg’usining hayajoni judayam qabariqli va qisqa tarzda, dilbar ko’rinishda ifodasini topgan. Shuning bir qirrasini ko’raylik: Kumush “U yoqqa Zaynab ursin” deganida, Otabek “Zaynabning... urishka haqqi yo’q” javobini aytadi. Bu bilan Kumush muhabbatiga hamon oshnoligini, o’sha bilan yashayotganini, uni hyech vaqt unutmaganini, Zaynabga nisbatan “tirik haykal”ligini... bildiradi, xarakterining sobitligini isbotlaydi, qalbidagi hokim tuyg’uning haroratini uzatadi. ha, badiiy dialog holatni, o’y-xayolni talqin qilmog’i - uning ochiq mazmunidan yashirin mohiyati sari borishga kitobxonni “majbur” qilishi – bosh talabdir. 27

Monolog (gr.monos-bir va logos-so’z, nutq) badiiy asardagi qahramonning o’z-o’ziga yoki o’zgalarga qaratilgan nutqidir. Bu nutq, odatda, qahramonlarning ichki iztirob va dardlarining “po’rtanalari”, “to’lqinlari”ni ifoda qiladi. Lirik asarda monologning tashqi ko’rinishi (bunda lirik qahramon o’z nutqini ovoz chiqarib ifoda qiladi) yaqqol ko’zga tashlanadi, lirik qahramonning ichki tug’yonlarini ochish orqali uning xarakterini namoyon etadilar: Agar oshiqlig’im aytsam, kuyub jonu jahon o’rtar, Bu ishq sirrin bayon qilsam, taqi ul xonumon o’rtar. Kishig’a ishq o’tidin zarraye yetsa bo’lur giryon, Bo’lur besabru betoqat, yurak-bag’ri chunon o’rtar. Meni bexonumon tinmay kuyub yondim firoqingda, Oting tutsam, nigoro debki, zavqidin zavon o’rtar. Qayu til birla, ey jono, seni vasfing bayon aylay, Tilim lolu ko’zum giryon, so’ngaklarim nihon o’rtar. Na qattig’ kun ekan, jono visolingdin judo bo’lmoq, Meni ohim tutunig’a zaminu osmon o’rtar. Bu dard ila xarob o’ldum, kelib holimni so’rmassan, G’aming boshqa, alam boshqa, yuragimni fig’on o’rtar. Bu Mashrab dardiki, jonoki, hyech kim boshig’a solma, Agar mahsharda oh ursam, behishti jovidon o’rtar. 1 Mashrab she’riyatidan, T., , 1979, 54-bet Ushbu g’azalni o’qir va (Murodjon Ahmedov ijrosidagi) ashulasini tinglar ekansan, beixtiyor Eduard Mejelaytisning “Tungi kapalaklar”idagi ushbu mulohazaga kelasan: “Faqat yurakdan sizib chiqqan, ustidan ruhning betakror jilolari qandaydir ilohiy yog’dudek miltillab turgan so’zlargina fusunkor, hayajonli bo’ladi, titrab turadi. So’zning poetik qudrati, so’zning mavjudligi uning musiqiyligidadir”. Mashrabdek katta Shaxsga xos katta Darddadir. Monologning ichki ko’rinishi(bunda personajlar o’z-o’zlari bilan ichdan gaplashadilar) epos va dramada ko’plab uchraydi. Ichki monologda qahramon 28

qalbidagi yashirin o’ylarini, fikr-mulohazalarini kitobxon bilan baham ko’radi. Eposda bu kengroq, batafsilroq ifodalansa, dramada judayam keskin va dramatizmga boy shaklda voqye bo’ladi. Jumladan, Odil Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” romanida Ali Qushchi Abdulatif oldidan boqqa chiqqanida uning qalbidan quyidagi o’y-saboqlar kechadi: “…hayhot kim aytmish, bu noraso dunyoda haq va adolat yo’q debh Borh Kimki, bu dunyoda yomonlik qilsa – xoh shoh bo’sin, xoh gado jazosiz qilmaydih Insonga aql va shuur shu maqsadda berilgankim, bu teran haqiqatni tushunsinh Kimki bu haqiqaqga tushunmay, adolatsizlik yo’lini tutar ekan, oxiri voy bo’lishi muqarrarh.. Mana, shahzodah Toju taxt va shon-shavkat ishqida o’z padarini qatl qilishdan ham toymagan edi, allomalar sarvari yoqqan ilm mash’alini so’ndirib, Movarounnahrni zulmat qo’yniga tashlagan edi, oqibati ne bo’ldi? hah Bu foniy dunyoda ham haq va adolat bordur. Bundan mo’minlarga qatlu qirg’in keltirgan, mehr-shafqat o’rniga jabru jafo, ilmi ma’rifat o’rniga zulmat urug’ini sochgan hyech bir kimsa intiqomsiz qolmaydurh..” (“Ulug’bek xazinasi”, T., G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994, 309-bet). Ko’rinadiki, monolog ham qahramon ruhiy dunyosini ochadi va o’z kashfi bilan asar mohiyatini chuqurlashtiradi, bosh maqsadni yoritishga, tirikligini ta’minlashga hissasini qo’shadi. 29

II BOB . “Badiiy asar tili” mavzuini konseptual jadvaldan foydalanib uqitish” modulining uquv – uslubiy ta’minoti. II.1 “Badiiy asar tili” modulining ma’ruza mashg‘ulotida konseptual jadvaldan foydalanishga oid tajribalar . Adabiyot-inson ma’naviyati asoslarini tashkil etuvchi ruhiy qadriyatlarni shakllantirishga xizmat qiladigan san’at turi. Boshqa o‘quv mashg‘ulotlarida bilim berish ustuvor bo‘lsa, adabiyotda inson ning ko‘ngli bilan, tuyg‘ulari bilan ishlanadi. C h unki chinakkam inson iy likning asosiy belgisi boshqa odamlarning holatini tushunish, ularga tuyg‘udosh bo‘la bilishdan iboratdir. S h u man’noda biror o‘quv predmeti yoki biror san’at turi adabiyotning o‘rnini bosa olmaydi. Badiiy adabiyot o‘quvchilarning hissiyotlarini shakllantirib, tuyg‘ularini noziklashtirib, kechinmalarini teranlashtiradi. Adabiyot darslarida o‘qilgan asar bo‘yicha o‘quvchi va talabalarga tayyor xulosalar berilmasligi kerak. O‘rganilayotgan badiiy asardan har bir tarbiyalanuvchi o‘zicha ta’sirlanish, o‘zi istagan xulosaga kelishi lozim. Bunday holatni yuzaga keltirish uchun o‘qituvchi ijodkor bo‘lishi, adabiyot darslari esa badiiy matnning joziba qudratini oshirishga qaratilgan bo‘lishi va o‘quvchilarni badiiy hodisadan zavqlana bilishga yo‘naltirilgan bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Badiiy asar o‘quvchilarning ko‘ngil mulkiga aylanishi, ularning hissiyotlariga ta’sir etishi uchun o‘qituvchi badiiy asar bilan tarbiyalanuvchilar orasida vositachilik qiladi. Har qanday asarning badiiy tahlili eng zamonaviy texnologiya va usullarga tayansa, shuningdek, pedagogik jarayondagi barcha qatnashchilarning to‘la faolligi ta’minlansagina tegishli samara beradi. Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o‘qitishning zamonaviy metodlari keng qo‘llanilmoqda. O‘qitishning zamonaviy metodlarini qo‘llash o‘qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Ta’lim metodlarini tanlashda har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi. 30

An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, unga turli-tuman ta’lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirish darajasining ko‘tarilishiga olib keladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rag‘batlantirilib turilishi, o‘quv materialini kichik-kichik bo‘laklarga bo‘lib, ularning mazmunini ochishga qaratilgan metodlarni qo‘llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi. O`quv maqsadlarini aniqlash, shakllantirish, tizimlashtirish, ketma-ket masalalar va savollar tarzida ifodalash o`qituvchi ishining eng murakkab va mas`uliyatli qismi hisoblanadi. Maqsadlarni aniq belgilash va tizimlashtirish, o`qituvchi faoliyatining keyingi bosqichlariga yo`naltiruvchi omil sifatida xizmat qiladi. Tahsil oluvchilar ongiga yetkaziladigan ta`lim maqsadlari ularni o`quv bilish faoliyatiga mo`ljal bo`ladi va ta`lim-tarbiya jarayonida ularning ongliligi va faolligini oshiradi. Mamlakatimizda ta’lim tizimida olib boriladigan islohotlar o‘quv jarayoniga nisbatan o‘zgacha mazmun, o‘zgacha talab, o‘zgacha pedagogik munosabatlarni taklif etoqda. Shuni inobatga olib, Oliy ta’limning O`zbek filologiyasi 5220100 – Filologiya va tillarni o`qitish (o`zbek tili) yo`nalishi 1- kurs talabalari uchun “Adabiyotshunoslik nazariyasi” faninidan rejalashtirilgan “Badiiy asar tili ” mavzusinining ma’ruza mashg‘ulotini yangicha pedagogik texnologiyalarda, xususan konseptual jadval asosida quyichagicha shakllantirish mumkin. 31

Adabiyotshunoslikka kirish fanining 2017-2018-o‘quv yili uchun mo‘ljallangan SILLABUSI Fanning qisqacha tavsifi OTMning nomi va joylashgan manzili : Karshi davlat universiteti Kuchabog 27 Kafedra Adabiyotshunoslik Uzbek f ilologiya si fakulteti tarkibida Ta’lim sohasi va yo‘nalishi : 1 2 0000 – Gumanitar fanlar 5120101 – Filologiya va tillarni o‘qitish ( o‘zbek tili ) Fanni olib boruvchi o‘qituvchi haqida ma’lumot : f.f.n, dotsent G.M.Imomova e-mail: g.imomova @mail. ru. Dars vaqti va joyi: O‘quv-uslubiy boshqarma tomonidan ishlab chiqilgan jadval asosida universitetning o‘quv binolarida Kursning boshlanish va davom etish muddati: bir jarayon Bakalavriat ta’lim yo‘nalishi o‘quv rejasiga muvofiq birinchi semestrda Individual grafik asosida ishlash vaqti: dushanba , chorshanba va juma kunlari soat 14.00 dan 18.00 gacha Fanga ajratilgan soatlar: Auditoriya soatlari Mustaqi l ta’lim: 46 Ma’ruz a : 30 Amaliy 22 Semina r 24 32

Fanning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi ( prerekvizitlari ): Fanning mazmuni Fanning dolzarbligi va qiaqacha mazmuni : Fanni o‘qitishdan maqsad – Mazkur fanni o‘qitishning asosiy maqsadi – badiiy asarni tahlil qilish uchun yo‘llanma berish, badiiy matnni turli metodlar asosida har tomonlama ilmiy-estetik tahlil qilish, jahon adabiyotshunosligidagi metodlarni adabiy tur hamda janrlar bo‘yicha yozilgan ilmiy asarlar misolida asoslab o‘rganish, umuman, adabiyotshunosning ilmiy-estetik tafakkurini shakllantirish ushbu fanning asosiy maqsadi sanaladi. . Fanning vazifasi : adabiyotshunoslik tarixi, zamonaviy adabiyotshunoslik orasidagi bog‘lanishni tushuntirish; – adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlarini o‘rgatish; – badiiy asarni ilmiy-estetik tahlil qilish, matnni tarkibiy qismlarga ajratish va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash; – badiiy asarlarni turli metodlar asosida tahlil qilishni tushuntirish; – adabiyotshunoslik tarkibiy qismlari orasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatish; – o‘zbek adabiyotshunoslarining maqola, taqrizlarining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rgatish; – talabaga san'at asarlarini his qilishini o‘rgatish Talabalar uchun talablar: “Adabiyotshunoslikka kirish” fani dasturi Davlat ta'lim standartlari, namunaviy dasturlarg qo‘yiladigan ilmiy-metodik talablar asosida shakllantirilgan. “Adabiyotshunoslikka kirish” fani bo‘yicha bakalavr talaba adabiyotshunoslik predmeti va adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlari, adabiyotshunoslikning boshqa fanlar bilan aloqasi, adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasi va adabiy tanqid, adabiy turlar va adabiy janrlar, ijodiy uslublar va ijodiy yo‘nalish, oqimlar, badiiy adabiyotning o‘ziga xosligi 33

haqida tasavvurga ega bo‘lishi kerak. Ushbu fan yuzasidan bakalavr talaba lirik, epik, dramatik janrlar, she'r tuzilishi, san'atning paydo bo‘lishi haqidagi nazariyalarni, poetik tafakkurning o‘ziga xos xususiyatlari, badiiy obraz turlari, badiiy tasvir vositalari, lafziy va ma'naviy san'atlarni bilishi va ulardan foydalana olishi lozim. “Adabiyotshunoslikka kirish” fanidan talaba adabiy asarlarning janrini farqlay olish, adabiy matnni asl manbasi bilan solishtira bilish, asar sy ujetini tarkibiy qismlarga ajratish, matndagi muallif va qahramon nutqini farqlash, badiiy asarni nazariy jihatdan tahlil qila bilish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak . Electron pochta orqali munosabatlar tartibi: Professor-o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi aloqa elektron pochta orqali ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina universitet hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga oshiriladi. Elektron pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 20.00 gacha Fan mavzulari va unga ajratilgan soatlar taqsimoti № Mavzular Ma’ruza Amaliy Seminar MT 12- mavzu:Badiiy asar tili 2 12.1 Badiiy asar tili va ilmiy asar tili. Obrazlilik – badiiy asar tili asosi. 12.2 Badiiy asar tili va poetik nutk 2 12.3 Muallif nutqi. Qahramon nutqi: dialog va monolog. 2 12.4 Zamon va makon tasviri. Personajlar portreti tasviri. 34

MA’RUZA MASHG’ULOTLAR Mavzu: “Badiiy asar tili” mavzuidagi ma’ruzani konseptual jadval asosida utish MUAMMOLI MA’RUZANING TEXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchi I-bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish (10 daqiqa) Maqsad: Mavzu haqida talabaga ma’lumot berish, uning bilim malakasini oshirish, adabiyot orqali talabaning ruhiyatiga ta’sir etish, milliy istiqlol g’oyasi asosida tarbiyalash va h.k. Mashg’ulotni muammoli ma’ruza ekanligi haqida ma’lumot berish Talabalar tinglaydilar, yozib oladilar II-bosqich. Asosiy (60 daqiqa) 2.1.Talabalar bilimini aqliy hujum orqali faollashtiradi Bilimlarni faollashtirish jarayonida o’quv muammosini yechish bo’yicha izlanuvchanlik faoliyatida faol eshtirok etishlari uchun talabalar bilimini savollar orqali aniqlanadi: ifodalaydi: 1 Badiiy asar tili va ilmiy asar tili. 2.Obrazlilik – badiiy asar tili asosi. Badiiy san’atlar: ma’naviy, lafziy san’atlar. 3.Muallif nutqi. Qahramon nutqi: dialog va monolog. 4. Zamon va makon tasviri. Personajlar portreti tasviri. (1ilova) Uni yechishni tashkillashtiradi. Talabalar bilan birga yuqoridagi savollarni tahlil qiladi, ularda paydo bo’lgan qiyinchilikni aniqlaydi. 2.3.Muammoni yechish yo’llarini izlashni tashkillashtirishga o’tadi, ya’ni talabalarga “Badiiy asar tili” yuzasidan chuqur ma’lumot beradi. Badiiy asar tilining ta’sirchanligi, obrazliligi va leksik qatlamlari haqida chuqur bilim beriladi. Mashg’ulotni tashkillashtirish uchun yordamchi savol va xulosalar (№2 ilova), ko’rgazmali materiallardan (№3 ilova) foydalaniladi. 2.4. Talabalarni kichik guruhlarga bo’linadi, taqdimot uchun qog’ozlarni, Savollarga javob beradilar Muammoni yechish bo’yicha o’z fikrlarini beradilar Kichik muammoni yechish bo’yicha fikrlar bildiradilar, munozara qiladilar, tahlil qiladilar, xulosa chiqaradilar. Konseptual jadval asosida Konseptual jadval asosida 35

markerlarni tarqatadi, muammoni yechish “yechimlar daraxti” tasvirlashni beradi. Guruhlarda ish boshlsngsnligini ma’lum qiladi. 2.5. Taqdimot boshlanganligini ma’lum qiladi, guruhlarda chiqishlarini boshqaradi. Taqdomot yakunlaydi, eng yaxshi muammoni yechishning tuzilmaviy-mantiqiy chizmasini daftarga ko’chirib olishni aytadi va yakuniy xulosani qiladi Guruh vakillari taqdimot qiladilar, yakuniy xulosani beradilar, daftarga yozadilar III-Bosqish. Yakuniy (10 daqiqa) 3.1.Mavzu bo’yicha yakun qiladi, qilingan ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e’tiborini qaratadi. 3.2.Mustaqil ish uchun topshiriq (№ 4 ilova) Tinglaydilar. Topshiriqni yozadilar MA’RUZA ning TEXNOLOGI K XARITASI Baqt: 80 minut Talabalar soni 50 ta O’quv mashg’uloti shakli Axborotli ma’ruza O’quv mashg’uloti rejasi 1 Badiiy asar tili va ilmiy asar tili. 2.Obrazlilik – badiiy asar tili asosi. Badiiy san’atlar: ma’naviy, lafziy san’atlar. 3.Muallif nutqi. Qahramon nutqi: dialog va monolog. 4. Zamon va makon tasviri. Personajlar portreti tasviri Uni yechishni tashkillashtiradi. Talabalar bilan birga yuqoridagi savollarni tahlil qiladi, ularda paydo bo’lgan qiyinchilikni aniqlaydi. O’quv mashg’uloti maqsadi: “Badiiy nutq” yuzasidan o’quvchilar tushunchalarini orttirish, ularga yangi bilimlarni berib, yangi bilimlar asosida ko’nikmalar hosil qilish, mavzu yuzasidan talabalarning axloqiy normalarini tarbiyalash va h.k. Pedagogik vazifalar: -Talabalarga badiiy asar tili to’g’risidagi ma’lumotlarni tizimlashtirish; -Badiiy asarlarda tilning ahamiyatini aniqlash va ularni tahlil qilish; - Badiiy asarlarda leksik vositalarning o’rni aniqlanadi, asarlarda bu talablar qanday ifoda etilganligi xulosalanadi O’quv faoliyati natijalari: Badiiy asar tili tushunchasini hosil qilishadi Badiiy asar tili bo’yicha badiiy asarlardan misollar keltirishadi va tahlil etiladi Badiiy asarlarda tili komponentlari xususida xulosalar chiqarishadi Ta’lim usullari Muammoli usul, aqliy hujum. Bahsli munozara, suhbat Ta’limni tashkillashtirish shakli Jamoayiy, guruhli, individual Ta’lim vositalari Ma’ruza matni, tarqatma materiallar, elektron darsliklar, badiiy kitoblar Ta’lim berish sharoiti Maxsus jihozlangan xona Monitoring ba baholash Tezkor so’rov, qisqa mazmunli test 36

TEST TOPSHIRIQLARINI ISHLAB CHIQISH Kuzatilayotgan natija BMK o‘zlashtirish darajasi Tekshiruvning mazmunli ko’rsatkichlari Misol I. O‘quvchilikka oid / tanish bo‘yicha harakatlanish Til bu - a)insonlar orasidagi munosabat; b) aloqa quroli; s) kishilarning dunyo to’g’risidagi munosabati ayonlashadigan jarayon; d) barcha javoblar to’g’ri II. Tartiblilikka oid (algoritm) (mazmunan o’xshashlikka bo’yicha harakatlanish) Tilning qaysi jarayonida normative grammatika qoidalariga, so’zlarning talaffuz normalariga u qadar e’tibor berilavermaydi ? a)Umumxalq tilida; b) Adabiy tilda; s) badiiy tilda; d) barcha javoblar to’g’ri III. Ijodiy fikrlovchilikka oid (evristik harakatlarni tanlash) Matbuot, fan, adabiyot, kitob, radio, televidenie, teatr tili bu - a)Umumxalq tili; b) Adabiy tili; s) badiiy tili; d) barcha javoblar to’g’ri IV. Ijodkorlikka oid (harakatlarni izlash) Topshiriqni yechish bir ma’noli to’g’ri javobni nazarda tutgani sababli, ushbu darajada test nazorati o’tkazilmaydi Ilova 1 Kontseptual jadval 37KONTSEPTUAL JADVAL O’rganilayotgan hodisa, tushuncha, fikrlarni ikki va undan ortiq jihatlari bo’yicha taqqoslashni таъминлайди. Тизимли фикрлаш, маълумотларни тузилмага келтириш, тизимлаштириш кўникмаларини ривожлантиради. Kontseptual jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Taqqoslanadiganlarni aniqlaydilar, olib boriladigan taqqoslanishlar bo’yicha, хусусиятларни ажратадилар Kontseptual jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Taqqoslanadiganlarni aniqlaydilar, olib boriladigan taqqoslanishlar bo’yicha, хусусиятларни ажратадилар Alohida yoki kichik guruhlarda kontseptual jadvalni to’ldiradilar.- Uzunlik bo’yicha taqqoslanadigan (fikr, nazariyalar) joylashtiriladi; - Yotig’i bo’yicha taqqoslanish bo’yicha олиб бориладиган турли тавсифлар ёзилади. Alohida yoki kichik guruhlarda kontseptual jadvalni to’ldiradilar.- Uzunlik bo’yicha taqqoslanadigan (fikr, nazariyalar) joylashtiriladi; - Yotig’i bo’yicha taqqoslanish bo’yicha олиб бориладиган турли тавсифлар ёзилади.

Konseptual jadval. Uchta va undan ko‘p jihatlar yoki savollarni taqqoslash taqozo etilganida ushbu usul ayniqsa foydali bo‘ladi. Jadval quyidagicha tuziladi: vertikal bo‘yicha taqqoslanadigan narsalar, gorizontal bo‘yicha esa – ushbu taqqoslash bajariladigan xususiyat va xossalar joylashtiriladi. “Badiiy asar tili ” modulining ma’ruza mashgulotini utishda konseptual jadvaldan foydalanish Q iyoslanuvchi ji h atlar 1-belgi, tavsif 2-belgi, tavsif 3-belgi, tavsif Adabiy til Jonli tildan tug ` ilgan Grammatik imlo koidalariga kat’iy amal kiladi Axborot xarakterga ega Xal q tili Jonli suzlashuv Grammatik Jonli til erkinlikni 38KONTSEPTUAL JADVAL O’rganilayotgan hodisa, tushuncha, fikrlarni ikki va undan ortiq jihatlari bo’yicha taqqoslashni таъминлайди. Тизимли фикрлаш, маълумотларни тузилмага келтириш, тизимлаштириш кўникмаларини ривожлантиради. Alohida yoki kichik guruhlarda kontseptual jadvalni to’ldiradilar.- Uzunlik bo’yicha taqqoslanadigan (fikr, nazariyalar) joylashtiriladi; - Yotig’i bo’yicha taqqoslanish bo’yicha олиб бориладиган турли тавсифлар ёзилади. Alohida yoki kichik guruhlarda kontseptual jadvalni to’ldiradilar.- Uzunlik bo’yicha taqqoslanadigan (fikr, nazariyalar) joylashtiriladi; - Yotig’i bo’yicha taqqoslanish bo’yicha олиб бориладиган турли тавсифлар ёзилади. Ish natijalarining taqdimotiIsh natijalarining taqdimoti

nut q i q oidalarga buysunmaydi yo q tiradi Badiiy asar tili Jonli, emotsional, poetik til Asarda obrazlarni, manzaralarni yaratadi Lakonizm va aforizmga asoslangan Konseptual jadval asosida “Badiiy san’atlar”ni tavsiflang Q iyoslanuvchi ji h atlar 1-belgi, tavsif 2-belgi, tavsif 3-belgi, tavsif Ma’naviy san’atlar Bu san’at she’riyatda ma’no guzalligini ifodalaydi SHe’rning goyasi ma’no bilan bog`lik holda keladi. SHe’riyatda his – tuygu juda ta’sirchan ifodalanadi Lafziy san’atlar Lafziy san’at suzning tovushi bilan bog`lik SHe’riyatda shakl h odisasi SHe’riy nut qq a bezak beradi Konseptual jadval asosida muallif, qahramon va polifonik nutqni ajrating Q iyoslanuvchi jixatlar 1-belgi, tavsif 2-belgi, tavsif 3-belgi, tavsif Muallif nut q i H okim nut q Asar voqealari va qahramonlarini tavsiflaydi Asar goyasini h arakatga keltiradi Q a h ramon nut q i Individuallashgan va tipiklashgan nut q Obrazli va emotsional Personaj nutqi dialog va 39

monologlarda ochiladi Polifonik nut q Kup ovozli nut q Muallif va qahramon nutqi aralashib ketadi Bir vaqtning uzida turt – besh qahramonning nutqi II.2 “ Badiiy asar tili” modulining seminar va musta q il ish mashg ` ulotlarida konseptual jadval – grafik organayzerlardan foydalanib u q itish. 1.1.AMALIY MASHG ’ ULOTDA TA ’ LIM TEXNOLOGIYASI MASHG ’ ULOT VAQTI – 2 soat Talabalar soni : 2 5 ta MASHG ’ ULOT SHAKLI Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash bo’yicha amaliy mashg’ulot AMALIY MASHG’ULOT REJASI Badiiy asar tili va poetik nutq masalasi 1. Xalq tili – badiiy til xazinasi 2.Badiiy asar tilining o‘ziga xos xususiyatlari 3.Poetik nutq va uning vazifasi 4.SHe’riy nutq va badiiy tasvir vositalari O’QUV MASHG’ULOTINING MAQSADI: Mavzu yuzasidan ma’lumot berish, talabalarni mavzu yuzasidan yangiliklar bilan tanishtirish, fan yuzasidan nazariy bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash. PEDAGOGIK VAZIFALAR: O’QUV FAOLIYATI NATIJALARI: - Til haqida umumiy tushunchalar bilan tanishtiradi; - Badiiy tilga doir masalalar yoritiladi; - Muallif, hikoyachi va personaj tili haqida ma’lumot beriladi; - Tilda ta’rif va tavsifning o’rni belgilanadi; - Tavsiflash vositalari haqida fikr- mulohazalar yuritiladi; - Mavzu yuzasidan xulosalar tuziladi - Til haqida umumiy tushunchalar bilan tanishadilar; - Badiiy tilga doir masalalar xususida bilimga ega bo’ladilar; - Muallif, hikoyachi va personaj tili haqida ma’lumot oladilar; - Tilda ta’rif va tavsifning o’rni belgilashadi; - Tavsiflash vositalari haqida fikr-mulohazalar yuritishadi; - Mavzu yuzasidan xulosalar tuzishadi O’qitish usullari Konseptual jadval asosida savol-javob, muammolarmi yechish O’qitish shakllari Mashg’ulotda kichik guruxlar va individual ishlash, guruhlarda ishlash O’qitish vositalari uslubiy ko’rsatmalar, proretkor O’qitish sharoiti Texnik vositalar bilan ta’minlanganlik guruhlar 40

bilan ishlash uchun mo’ljallangan ayditoriya Monitoring va baholash Mustaqil o’rganish uchun savollar beriladi, uy vazifasi uchun slaydlar tayyorlaydi Amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar Tayyorlov bosqichi Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi . Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi . Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqlarni tayyorlaydi (1-ilova) . Ekspert guruhlar faoliyat natijlarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova) . Konseptual jadval asosida 1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi (10 daqiqa) 1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon qiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qildai va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi (3- ilova). 1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (2-ilova). 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi. Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi. 2. Asosiy bosqich (60 daqiqa) 2.1. Talabalarni to’rtta kichik guruhga bo’ladi. Mashg’ulotning o’tkazilish tartibini yana eslatadi. O’quv mashg’uloti «o’zi o’rganib, o’zgaga o’rgatish», ya’ni hamkorlikda o’rganish printsipi asosida o’tkazilishini aytadi . 2.2. Guruhlarga ekspert varaqlarini, shu bilan birga, har bir talabaga geometrik shakl tarqatadi va faoliyatlarini tashkil qiladi (geometrik shakllarni vaqtincha bir joyga ko’yishlarini, vakti kelganda ulardan foydalanishlarini aytadi) . Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama kilishga 15 daqiqa beradi). 2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1-stol, uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama kilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Konseptual jadval 41

tushuntiradi. O’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi (15 daqiqa). Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga, stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi. asosida 3–YAkuniy bosqich ( 15 daqiqa ) 3.1 .Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. 3.2. O’q uv mash g’ ulotini natijalarini shar h laydi, gur uh lar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3. 3 . Musta q il ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; (2) nazorat savollariga o g’ zaki javob berish (4-ilova) ( 6-ilova ). Tinglaydilar. Konseptual jadval asosida Hozirgi vaqtda g rafikli organayzerlar «o’qitishning texnik vositalari yoki kompyuterlardan foydalanish sohasidagi tadqiqotlardek qaralmaydi, balki bu ta’lim samaradorligini oshiruvchi omillarni tahlil qilish, ishlab chiqish hamda usul va materiallarni qo’llash, shuningdek qo’llanilayotgan usullarni baholash yo’li orqali ta’lim jarayonining asoslari va uni maqbullashtirish yo’llarini ishlab chiqishni aniqlash maqsadidagi tadqiqotdir» . Grafikli organayzerlar (tashkil etuvchi) – fikriy jarayonlarni ko’rgazmali taqdim etish vositasi. Ma’lumotlarni tarkiblashtirish va tarkibiy bo’lib chiqish, o’rganilayotgan tushunchalar (hodisalar, voqealar, mavzular va shu kabilar) o’rtasida aloqa va aloqadorlikni o’rnatishning yo’li va vositalari Grafik organayzerlar – o’quv jarayonida qo’yilgan maqsadga erishishda yordam beruvchi chizma, jadval, grafiklar majmui. Agar grafik organayzerlarni o’qituvchi tayyor, to’ldirilgan holda qo’llasa, vosita vazifasini, o’quvchilarning mashg’ulot mavzusiga doir bilimlarini mustahkamlash va fikrlashini rivojlantirish maqsadida ishlatilsa, metod vazifasini bajaradi. 42

Kasbiy fanlarni o’qitishda ilg’or pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish tizimi o’quv mashg’ulotlari texnologiyasi interfaol metodlar grafik organayzerlar 1. Nazariy mashg’ulot- lari ta’lim texnolo- giyasi. 2. Amaliy mashg’ulot- lar ta’lim texnologiyasi. 3. Mustaqil ta’lim texno-logiyasi. 5. Keys-stadi ta’lim tex- nologiyasi. 6. Loyiha ta’lim texno- logiyasi 1. Aqliy hujum . 2. Erkin yozish . 3. Asoslangan esse . 4. FSMU . 5. Blits - so’rov . 6. Blits-o’yin . 7. O’qitish o’qitish qo’llanma . 8. Yozma va og’zaki davra suhbati. 9. Tushunchalarni aniqlash . 10. Tushunchalar asosida matn tuzish . 11. Chalkashtirilgan mantiqiy zanjirlar ketma- ketligi 1. Klaster . 2. B - B - B chizmasi . 3. T- chizma . 4. Venn diagrammasi . 5. Kontseptual jadval . 6. Insert jadvali . 7. “ Nima uchun? ” chizmasi . 8. “ Qanday ?” diagrammasi . 9. Baliq skeleti . 10. Toifalash jadvali . 11. Nilufar guli chizmasi. 43

Ilova -1 Kontseptual jadval asosida poetik nutk vositalarini aniklang Poetik nutk tushunchalariga yondashuvlar Tavsiflar, toifalar, xususiyatlar va boshqalar metafora o’xshashlik shakl belgi harakat metonimiya aloqadorlik 1) narsaning nomi shu narsa ichidagi boshqa bir narsaga ko'chiriladi: 2) narsaning nomi shu narsaga asoslangan o'lchov birligi nomiga ko'chiriladi: 3) o'lchov birligi nomi shu o'lchov birligi bilan bog'liq bo'lgan narsa nomiga ko'chiriladi: Sinekdoxa Butun-qism Qism orqali butun Butun orqali qism ILOVA -2 . Badiiy asar tilining taxlilida konseptual jadval asosida «umumodatlangan normadan og`ish» tushunchasiga izoh bering . 44

Ilova -3 “ Badiiy asar tili” modulining amaliy mashgulotida “Qanday?» diagrammasidan foydalanib, tilning maxsus leksik katlamlarini aniklang. Ko‘pgina hollarda muammoni echishda “nima qilish kerak”ligi to‘g‘risida o‘ylanib qolmasligingiz kerak. Asosan muammo, uni echishda “buni qanday qilish kerak?”, “qanday”asosiy savollar yuzaga kelishidan iborat bo‘ladi. “Qanday” savollarining izchil berilishi quyidagilar imkonini beradi: muammoni echish nafaqat bor imkoniyatlarni, balki ularni amalga oshirish yo‘llarini ham tadqiq qilish; quyidan yuqoriga bosqichma-bosqich bo‘ysunadigan g‘oyalar tuzilmasini aniqlaydilar. Diagramma strategik darajadagi savollar bilan ishlashni boshlaydi. Muammoni echishning pastki darajasi birinchi galdagi harakatlarning ro‘yxatiga mos keladi. 1. Barcha g‘oyalarni o‘ylab o‘tirmasdan, baholamasdan va taqqoslamasdan tezlikda yozish kerak; Diagramma hech qachon tugallangan bo‘lmaydi: unga yangi g‘oyalarni kiritish mumkin; Agarda chizmada savol uning “shoxlarida” bir necha bor qaytarilsa, unda u biror muhimlikni anglatadi. U muammoni echishning asosiysi bo‘lishi mumkin; YAngi g‘oyalarni grafik ko‘rinishda: daraxt yoki kaskad ko‘rinishidami, yuqoridan pastgami yoki chapdan o‘ngda qayd qilinishini o‘zingiz hal etasiz; Agarda siz o‘zingizga to‘g‘ri savollar bersangiz va uning rivojlanish yo‘nalishini namoyon bo‘lishida ishonchni saqlasangiz, diagramma, siz har qanday muammoni amaliy jihatdan echimini topishingizni kafolatlaydi QANDAY DIAGRAMMASI 45 Sinonim So’z boyligi Jargon Frazeoligizm Vulgariz Neologizmlar Dialektizmlar Arxaizmlar Omonim Varvarizm Antonim

Ilova -4 “ Badiiy asar tili” modulining amaliy mashgulotida “ Nima uchun” sxemasidan foydalanib, dars xulosalanadi. “ Nima uchun” sxemasini tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida kichik gurhlarda muammoni ifodalaydilar. “Nima uchun” so‘rog‘ini beradilar va chizadilar, shu savolga javob yozadilar. Bu jarayon muammoning dastlabki sababi aniqlanmagunicha davom etadi. Nima uchun” sxemasi -muammoning dastlabki sabablarini aniqlash bo‘yicha fikrlar zanjiri. Tizimli, ijodiy, tahliliy fikrlashni rivojlantiradi va faollashtiradi. Kichik guruhlarga birlashadilar, taqqoslaydilar, o‘zlarining chizmlarini to‘ldiradilar. Umumiy chizmaga keltiradilar. Ish natijalarining taqdimoti NIMA UCHUN? DIAGRAMMASI Nima uchun Nima uchun Nima uchun Nima uchun Nima uchun Nima uchun Nima uchun Nima uchun 46 Adabiy til Umumxalq tili Til haqida tushunch a Badiiy til Badiiy asar tili XalqchilTipiklashtirilgan Lakonizm va aforizm Obrazli til Emosional til

Mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar . Talaba mustaqil ishni tayyorlashda fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda, quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:  amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik;  seminar mashg‘ulotlariga tayyorgarlik;  darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini o‘rganish;  tarqatma materiallar bo‘yicha ma’ruza qismini o‘zlashtirish;  maxsus adabiyotlar bo‘yicha fan bo‘limlari yoki mavzulari ustida ishlash;  talabaning o‘quv, ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fan bo‘limlari va mavzularni chuqur o‘rganish;  faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari;  masofaviy ta’lim. Mustaqil ish o‘qituvchining talabalargi avvaldan berib qo‘yiladigan fan mavzulari asosida tashkil etiladi. Talabalarning bilishga oid o‘quv maqsadiga erishilganlik darajasini nazorat qilish va baholashda foydalaniladigan nostandart test topshiriqlari Talabalarning bilish o‘quv maqsadiga erishganligini nazorat qilishda ular muayyan mavzu bo‘yicha ma’lumot va axborotlarni o‘zlashtirganlik darajasini aniqlash maqsadga muvofiq. Buning uchun talaba mavzu bo‘yicha ob’ektlarni aniqlashi, ularga ta’rif berishi, ma’lumotlarni qayta ishlari, o‘z fikrini bayon etishi,muayyan jarayon, ob’ekt yoki voqeaning mohiyatini tushuntirishi, mazkur jarayon, ob’ekt yoki voqeaning o‘ziga xos xususiyatlarini ajratib ko‘rsatishi kerak bo‘ladi. Ushbu fikrlarni standart o‘quv va test topshirig‘i bilan amalga oshirib bo‘lmaydi, bilish o‘quv maqsadiga erishilganlik darajasini aniqlashda quyidagi rasmli va ko‘p javobli nostandart test lardan foydalanish tavsiya etiladi. Mazkur test topshiriqlari tahsil oluvchilarning o‘zlashtirgan nafaqat bilimlarini balki ob’ekt va uning qismlarini tanish, o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash ko‘nikmalarini nazorat qilish va baholash jarayonini haqqoniy va odilona amalga oshirish imkonini beradi. 47

1 2 3 4 5 ? ? ? ? ? O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘ RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARKAND DAVLAT UNIVERSITETI XOTAM UMUROV ADABIYOT NAZARIYASI (Darslik) «SHARK,» NASHIRYOT- MATBAA AKSIYADORLIK KOMPANIYASI BOSH TAXRIRIYATI TOSHKENT Qo‘yida berilgan so‘zlarni rasm ostiga mos raqamlar bilan yozing. 1. Qahramon nutqi. 2.Xalq tili. 3. Adabiy til. 4.Muallif nutqi 5.Badiiy asar tili. Rasmli va ko‘p javobli nostandart test javobi quyidagicha bo‘ladi . Talabalarning Blum taksonomiyasi bo‘yicha tushunishga oid o‘quv maqsadiga erishilganlik darajasini nazorat qilish va baholashda foydalaniladigan nostandart test topshiriqlari O‘quv maqsadlarining ichida tushunish muhim o‘rin tutadi. Talabalar mazkur o‘quv maqsadiga erishishi uchun, mavzu bo‘yicha o‘rganilayotgan muammolarning echimini topish, a hamiyatini anglash, asosiy g‘oyani ajratib ko‘rsatishi lozim bo‘ladi. Talabalarning ushbu o‘quv maqsadiga erishganlik darajasini aniqlash, nazorat qilish va baholashda ular tomonidan o‘quv materialidagi fikrlarni umumlashtirish, asosiy g‘oyani qayta ishlash, misollar keltirish, o‘z fikrini bayon etish va uni himoya qilish talab etiladi. YUqorida qayd etilganidek, ushbu darajalarni standart o‘quv va test topshiriqlari vositasida aniqlab bo‘lmaydi, ularni faqat ko‘p javobli nostandart test topshiriqlari yordamida aniqlash tavsiya etiladi. 482 5 3 1 4

Tilga oid ta’riflarni juftlang 1 . Tilning qaysi jarayonida normativ grammatika qoidalariga, so‘zlarning talaffuz normalariga u qadare’tiborberilavermaydi ? A. I nsonlarorasidagimunosabat; aloqaquroli, 2. Tilbu - B. Umumxalq tili 3. Obrazli, emotsional, umumlashgan tip V. Adabiytil , 4. Matbuot, fan, adabiyot, kitob, radio, televidenie, teatr tili bu - D. badiiy asar tili Javob;1-B ,2-A, 3-D, 4-V 4. Badiiy asarda ishtirok etuvchi qahramonlar ta’rifinini juftlang 1 PERSONAJ A I jtimoiyguruhningmuhimxususiyatlariniifodalovchi – davrningkattaumumlashmasibo‘laoladigan obraz 2 XARAKTER B Asarda ishtirok etuvchi, ammo asar “yuk”ini gardaniga ko‘tarmaydi 3 OBRAZ V Umumlashtirilgan,individuallashtirilgan, badiiy to‘qimalar vositasida ta’sirchan tasvirlangan kishilar qiyofasi TIP D asarda iroda yo‘nalishi va individual ruhiy xususiyatlari bilan bir-biridan ajralib turuvchi, asar syujetida “katta yuk” tashuvchi saxs Javob: 1- B 2 - D 3 - V 4 - A To‘g‘ri javoblarni aniqlang. Javoblar jadvaliga “ha” yoki “yo‘q” so‘zlarini yozing. “Maxsus leksik qatlamlar” 49

1. Neologizmlar 2. Kompyuterga oid so‘zlar 3. Bosh harflar bilan yoziladigan so‘zlar 4. Dealiktizmlar 5. Onamastika 6. Jargon so‘zlar 7. Omonimlar 8. Ijtimoiy-siyosiy so‘zlar 9. Sinonimlar 10. Varvarizimlar 11. Teatr, kino,matbuotga oid so‘zlar 12. Antonimlar 13. Sud-huquqga oid so‘zlar 14. Kasb-korga oid so‘zlar Javob: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Javob: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Ha Yo‘q Yo‘q Ha Yo‘q Ha Ha Yo‘q Ha Ha Yo‘q Ha Yo‘q Ha 8. To‘g‘ri javoblarni aniqlang. Javoblar jadvaliga “ha” yoki “yo‘q” so‘zlarini yozing. “Tavsiflash vositalari” 1. Neologizmlar 2. Monolog 3. Rasmli ko‘rinishlar 4. Dealiktizmlar 5. Dialog 6. Jargon so‘zlar 7. Polifoniya 8. Portret 9. Sinonimlar 10. Mimik-pantomimik harakatlar,imo- ishoralar 11. Detal 12. Antonimlar 13. Tush 14. Kasb-korga oid so‘zlar Javob: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Javob: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Yo‘q Ha Yo‘ q Yo‘q Ha Yo‘ q Ha Ha Yo‘q Ha Ha Yo‘q Ha Yo‘q 9. To‘g‘ri javoblarni aniqlang. Javoblar jadvaliga “ha” yoki “yo‘q” so‘zlarini yozing. “Obrazlarning tasnifi” 50

1 ROMANTIK OBRAZLAR 2. MONOLOG 3. REALISTIK OBRAZ 4. DEALIKTIZMLAR 5. XAYOLIY-FANTASTIK OBRAZLAR 6. AFSONAVIY OBRAZLAR 7. POLIFONIYA 8. PORTRET 9. SIMVOLIK OBRAZLAR 10. MIMIK-PANTOMIMIK HARAKATLAR,IMO-ISHORALAR 11. DETAL 12. ANTONIMLAR 13. TUSH 14. MIFOLOGIK OBRAZLAR Javob: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Javob: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 H a Yo‘ q H a Yo‘ q Yo‘ q H a Yo‘ q Yo‘ q H a Yo‘ q Yo‘ q Yo‘ q Yo‘ q H a 10. To‘g‘ri javoblarni aniqlang. Javoblar jadvaliga “ha” yoki “yo‘q” so‘zlarini yozing. “Badiiy obrazning xususiyatlari” 1 Romantik obrazlar 2. Badiiy obrazning umumlshmaligi. 3. Realistik obraz 4. Dealiktizmlar 5. Badiiy obrazning individualligi 6. Afsonaviy obrazlar 7. Polifoniya 8. Portret 9. Simvolik obrazlar 10. Badiiy obraz tuzilishida to‘qima 11. Detal 12. Badiiy obrazning estetik ta’sirchanligi. 13. Tush 14. Mifologik obrazlar Javob: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Javob: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Yo‘ q H a Yo‘ q Yo‘ q H a Yo‘ q Yo‘ q Yo‘ q Yo‘ q H a Yo‘ q H a Yo‘ q Yo‘ q 51

Talabalarning tahlilga oid o‘quv maqsadiga erishilganlik darajasini nazorat qilish va baholashda foydalaniladigan nostandart test topshiriqlari Bilimlarni o‘zlashtirishda tahlil muhim o‘rin tutadi, tahlil o‘quv maqsadiga erishish uchun talabalar axborotni yoki ob’ektni qism larga ajratishi, taqqoslashi, qismlarga ajra tishi, o‘ziga xos xususiyatlarini ajratib ko‘rsa tishi, qiyoslashi zarur bo‘ladi. Mazkur o‘quv maqsadiga erishish darajasini aniqlash, nazorat qilish va baholashda quyidagi ko‘p javobli nostandart testlardan foydalanish tavsiya etiladi. 11. Quyida berilgan fikrlarning qaysilari to‘g‘ri? A. Badiiy (poetik) til – badiiyasarlar tili sanaladi. U “adabiyasarningmazmuniniro‘yobgachiqaruvchibirdan-birvositahisoblanadi. B. Badiiy til kitobxonga g‘oyaviy va emotsional ta’sir qilish vositasi bo‘lib xizmat kiladi. V. Badiiy til ijtimoiy- siyosiy til G. YOzuvchi badiiy til orqali obrazlar manzaralar yaratar ekan, ularning mohiyatini ochib ko‘rsatadigan so‘z va iboralar tanlaydi. D.Badiiy til jonli (umumxalq) tilning farzandi bo‘lib, uning bosh vazifasi – badiiylik(obrazlilik)ni yaratishdir. E. Badiiy til –axborot xarakteriga ega YO.Badiiy asar tilining obrazliligi uning tasviriy va hissiy xususiyatini yuzaga chiqaradi. Javob: _________________________________________________________ Javob: A, B, G,D , YO _____________________________ 12.Quyida berilgan fikrlarning qaysilari to‘g‘ri? A.Muallif nutqi. Muallif barcha asarlarining hikoyachisi bo‘lganligi sabab, u “qo‘mondonlik” vazifasini bajaradi: har bir personajning o‘rnini, o‘y kechinmalarini, fikr-mulohazalarini, harakatlantiruvchi muhitning shart- sharoitlarini, muomala – munosabatlarini ta’rif-tavsiflash, ko‘rsatish orqali - hammasini bir maqsadga – asarda ifodalanayotgan fikr – g‘oyani ro‘yobga chiqarish uchun harakatga keltiradi B.Muallif nutqi muomala – munosabatlarini ta’rif-tavsiflash, ko‘rsatish orqali - hammasini bir maqsadga – asarda ifodalanayotgan fikr – g‘oyani ro‘yobga chiqarish uchun harakatga keltiradi yoinki yuqorida biz keltirgan farazlarni ijodkor tan olmay asarini xronologik tarzda yaratishi mumkin V.Muallif nutqi badiy asarda asosiy vazifani bajarmaydi G.Qahramon nutqi. Badiiy asarda turli-tuman personajlar qatnashar ekan, albatta, ularning har biriga xos nutq ham yaratilishi kerak. Bu nutq tipikligi va individualligi, obrazliligi bilan har bir shaxsning dunyoqarashini, tajribasini, xulq- 52

atvorini, ma’naviyatini, salohiyatini, boring-chi, butun borlig‘ini mubolag‘ali va ishonchli qilib ochib berishi-ko‘rsatishi lozim D. Muallif nutqi vositasida asar qismlari, voqealar, tafsilotlar yaxlit bir organizmga — badiiy matnga birikadi E. Qahramon nutqi tipikligi va individualligi, obrazliligi bilan har bir shaxsning dunyoqarashini belgilaydi degan fikrga to‘la qo‘shilib bo‘lmaydi YO .Qahramonlar nutqini individuallashtirish zarurati badiiy asar tilidagi personajn xarakter xususiyatlariga, dunyoqarashi, muhiti, ma’naviy qiyofasi, madaniy-ma’rifiy darajasi kabi jihatlarga muvofiq bo‘lishi lozim. Javob: _________________________________________________________ Javob: A, G,D,YO _____________________________ 1 3 . Tushiribqoldirilganso‘zlarniyozing. 1. Badiiy asarlaryoziladigantilbu ... 2.“ Qahramonlarning o‘z-o‘zi bilan ichdan gaplashishi, fikrlashi, fikr va tuyg‘ularining ichki ifodasi”... Tushirib qoldirilgan so‘zlarni yozing. (Javobi) 1 .Badiiy asarlar yoziladigan til bu - Badiiy til 2.“ Qahramonlarning o‘z-o‘zi bilan ichdan gaplashishi, fikrlashi, fikr va tuyg‘ularining ichki ifodasi ”...- ichki nutq 14. Tushirib qoldirilgan so‘zlarni yozing 1. ....... - badiiy asarda quyilgan va yoritilgan asosiy muammo yoki badiiy asar bilan hayotni bir-biriga bog‘lovchi vosita 2.“ Obraz” atamasini fanda birinchi bo‘lib ..... qo‘llagan Tushirib qoldirilgan so‘zlarni yozing. (Javobi) 1. Mavzu - badiiy asarda quyilgan va yoritilgan asosiy muammo yoki badiiy asar bilan hayotni bir-biriga bog‘lovchi vosita 2.“ Obraz” atamasini fanda birinchi bo‘lib Gegil qo‘llagan YOpiq testlar 15.Portretning ta’rifi to‘g‘ri ko‘rsatilgan qatorni toping . A) Portret- qahramonnini kiyimi va o‘zining tutishi. V) Asar qahramonlarining portreti bu ularning suratlari. 53

S)* Portret badiiy asarda harakterlarning tashqi qiyofasi, siymosi, kiyim kechagi hamda ularning ruhiy dunyosini ochib ko‘rsatuvchi vosita. D) Portret bu hatti-harakat va asar davomidagi bir xil xolat 16. Muallif nutqi qaysi tilga asosan quriladi? A) Badiiy tilga. V) Personaj tili S) Avtor tili D)* Adabiy tili 17.Asarda tasvirlanayotgan kishilarning o‘zaro suxbatlari yolg‘izlikdagi o‘ylari, bir - birlariga yozgan maktublari bu ... A) Avtor tili V)* Personaj nutqi S) Adabiy til D) Badiiy til. Ochiq test 18.Fabula.... A) Badiiy asardagi voqealar tizmasi. V)..... yozuvchi tasvirlayotgan voqea hayotning o‘zida qanday tartibda ro‘y berganini tasvirlovchi bayon. S) Ijodkorning ijodiy fantaziyasi. D) S javob to‘g‘ri. 19. Badiiy asar syujetiga aloqasi yo‘q so‘z bu.. . A) Tugun V) Ekspozitsiya S)* Sintagma D) Echim 20. Konflektga xos xususiyatlar ....... A)* Asar voqealari asosida yotuvchi ziddiyatlar V) Asar voqealarining mazmuni. S) Asarning boshlanish nuqtasi D) Asarning xotimasi. 54

REYTING ISHLANMASI VA BAHOLASH MEZONLARI Umumiy yuklamaning hajmi: 112 Ma’ruza: 30 Amaliy: 22 Seminar: 20 TMI: 40 Reyting ishlanmasi t/r Nazorat turlari Soni Ball Jami ball I JB 1.1. Amaliy va seminar mashg’ulotlarini bajarish 1.2. Amaliy va seminar mashg’ulotlarini bajarish 1.3. Amaliy va seminar mashg’ulotlarini bajarish 3 ta 6 (12) 6 (12) 7 (14) 2,1 (1,1+1*) 2,1 (1,1+1*) 2 (1,1+0 , 9*) 13 13 14 Jami 40 II OB 1.1 Yozma ish (3 ta savol) 2.1. Test (20 ta savol) TMI ( referat ) 1 1 15( 5x 3 ) 10 ( 0,5 x 20 ) 5 15 1 0 5 Jami 30 III YB 3.1. Og;zaki (5 ta savol) 1 30 (5x6) 30 Jami 100 “Adabiyotshunoslikka kirish” fanidan baholash mezonlari Joriy baholash: 1.1. Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa, ijodiy fikrlasa, xulosa va qaror qabul qilsa 1,7-2 ball ; Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa 1,4-1,6 ball Agar talaba mavzu mohiyatini tushunsa, tasavvurga ega bo’lsa, bilsa,aytib bera olsa 1,1- 1,3 ball; Agar talaba aniq tasavvurga ega bo’lmasa va bilmasa 0-1 ball bilan baholanadi. 1.2. * Amaliy va seminar bo`yicha berilgan talabalar mustaqil ishlarining bajarilishi hajmi va sifatiga qarab 2 ballgacha berilishi mumkin (topshiriqlar to`liq va sifatli, ijodiy tarzda 55

bajarilgan – 1,6 – 2 (86-100) ball, sifatli va meyor talablari darajasida – 1,4 -1,5 (71-85) ball, o`rta darajada - 1,3-1,1 (55-70)ball). Oraliq baholash: 2.1 . I ON yozma tarzda o’tkazilib, undan 3 ta savolga javob berilishi so`raladi. Har bir savol 5 ballgacha baholanadi Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa, ijodiy fikrlasa, xulosa va qaror qabul qilsa 4,6-5 ball ; Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa 4,1-4,5 ball; Agar talaba mavzu mohiyatini tushunsa, tasavvurga ega bo’lsa, bilsa,aytib bera olsa 3,1- 3,5 ball; Agar talaba aniq tasavvurga ega bo’lmasa va bilmasa 2,6-3 ball bilan baholanadi. 2.2. II ON test shaklida o`skazilib, undan 20 ta savolga javob berilishi so`raladi. Har bir savolga topilgan to`g`ri javob 0,5 ball bilan baholanadi. To`g`ri topilgan javoblarning sonini 0,5 ballga ko`paytirish orqali umumiy I OB bali qo`yiladi. 2.3 . Talabaning mustaqil ishi berilgan mavzu bo`yicha referat tayyorlanadi? Tayyorlangan referat 5 balli tizimda baholanadi.  86-100 ( 4,4-5 ball) Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa, ijodiy fikrlasa, xulosa va qaror qabul qilsa;  71-85 ( 3,8-4,3 ball) Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa.  55-70 (2,6-3,7 ball) Agar talaba mavzu mohiyatini tushunsa, tasavvurga ega bo’lsa, bilsa,aytib bera olsa.  0-55 (0-2,6 ball) Agar talaba aniq tasavvurga ega bo’lmasa va bilmasa Yakuniy baholash : 3.1. Yakuniy baholashda talaba 3 ta savolga og’zaki javob berishi lozim. Har bir savolga 10 ball ajratiladi:  86 -100 (8,6-10 ball) Agar savol mohiyati to`la ochilgan bo`lib, mavzu bo`yicha talabaning ijodiy nuqtai nazari bayon qilingan bo`lsa ;  71 - 85 (7,1-8,5 ball) 56

Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa.  56-70 (5,5-7,0 ball) Agar talaba mavzu mohiyatini tushunsa, tasavvurga ega bo’lsa, bilsa, aytib bera olsa.  0-55 (0-5,5 ball) Agar talaba aniq tasavvurga ega bo’lmasa va bilmasa. U M U M I Y X U L O S A L A R Ma’lumki, fan va texnika jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan bugungi kunda ko‘plab ilmiy bilimlar, tushuncha va tasavvurlar hajmi keskin ortib bormoqda. Bu bir tomondan, fan-texnikaning yangi soha va bo‘limlarining taraqqiy etishi tufayli uning differensiallashuvini ta’minlayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, fanlar orasida integratsiya jarayonini vujudga keltirmoqda. Bunday sharoitda, yuqori malakali pedagoglarga bo‘lgan talablar ortib borib, barkamol avlodni asrlar davomida shakllanib kelgan umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash layoqatiga ega, fanning fundamental asoslarini, pedagogika va psixologiya metodlarini mukammal egallagan, kasbiy tayyorgarligi yuksak darajada bo‘lgan hamda zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini amaliyotda qo‘llash ko‘nikma va malakasiga ega ijodkor pedagoglarni tayyorlash talab etiladi. Hozirgi vaqtda ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogik innovatsiyalarni keng ko‘lamda qo‘llash jahon taraqqiyotining global tendensiyasi hisoblanadi. Pedagogik innovatsiyalar ko‘lamining ortib borishi, mamlakatda modernizatsiya jarayoni tez sur’atlar bilan rivojlanayotganayni davrda ta’lim sohasiga yangiliklarni tizimli ravishda kiritishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ammo ko‘plab pedagogik innovatsiyalarning yaratilayotganiga qaramay, ta’lim jarayonlariga o‘qitishning yangi mazmun, shakl, metod va vositalarini tatbiq etish bo‘yicha pedagogik tadqiqotlarni joriy etish darajasini hozircha yetarli deb bo‘lmaydi. Darhaqiqat, yangilangan ta’lim tizimini joriy etishda har bir o‘qituvchining o‘z faniga va barkamol avlod ta’lim – tarbiyasiga oid yangiliklarni muntazam 57

o‘rgana borib, ularni o‘z mehnat faoliyatida izchil qo‘llay bilish mahoratiga ega bo‘lishi bugungi kunning muhim talabidir. Bakalavriat yo‘nalishlari va magistratura mutaxassisliklari bo‘yicha pedagog kadrlar tayyorlashning sifatini ko‘tarishda talabalarni ilm-fan taraqqiyotining eng so‘nggi yutuqlaridan xabardor qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugun fan va texnika sohasidagi yangiliklarni o‘quv dasturlari mazmuniga tez kiritish talab etiladi va bu orqali, zamonaviy bilimlarni shakllantirishga zamin hozirlanadi. Bundan tashqari zamonaviy o‘qitish texnologiyalari, ular bilan bog‘liq metodik yondashuvlar bo‘lajak o‘qituvchilarda zaruriy bilimlar, muhim qonuniyatlar, ko‘plab fundamental tushunchalarni nisbatan yengil, chuqur va mustahkam shakllantirish uchun qulay sharoit yaratadi. Oliy pedagogik ta’lim muassasalari talabalarida kasbiy tayyorgarlikni shakllantirish va uni rivojlantirish, mazkur jarayonga nisbatan tizimli, kompleks yondashuvni taqozo etadi. Bo‘lajak o‘qituvchining chuqur bilimga, samarali faoliyat yurita olish mahoratiga ega bo‘lishi ma’lum fan asoslari borasida unda yetarli nazariy hamda amaliy bilimlarning, ta’lim jarayonida yangiliklardan unumli foydalanish malakasining qanchalik shakllanganligiga bog‘liqdir. Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo’yiladigan talablardan biri bu qisqa vaqt davomida yuqori natijalarga erishish bo’lib, bunda ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchi faoliyatida ortiqcha ruhiy hamda jismoniy zo’riqish kuzatilmasligi lozim. Ana shu qisqa vaqt davomida nazariy bilimlar o’quvchiga yetkazib berilishi muayyan ko’nikma va malakalarni shakllantirish, jarayon davomida faoliyatni nazorat qilish, talabalar egallagan nazariy va amaliy bilimlar darjasini baholash o’qituvchidan yuksak mahoratni-ta’lim jarayoniga yangicha yondoshuvni talab qiladi. Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimini rivojlantirishga qaratilgan harakatlar, qabul qilinadigan qonunlar, qarorlar va buyruqlar natijasida ta’lim tizimi kundan kunga rivojlanib, muayyan ishlar amalga oshirilmoda. Biz ushbu bitir ishini bajarish jarayonida quyidagicha umumiy xulosalarga 1. “Badiiy asar tili” modulini ukitishda konseptual jadvaldan foydalanish o‘z maqsadi va mohiyatiga ko‘ra an’anaviy ta’limdan farq qilib, ta’lim oluvchi 58

shaxsining ichki imkoniyatlarini namoyon qilish, rivojlantirish uchun qulay sharoitni yaratishga xizmat qiladi. Bunda ta’lim oluvchilarning o‘zlarini o‘quv faoliyatining sub’ekti sifatida his qilishlari, o‘z ustida ishlashlari, o‘z - o‘zini rivojlantirishlari muhim ahamiyat kasb etadi. 2. “Badiiy asar tili”ning uziga xos xususiyatlarini ilmiy asosda urganish va m ualif va kaxramon nutkining individualligini tadkik etishning nazariy asoslari ishlab chikildi 3. “Badiiy asar tili” mavzuini konseptual jadvaldan foydalanib uqitish” modulining uquv – uslubiy ta’minotini shakllantirishga urinildi 4. “Badiiy asar tili” modulining ma’ruza mashg`ulotida konseptual jadvaldan foydalanishga oid tajribalar qilishga harakat qilindi 5. “Badiiy asar tili” modulining amaliy va mustaqil ish mashg`ulotlarida konseptual jadval – grafik organayzerlardan foydalanib uqitish tavsiyalari berildi. Umuman olganda, ushbu modulni o’qitish davomida talabalarga innovatsion texnologiya, pedagogik texnologiya, noan’anaviy ta’lim, ta’lim texnologiyalari, o’qitish texnologiyalari kabi tushunchalarni majmuaviy bog’lanishini ochib berish maqsadga muvofiq. Talabalarga noan’anaviy ta’lim texnologiyalaridan, konseptual jadvaldan foydalanishda asosiy e’tiborni texnologiyani qo’llash jarayonida ularning ko‘proq e’tiborini darsni maqsadiga erishish, milliy qadriyatlarimizga mos g’oyalarni singdirishga qaratish lozimligini uqtirish, buning uchun texnologiyani dars maqsadiga moslab tanlashga o’rgatishga urindik. Adabiyotlar: Rahbariy adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi.Toshkent- Uzbekiston 2018,20 bet 2. . Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T. “O’zbekiston” 2008. 59

Ilmiy adabiyotlar: 1.Adabiyot nazariyasi. Ikki jildlik.-T.: «Fan», 1978-1979. 2.Alisher Navoiy. Mezon ul-avzon. Asarlar. O’n besh tomlik. 14-tom.T.: «Fan», 1967. 3.Arastu. Poetika. Ahloqi kabir-T.: «Yangi asr avlodi», 2004 4.Valixo’jayev B. O’zbek adabiyotshunosligi tarixi.-T.: «O’zbekiston»,1993. 5.Sultonov I. Adabiyot nazariyasi.-T.: «O’qituvchi», 2002. 6.Fitrat. Adabiyot qoidalari.-T.: «O’qituvchi»,1995. 7.Olimov M. Risolai aruz.-T.: «Yozuvchi», 2002 8.Rahmonov V. She`r san`atlari.-T.: «Yozuvchi», 2001. 9.Hojiahmedov A. Mumtoz badiiyat malohati.-T.: «Sharq», 1999 10.Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish.-T.: «Xalq merosi» nashriyoti, 2004 11. Xotamov N. Xolmatov Sh. Mahmudov M. Adabiyotshunoslikka kirish. T., “O’qituvchi” 1984. Qoshimcha adabiyotlar: 1. Abu Ali Ibn Sino. She`r san’ati. T. Adabiyot va san’at, 1980. 2. Abu Nasr Forobiy. She`r san’ati. T. Adabiyot va san’at, 1979. 3. Alisher Navoiy. Majolis un-nafois. Asarlar. 15 tomlik, 12-tom. T. “Fan”, 1966. 4. Alisher Navoiy. Muhokamatul lug’atayn. Asarlar. 15 tomlik, 14-tom. T. “Fan”, 1967. 5. Atoullo Husayniy. Badoe’us – sanoe. T., “Fan”, 1982. 6. Bualo N. she`riy san’at. T., Adabiyot va san’at, 1978. 7. Boboyev T. She`r ilmi ta’limi. T., “O’qituvchi” 1996. 8. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. T., “O’zbekiston” 2002. 9. Bobur. Muxtasar. T., “Fan” 1972. 10. Vohidov E. Shoiru she`ru shuur. T., 1987. 11. Muxtor A. Yosh do’stlarimga. T., “Yosh gvardiya” 1971. 12. Normatov U. Talant tarbiyasi. T., “Yosh gvardiya” 1980. 13. Oripov A.Ehtiyoj farzandi. T., “Yosh gvardiya” 1988. 14. Cho’lpon. Adabiyot nadur. T., “Cho’lpon” 1994. 60

15. Shukrullo. Javohirot sandig’i. T., “Yosh gvardiya” 1968. 16. Muhamedov O‘.X., Usmonboyeva M.H., Rustamov S.S. Ta’limni tashkil etishda zamonaviy interfaol metodlar. O‘quv-uslubiy tavsiyalar. – T.: O‘zbekiston Respublikasi IIB Akademiyasi, 2016, 11-41-betlar. 17. Niyozmetova R. Uzluksiz ta’lim tizimida o‘zbek adabiyotini o‘rganish metodikasi. Toshkent, Fan, 2007. 18. Omonov N. T. va boshq. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. T. Iqtisod – moliya. 2009 19. To‘xli y ev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. –T. : Y a ngi asr avlodi , 2012. 20. Qahhor A. Yoshlar bilan suhbat. T., “Yosh gvardiya” 1968. 21. Qodirov P. Oylar, badialar. T., Adabiyot va san’at, 1971. 22. Hoshimov O’. Notanish orol. T., “Yosh gvardiya” 1990. 23. Homidiy H., Abdullayeva Sh., Ibrohimova S. Adabiyotshunoslik terminlari lug’ati. T., “O’qituvchi” 1970. Monografiyalar: 24. Qodirov P. Oylar, badialar. T., Adabiyot va san’at, 1971. 25. Karimov B. Abdulla Qodiriy:tanqid, tahlil va talqin. T.: “Fan”, 2006 Internet ma`lumotlari: 26. www.literatura.uz 27.Ziyonet axborot tarmog`i-www.ziyonet 61

O'xshashlar

“Badiiy asar tili” modulini o‘qitishda interfaol usuldan foydalanish

Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini o’rganishda interfaol metodlardan foydalanish

“Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish

Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

“Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish