“XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish - Adabiyot - Diplom ishlar

“XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

569 KB

Ko'chirib olish

“ XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish мавзусидаги БИТИРУВ ЛОЙИҲА ИШИ 1

MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………… … .............................3 I BOB.“ XX ASRNING 70-80 YILLAR ROMANCHILIGI” MODULINI MUAMMOLI O‘QITISH TEXNOLOGIYASI………………………… .. ……7 1.1. 70-80-yillar romanchiligini o‘rgatishning ustibor yo‘nalishlari.......................7 1. 2. 70-80 - yillar romanchiligi modulini o‘qitishda muammoli ta’limning xususiyatlar……………. …............................................................ ................. .......1 9 II BOB. MUAMMOLI TA’LIM TEXNOLOGIYASINING NAZARIY ASOSLARI………………………………………………………………………33 2.1. Muammoli ta’lim texnologiyasining o‘ziga xosliklari………………………33 2.2. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” moduli mashg‘ulotlarini muammoli o‘qitish texnologiyasi asosida tashkil etish……………………………………….43 2.3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar…................57 Xulosa ..................................................................................................................... 87 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ..................................................................... 90 KIRISH 2

Mavzuning dolzarbligi. Zamonaviy jamiyat o‘zining tez va chuqur o‘zgaruvchan tavsifiga ega bo‘lib, bunday o‘zgarishlar jamoatchilik tuzilmalari, jumladan, mustaqil davlatlar, shaxs va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar, demografik siyosat, urbanizasiya jarayonlarida ko‘zga yaqqol tashlanmoqda. Ta’lim ham global umumhamjamiyat tuzilmasining alohida tarkibiy qismi sifatida jamiyatda bo‘layotgan barcha o‘zgarishlarni hisobga olishi, ana shu asosda o‘z tuzilishi va faoliyat mazmunini o‘zgartirishi zarur. Bugungi kunda ta’limning jamiyat rivojlanish sur’atlaridan ortda qolayotganligi, ta’lim jarayonida qo‘llanilayotgan texnologiyalarning zamonaviy talablarga to‘liq javob bermasligi haqidagi masala dunyo hamjamiyati tomonidan tez-tez e’tirof etilmoqda. Chunki ta’lim ham ijtimoiylashtirish vazifasini bajaruvchi sifatida jamiyatdagi o‘zgarishlar ortidan borishi hamda uning rivojlanishiga o‘z ta’sirini o‘tkazishi kerak. Biroq jamiyat rivojlanishi va ta’lim tizimi o‘rtasidagi munosabat murakkab ko‘rinishga ega bo‘lib, yuqori darajadagi jo‘shqinlik bilan farqlanadi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’lim jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash dolzarb vazifalardan biri ekanligi alohida qayd etilgan. Jahon romanchiligining uzviy bo‘lagi bo‘lgan o‘zbek adabiyotida romanchilik XX asrning birinchi yarmiga kelib vujudga keldi. Shuning uchun rus adabiyotshunosi Ye.E.Bertels haqli ta’kidlaganidek: “… Dunyoda beshta, ya’ni fransuz, rus ingliz, nemis va hind romanchilik maktabi bor edi. Endi oltinchisini, ya’ni o‘zbek romanchilik maktabini Abdulla Qodiriy yaratib berdi”, - deb yozgan edi. O‘zbek adabiyotida H.H.Niyoziy yetuk romanlar yaratmagan bo‘lsa-da, roman terminini ilk marta qo‘llagan adib bo‘lib, roman janriga qo‘yilgan ilk qadam sanaladi. Shu nuqtaiy nazardan, “XX asrning 70-80-yillar romanchiligini” modulini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o‘qitish jarayoniga o‘z e’tiborimizni qaratmoqchimiz. Ta’lim jarayonida yangi o‘qitish texnologiyalarini va faol metodlarni qo‘llash orqali bo‘lajak kadrlarning ijodiy fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, yangi bilimlarni mustaqil egallash qobiliyatini rivojlantirish, bugungi kun talablariga javob beradigan bilmli iste’dodli mutaxassislarni tayyorlash imkoniyati 3

kengayadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan shaxsgina o‘z muammolarini o‘zi mustaqil hal qila oladi va jamiyatda o‘z mavqyeiga ega bo‘ladi. Bunday qobiliyat esa ta’lim muassasalarida shakllantiriladi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: «Demokratik jamiyatda bolalar, umuman, har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o‘rganmasa, berilgan ta’lim samarasi past bo‘lishi muqarrar. Albatta, bilim kerak. Ammo bilim o‘z yo‘liga. Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir» 1 . Hozirgi paytda respublikamizda yetuk mutaxassislar tayyorlash sifatini yaxshilash bo‘yicha qator pedagogik izlanishlar olib borilmoqda. Bu izlanishlarning aksariyatida pedagog olimlar, amaliëtchi va tadqiqotchilarning diqqat e’tibori o‘qitish maqsadi va uning natijalariga erishishga, ta’limni texnologiyalashtirish orqali sifatli o‘qitishni tashkil etishga, shuningdek, ilmiy asoslangan zamonaviy o‘qitish texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni ta’lim- tarbiya jarayoniga joriy etishga yo‘naltirilgan. «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni hayotga tatbiq etish borasida qator ishlar amalga oshirilmoqda. Bu tadbirlar o‘z navbatida pedagogika oliy ta’lim muassasalarida talabalarning kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish uchun zamonaviy o‘qitish texnologiyalaridan foydalanib o‘quv-tarbiya jarayonini samaradorligi va sifatini oshirish talablarini qo‘ymoqda. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, hozirgi paytda oliy ta’limda “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” moduli odatdagidek an’anaviy ta’lim texnologiyalari asosida o‘qitilib kelinmoqda. An’anaviy o‘qitish tizimida ta’lim oluvchining pedagogik ta’sirlar ostida bilim olishi yotadi, bunda talabaning faoliyati faol ijodiy xarakterga ega bo‘lmaydi. Turli predmetlarni o‘qitishda yangi pedagogik, innovasion, interfaol texnologiyalari, shu jumladan muammoli vaziyatni tashkil etishga asoslangan ta’lim, an’anaviy ta’limga qaraganda ancha yuqori samara berishi kun sayin o‘z tasdig‘ini topmoqda. Muammoli o‘qitish talabalarning 1 Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Шарқ, 1997. 9 - bet . 4

bilish imkoniyatlarini, ijodiy qobiliyatlarini va amaliy ko‘nikmalarini rivojlantirishi, ularni mustaqil fikr yuritishini tashkil etishda samara berishi kun sayin aniqlanmoqda. Muammoli o‘qitish ta’lim mazmunining barcha to‘rtta(bilim, ko‘nikma, malaka, ijodiy faoliyat) komponentlarini o‘zlashtirishga ijobiy ta’sir etadi. Ular talabalarni maxsus fanlar uchun juda muhim bo‘lgan holatlar, ya’ni mustaqil muammoni ko‘rish, uni ifodalash, yechish yo‘llarini topish va yechishga imkoniyat beradi. Bitiruv loyiha ishining maqsadi. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish yo‘llarini aniqlashtirish. Bitiruv loyiha ishiing vazifalari: 1. Muammoli ta’lim texnologiyasining pedagogik-psixologik o‘ziga xosliklarini yoritib berish. 2. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’limning didaktik imkoniyatlarini aniqlash. 3. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulidan mashg‘ulotlarni muammoli o‘qitish texnologiyasi asosida tashkil etishning mohiyati va mazmuni ni ochib berish. 4. Muammoli o‘qitish texnologiyasi asosida “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitishning didaktik ta’minoti ni ishlab chiqish. Bitiruv loyiha ishi obyekti – “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish jarayoni. Bitiruv loyiha ishining predmeti – “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish mazmuni va amaliy-texnologik jihatlari. Tadqiqot metodlari: bitiruv loyiha ishiga tegishli pedagogik, metodik ilmiy- nazariy adabiyotlarga asoslanib, tarixiy-qiyosiy metodga asoslanildi. Tadqiqotning metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi, «Ta’lim to‘g‘risida» gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy 5

dasturi», tadqiqot mavzusiga oid O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Davlat ta’lim standartlari, O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining Nizomlari va buyruqlari; muammoli o‘qitish nazariyasi (I.Maxmutov, N.A.Menchinskaya, S.L.Rubinshteyn va boshqalar)ga oid fundamental tadqiqotlar, zamonaviy pedagogik texnologiyalar va metodikalar; uzluksiz ta’lim tizimi uchun o‘quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish konsepsiyasiga tayanildi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati : t adqiqot natijasida “O‘zbek romanchiligi” fanining “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanishning amaliy-texnologik jihatlari takomillashtiriladi. Ishning tuzilishi. Bitiruv loyiha ishi kirish, ikki bob, besh fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB “XX ASRNING 70-80 YILLAR ROMANCHILIGI” MODULINI MUAMMOLI O‘QITISH TEXNOLOGIYASI 6

1.1.70-80-yillar romanchiligin i o‘rgatishning ustivor yo‘nalishlari . Roman janri hayotni epik tasvirlash bilan bir qatorda o‘zida inson ichki dunyosini, uning sirlarini chuqur va batafsil tasvirlashga asoslangani uchun ham janrlar orasida yetakchilik qilishini qayd qilish mumkin. Psixologizm va psixologik tahlil adabiyotning qonuniy hodisasi sifatida o‘zining butun borligini romanchilikda namoyon qildi. Shu o‘rinda A.Rahimovning “Adabiyot tarixi–bu yuksak ideallar va teran badiiy g‘oyalar, murakkab insoniy kechinmalar va barkamol xarakterlar hamda orginal poetik obrazlar-chinakkam san’at yo‘lidagi yuksalishlar va inqirozlar tarixi; adabiyot tarixi, bu hayotni realistik aks ettirish yo‘lidagi rang- barang badiiy uslubiy izlanishlar, adabiy harakatning va estetik tafakkur rivojining mohiyatini belgilovchi yetakchi tamoyillari va asosiy qonuniyatlar tarixi deganidir”, – deb yozgan fikrlari o‘zbek romanchiligining mohiyatini yanada teranroq anglashga xizmat qiladi. Badiiy obrazlar qanchalik mukammal bo‘lsa, hayot haqiqatini chuqur yoritsa, qahramonlar ichki dunyosini, istiroblarini tadqiqi qanchalik asosli yoritilsa, obrazlar olamining ta’sir doirasi ham shunchalik kengayadi. «Agar hayotiy material,–deb yozadi P.Shermuhammedov, san’atkorlarning qalb fabrikasida qayta ishlanmasa, har qanday fakt-faktligicha, prototip protopligicha qolaveradi». To‘g‘ri, badiiy haqiqat hayot haqiqatining chuqur tahlil qilinib, haqqoniy, to‘loqonli obrazlar, xarakterlar, tiplarga singdirilgan shaklidir. Psixologizm muammosi haqida adabiyotshunos A.Iyezuitov yozadi: “… Psixologizm ongli va asosiy estetik prinsip sifatida mavjuddir”. Psixologizm badiiy tasvirda o‘ziga xos xususiyatlarni namoyon qiladi. 70-80-yillarga kelib o‘zbek adabiyotida o‘nlab romanlar maydonga keldi.Bu romanlar turli mavzularda bo‘lib hayotning turfa xil qirralarini badiiy talqin eyish bilan bir qatorda, turfa xil xarakterlarni, ularning botiniy olamini, murakkab hayot voqeligini badiiy talqin etgan. Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar”, “Olmas kamar”, “Qorq ko‘zlar”, Odil Yoqubovning “Ko‘hna dunyo”, “Ulug‘bek xazinazi”, “Diyonat”, “Oq qushlar oppoq qushlar”, Mirmuhsinning “Me’mor” kabi o‘nlab romanlar maydonga keldi. Bu davr romanchiligida tarixiy mavzu bilan bir qatorda 7

zamonaviy romanlar yuksak darajaga ko‘tarildi. Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar”, Odil Yoqubovning “Ulug‘bek xazinasi” kabi badiiy mukammal tarixiy romanlar yaratildi. Tariximizning zarvaraqlaridan o‘rin olgan Mirzo Ulug‘bek, Zahiriddin Muhammad Bobur obrazlari epik xarakterdagi romanlarda o‘z ifodasini topdi. Bu tarixiy romanlarda tarixiy fakt yozuvchi fantaziyasi bilan chatishib, o‘sha davr ruhi chuqur yoritilgan. Masalan: “Yulduzli tunlar” romanidagi Bobur Mirzo xarakterining badiiy talqiniga e‘tibor beraylik. Bobur yosh bo‘lishiga qaramasdan zo‘rovon beklarning istagiga qarshi chiqadi. Yoki Bobur endigina taxt tepasiga chiqqan vaqtda sodir bo‘lgan bir voqyeaga diqqat qilaylik. Beklar Bobur oldiga Darvish govni ig‘vo tarqatganlikda ayblab olib keladilar. Darvish gov oddiy fuqoroni qo‘llab-quvvatlagani uchun ham beklar undan qasd olish maqsadida uni ayblaydilar. “ –Amirzodam, men ig‘vogar emasmen! Men ig‘vogorlarning qurbonimen! Menga rahm qiling! Beshta yosh bolam bor! Noumid qilmang, amirzodam” Uning so‘zlaridan keyin Boburda unga nisbatan rahm-shafqat tuyg‘usi uyg‘onadi. Lekin urush xavfi beklarning talabiga ko‘nishga majbur etadi. Tarixiy sharoit insoniylikka yo‘l bermaydi: “ Yasoq!-deb qichqarayotgan har darg‘azab bek Boburdan quyoshni to‘sib olgan bir qora bulutga O‘xshardi. Boburni chirmab aylantirayotgan dahshatli quyun mana shu qora bulutlarning shamoli emasmikan? Nahotki, bu bulutlar doim toju taxt bilan birga yursa-yu, Darvish govga o‘xshaganlarning qoniga shunchalik tashna bo‘lsa?! Boya Boburga xuddi bulutlar orasida suzib chiqqan to‘lin oyday go‘zal ko‘ringan toju taxt endi oy tutilgan shunday vahimali tusga kirdi. Bobur noma’lum xavf-xatardan seskanib, Xo‘ja Abdullaga yordam so‘raganday qaradi: –Ustod!.. –Amirzodam, – shivirladi Xo‘ja Abdulla, podshohlik udumiga binoan xatarli urush paytida tojdorlar sha’niga nomunosib gap aytgan odam jinoyatchi hisoblanur!.. Endi siz… bitta Darvish govni deb barcha beklardan voz kecholmagaysiz. Vaziyat tahlikali… Siyosat uchun govni yasoqqa yetkazmoqdan boshqa iloj yo‘q!” (52-53 betlar). 8

Asardagi bu tasvirlardan ko‘rinadiki, Bobur toju taxt quyunida charxpalak bo‘lib aylanishiga qaramasdan insoniy fazilatlarini saqlab qolishga harakat qiladi. Shu o‘rinda quyidagi muammoni o‘rtaga tashlaymiz: “Bobur Mirzo xalq uchun fidoiy bo‘lgan insonni Dorvesh Govni o‘limga to‘g‘ri mahkum qildimi yoki adolatsizlik qildimi?” Talabalarning fikrlari tinglanadi va munosabat bildiriladi. Bu talqinlarda Bobur Mirzo xarakterining o‘ziga xos shakllanishini ko‘ramiz. Adabiyotshunos Izzat Sulton: “ Xarakter ma’lum davrga, muhitga, kasbga, yoshga jinsga mansub kishiga xos xususiyatlarni yorqinlik bilan ifoda etadi. Xarakterda yozuvchining kishilarga va hayotga munosabati, hayotiy hodisalarga bergan estetik bahosi yaqqol ko‘rinadi…Xarakterlar muayyan sosial- psixologik sharoitda harakat etish natijasida namoyon bo‘ladilar va shakllanadilar”. Darhaqiqat, Bobur harakat etgan tarixiy sharoitda insoniylik xislatlarini namoyon etishining o‘zi undan juda katta iste’dod talab qilardi. Ba’zan, insoniylikdan sharoit ustun kelganda, shohlik taqdirini beklar hal qilayotgan paytlarda Bobur o‘z aqidasidan chekinishga majbur bo‘ladi, shuning evaziga shohlikni saqlab qoladi. Fantaziya mahsuli bo‘lgan bu lavhalarda Bobur davrining asosiy mohiyati ochish bilan birga shoh va shoir Boburning qalb iztiroblarini tadqiq etadi. Boburning saltanatdan bezgan, mag‘lub vaqtlardagi hayotini yozuvchi uning ichki kechinmalari orqali asoslaydi. Bu esa analitik prinsipning yorqin namunasidir. Adabiy madaniy merosimizni o‘rganish, anglash va tadqiq etish adabiyotshunosligimizning asosiy vazifalaridan biridir. Badiiy adabiyotda insoning badiiy jihatdan mukammal obrazini yaratish eng murakkab masalalardan biridir. Adabiyot va san’at jamiyat hayotida ma’lum o‘rinni egallay boshlagan davrlardan boshlab insonni talqin qilishga, uning ijtimoiy hayotdagi o‘rinni, ruhiy dunyosidagi o‘zgarish va qarama–qarshiliklarni badiiy tadqiq qilishga intilib kelgan. “ Hozirgi roman, jumladan, o‘zbek romani tajribasi bunday xulosalarning asossizligini ko‘rsatmoqda. Xuddi shu ma’noda hozirgi roman insonning kuch va imkoniyatlarini ko‘rsatish, uning ichki ziddiyatlarini ochishning cheksiz 9

vositalarini kashf etmoqda. Zotan olamning epik holati mavjud ekan, yirik epik romanlar o‘lmaydi, aksincha, inson kechinmalari va o‘ylari tasviridan boshlab, bir muddatli holatigacha tahlil qilish hisobiga kengayadi, uning ichki dunyosiga chuqurroq kirib borish hisobiga takomillashadi va boyib boradi 1 ”. Avvalo shuni alohida ta’kidlash joizki, har bir davrda inkishof etilgan badiiy talqin olam va odamni yangicha idrok etib, o‘z dunyosini bunyod etayotgan yangi ijodiy-mantiqiy aqidani ilgari suradi. Zotan, badiiy mohiyat o‘ziga xosligi, birinchi navbatda, mushohadaning ong va tuyg‘uda qayta ijodiy shakllantirilgan tizimiga asoslanadi. Chunki xarakter shaxsiga singdirilgan qahramon konsepsiyasida davr va jamiyatning butun borlig‘i – taraqqiyoti, zamon evrilishlari silsilasida tug‘ilayotgan ziddiyatlar, real muammolar, real manzara ifodasini topadi. “ Qahramonlar taqdiri ularni o‘rab turgan muhit xarakteriga bog‘liq. Bu muhitda asrlar davomida shakllangan ijtimoiy va ma’naviy qonunlar insonni ezish, inson shaxsining o‘z erki, huquqi yo‘lida har qanday intilishlarni bo‘g‘ib tashlash uchun xizmat qiladi”. Shuningdek sof adabiyotning gumanistik mohiyati va yo‘nalishi, avvalo, insonni badiiy aks ettiruvchi falsafiy-estetik prinsiplarda, shaxsning o‘tmishi, buguni va kelajak hayotiga nisbatan nuqtai nazarida, maqsad va intilishlarining ruhiy-intellektual mundarijasida, jamiyataro tutgan mavqyeida, odamlar bilan muloqot-munosabatlarida o‘z ifodasini topadi. Aynan shu omillar mushtarakligi haqiqiy ijodkor shaxsiyatida jamiyat va olam munosabatlarining badiiy talqiniga aylanadi. “ Insoniyat tarixida XX asr ijtimoiy va siyosiy ixtiloflar, fan-texnika taraqqiyoti asri bo‘lishi bilan birga, estetik-intellektual tafakkur xilma-xilligini namoyon qilgan asr hamdir. Adabiyot olamida kechgan evrilishlar badiiy-estetik taraqqiyot mezonlari va tamoyillarini belgiladi” 2 . Shu ma’noda, Odil Yoqubov olamning go‘zalligi, insoniyatning shu go‘zallikka munosabatini, gumanizm mohiyati va qadr-qimmatini butun ijodi badiiy to‘qimalariga yoyilib ketgan milliy ma’naviyat ifodasiga singdiradi. Odamzodning ruhiy barkamolligi, ezgu maqsadi haqida falsafiy teran tasvir 1 Раҳимов А. Ўзбек романи поэтикаси. Док. дисс.автореферати. 1993 й 26 бет. 2 Пардаева З. Бадиий – эстетик тафаккур ривожи ва ўзек романчилиги. –Т.:«Янги аср авлоди»,2002. 58- бет. 10

yo‘nalishi adib dunyoqarashi va nazariy tasavvuri kengligidan dalolat beradi. Shuning uchun ham ijodkorning har bir asarida xoh u kichik janr bo‘lsin, xoh yirik hajmli badiiy polotno bo‘lsin, diyonat, adolat, haqiqat, oqibat va mehr-muhabbat tushunchalari talqini markaziy chiziqni tashkil etadi. Ijodkorning har bir asari o‘quvchi qalbini zabt etishga qaratilgan. “ Otaqo‘zi yuragining tagidan da‘fatan vulqonday qaynab kelgan g‘azabni zo‘r-bazo‘r to‘xtatib qoldi. Zum o‘tmay bu g‘azab, tog‘asiga qarshi dilida jo‘sh urgan bu isyon qandaydir alamli bir tuyg‘u bilan almashdi-yu, uzoq mum tishlab qoldi. U cholning nega bunday qilayotganini yaxshi bilardi-hammasiga uning eski raqibi professor Mirobidov sababchi! Yo tavba! Tug‘ishgan tog‘a bo‘lsa-yu, eski raqibiga pand berish uchun o‘z jigarining farzandini ham ayamasa!.. Insofu adolat qani? Tog‘asining shu odati sabab, o‘g‘li Haydar ham, qizi Tohira ham bu xonadondan bezib ketishdi. Bir yilda bir marta yo kelishadi, yo kelishmaydi! Otaqo‘zi bo‘lsa… yaxshi bo‘lsin, yomon bo‘lsin, tug‘ishgan tog‘am-ku, befarzand, ko‘ngli nozik odam-ku, deb cholning qiliqlari jonidan o‘tib ketgan chog‘larida ham shaharga kelsa kirmay ketmaydi! Chol-kampir kishloqqa borishsa boshiga ko‘taradi, uyining to‘rini shularga bo‘shatib beradi. Bu odam bo‘lsa… Otaqo‘zi bir nima desa nuqul prinsipdan keladi! Ammo… tashakkur! Otaqo‘zi bunaqa haqgo‘ylikni tushunmaydi va tushunishni ham istamaydi”. 1 Matndan quyidagi muammoli savolni yuzaga chiqarish mumkin: “Otaqo‘zi to‘g‘ri yo‘lni tanladimi yoki, tog‘asi Normurod Shomurodovning anglamagan holda dilini og‘ritdimi?” Bu o‘rinda ham talabalar fikri tinglanadi va munosabat bildiriladi. “Diyonat” romani epik borlig‘ida Otaqo‘zi siymosi qabarib turadi. Ijtimoiy- psixologik ziddiyatlarni birlashtirib turadigan qahramon ham xotira, ham muhokama, ham faoliyat davomiyligida turg‘unlik davri muhitini boshqaradi. To‘ldiruvchi mohiyat personajlar manfaatlarini jipslashtiradi. O‘zligi va xarakterida namoyon rais hayoti solnomasi turfa qarama-qarshilikdan iborat. Tog‘a tabiatida mavjud «haqgo‘ylikni tushunmaydigan va tushunishni istamaydigan» 1 Ёқубов О. Диёнат. Роман. –Т.: «Шарқ». 1998. 20-21 б. 11

jiyan murakkab fe’l-atvor egasi. “Nuqul prinsipdan keladigan” Normurod Shomurodov dunyoqarashi uning xunobini chiqaradi. Aslida domla shamoyilida hukmron diyonat tuyg‘usi jamiyat epkinlarida jiddiy sinovlardan o‘tgan. Muallif tayyor holatda berilgan xarakterlararo to‘qnashuvni ijtimoiy sahnaga chiqaradi. Mashhur rais adolat tamoyillarini “eski raqiblar orasidagi ziddiyat” sifatida idroklaydi. Odatiy injiqlik, deya baholangan e’tiqod butunligi va maslak musaffoligi olim olami bezagi. Halollik va ezgulikka yo‘g‘irilgan umr hamisha mashaqqatlarga duch keladi. Nurafshon tuyg‘ularga eltadigan a’mol insonni saodatga erishuviga insonning zamin hozirlaydi. Aslida Otaqo‘zi yomon odam emas. Unda oqibat, e’tiqod va bag‘rikenglik xislatlari mavjud. Biroq qahramon hayotda qoqilishni istamaydi. Murosayu madora bilan zamonga moslashuvchanlik uning asosiy illati. Ayniqsa, so‘nggi paytlarda rais bosar-tusarini bilmay qolgan. Bundan Normurod Shomurodov ham, tuman rahbari Shukurov ham jiddiy xavotirlanishadi. Qahramonga salbiy ta’sir qilayotgan ijtimoiy nuqsonlar (buyruqbozlik, izzattalablik, shaxsga sig‘inish oqibatlari) xarakter ma’naviyatini izdan chiqaradi. Aynan tuman rahbari va tog‘a qo‘rqayotgan holat asar oxirida yuzaga keladi. Bir qarashda, Shukurov va Vohid Mirobidov o‘rtasida paydo bo‘lgan jarlik dunyoni anglash turfaligi bilan real salmoq kasb etadi. Qaynota bilan kuyov orasida kuzatilgan ziddiyat keskinlashmaydi. San’atkor ijtimoiy tahdid natijasi o‘laroq muammolarini yo‘l-yo‘lakay hal qiladi. Vohid Mirobidov hayoti xato hamda achchiq kechinmalarga boy. Unda e’tiqod sobitligi yo‘qligi nizolar kelib chiqishiga olib keladi. Roman intihosida taqdir fojealari chiziqlarining tutashuvi diyonat muvaffaqiyatini ta’minlovchi yetakchi atribut darajasiga ko‘tarilgan. To‘g‘rirog‘i, sog‘lom e’tiqod tadriji qahramon xarakterining uzviy qismiga aylanadi. Tasvirdagi aniqlik esa aynan kichikdan kattaga, xususiy hodisalardan hayotiy umumlashmalarga intilishga moyillikning kuchliligi bilan izohlanadi. O‘z navbatida yozuvchi g‘oyaviy munosabati xalq ruhiyati, millat istiqbolini atroflicha tahlil qilish vositasida oydinlashadi. Bu munosabat insoniyat kelajagiga ishonch bilan qarash, uni idrok etish va tushunish nuqtai nazaridan mantiqiy yaxlitlik kasb 12

etadi. Aslida ijodiy mantiqning asl mazmuni ham millat irodasi va maqsad- intilishlarini chuqur o‘zlashtirishga borib taqaladi. “Ko‘hna dunyo” romanida turli personajlar ko‘zi bilangina emas, balki goh unsiz nigohi, goh ularning tilidan, goh xotiroti, goh o‘y-xayollari va gohida kundaliklari vositasida tasvirlanadi. Juzjoniyning kundaligi ayniqsa muhim syujet- kompozision funksiyani bajaradi. Yozuvchi o‘zbek romanchiligida birinchi bor badiiy mistifikasiya usulidan foydalanadi. Romanda biror munosabat bilan jonlangan retrospektiv epizodlar personajlarning muayyan vaziyatda qo‘zg‘olon o‘y-xayollari orqali beriladi. Retrospektiv inversiyalar sababli voqyealar uzilib qolmaydi. O‘y-xayollar personajning o‘sha vaziyatdagi holatiga ayni muvofiq keladi. Bunday urinlarda kitobxon personajning o‘tmish hayeti bilan tanishibgina qolmasdan, ularning tuyg‘u va kechinmalari bilan ham tanishadi. Personajning bevosita ishtirokida sodir bo‘lgan vokealar ularning nigohi bilan tasvirlanadi. Sodir bo‘layotgan jarayonlarni nigohi bilan kamrab olishning iloji bo‘lmagan, epizod va manzaralarning almashinuvi tezlashgan va ularni baholashi lozim bo‘lgan nigohlar ko‘payib ketgan shiddatli o‘rinlarda hikoyachilik tashabbusini avtor o‘z “ qo‘liga” oladi. Chunki bunday o‘rinlarda hodisalarga aniq bir munosabatni tanlab olishning imkoniyati yo‘qoladi 1 . Adib romanlarida shaxs psixologiyasini jamiyat, tabiat hodisalari bilan omuxta badiiy-psixologik tadqiq etish tamoyili ko‘zga tashlanadi. “ Inson ongida jonlanadigan har qanday in’ikos, garchand, moddiylikning to‘liq mazmunini qamrab olsa-da, baribir aniqlikda asliyat darajasiga ko‘tarila olmaydi, ayni paytda, “ tasvir”, “ nusxa “ imkon qadar obyektiv voqyelikka yaqinlashishga intiladi. Ong predmetning tub mohiyati, haqqoniy qiyofasini yoritishga qodir”. Badiiy talqin doimiy holda inson dunyoqarashida namoyon bo‘lishi bilan bir qatorda, inson sir- sinoatlari kashfiyotida, ko‘ngil izhori va ruh falsafasi ma’nolarini anglashda, doimiy hissiy bosim ustuvorligini bosqichma-bosqich oshirib boradi. Binobarin, ma’no tarmog‘idan hissiy ilg‘amga qadar masofani qamraydigan ijodiy yaxlitlik badiiy kommunikasiya muayyan bosqichlarini kafolatlaydi. Unda 1 Раҳимов А. Ўзбек романи поэтикаси. Док. д исс.автореферати. –Т.: 1993 й 30-31 бет. 13

belgi aniqligi va materiya barqarorligi, tasvir predmeti va mazmun uyg‘unligi, ifoda ixchamligi va g‘oya izchilligi aks etadi. “Badiiy kommunikasiya – ichki o‘tkazish, o‘tkazishning qabul qilingan (-dan… -gacha) chegarasi bor. Yozuvchining hayotni o‘rganishi, niyat – g‘oyaning paydo bo‘lish nuqtasi o‘tish – o‘tkazishning boshlanishidir. Ijodkorning hayotni o‘rganishi, jumladan, badiiy asarlarni o‘qish, ulardan ta’sirlanish jaryonini ham qamraydi”. 3 To‘g‘rirog‘i, voqyelik xronologik davomiyligini matn poetikasining aniq ichki ijodiy aloqalari tayin etadi. Badiiy yaxlitlik mundarijasi ta’minotini aynan kommunikativ birliklar uzviyligi ta’minlaydi. Shu ma’noda, badiiy kommunikasiya intizomi matn poetikasida muhim mavqye kasb etadi. Birinchidan, u tushuncha, so‘z, g‘oya o‘rtasidagi aloqani qayta ijodiy shakllantiradi, ikkinchidan, davriy tafovut hamda mantiqiy uyg‘unlikni jipslashtiradi, uchinchidan, tuyg‘u tadriji anglanganlik darajasini estetik markazga yig‘adi. “San’at moddiy voqyelikning o‘zi emas, balki uning in’ikosi, to‘g‘rirog‘i, timsoliy shamoyili hisoblanadi. Bizni qiziqtirgan masala shundan iboratki, ijod real voqyelik va ideal g‘oya aloqalari yaxlitligi ta’minotini tiklaydi” 1 . Darhaqiqat, ijodiy ikkilanganlik (hayot haqiqati va badiiy ifoda) mantiqiy imkoniyatlar bog‘liqligiga borib taqaladi. “Muallifning qahramonga munosabati, tabiiyki, neytral bo‘lishi mumkin emas. Umuman, buni talab qilish ham noto‘g‘ri bo‘lur edi, zero, yozuvchi ham bir inson sifatida kimnidir suyishga, kimdandir nafratlanishga haqli. Bu o‘rinda talab qilinishi mumkin bo‘lgan birgina narsa – me’yor, toki: birinchidan, muallifning munosabati qahramon ichki mantig‘iga zid holatlarni keltirib chiqarmasin; ikkinchidan, o‘quvchi qahramonni chetdan xolis kuzatib, unga o‘zi o‘z bahosini bera olsin” 1 . Haqiqiy san’at asari davr va tanqid sinovini tan olmaydi. Behzod birinchi marotaba o‘zi yaratgan obida shukuhini his qiladi. U san’atkorga xos yuksak tafakkur minbaridan turib fikrlaydi. Endi haykaltaroshga hayot ikir-chikirlari, 3 2 Расулов А. Бадиийлик – безавол янгилик., Т.: «Шарқ», 2007, 98 –б. 1 Каган М.С Морфология исскуство. -Л.: Исскуство, 1972. –С. 276. 1 Қуронов Д. Чўлпон насри поэтикаси. –Т.: «Шарқ», 2004 . 1 02-бет . 14

kundalik ziddiyatlar erish tuyuladi. «Girya»dek asar yaratgan yigitda asta-sekin ijodkorga xos «ishonch va g‘urur» shakllanadi. O‘z iroda yo‘siniga xos e’tiqod hissi Rasul Nuriddinov e’tirofidan so‘ng avj oladi. Darhaqiqat, asl mohiyat qismati bir marta dunyoga keladi. Muallif hayotiy tafsilotlar vositasida ijtimoiy-ruhiy keskinlik botiniga kirib boradi. Adib talqinida, «Girya» yodgorligi mangulikka daxldor: unda millat manfaat va intilishlari ko‘zga tashlanadi. Yozuvchi tasvir va tahlil o‘rin almashinuvlarini tahlil markaziga ko‘tardi. Aynan qahramon xarakteri badiiy tadriji hayotni anglash darajasidan ibtidolanadi. Aslida O.Yoqubov romanlarini ichdan yoritib turadigan yog‘du – diyonat tushunchasidir. Mazkur tushuncha sog‘lom e’tiqod hissidan yuksak axloqiy mezonlar qadar harakatlanadi. Binobarin, ezgulik va oqibat, bag‘rikenglik va adolat tuyg‘ulari insoniylik fazilatlarini shakllantiradigan yetakchi taomillar sanaladi. Shunday ekan, qahramon tiynatida ustuvor xususiyatlar uning yuksak xislatlarini dalolatlaydi. Adib romanlariga xos xususiyatlardan biri tahlil teranligi bilan izohlanadi. Muallif badiiy talqin zamirida inson to‘g‘risida xayolot – hayotda mujassam og‘riq nuqtalar, bezovta tuyg‘ularni qarama-karshiliklar silsilasida aks ettiradi. Odamzod tabiatini ro‘yirost tasvirlash yozuvchi estetik tamoyillarini belgilaydi. Shu bois, uning achchiq haqiqatlari kitobxonga malol kelmaydi, San’atkorning adabiy mahorati – jamiyat va hayot haqqoniyligi nuqtalarini aniq ilg‘ay olishida, qahramon ma’naviy olamini to‘g‘ri tabdil etishida, shaxs manfaat va qiziqishlarini yagona estetik maqsadga yo‘naltirishida, insoniyat mas’uliyati, ma’naviy va ma’rifiy sajiyani shakllantirish iqtidorida to‘liq namoyon bo‘ladi: «E, bevafo dunyo! U ham, Muzaffar ham, yoshligida mana shu o‘q yeb yiqilayotgan yigitday pok, halol, jismi nochor bo‘lsa ham ko‘ngan beg‘ubor bir o‘spirin emasmidi? Oysuluvga oshiq bo‘lib, unga pinhona she’rlar yozib yurguvchi, Shovvozdan ham soddaroq bir yigticha emasmidi u o‘sha paytlarda? Qachon yanglishdi? Qachon bu nohalol boshi berk yo‘lga tushib qoldi? Bundan ko‘ra, Xingan tog‘larida yashirinib yotgan samuraylar nogahon daralar ichidan otilib chiqib, ularni o‘qqa tutganida… o‘nlarcha soldatlarni qiyratgan bita o‘q nega unga tegmadi? Nega uning ko‘ksini teshib o‘tib, mana shu navqiron soldatday 15

chalqancha yiqitmadi! Shunda uning qismati hozirgi qismatidan ming marta yaxshi bo‘lmasmidi? Jillaqursa, nomi qishloqdagi urushda halok bo‘lgan mardi maydonlar katoridan joy olmasmidi? Farzandlari bo‘lmasa, jillaqursa, jiyanlari o‘qib, tog‘amiz urushda, samuraylarga qarshi jangu jadalda mardona halok bo‘lgan, deb iftixor qilib yurishmasmidi? Endi uning ismi, nafs balosiga yo‘liqib, Gobi cho‘llaridan uni opichlab olib o‘tgan o‘z do‘stiga xiyonat qilgan bir nopokning nomi qayerga yoziladi?.. Nomingni badnom qiluvchi qog‘ozlarni yoq emish! O‘g‘irlik pullaring va yiqqan oltin buyumlaringni tezroq gumdon qil emish! Yo‘q, Muzaffar buning batamom teskarisini qiladi! Ha, gunoh qilgan bo‘lsa bir o‘zi qiptimi u? Uni yo‘ldan urganlar, hatto yo‘ldan urganlarni ham yo‘ldan chalg‘itganlar bor! Cho‘ldagi qurilishlarni ko‘rib, «Barakallo, azamatlar!» deb yelkalarini qoqqanlar, hosil bersalaring bas, uyog‘iga ko‘ngillaring to‘q bo‘lsin, orqalaringda bizday suyanchiqlaring turipti, hyech narsadan tap tortmay otni qamchilayveringlar, degan haybarakallachilar bor edi. Qani ular hozir?» 1 Muallif turg‘unlik davri illatlarini ayovsiz fosh etadi. Hayot sinovlarida adashgan, hoyu-havas yo‘lida o‘z umrini qurbon qilgan Muzaffar Farmonov qismati ayanchli: Rasul Nuriddinov uni o‘z vaqtida gunohlardan qaytarmaganligi uchun aybdor his qiladi. Umuman, inson nima uchun razolatga yuzlanadi?. Buning asosiy omili adolatsiz jamiyat kutqusi, haybarakallachilik va shaxsga sig‘inish oqibatlariga tutashadi. Shunday ekan, qahramon fojeasini davr ruhiyati hamda jamiyat illatlari zamiridan axtarish joiz. Muhit suvratidan o‘sib chiqadigan iztiroblar odamzod irodasini imtihondan o‘tkazadi. Adibni olam tuzilishi va intizomining mana shunday jumboqlari o‘ylantiradi. Nega, mavjud tuzum o‘zi voyaga yetkazgan kadrlarini alaloqibatda qurbon qiladi?. Yozuvchi inson tiynati yuksak axloq, betakror ma’naviyat va sog‘lom e’tiqodga tayansagina, jamiyat farovonlikka erishishi mumkinligini e’tirof etadi. Aslida ijodkor badiiy izlanishlarida diyonat, oqibat va vijdon tushunchalariga qayta-qayta murojaat zamirida muayyan psixologik asos mavjud: mazkur umuminsoniy xislatlar o‘zbek 1 Ёқубов О. Оққушлар оппоқ қушлар. Роман. –Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. 1988. –Б. 308-309 бетлар. 16

xalqi qon-qoniga singib ketgan. Aniqrog‘i, milliy qadriyatlar barqarorligi va sog‘lom e’tiqod mustahkamligi uning asosiy a’moli! Talqinda ishonuvchan, soddadil va to‘pori insonlar fojeasi quyuq bo‘yoqdorlikda tasvirlanadi. Analogik tarzda ifodalangan xotira zamirida yovuzlik qarshisida ojiz inson taqdiri suvratlanadi. Vaholanki, bunyodkorlik va osoyishtalik yo‘lida xizmat qiladigan zamondoshlarimiz qalbida fazilatlar ustuvor hamda mustahkam… Ma’lumki, matnning yopiq dialogik tabiati muallif-men-qahramon tafovutlarini keskin kamaytirib yuboradi. «Ulug‘bek xazinasi» asarida bu evrilishlar badiiy asar darajalanish bosqichlari sifatida shakl va mazmunni aniqlashtiradi. Uni shartli ravishda quyidagi qatlamlarga ajratish mumkin: ko‘rgazmalilik, matn yaxlitligi, aloqadorlik, tahlil ustuvorligi, tasvir moddiyligi hamda tafsilotlar quyuqligi. Mazkur holatda romantik subyektiv talqin, g‘oyaviy- nazariy aqida va falsafiy-badiiy umumlashma ohangdoshligi adib izlanishlarini tavsiflaydi. Ma’lumki, roman janri cheksiz imkoniyatlarga egaligi bilan boshqa janrlardan jiddiy tafovutlanadi. Binobarin, u inson hayoti solnomasini mufassal ifodalashga zamin hozirlaydi. «Diyonat» romanida qahramon shaxsiyatiga katta falsafiy-ijtimoiy umumlashma singdiriladi. «Otaqo‘zi chuqur tin olib, xonani bir aylanib chiqdi. U hozirgina ko‘chada uchragan Latofatni esladi. «Volga»lar universitet yakinidagi katta yo‘lda «uchib» ketayotgan edi, to‘satdan oldingi mashina to‘xtadi-yu, eshigi ochilib, Tohira sakrab yerga tushdi. Orqadagi mashinada o‘tirgan Otaqo‘zi: «Hoy, qizim», degancha bo‘lmadi, Tohira: «Latofat!» deb kichqirdi-da, yul yoqasidagi xiyobon bo‘ylab… Otaqo‘zining bo‘lg‘usi kelini Latofat ketmoqda, qiz yolg‘iz emas, yonida… sochlari shoirona to‘zg‘igan, o‘zi xodaday uzun va qotma, zanjirday qop-qora bir yigit borardi. Latofatni ko‘rganda Otaqo‘zining miyasida: «Fazilat!» degan fikr chaqmoqday chaqnadi…». 1 «Diyonat» romani adibning adabiy guldastasida o‘ziga xos o‘rinni tashkil etadi. Psixologik maqsad hamda ijtimoiy mohiyat uyg‘unligini tavsiflaydigan 1 Ёқубов О. Диёнат. Роман. –Т.: «Шарқ». 1998. –Б. 10-11. 17

asarda muhim ma’naviy-axloqiy mezonlar kun tartibiga qo‘yilgan. Darvoqye, Otaqo‘zi – mavjud jamiyat aqidalari vositasida shakllangan va muhit voyaga yetkazgan rahbar timsolini ifodalaydi. Aslida u ishning ko‘zini biladigan, tadbirkor va ishbilarmon kishilardan biri. Qahramon tabiatining murakkab sajiyasi ijtimoiy vaziyat suvratidan oziqlanadi. Bosh obraz, dastavval, vijdonli va oqko‘ngil inson sifatida kitobxon onggida turg‘unlashadi. Asta-sekin mansab izzattalabliligiga o‘rgangan rais tinimsiz mehnat qiladi. Shunga qaramasdan, hukmron mafkura uning qadriga yetmaydi. O‘z haqligiga tobora ishonchi ortayotgan rahbarda keskin hukm chiqarishga moyillik paydo bo‘ladi. Aynan shu nuqtadan millioner rais fojeasi boshlanadi. Jamiyat turfa bo‘g‘inlarida kuzatilayotgan nohaq rasm-rusumlar uning tab’ini murakkablashtirib yuboradi. Tog‘asi bilan o‘zaro munosabatlarga ham darz ketgan. Normurod Shomurodov xarakterida mujassam haqiqatparastlik va diyonat tuyg‘usi jiyan e’tirozlariga olib keladi. Keksalarga xos deya idrok etilgan tiynat aslida maslak va e’tiqod butunligini tasdiqlaydi. Adib qahramon shaxsiyati qirralarini detallashtirish vositasida tasvir to‘laqonliligiga erishadi. Tor manfaat va izzattalablik illatiga duchor bo‘lgan Otaqo‘zi «yuzingda ko‘zing bormi?» deya ayamay haqiqat ko‘ziga tik bokadigan, ijtimoiy munosabatlarni sergak kuzatib boradigan domla fe’l-atvorini hazm qilolmaydi. Yengil hayot usulini maqbul bilan inson uchun aynan bu holat tabiiy hodisa, albatta! Shunga qaramasdan, Otaqo‘zilar fojeasi hukmron mafkura qatidan sizib chiqadi. Yozuvchi muhitning odamzod hayotiga rahna solishini mashhur rais faoliyati timsolida badiiy umumlashtirishga intiladi. Adib mahorati qahramon tabiatida shakllanayozgan illatlarning tub ildizlarini aniq hamda haqqoniy tarzda belgilashi vositasida ko‘zga tashlanadi. 70-80-yillar romanchiligin i o‘rgatishning ustivor yo‘nalishlaridan kelib chiqadigan xulosalar: 1. 70-80-yillar romanchiligi o‘zbek adabiyotining taraqqiyotiga sezilarli to’sir ko‘rsata olganligini alohida ta’kidlash zarur. Davr ramanchiligida mavzular ko‘lami juda kengaydi. 18

2. Tarixiy va zamonaviy ramanlar badiiy mukammallik darajasiga ko‘tarilgan bo‘lsada o‘sha davr mafkurasining sezilarli ta’siri ham mavjudligini qayd qilish kerak. 3.Tarixiy romanlar tarkibidan o‘rin olgan buyuk tarixiy siymolarga ma’lum darajada bir yoqlama yondashish holatlarini ham kuzatamaz (“Yulduzli tunlar”dagi Abulfath Muhammad Shaybonixon, “Ulug‘bek xazinasi”dagi Xo‘ja Ahrori Valiy, ba’zi o‘rinlarda Gavharshod begim). 4.Zamonaviy romanlarda ham davr mafkurasi yaqqolloq kuzatiladi, ammo bunday badiiy xususiyatlar o‘sha tizimning hukmuron mafkurasi ta’sirida yuzaga chiqqanligini ham talabalarga asosli tushuntirish zarudir. O‘sha tuzimning nafaqat xalqimiz hayotiga ta’sirini, shu bilan uzviylakda badiiyatga o‘z qarashlarini singdirganligini davr romanchiligi va adabiy–tanqidiy qarashlari misolida tahlilga tortish va talabalarga mustaqillik bergan so‘z erkinligini teran faktlar asosida etkazish lozimdir. 1 .2. “ XX asrning 70-80 - yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’lim ning xususiyatlari. “Fan va texnologiyalarnin g, xususan, kibirnetikaning so‘ngi yutuqlari ishlab chiqarish bilan birga ta’lim sohasiga ham sezilarli o‘zgarishlar, yangiliklar va o‘qitishning zamonaviy vositalarini olib kirdi. Bu yutuqlarning ta’lim sohasiga kirib kelishi ta’limning an’anaviy funksiyalari mazmuniga nisbatan ham sezilarli o‘zgartirishlar kiritish zaruratini shakllantirdi”. 2 Shu nuqtaiy nazardan, m uammoli o‘qitish, ijodiy jarayondan nostandart ilmiy- o‘quv masalalarni nostandart usullar bilan yechishni taqozo etadi. Talabalarga mashq uchun beriladigan masalalar, olingan bilimlarni mustahkamlash va malakalar hosil qilish uchun xizmat qilsa, muammoli masalalar esa faqat yangi yechimlar izlashga qaratiladi. O‘quv materialini muammoli taqdim etilishining mohiyati shundaki, unda o‘qituvchi bilimlarni tayyor holda taqdim etmasdan, talabalar oldiga muammoli masalalar qo‘yadi, ularni yechimining yo‘llari va vositalarini izlashga undaydi. Muammo, yangi bilimlar va harakat usullar sari, o‘zi yo‘lga boshlaydi. Shuni 2 M.Mirsoliyeva, G. Ibragimova. Ta’lim texnologiyalari va pedagogic mahorat. –Toshkent, 2015. 5- bet . 19

qat’iyatlik bilan ta’kidlash lozimki, bu yerda yangi bilimlar ma’lumot uchun emas, balki muammo yoki muammolarni yechimi uchun beriladi. An’anaviy pedagogik usuldagi – bilimlardan muammoga qarab – talabalar mustaqil ilmiy izlanish ko‘nikma va malakalarini hosil qila olmaydi, chunki ularga o‘zlashtirish uchun tayyor natijalar taqdim etiladi. Muammoning yechimi ijodiy fikrlashni taqozo etadi. O‘zlashtirilgan bilimlar shablonlarini takrorlash bilan bog‘liq bo‘lgan reproduktiv psixik jarayonlar, muammoli vaziyatlarda hyech qanday samara bermaydi. Muammoli ta’limning asosini muammoli savol, topshiriq, muammoli vaziyat tashkil etadi. M.I.Maxmutovning fikricha, o‘kituvchilarda intellektual qiyinchiliklar tug‘diradigan savollargina muammoli sanaladi, chunki ularning javobi talabalarning ilgarigi bilimlarida ham, o‘qituvchi tomonidan berilgan axborotda ham bo‘lmaydi. 3 Qanday sharoitlarda savollar muammoli bo‘lib hisoblanadi? Bu ta’lim jarayonini tashkil qilishdagi eng murakkab jihatlardan biridir. Axir har qanday savol va har qanday ifoda ham muammoli bo‘lavermaydi-ku. Bularning barchasi o‘qituvchining mahoratiga bog‘liq. O‘qituvchi mazkur guruh talabalariga hech qachon javob bera olmaydigan savolni berishi ham mumkin. Masalan, oily ta’limning filolog birinchi kurs talabalariga «Roman termini va uning paydo bo‘lishi haqida mulohaza bildiring?» - degan savol beriladi. Bunga talabaning javob berishi u yoqda tursin, roman atamasining o‘zi nima ekanligini bilishga bilimi yetmaydi. Birinchi holda ham, ikkinchi holda ham savol muammoli emas, birinchi holda muammoli emasligining sababi, unda talabalarning muammoga olib boruvchi savolda so‘ralayotganiga tayanch bilimi mavjud emas. Shunday qilib, savol quyidagi holatlarda muammoli bo‘ladi: u ilgari o‘zlashtirilgan tushuncha va tasavvurlar bilan, ma’lum o‘quv vaziyatida o‘zlashtirish zarur bo‘lgan tushuncha va tasavvurlar bilan mantiqiy bog‘langan bo‘lishi; 3 Махмутов М.И. Мактабда проблемали таълимни ташкил қилиш. – Т.: Ўқитувчи, 1991. – 41 бет. 20

o‘zida bilish qiyinchiligi hamda ma’lum va noma’lumning aniq chegarasi mavjud bo‘lishi; yangini ilgari ma’lum bo‘lgan bilimlar bilan taqqoslaganda mavjud zahira bilim, ko‘nikma va malakaga qanoatlanmaslik hissini uyg‘otish. Masalaning bu tomoni juda muhim, chunki u bilish qiyinchiliklarini qiziquvchanlik va emosional idrok bilan uzviy bog‘laydi. Bilishga oid masalalarda ham xuddi shunday yondashuvlar mavjud bo‘lib, ya’ni har qanday masala ham muammoli hisoblanavermaydi. Agar bilishga oid masalalar o‘kuvchilar uchun yangi tushunchalarni, faktlarni, harakat usullarini o‘z ichiga olsa, bu masala mazmunan muammolidir. Masalan, Iste’dodli yozuvchi Odil Yoqubovning “Ulug‘bek xazinasi” romanida Mirzo Ulug‘bek o‘g‘li Abdulatif Mirzo tavsiyasi va ko‘rsatmasiga binoan o‘ldirilganligini asoslovchi talqin mavjud. Bu tushunchni bir qator tarixiy manbalar ham asoslaydi. 1. Yozuvchi to ‘ g ‘ ri talqin qilgan deb o ‘ ylaysizmi ? 2. Yozuvchi tarixiy faktlarga asoslanganligi uchun to ‘ g ‘ ri yo ‘ l tanlaganmi ? 3. Adib Mirzo Ulug ‘ bek va Abdulatif Mirzo o ‘ rtasidagi ziddiyatlarni qaysi manbalarga asoslangan holda talqin etgan deb o ‘ ylaysiz ? 4. Ota va o‘g‘il munasabatlarini keskinlashuviga sabab nimada? “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini ni o‘qitishda muammoli o‘quv topshiriqlaridan foydalanish ham ta’lim samaradorligini oshiradi. Muammoli o‘kuv topshirig‘i – bu mazmunan o‘quv muammosiga oid bo‘lgan va yangi materialni mustaqil faoliyat yo‘li bilan o‘kuvchilar tomonidan o‘zlashtirilishiga mo‘ljallangandir. Masalan, o‘qituvchi «70-80-yillar romanchiligining o‘ziga xos poetik xususiyatlari» mavzusi bo‘yicha amaliy mashg‘ulotni amalga oshirayotgan vaqtda quyidagicha o‘quv topshirig‘ini berish mumkin deb hisoblaymiz. Quyidagi fikrlarni tegishliligiga qarab 70-80-yillar romanchiligining xususiyatlarini (namoyishli-tushuntirish, muammoli) alohida tahlil qilib qayd qiling? 21

1.Bu davrning xarakterli romanlari qaysilar. 2.Bu davrda yaratilgan romanlarni mavzu jihatdan zamonaviy va tarixiyga ajrating va sabablarini izohlang. 3.o‘qishga qiziqishni uyg‘otish, mahsuldor fikrlashini rivojlantirish; 4) o‘quv materialining aloxida qismlarga ajratilishi; 5) darsning xar bir bosqichini nazorat bilan yakunlanishi; 6) individual yondashuvning amalga oshirilishi; 7) vaqtni tejash, o‘qituvchi va talabalarning kuchlarini asrash; 8) talabalar idrok etish faoliyatining qiyinligi; 9) ta’lim jarayonini samarali boshqarishni ta’minlaydi; 10) «tayyor» bilimlarni beradi; 11) o‘quv jarayonini individuallashtirish, tabaqalashtirish imko-niyatining kamligi; 12) turli vaziyatni yaratish va mustaqil yechish imkoniyatining qiyinligi; 13) o‘qitish algoritmlarini ajratishga asoslanishi; 14) uning texnologiyasi turli-tumanligi bilan ajralib turmaydi; Muammoli o‘qitish o‘zaro bog‘langan ikki: muammoli o‘qitish va muammoli o‘rganishdan tuzilgan. Muammoli ta’lim – bu o‘qituvchining talabalarni ketma-ket muammoli vaziyatlar tizimini oldindan o‘ylab qo‘yilgan yaratish yo‘li bilan muammoli o‘rgatish shartlarini ta’minlash va ularni talabalar tomonidan yechish jaraënini boshqarish bo‘yicha faoliyatidir. Muammoli o‘rganish – talabalarning bilimlar va muammoli vaziyatni tahlil qilish, muamoni ifodalash va ularni yechish faoliyat usullarini – taxminlarni o‘rtaga tashlash, asoslash va farazni isbotlash orqali o‘zlashtirishi bo‘yicha ijodiy o‘quv faoliyatini maxsus tuzilishidir. Muammoli o‘qitish deganda o‘qituvchi rahbarligida muammoli vaziyatlarni qo‘yish va ularni yechish bo‘yicha talabalarni faol mustaqil faoliyatini ko‘zda tutadigan va natijada ijodiy ravishda kasbiy(ëki predmet) bilim, 22

ko‘nikma va malaka(BKM)lari ijodiy egallangan hamda ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradigan o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish tushuniladi. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda o‘qitishda oydalaniladigan muammoli texnologiyaning maqsadi talabalarga bilim, malaka va ko‘nikmalarni egallatish, ular tomonidan mustaqil faoliyat usullarini o‘zlashtirish, ularning bilish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini muammoli o‘qitishning: • muammoli o‘qitish psixologik aspektlari; • an’anavaiy o‘qitish bilan muammoli o‘qitishni taqqoslash; • muammoli o‘qitish xususiyatlari; • muammoli o‘qitish turlari; • muammoli o‘qitishni yaratish usullari; • muammoli o‘qitish qoidalari mavjud. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini muammoli o‘qitish: frontal, guruhiy va yakkama-yakka ko‘rinishlarda amalga oshirilishi va unda tashkil etiladigan mashg‘ulotlarning turli shakllari(ma’ruza, amaliy, laboratoriya va seminar mashg‘ulotlari) da qo‘llanilishi mumkin. Pedagogik amaliëtda o‘qituvchi va talaba harakatlar tizimiga mos ravishda muammoli o‘qitishning uch xil metodlarini farq qiladilar. Ular: o‘quv materialini muammoli qo‘yish, qisman-izlash va tadqiqot metodlaridir. O‘quv materialini muammoli qo‘yish metodining mohiyati muammoli vaziyat yaratib o‘qituvchi mavzuning yakuniy xulosasini nafaqat ma’lum qiladi, balki qandaydir miqdorda ochishga yo‘l ishlab chiqadi, ichki qarama- qarshiliklarni topadi, ilmiy izlash yo‘llarini namoyish etadi. Qisman-izlash metodida talabalar o‘qituvchi rahbarligida o‘quv muammolarni mustaqil yechishni amalga oshiradi. Tadqiqot metodida talabalar muammoni anglab, mustaqil ravishda izlash rejasini belgilaydilar, taxminlar tuzadilar, ularni tekshirish usullarini o‘ylab ko‘radilar, kuzatish va tajribalar o‘tkazadilar, dalillarni belgilaydilar, taqqoslaydilar, sinflarga ajratadilar, umumlashtiradilar, isbotlaydilar 23

va xulosalar qiladilar. Tadqiqot metodi o‘qitishni haët va kasbiy faoliyat bilan yaqindan bog‘laydi. Muammoli o‘qitish maxsus ko‘rinishdagi motivasiya – muammoni yaratishga asoslangan, shuning uchun, “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli vaziyatlarni zanjir kabi taqdim etadigan materalni didaktik mazmunini adekvat tuzishni talab etadi. Muammoli vaziyatlar noma’lum mazmun bo‘yicha, muammolilik darajasi bo‘yicha, axborotni bog‘liqlik ko‘rinishi bo‘yicha, boshqa metodik uslubiy xususiyatlari bo‘yicha turli bo‘lishi mumkin. Zamonaviy muammoli o‘qitish nazariyasida muammoli vaziyatlarning ikki: psixologik va pedagogik ko‘rinishini ajratadilar. Birinchisi, talabalar faoliyatiga tegishli bo‘lsa, ikkinchisi o‘quv jaraënini tashkil etishni ifodalaydi. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda foydalaniladigan pedagogik muammoli vaziyat pedagogning harakatini faollashtiradigan, bilish obyektini yangiligi, chiroyliligi va boshqa alohida sifatlarini ko‘rsatadigan, savollar ërdamida yaratilishi kerak. Psixologik muammoli vaziyatlarni yaratish o‘ta shaxsiydir. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda jaraënida foydalaniladigan muammoli o‘qitish metodikasi o‘z ichiga quyidagi beshta bosqichni oladi. Ular quyidagilar: - muammoli vaziyatni anglash; - vaziyatni tahlil etish asosida muammoni ifodalash; - muammoni yechish usulini izlash; - farazni isbot qilish; - muammoli masalani yechimini to‘g‘riligini tekshirish. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli o‘quv vaziyatini yaratish – bu talabaga masalani taqdim etish shaklidir. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini muammoli o‘qitishni tashkil etishda barcha o‘quv faoliyat o‘qituvchi tomonidan muammoli vaziyatni 24

rejali va ketma-ket qo‘yish va ularni talabalar tomonidan o‘quv harakatlar orqali yechishdan iborat bo‘lishi mumkin. Muammoli o‘qitish talabaning tahlil qilish va fikrlash jaraënida amalga oshadigan tahliliy-sintetik faoliyatiga asoslanadi. Bu o‘qitishning bilish va talabalarning ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga, shuningdek ular tomonidan mustaqil faoliyat usulini egallashga qaratilgan evristik tadqiqot turidir. Muammoli o‘qitish pedagog va talabalar faoliyati (har birida saqlanadiganëki uzatiladigan bo‘g‘inlar soni)ga bog‘liq ravishda turli darajada bo‘lishi mumkin(1.2.1-jadval). 1.2.1-jadval Muammoli ta’limning sxematik ifodalanishi Muammolik darajasi Ta’lim beruvchi tomonidan saqlanadigan echimlarni zvenolari soni Ta’lim oluvchiga beriladigan echim zvenolar soni Ta’lim beruvchi nima qiladi ? Ta’lim oluvchi nima qiladi ? 0 3 - Muammoni qo‘yadi va muammo yechimini topadi Muammo yechimini esda olib qoladi. I 2 1 Muammoni qo‘yadi Muam m oni yechadi II 1 2 Muammoni qo‘yadi Muammoni xa l qiladi III - 3 Tashkil etadi nazorat qiladi va boshqaruvni olib boradi. Muammoni anglaydi va uni xa l qiladi. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli texnologiyani amalga oshirish uchun: - “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulining eng dolzarb va mohiyatli masalalarini ajratish; 25

- o‘quv ishining turli ko‘rinishlarda muammoli o‘qitish xususiyatlarini aniqlash; - muammoli o‘qitish muqobil tizimini qurish; - maxsus fanlardan metodik qo‘llanma yaratish; - o‘qituvchida kollej talabalarining faol bilish faoliyatini chaqiruvchi va yo‘naltiruvchi shaxsli ëndashuvlar bo‘lishi zarur. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli dars ishlab chiqish va uni o‘tkazish uchun o‘qituvchiga mo‘ljallangan besh bosqichli metodik tavsiyalarni keltiramiz. A . Muammoli darsning vazifasi: – “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulining BKMlarini egallash; – talabalarda aqliy amal (tahlil, sintez, analogiya, takqoslash, umumlashtirish va hokazo) larni faollashtirish va rivojlantirish; – kreativlik (ijodkorlik)ni rivojlantirish; – talabalari loyihaviy, tadqiqotga doir faoliyatga jalb etish. –“XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda o‘tkaziladigan muammoli dars asosida quyidagilar yotadi: – “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” moduli bo‘yicha materiallarga asosan yaratilgan haqiqiy(yangi) vaziyatni haëtiy tajribaning ilmiy malumotlariga mos kelmasligi; – mavjud bilimlar va dalillarning o‘zaro mos kelmasligi; – bir necha qarashlarni to‘qnashuvi, tanlash muammosi; – hodisalarning tashxisi(rivojlanishi), mo‘ljallangan natija; – axborotni kamchiligi(unga ega bo‘lolmaslik). B. Muammoli vaziyatni yechish metodlari: – tadqiqotga doir: induktiv (xususiydan umumiyga), detuktiv (umumiydan xususiyga) va tadqiqot. – loyihalashtirish. V. Muammoli vaziyat(muammo)ni yechish vositalari: – tajriba; 26

– axborot(matnli, vizual va hokazo) bilan ishlash; – kuzatish; – modellashtirish. G. Talabalar bilan ishlash shakllari: – suhbat(evristik, munozara, tortishuv va hokazo); – ma’ruza; – ekskursiya; – guruhda nazariy ish. D. Dars bosqichlari: – motivasiya. Muammoli vaziyatni yaratish; – farazlar tashlash va ularni o‘quv xona taxtasigaëzish; – tadqiqot (nazariy, amaliy); – axborot almashinish(guruhda ishlash mobaynida). Ishni taqdim etish. – axborotni qayta ishlash(qimmatli axborotlarni ajratish, avval aytilgan farazni tasdiqlash ëki uni rad etish); – darsga yakun yasash. Muammoni yechish variant(lar)i; – refleksiya (o‘z ruhiy holati haqida o‘ylash, xaël surish, fikr yuritish, uni tahlil qilishga moyillik); – uyga vazifa berish. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” moduli bo‘yicha o‘qituvchisining mahorati ko‘pincha muammoli vaziyatni tashkil etishda namoën bo‘ladi. Mazkur modulni muammoli o‘qitishda kollej o‘qituvchisi o‘quv jaraënining rahbari bo‘lib qoladi, lekin an’anaviy guruhdagi kabi bilimlarni ma’lum qiladigan odam rolidan chiqishi va talabalarning aqliy amallarini rivojlantiruvchisi, kuzatuvchisi bo‘lishi zarur. Xatolarni to‘g‘rilaydi, vazifalarning gumonli joylarini tushuntiradi. Jamoalar ishlarini kuzatar ekan, u barcha o‘kuvchilar ishni yakunida ko‘pincha ko‘rmaganlarini ko‘radi. Chunki alohida talabalarning ishlarini “tinch paytda”, ijodiy ishlanaytgan vaqtlarida, muhokama daqiqalarida ko‘rishi mumkin. 27

“XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli o‘qitishni amalga oshirish jaraëni, o‘zi muammo bo‘lgan: “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish uchun o‘qituvchilar qanday tayërgarliklardan o‘tishlari kerak?” degan juda muhim masalani ko‘taradi. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” moduli o‘qituvchisi o‘qitish mazmunini tushuntirishi, shu bilan birga tadqiqot metodlarini yaxshi egallagan bo‘lishi kerak. Muammoli vaziyat asosidagi o‘qitishda tashkilotchi rolida chiqa turib, o‘qituvchi talabalar uchun tayër bilimlar manbaasi, uni tashuvchisi va direktivi emas, balki ko‘proq rahbar va hamkor bo‘lishi mo‘ljallanadi. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” moduli bo‘yicha muammoli darslarga tayërlanish mobaynida o‘qituvchi: - talabalar duch keladigan vaziyatlarni muammoli ekanligini ziyraklik bilan sezishi va guruh oldiga talabalar tushunadigan holda “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” moduliga oid haqiqiy o‘quv masalalarini qo‘yishni bilishi; – “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” moduli bo‘yicha talabalar tomonidan bajarilaëtgan barcha jaraën (vazifalarni hal etish, muammoni qo‘yish, yechish, natijani tekshirish va hokazolar)ni muvofiqlashtiruvchisi va talabalarga hamkor vazifalarni bajarish, maxsus fanlarga materiallar bo‘yicha qo‘yilgan turli yo‘nalishdagi muammolar tadqiqoti mobaynida alohida talabalar va guruhlarga direktiv usullardan qochgan holda ërdam berish; – talabalarni muammo va uni chuqur tadqiq etish jaraëniga jalb etishga, ijodiy fikrlaëtgan talabalarni ustalik bilan qo‘yilgan savollar ërdamida rag‘batlantirishga harakat qilish; – o‘qituvchi talabalarning shaxsiy yechimlarini topishda qilgan harakatlarida qo‘yib yuborgan xatolariga o‘ziningërdamini taklif etgan holda chidam va toqatli bo‘lish ëki talabalar o‘zlarining yechimni izlashlarida ishonchsizlik hosil qilaëtgan paytlarda, ularni zarur axborot manbaalariga yo‘llab yuborish kabi tajribalarni egallashi lozim. 28

O‘qituvchini “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini o‘qitish jaraënida «ikkinchi» o‘ringa joylashtirish, uni mavqeini qisman yo‘qotadi degani emas. Bu faqat rasman talabadan keyingi «ikkinchi» o‘rin. O‘qituvchi “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” moduli bo‘yicha tashkil etilaëtgan mashg‘ulot «sahna»sida talabaga nisbatan kam ko‘rinsada, u asosiy qahramondir. Talabada hosil bo‘laëtgan va paydo bo‘lmaëtgan barcha xususiyatlar o‘qituvchiga bog‘liq. Lekin, agar o‘qituvchi talabalarda kuch va ijodiy imkoniyatlarni chiqarib, ularni yaxshi tashkil etilgan tarbiya jaraënida foydalana olsa, u holda ta’lim muassasasi sahnasining bosh aktëri, shuningdek rejissyori rolini yetarlicha mos bajaradi. Bu yerda an’anaviy va muammoli o‘qitish texnologiyalaridagi o‘quv jaraënining mantiqiy tahlilini keltirish o‘rinli (1.2.2-jadval). Muammoli o‘qitish boshqa metodlar tarkibida qo‘llanilgani uchun, uni maxsus fanlarni o‘qitishning maxsus metodiëki o‘qitishning yangi tizimi sifatida qarash mumkin emas. Uni avvalo, talabalarning bilish faoliyatini tashkil etish xarakterida ko‘rinadigan maxsus fanni o‘qitishni tashkil etishga alohida yondashuv desa to‘g‘riroq bo‘ladi. 1.2.2-jadval An’anaviy va muammoli o‘qitishning qiyosiy tahlili An’anaviy o‘qitish Muammoli o‘qitish Tayanch bilimlarni faollashtirish Tayanch bilimlarni faollashtirish O‘quv maqsadlari va masalalarini qo‘yish va anglash. O‘rganish motivini rag‘batlantirish Masalalar maqsadlarini qo‘yish va anglash. Muammoli vaziyat yaratish. O‘qituvchining yangi axborotini qabul qilish Vaziyat tahlili, qiyinchilik mohi-yatini anglash va o‘quv muammosini qo‘yish. Muammoli masalani ifo- dalash. Yangi bilimlarni o‘ylab ko‘rish, umumlashtirish va tizimlashtirish Farazlarni o‘rtaga tashlash yo‘li bilan masalani yechish usulini topish va uni asoslash Bilimlarni mustahkamlash Farazni isbotlash yoki rad etish Bilimlarni amaliëtda qo‘llash, Muammo yechimining to‘g‘riligini 29

ko‘nikma va malakalarni ishlab chiqish tekshirish O‘qitish natijalarini tekshirish va tahlil qilish. Faoliyatni baholash Muammo yechimining to‘g‘riligini umumlashtirish Muammoli o‘qitish metodini maxsus fanning umumlashtirilgan bilimlarini – tushuncha, qoida, qonun, sabab-oqibatli va boshqa mantiqiy bog‘lanishlarni o‘zlashtirish uchun qo‘llash mumkin. U “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulidan bilim olaëtgan va izlash masalalarini yechishda bevosita kerak bo‘ladigan aqliy faoliyat usuli hamda yo‘llariga kollej talabalarini maxsus o‘qitish masalasi qo‘yilganda zarur bo‘ladi. Odatda, “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” moduli bo‘yicha dastlabki dars muammolidir, chunki ular o‘zlaridan avval o‘rganilgan o‘quv moduliga oid nazariy va amaliy holatlarga nisbatan yangilariga egadirlar. Pedagogik oliy ta’lim muassasalarida “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulini muammoli o‘qitish qator afzalliklarga ega. Muammoli o‘qitish to‘g‘ri tashkil etilganda, bu afzalliklar: - talabalarni aqliy kuchini rivojlantirish (qarama-qarshiliklar qiyinchilikdagi muammoli vaziyatdan chiqishni izlash yo‘llarini o‘ylashga majbur qiladi); - talabalar mustaqil faoliyat yuritishi (muammoni talabalar tomoni-dan mustaqil ko‘rish, muammoli masala va muammoli vaziyatni ifodalash, ularni yechish rejasini mustaqil tanlash va hokazo); - talabalar ijodiy fikrlashlarini rivojlantirish (talabalar tomonidan bilimlarni, harakat yo‘llarini mustaqil qo‘llash, nostandart yechimni mustaqil izlash)ga imkoniyat berish: - talabalarga bilimlarni mustahkamroq o‘zlashtirishni ta’minlash (maxsus fandan olingan bilimlarni talabalar mustaqil yaxshiroq o‘zlashtiradilar va uzoq muddat mobaynidaëdda saqlaydilar); - talabalarda tahliliy fikrlashni shartlar tahlil qilinadi, yechimlarning turli variantlari baholanadi) va mantiqiy fikrlashni (tanlangan yechimni to‘g‘riligini isbotlash, dalillash talab etiladi) rivojlantirishda namoën bo‘ladi. 30

Muammoli o‘qitish talabalarni o‘rab turgan borliqni bilish metodlari bilan qurollantiradi, maqsadga muvofiq kuzatish ko‘nikma va malakalarni rivojlantiradi, ularni asoslash orqali asosiy qonuniyatlarni umumlashtirish va xulosa qilish qobiliyatlarini tarbiyalaydi, ularda mumkin bo‘lgan tadqiqot ishiga qiziqishni uyg‘otadi. Talabalar “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulidan o‘rganilgan holatlarning mohiyatini tezroq anglaydilar va asoslangan javoblar beradilar. Ularda “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” moduliga nisbatan bilish talablari va qiziqishlari rivojlanadi, maxsus fanlarga oid materiallarni egallashda ularning bilish faoliyati faollashadi, kasbiy faoliyatga zarur bo‘lgan bilimlarni egallaydilar, bilimlarida ishonch va qat’iylik tarbiyalanadi, chunki farazlarni o‘rtaga talabalarning o‘zlari tashlaydilar va o‘zlari ularni isbotlaydilar. Muammoli o‘qitishning afzalliklari, ijobiy va yaxshi tomonlari bilan bir qatorda, uning kamchiliklari ham mavjud. Uning kamchiliklari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: - har qanday o‘quv materiallarini (masalan, raqamli va miqdoriy ma’lumotlar, dalillar, sanalar) ham muammoli vaziyatni yuzaga keltiruvchi qilib bo‘lmaydi; - muammoli o‘qitish ko‘nikmalarga ishlov berish va ularni malaka darajasiga o‘tkazish imkoniyatiga ega emas; - talabalar bilishi juda oson bo‘lgan va juda qiyin bo‘lgan masalalar muammoli vaziyatni yaratmaydi; Muammoli o‘qitishdan: - “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” moduli o‘quv materiallarining mazmuni sabab-oqibatli aloqa va bog‘lanishga ega bo‘lib, tushuncha, qonun va nazariyani shakllantirishga qaratilgan; - talabalar mavzuni muammoli o‘rganishga tayër; - talabalari “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulidan mustaqil fikrlashni rivojlantirishga, tadqiqot ko‘nikmalarini shakllantirishga, ishga ijodiy ëndashishga qaratilgan masalalar yechaëtgan; 31

- “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” moduli o‘qituvchisida predmet mavzusini muammoli o‘rganishga vaqti bor; - “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” moduli o‘qituvchisi mos o‘qitish metodlarini yaxshi egallagan bo‘lsagina foydalanish maqsadga muvofiq. II BOB MUAMMOLI TA’LIM TEXNOLOGIYASINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Muammoli ta’lim texnologiyasining o‘ziga xosliklari. Ijtimoiy hayotdagi jiddiy o‘zgarishlar bugungi kunga kelib ta’lim jarayoniga ham zezilarli ta’sirini ko‘rsatmoqda. “O‘quvchilarga ta’lim va tarbiya berishda ko‘piroq samaraga ega bo‘lish uchun o‘tmish allomalarimizning g‘oya va qarashlaridan foydalangan holda innovatsion va axborot texnologiyalarini qo‘llash zarur” 4. Ma’lumki, ta’lim turlari jamiyat taraqqiyoti bilan uzviy birlikda rivojlanib o‘zgarib kelgan. O‘rta asrlardagi dogmatik va sxolastik ta’lim o‘rniga XVIII asrdan boshlab, og‘zaki-ko‘rsatmali ta’lim turi paydo bo‘ldi. Garchi dogmatik yodlash hali ham ancha saqlanib qolgan bo‘lsada, endi o‘qituvchining tushuntirishi va talabalar tomonidan bilimlarni ongli ravishda o‘zlashtirish, bilimlarni amalda qo‘llanish asosiy o‘rin tutadi. 4 R.Ishmuhammedov, M.Yuldashev. Ta’lim va tarbiyada innovatsion pedagogi k texnologiyalar. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent, 2013. 17-bet. 32

Muammoli o‘qitish unsurlarini Suqrotning evristik suhbatlarda, J.J.Russo Emill uchun ishlab chiqilgan darslarda ko‘rib chiqish mumkin. Ayniqsa, bu g‘oyaga K.D.Ushinskiy aniqlik kiritgan. Masalan, u shunday yozadi: «Mexanik kombinasiyalarni aqliy harakatlarga o‘tkazishning barcha yosh davrlari, ayniqsa, bolalikda eng yaxshi usuli Suqrot nomi bilan qo‘llanadigan va uning nomi bilan ataluvchi Suqrot metodidir. Suqrot o‘zining fikrlarini tinglovchilarga majburan singdirmadi, biroq qanday fikrlar bir-biriga qarama-qarshi turishi, ularning miyada kam aks etadiganlarini bilar edi. Shuning uchun bu fikrlarni savollar yordamida hosil qilishga harakat qilar edi» 5. Yaqin XX asrga kelib esa, dars bayonining keskin kuchayishi, hayot bilan bog‘lashning yaxshilanganligi, ko‘rsatmalilikning qo‘llanilishi, o‘qituvchi tomonidan har bir narsaga aqliy yondashishning ko‘rsatilishi izohli-illyustrativ ta’limni vujudga keltirdi. Bunday ta’lim XX asrning 70- yillarigacha, garchi 60-yillarning boshlaridayoq maktablarda faollashtirish g‘oyasi keng tarqalib, ta’limning yangi muammoli turi paydo bo‘lgan bo‘lsa-da, amalda ustunlikka ega bo‘ldi. “O‘quvchilarga o‘quv predmetining mavzusidan kelib chiqqan turli muammoli masala yoki vaziyatlarning echimini to‘g‘ri topishga o‘rgatish, ularda muammoning mohiyatini aniqlash bo‘yicha malakalarni shakllantirish, muammoning echishning ba’zi usullari bilan tanishtirish va muammoni echishda mos uslublarni to‘g‘ri tanlashga o‘rgatish” 6ga qaratilgan metodlardan biri sifatida qayd etilmoqda. Sof muammoli ta’limning tarixi Djon Dyui tomonidan ko‘plab qoidalari ishlab chiqilgan tadqiqotchilik metodining fanga kirishidan boshlanadi. XX asrning 60-70 yillarida ta’lim nazariyasi yangi g‘oyalar, nazariyalar, konsepsiyalar bilan boyib bordi. Ta’lim jarayonini faollashtirish nazariyasi (M.A. Danilov), kichik yoshdagi talabalarni qiyinchiliklarni yanada oshirib o‘qitish nazariyasi (L.S. Zankov), mazmunan umumlashtirish nazariyasi (V.V.Davidov), aqliy harakatlarni bosqichma-bosqich shakllantirish (P.Ya. Galperin va boshqalar), va5 Проблемное обучение как фактор интеллектуального развитие школьников. / http://www.fineref.ru 6 R.Ishmuhammedov, M.Yuldashev. Ta’lim va tarbiyada innovatsion pedagogic texnologiyalar. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent, 2013. 39-bet. 33

muammoli ta’lim (A.M. Matyushkin, T.V. Kudryavsev, M.I. Maxmutov, I.Ya. Lerner) nazariyasi ishlab chiqildi. Mummoli ta’limning ta’lim jarayonida salmoqli o‘rin egallagan muammoli (aq`liy hujum) dars, munozarali (ilmiy munozarali va erkin fikrlash) darslari muammoli ta’lim texnologiyalariga misol bo‘ladi. Mazkur darslarning o‘ziga xos jihati dars davomida vujudga keltirilgan muammoli vaziyatlarga asoslanadi. Muammoli ta’lim deyilganda, o‘qituvchi rahbarligida muammoli vaziyat vujudga keltirilib, mazkur muammo o‘quvchilarning faol mustaqil faoliyati natijasida bilim, ko‘nikma va malakalarni ijodiy o‘zlashtirish va aqliy faoliyatni rivojlantirishga imkon beradigan ta’lim jarayonini tashkil etish nazarda tutiladi. Muammoli ta’limning muvaffaqiyati quyidagi omillarga bog‘liq: 1.O‘quv materialini muammolashtirish; 2.O‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish; 3.Ta’lim jarayonini o‘yin, mehnat faoliyati bilan uyg‘unlashtirish; 4.O‘qituvchi tomonidan muammoli metodlardan o‘z o‘rnida va samarali foydalanish ko‘nikmasiga ega bo‘lish; 5. Muammoli vaziyatni hal etish yuzasidan muammoli savollar zanjirini tuzish va mantiqiy ketma-ketlikda oq‘uvchilarga bayon etish. Muammoli metodlar muammoli vaziyatlarni vujudga keltirib, talabalarning muammoni hal etish, murakkab savollarga javob topish jarayonida alohida ob’ekt, hodisa va qonunlarni tahlil qilish ko‘nikmalari va bilimlarni faollashtirishga asoslangan faol bilish faoliyatini taqozo etadi. Muammoli ta’limning zamonaviy nazariyasida muammoli vaziyatlarning ikki turi mavjud: 1. Psixologik muammoli vaziyatlar. 2.Pedagogik muammoli vaziyatlar. Psixologik muammoli vaziyatlar talabalar faoliyatiga, pedagogik muammoli vaziyatlar o‘quv jarayonining tashkil etilishiga talluqlidir. Muammoli vaziyatlarning bu ikki turi bir-birini taqozo etadi. Pedagogik muammoli vaziyatlar o‘quvchilardan faqat fikr yuritishnigina talab qilmay, balki bilish munozarasida ishtirok etish, u yoki bu hodisa haqidagi hayotiy va ilmiy tasavvurlarni qiyoslash, 34

olimlarning turli nuqtai nazarlarini taqqoslash, shuningdek, ularning qiziqishlarini orttirish maqsadida dars davomida yangi dalillarni ma’lum qilish, mazkur dalillarning fan-texnika rivoji uchun ahamiyatini yoritish, ajablanarli dalillarni, qiziqarli biologik masalalarni bayon etish orqali vujudga keltiriladi. Muammoli vaziyatlarni hal etishda o‘qituvchi o‘quvchilar faoliyatini fikr yuritishning mantiqiy operatsiyalari: tahlil, sintez, taqqoslash, analogiya, umumlashtirish, tasniflash va xulosa yasashga yo‘naltiradi. Muammoli vaziyatlardan o‘quv jarayonining barcha bosqichlarida: yangi mavzu bayoni, mustahkamlash va bilimlarni nazorat qilishda muvaffaqiyatli foydalanish mumkin. Muammoli vaziyatlar tizimi muvaffaqiyatli yaratilgan hollarda mazkur mavzuni muammoli dars shaklida o‘qtish tavsiya etiladi. O‘qitish jarayoiiga muammoli darslarni qo‘llanish uchun o‘qituvchi quyidaga masalalarni hal qilish zarurati tug‘iladi: 1.O‘quv dasturi bo‘yicha qaysi mavzularni muammoli dars shaklida o‘tish mumkinligini; 2.Mavzu matnidagi masalalar bo‘yicha muammoli vaziyatni keltirib chiqaradigan savollar, topshiriqlarni aniqlash, bunda didaktikaning ilmiylik, sistemalilik, mantiqiy ketma-ketlik, izchillik printsiplariga amal qilishi; 3.O‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va boshqarishni ta’minlaydigan vosita va usullarni aniqlashi, ulardan o‘z o‘rnida va samarali foydalanish yo‘llarini belgilashi zarur. Muammoli darslarda o‘qituvchining faoliyati, avvalo mavzu mazmunidan kelib chiqqan holda o‘quv muammolarini aniqlash, muammoli vaziyatlar tizimini yaratish, o‘quvchilar oldiga o‘quv muammolarini yuqori ilmiy va metodik saviyada qo‘yish, darsda mazkur o‘quv muammolaridan samarali foydalanishga erishish, o‘quvchilar faoliyatini muammolarni hal etishga yo‘naltirishdan iborat bo‘ladi. O‘quvchilarning faoliyati muammoli vaziyatlarni idrok etish, hal qilish usullarini izlash, muammoni tahlil qilib, taxminlarni ilgari surishi, taxminlarni ilmiy, mantiqiy nuqtai nazardan asoslash, taxminlarni tekshirish va xulosa chiqarishdan iborat bo‘ladi. Hozirgi zamon muammoli darslarning didaktik maqsadini quyidagi xususiyatlar asosida ko‘rish mumkin: 35

O‘quv muammolarini hal etishda o‘quvchilar tomonidan avval o‘zlashtirgan bilimlariga ijodiy yondasa oladigan, yangi bilimlarni egallash ko‘nikmalarini o‘zida mujassamlashtirgan; bilimlarni ijodiy o‘zlashtirish va amalda qo‘llanish malakalarini shakllantira olgan; izlanuvchanligi, qiziqishi, motivlari, mantiqiy tafakkuri, ijodiy faoliyati, aqliy kamoloti, zakovatini rivojlantirishdan iboratligini alohida qayd etib o‘tish zarurdir. Muammoli darslarni keyingi yillarda yangi nom bilan («Tafakkur bo‘roni» B. R. Qodirov), (”Miyaga hujum”, ”Fikrlar to‘qnashuvi”, ”Fikrlar jangi maydoni” V. M. Karimova, F. A. Akramova), (”Aqliy hujum” J. G‘. Yo‘ldoshev) nomlari bilan atash an’anasi shakllangan. Muammoli - qidiruv uslublari muammoli ta’lim jarayonida qo‘llaniladi. Bu uslublardan foydalayaishda o‘qituvchi (pedagog), avvalo muammoli vaziyat yaratadi, savollar qo‘yadi, masalalarni, eksperemental topshiriqlarni taklif qiladi, muammoli vaziyatni echishga qaratilgan muhokamani uyushtiradi, xulosalarining to‘g‘riligini tasdiqlaydi. Talabalar oldingi bilim va tajribalariga asoslanib muammoli vaziyatni hal qilish yo‘llari to‘g‘risidagi takliflarini aytadi, oldin olgan bilimlarini umumlashtiradi, hodisalarning sabablarini aniqlaydi, ularning kelib chiqishini tushuntiradi, muammoli vaziyatni echishning eng oqilona variantini tanlaydi. Bu uslub talabalarning bilimga qiziqishini oshiribgina qolmay, ularda fikrlash qobiliyatini ham rivojlantiradi. Ta’limning muammoli-qidiruv uslublari amalda bilimni so‘z orqali ifodalash, ko‘rgazmali va amaliyot uslublari yordamida amalga oshiriladi. Shu bilan birgalikda, o‘quv materialini muammoli bayon qilish uslubini qo‘llash, amaliy muammoli-qidiruv ishlarini bajarish, hatto tadqiqot tipidagi amallarni olib borish to‘g‘risida so‘z yuritishi mumkin. O‘quv materialini muammoli uslub yordamida o‘tish muammoli tuzilgan ma‘ruza uslubi orqali bilim bayoni davomida mulohaza yuritish, isbotalash, umumlashtirish, faktlarni tahlil qilish, talaba fikrini o‘z ortidan ergashtirish, uni faolroq qilish kabi usullardan foydalanshini ko‘zda tutadi. Muammoli ta’lim uslublaridan biri, evristik va muammoli qidiruv suhbati hisoblanadi. Bunda o‘qituvchi talabalar oldiga qator izchil va o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan savollar majmuini qo‘yadi, talabalar ularga javob berganda qandaydir 36

shakllarni aytadilar. Aytganlari to‘g‘ri ekanligini mustaqil isbotlashga harakat qiladilar. Shu bilan birga yangi bilimlarni o‘zlashtirishda mustaqil ravishda oldinga siljishni amalga oshiradilar. Agar evristik suhbatda bunday taxminlar yangi mavzuning faqatgina biror qismiga aloqador bo‘lsa, muammoli-qidiruv suhbatda talabalar muammoli vaziyatning butun bir tizimini echadilar, shuning uchun ham bu suhbatlarning farqi shartli va faqatgina, muammoli vaziyatda qo‘llanish tadbirlariga taalluqlidir. Ta’limning muammoli-qidiruv uslublarida ko‘rgazmali qo‘llanmalardan esda saqlashni faollashtirish maqsadida emas, balki darsda muammoli vaziyatni yaratadigan eksperimental masalalarni qo‘yish uchun foydalaniladi. Bundan tashqari, keyingi paytda rasmlar va chizmalar tizimi ko‘rinishida muayyan o‘quv vaziyatlari tasvirlarining ko‘rgazmali qo‘llanmalari ko‘p tayyorlanmoqda. Bu usuldda talabalarning mustaqil fikrlashining ustuvor sabablarini aniqlash oson ko‘chadi. Muammoli qidiruv uslublari ko‘proq ijodiy bilim faoliyati ko‘nikmalarini rivojlantirish maqsadida qo‘llaniladi. Ular talabalarning bilimni chuqur anglashiga, mustaqil egallashiga yordam beradi. Bu uslublar, ayniqsa, quyidagi hollarda samarali qo‘llaniladi. O‘quv jarayonida tushuncha, qonun va nazariya kabilarni shakllantirish ko‘zda tutilganda, faktik axborotni ma’lum qilish, mehnat faoliyatining laboratoriya-eksperimental o‘quv va ko‘nikmalarini hosil qilishda, o‘quv materialining mazmuni printsipial jihatdan yangi bo‘lmasdan, ilgari o‘rganilganining mantiqiy davomi bo‘lsa, uning asosida o‘quvchilar yangi bilimni qidirish uchun mustaqil qadam tashlasa, mazmun hodisadagi sabab, oqibat va boshqalarga olib kelish mumkin bo‘lgan holatlarda juda qo‘l keldi. Qidiruv uslublari o‘qituvchi (pedagog)lar talabalarni muammoli vaziyatni echish faoliyatiga tayyorlagan hollarida qo‘llaniladi. Shu nuqtai nazardan, bu uslub o‘zini tadqiqot ishiga bag‘ishlagan yoshlarga bilim berishda asqotadi. Ta’lim muassasasi ta’limining dolzarb vazifasi har tomonlama rivojlangan shaxsni shakllantirishda aks etadi. Zamonaviy kasb-hunarda ta’lim jarayonida shaxs rivojlanishining umumiy masalalari tadqiq etiladi. Har tomonlama, barkamol 37

rivojlanganlikning ko‘rsatkichi-yuqori darajadagi fikrlash qobiliyatining mavjudligidir. Rivojlantiruvchi ta’lim deb, ya’ni umumiy va maxsus rivojlanishga olib keladigan shunday ta’limni hisoblash mumkinki, unda o‘qituvchi fikr yuritishning qonuniy rivojlanishini bilishga tayangan holda, maxsus pedagogik vositalar yordamida o‘z talabalarini fan asoslarini o‘rganish jarayonida fikrlash qobiliyati va bilish ehtiyojini shaklllantirshga oid maqsadga yo‘naltirilgan ish olib boradi. Bunday ta’lim muammoli ta’lim hisoblanadi. 7 Pedagogik adabiyotlarda muammoli ta’limga bir qancha tavsiflar berilgan. Muammoli ta’lim deganda V.Okon “muammoli vaziyatlarni tashkil etish, muammoni shakllantirish, muammoni hal etishda talabalarga zarur yordam ko‘rsatish, mazkur yechimlarni nazorat qilish va nihoyat, egallangan bilimlarni mustahkamlash va tizimlashtirishga rahbarlik qilish sifatidagi harakatlar yig‘indisi”ni tushunadi. D.V. Vilkeyev muammoli ta’lim deganda, ta’lim oluvchiga ilmiy bilishning ba’zi jihatlarini bera oladigan ta’lim turini tushunadi. I.Ya. Lerner muammoli ta’limning mohiyatini “ta’lim muassasasining maqsadi bilan bog‘liqlikda aniq tizimda o‘qituvchi ishtirokchilarni bilish va amaliy muammoni hal etishga chorlashi”da deb biladi. T.V. Kudryavsev va Yu.K. Babanskiylar muammoli ta’limning mohiyatini talabalarning oldiga didaktik muammolarning qo‘yilishi, ularni yechilishi hamda talabalarning muammoli vazifa tamoyillari va umumlashgan bilimlarni egallashlarida ko‘radi va shu nuqtaiy nazardan asoslaydi. Nazariy tadqiqotlar natijalarni tahlil etish va amaliy umumlashtirish asosida M.I. Maxmutov “muammoli ta’lim”ga quyidagicha ta’rif beradi: “Muammoli ta’lim–bu talabalarning o‘qituvchi muammoli vaziyat sharoitida tushuntirganlarini idrok etish yo‘li bilan bilim va faoliyat usullarini o‘zlashtirishga doir muammoli vaziyatlarni mustaqil (yoki o‘qituvchi yordamida) tahlil qilish, muammolarni ta’riflash va ularni takliflar, farazlar vositasida (mantiqiy va intuitiv) ravishda 7 Махмутов М.И. Мактабда муаммоли таълимни ташкил қилиш. – Т.: Ўқитувчи, 1991, 15-бет. 38

asoslash va isbotlash, shuningdek yechimlarning to‘g‘riligini tekshirish yo‘li bilan hal qilishga oid o‘quv-bilish faoliyatidir”,–degan nazariy tushunchani ilgari suradi. N.N. Azizxo‘javaning fikricha, muammoli o‘qitishning mohiyatini o‘qituvchi tomonidan talabalarning o‘quv ishlarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va o‘quv vazifalarini, muammolarini va savollarini hal qilish orqali yangi bilimlarni o‘zlashtirish bo‘yicha ularning bilish faoliyatini boshqarish tashkil etadi. N. F. Saxratov muammoli ta’lim deganda, “muammoli vaziyatlarni yaratish va muammolarni hal etishni izlab topishni boshqarishni hisobga olish uchun real ijodiy jarayonni modellashtirish asosi sifatida yuzaga chiqadigan ta’lim metod va vositalari tizimi”ni tushunadi. Muammoli ta’limning bosh maqsadi: 1. Talabalarning ijodiy ko‘nikmalari va fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish. 2. Faol izlanish va muammoni mustaqil hal etish davomida talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini egallashi. Natijada bu bilim, ko‘nikmalar an’anaviy ta’limga qaraganda, mustahkam. 3. Standart bo‘lmagan muammolarni ko‘rish, qo‘ya olish va hal etishga qodir faol ijodkor shaxsni tarbiyalash va shakllantirish . 4. Yuqori darajadagi muammoli fikrlashni shakllantirish. Muammoli ta’limning asosiy tushunchalari: - muammo; - faraz; - muammoli vaziyat; - muammoli savol; - muammoli vazifa; - ijodiy vazifa; - mustaqil ish. Muammo – (yunonchadan - vazifa) hal etishni talab etadigan vazifa, murakkab savol (O‘zbekchi izohli lug‘at); o‘rganish, hal qilish talab etiladi-gan murakkab nazariy va amaliy savol. 39

Muammo javobi bevosita mavjud bilimda bo‘lmagan va yechish usuli no‘malum bo‘lgan masala. Shuning uchun ham muammoni quyish va hal qilish maajud bilimlar doirasidan chetga chiqishni, yangicha yechish usuli, metodlarini qidirishni talab etadi (Falsafa: qomusiy lug‘at). Muammo uch tarkibiy qismdan iborat: ma’lum (berilgan vazifa asosi-da), nomalum (ularni topish yangi bilimlarni shakllantirishga olib kela-di) va avvalgi bilimlar (talabalar tajribasi).O‘quv muammosining muhim belgilari quyidagilar iborat : • yangi bilimlarni shakllanpshrishga olib keladigan noma’lumning bo‘lishi; • talabalarda noma’lumni topish yo‘lida iqtidorni amalga oshirshi uchun zarur bo‘lgan muayyan bilim zahirasining bo‘lishi. Faraz – (yun. hupothesis – asos)- o‘rganlayotgan hodisaning sabablari va xususiyatlarini tushuntiradigan asosli taxmin tarzidagi bilim shakli. Qoidaga ko‘ra faraz murakkab qo‘shma gap ko‘rinishida shart mayli bilan shakllantiriladi: “Agar ….., -sa…..”, “bo‘lishi mumkin”, “o‘ylaymiz”, “mumkin, agarda…..”. Masalan, o‘ylaymizki, agar aql sohasi (noosfera) faqat ijobiy ishlarga sarf etilganda, atrof- muhit shunchalik xavf-xatarga qol-magan bo‘larmidi? Faraz bilan ishlash qoidasi: - farazning qo‘yilishi; - uni nazariy asoslash; - farazni tajribada sinab ko‘rish. Mummoli vaziyat – bu insonning yuz bergan hodisani, faktni, voqyelik jarayonini qanday tushuntirishini bilmaydigan, unga ma’lum bo‘lgan hara-kat usullari bilan maqsadga erisha olmaydigan paytda vujudga keladigan intellektual qiynalishidir. Bu insonni yangi tushuntirish yo‘llari yoki harakat usullarini bilishga undaydi. Mummoli vaziyat ijodiy bilish faoliyatining qonuniyatidir. U fikrlashning boshlanishini shart qilib qo‘yadi, faol fikrlash muammolarni qo‘yish va hal qilish jarayonida namoyon bo‘ladi. 40

Insonning muammoli vaziyatlar sharoitidagi produktiv bilish faoliyati bosqichlarining muayyan izchilligi psixologiya fani tomonidan belgilab berilgan: muammoli vaziyat muammoni uning hal qilish usullarini izlash muammoni hal etish. Muammoli savol. Talabalarda intellektual qiyinchiliklar tug‘diradigan savollargina muammoli sanaladi, chunki ularning javobi talabalarning ilgarigi bilimlarida ham, o‘qituvchi tomonidan berilgan axborotlarda ham bo‘lmaydi. Shunday xususiyatlarga ega bo‘lgan savollarni pedagoglar ilgari ham uchratganlar va ularni “mushkul savollar” deb ataganlar. Savol quyidagi holatda muammoli bo‘ladi: u ilgari o‘zlashtirilgan tushuncha va tasavvurlar bilan, ma’lum o‘kuv vaziyatida o‘zlashtirish zarur bo‘lgan tushuncha va tasavvurlar bilan mantiqiy bog‘langan bo‘lishi; o‘zida bilish qiyinchiligi hamda ma’lum va noma’lumning aniq chegarasi mavjud bo‘lishi; yangini ilgari ma’lum bo‘lgan bilimlar bilan taqqoslaganda mavjud zahira bilimga, ko‘nikma va malakaga qanoatlanmaslik hissini uyg‘otish. Ijodiy vazifa – bu muammoni hal etishning yangi qoidasini topishni shart qilib qo‘yadigan vazifa. Ijodiy vazifa: - o‘quv materialini egallash, umumlashtirish va takrorlash; - talabalarning ijodiy qobiliyat, bilishga qiziqish, mavhum va mantiqiy fikrlashlarini rivojlantirish; - mustaqil ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish; - fanlararo aloqadorlikni hosil qilish. Masalan: “Bobur Mirzo Samarqandda hukmronlik qilib turgan bir vaqtqtdq, Muhammad Shaybonixon Samarqandga hujum qiladi va Ko‘hak daryosi bo‘yida bir necha kun qolib, shaharni qamal qiladi. Shunday bir vaziyatda, Shayboniyxon Bobur Mirzoga suluh maktubini yo‘llaydi. Bunda opasi Xonzoda begimni suluh tariqasida “bersa” uning shahardan chiqishiga imkon berilishi qayd etilgan bo‘ladi. Bunday vaziyatda Bobur Mirzo qanday yo‘l tutadi?”. Yuqoridagilardan kelib 41

chiqib, muammoli o‘qitish texnologiyalarining o‘ziga xos jihatlarini quyidagicha tasnif etish mumkin: Qo‘llanish darajasi bo‘yicha: filologik. Boshqarilishiga ko‘ra: kichik guruhlar tizimi. Tashkil etish shakliga ko‘ra: guruhli. Qo‘llaniladigan metodiga ko‘ra: muammoli. Zamonaviylashtirishga yo‘nalganligiga ko‘ra: talabalar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish. Ta’lim oluvchilarni qamrab olishiga ko‘ra: ommaviy. Ko‘rinib turibdiki, muammoli o‘qitish – ikki tomonlamali jarayon: bir tomondan, bu muammoli o‘qitish (o‘qituvchi faoliyati sohasi), ikkinchi tomondan, muammoli o‘qish(talabalar faoliyati sohasi). Muammoli o‘qitishbu o‘qituvchining o‘quv muammosini qo‘yish va muammoli vaziyatlarni yaratish, mazkur o‘quv muammolarini hal etishda talabalarning o‘quv faoliyatini boshqarish faoliyati. Bu yana talabalarning ularni oldiga ko‘ndalang quyilgan muammoni hal etishdagi ishtiroki davomida bilimlarni o‘zlashtirish bo‘yicha tashkil etilgan faoliyatidir. 2.1. “XX asrning 70-80 yillar romanchiligi” modulidan mashg‘ulotlarni muammoli o‘qitish texnologiyasi asosida tashkil etish . Zamonaviy ta’lim sharoitida yuksak malakali kichik mutaxassislarni iste’molchilar talablariga qarab tayyorlanishi, talabalarning tanlagan ixtisosliklari bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirilishi, mustaqil ravishda bilim olishga va amaliy faoliyatga o‘rgatilishi ta’minlanishi kerak. Shuning uchun ham, tadqiqotchilar va ilg‘or o‘qituvchilar talabalarda o‘quv faoliyatiga ijodiy yondashishni rivojlantirish yo‘llari, texnologiyalari va usullarini qidirib topmoqdalar. Bugungi kunda ta’lim jarayonida ijobiy samara berayotgan ilg‘or pedagogik texnologiyalardan biri muammoli o‘qitishdir. Muammoli o‘qitish maxsus ko‘rinishdagi motivasiya – muammoni yaratishga asoslangan, shuning uchun, muammoli vaziyatlarni zanjir kabi taqdim etadigan materialni didaktik mazmunini adekvat tuzishni talab etadi. 42

“XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini muammoli o‘qitish texnologiyasining asosiy vazifasi – talabalarning mazkur modulga oid bilimlar tizimini va aqliy faoliyat usullarini samarali o‘zlashtirishlariga yordam berish, ularda olgan bilimlarni kasbiy faoliyatlarida paydo bo‘ladigan yangi vaziyatlarda ijodiy qo‘llay olish, maxsus fanga oid o‘quv muammolarini yechish ko‘nikmalarini hosil qilish, mustaqil bilim orttirish qobiliyatlarini singdirishdan iborat. Muammoli o‘qitish texnologiyasi “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini o‘qitish jarayonida talabalarning fikrlari tushunchlarini aniqlash imkonini beradi. Bu texnologiya talabalar vaziyatli masalani izlash faoliyatiga ega bo‘lgandagina, muammoni ifodalash va yechishga tayyorlangandagina samarali bo‘ladi. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli o‘qituvchisi darsga tayërlanar ekan, biror o‘qitish texnologiyasini yoki ularning birikmasini tanlashi, darsning maqsadi, maxsus fan o‘quv materialining mazmuni, auditoriya xarakteri, uning tayyorlik darajasiga asoslanishi lozim. T.V.Kudryavsev muammoli o‘qitish mohiyatini quyidagida ko‘radi: muammoli o‘qitish talabalar oldida muammoli vaziyatlarni yaratishda, talabalarning mustaqilligida va o‘qituvchining umumiy rahbarligi ostida, maktab talabalarining o‘qituvchi bilan birgalikda faoliyati borishida bu vaziyatlarni anglash, qabul qilish va hal qilishda xulosalanadi. Biroq, bunday aniqlash muammoli o‘qitishni tushunishning butun hajmini aks ettirmaydi. Bundan tashqari, ba’zan o‘qitishning tadqiqot usullari guruhi ham muammoli o‘qitish deb yuritiladi. Ehtimol, bu yerda «muammoli» so‘zini tadqiqot ma’nosida tushunish ta’sir ko‘rsatadi. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli o‘qituvchisi tomonidan qo‘yilgan muammoni hal etish jarayonida talaba ma’lumotlarni qayta ishlabgina qolmaydi, balki ularni o‘zlashtiradi va o‘zi uchun yangi bilimlarni kashf etadi. Muammoli o‘qitishning asosiy mohiyati va afzalligi shundaki, o‘qituvchi ta’lim usullari (muammoli savollar qo‘yish, gipotezalarni ilgari surish va ularni tasdiqlash 43

yoki rad etish, talabalarga «yordam so‘rab» murojaat etish va boshqalar) orqali ularni ijodiy fikrlashga va munozaraga chorlaydi. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini o‘qitishdagi muammoli metodlar – muammoli vaziyatlar yaratishga, talabalarning “Deviant xulq – ijtimoiy pedagogik muammo sifatida” modulidan bilimlarini faollashtirishni talab etadigan, murakkab masalalarni izlash va yechishga, tahlilga, alohida faktlar ortida hodisa va qonunlarni ko‘ra olishlariga asoslangan metodlardir. Muammoli ta’lim texnologiyalarida muammoli vaziyat yaratish, savollarni to‘g‘ri qo‘ya bilish va ularning yechimini guruh bilan birga va yakka holda izlash katta ahamiyat kasb etadi. Muammoli o‘qitish jarayonini qurish uchun mos ravishdagi muammoli vaziyatlarni oldindan ko‘zda tutilgan va tizimli yaratish talab qilinadi. Quyida keltirilganlar maxsus fanlarni o‘qitish amaliyoti uchun xarakterli hisoblanadi. Birinchi toifa. Muammoli vaziyat ko‘pincha talaba yangi amaliy sharoitlarda oldin o‘zlashtirgan bilimdan foydalanish zaruriyati bilan duch kelganda hosil bo‘ladi. Bunda talabalar amaliy topshiriqlarni yechish uchun bilim, ko‘nikma va malakalarning yetarlicha emasligi dalili bilan tez-tez duch keladi. Bu dalilni anglash talabalarda ongli qiziqishni uyg‘otadi va yangi bilimlarni izlashga undaydi. Ikkinchi toifa. Topshiriqni yechishning nazariy mumkin bo‘lgan yo‘li va tanlangan usulning amaliy jihatdan amalga oshirilmasligi orasida qarama-qarshilik bo‘lgan holda muammoli vaziyat oson yuzaga keladi. Uchinchi toifa. O‘quv topshirig‘ini bajarish natijalariga amaliy jihatdan erishish va talabalarda uni nazariy asoslash uchun bilimlarning yo‘qligi orasida qarama-qarshilik bo‘lganda muammoli vaziyat yuzaga keladi. To‘rtinchi toifani eng ko‘p tarqalgan deb hisoblash mumkin. Agar talabalar qo‘yilgan masalaning yechish usulini bilmasa, ya’ni talabalar tomonidan yangi dalilni tushuntirish uchun oldingi bilimlarining yetarli emasligi tan olingan holda muammoli vaziyat yuzaga keladi. 44

“XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini muammoli o‘qitishda o‘qituvchi aniq o‘quv maqsadlariga yo‘naltirilgan savollar va topshiriqlar ishlab chiqishi lozim. Muammoli savollarni hal etishda yoki topshiriqlarni bajarishda talabalarning aniq maqsadga yo‘naltirilgan harakatiga turtki beradi va jarayonni nazorat qiladi. Talaba esa, o‘z ta’limining faol qatnashchisi bo‘lib qoladi. Muammoli o‘qitishning mohiyati shundaki, talabalar o‘zlari muammoni mustaqil yechishlari kerak. Shu sababli ham, “Deviant xulq – ijtimoiy pedagogik muammo sifatida” modulidan o‘quv materiallari va topshiriqlar tizimi shunday tuzilishi kerakki, ular asosan mustaqil fikr yuritishga va o‘rganishga qaratilishi lozim. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini talabalar tomonidan o‘zlashtirish maqsadiga yo‘naltirilgan muammoli vaziyatlarni yaratishda quyidagilarga e’tibor berish lozim: 1. Muammoli vaziyat talabalarni ishlab chiqarish faoliyatiga asoslangan bo‘lishi kerak. 2. Muammoli topshiriq doimo “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulidan o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va malakalar darajasiga mos bo‘lishi lozim. 3. Muammoli vaziyat yangi mavzuni tushuntirishdan oldin qo‘yilishi kerak. Agar, muammoli vaziyatni hal etishga talabalar malakasi yetarli bo‘lmasa, ularga ayrim amallarni bajarishdagi ish usullarini ko‘rsatish, zarur bo‘lgan maxsus fan bilimlarini eslatish lozim. 4. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduliga oid bilim, ko‘nikma va malakalarning shakllanishi o‘qituvchining rahbarligi ostida muammoli vaziyatlarni hal etish yo‘li bilan amalga oshiriladi. U o‘quv jarayonida, xulosa chiqarishga yordam beruvchi fikrlashga undovchi savollar berishni ham nazarda tutishi lozim. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli mavzulariga oid materialni tahlil qilishda talaba shu vaziyatga o‘zi kirishishi, uni tushunishi, baholay olishi 45

kerak. Ushbu holatda talaba qanday muammo borligi va qo‘yilayotgan muammoning mohiyati nimada ekanini aniqlashi lozim, muammoni hal etishdagi o‘zining roli va bunda o‘zini qanday tutishi kerakligini belgilashi kerak. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulidan muammoli vaziyatni qo‘yish: tayyorlov, tanishuv, tahlil va yakuniy qaror qabul qilish kabi bosqichlarga bo‘linadi. Tayyorlov bosqichida o‘qituvchi maqsadni belgilab, kerakli vaziyatni rejasini ishlab chiqadi, ya’ni: a) beriladigan vazifalar “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli nazariy kursining mantiqan davom ettirishi va talabalarning kelgusidagi kasbiy ehtiyojlariga muvofiq bo‘lishi kerak; b) qo‘yilayotgan muammo murakkabligi talabalarning imkoniyatlari darajasida bo‘lishini hisobga olishi kerak, ya’ni talaba bir tomondan qo‘yilgan vazifani bajara oladigan bo‘lsin, ikkinchi tomondan uni bajarish ishtiyoqi hamda muvaffaqiyat hissi paydo bo‘lsin; v) talabalarga qo‘yilgan muammolar ustida ishlash bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlar berilishi kerak. Tanishuv bosqichida talabalar muammoni haqiqiy, ya’ni jonli muhokama qilishga jalb etiladi. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli o‘qituvchisi talabalarning ma’lum sohadagi bilim, ko‘nikmalarini hisobga olgan holda bajariladigan, ishning umumiy izohini belgilaydi. Yakka tartibda yoki butun guruhni qo‘yilayotgan “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduliga oid muammoning mazmuni bilan tanishtiradi. Tahlil va yakuniy qaror qabul qilish bosqichida muammoli vaziyatni tahlil qilish guruhiy ish bo‘lgani uchun, muammo ochiq bahs-munozara shaklida hal etilgani ma’qul. Muhimi, talabalardagi faollikni rivojlantirish va muammoni hal etish bo‘yicha boshqalarning bergan taklifiga xolisona baho berishdan iborat. Bu esa, bo‘lajak pedagogda bo‘lg‘usi faoliyatida yuzaga keladigan vaziyatlarni tahlil qilish ko‘nikmasining takomillashuviga va o‘z faoliyatida mustaqil ravishda qaror qabul qila olish qobiliyatini rivojlantirishga imkoniyat yaratadi. Barcha tahlillardan so‘ng yakuniy xulosa chiqariladi. “XX asrning 70-80-yillar 46

romanchiligi” modulidan o‘quv jarayonini bunday tashkil etish, talabalarda reproduktiv fikrlashni emas, balki ularning ijodiy va mustaqil fikrlashini shakllantiradi. Ana shunday mashg‘ulot o‘tkazish ijtimoiy pedagogika fanida juda muhim hisoblanadi. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini muammoli o‘qitish texnologiyasining blok-sxemasi quyidagicha bo‘lishi mumkin (2.1.1-rasm). “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini muammoli o‘qitish jarayonida o‘qituvchi, avvalo mazkur modul bo‘yicha muammoli vaziyat yaratadi, mavzu muammosiga oid savollar qo‘yadi, muammoli vaziyatni tashkil etadigan masalalar va topshiriqlarni taklif etadi, kichik guruhlarda muammoli vaziyatni ijodiy yechishga qaratilgan muhokamani uyushtiradi, xulosalarining to‘g‘riligini tasdiqlaydi. Talabalar oldingi bilim va tajribalariga asoslanib muammoli vaziyatni hal qilish yo‘llari to‘g‘risida o‘ylaydilar va takliflar kiritadilar. Oldin olgan bilimlarini umumlashtirib, hodisalarning sabablarini aniqlaydilar, ularning kelib chiqishini tushuntiradilar, muammoli vaziyatni yechishning eng optimal variantini tanlaydilar. Bu esa, talabalarning bilim olish qiziqishini oshiribgina qolmay, balki ularda mustaqil ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi va bilim olish faolligini orttiradi. Buning muhim xususiyati muammoli vaziyatni vujudga keltirish hisoblanadi. 2.1.1-rasm. 47“ XX asrning 70-80-yillar romanchiligi ” модулини муаммоли ўқитиш Муаммоли вазиятлар тавсифи Кичик гуруҳларни шакллантириш Қўйилган муаммонинг ифодаланиши Муаммонинг сабаб ва оқибатлари2-кичик муаммо n -кичик муаммо Муаммонинг сабаб ва оқибатлари1-кичик муаммо Муаммонинг сабаб ва оқибатлари Кичик муаммо ечими Кичик муаммо ечими Кичик муаммо ечими Кичик муаммо ечими бўйича гуруҳлар тақдимоти Тўғри ечимларни танлаш Модулнинг яхлит муаммоси бўйича якуний хулоса

“ XX asrning 70-80-yillar romanchiligi ” modulini muammoli o‘qitishning blok-sxemasi. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli da tashkil etilgan muammolilik, an’anaviy didaktikaning tamoyillari va qoidalarini inkor qilmaydi, balki ularga tayangan holda ularni takomillashtiradi. M odul ga muammoli yondashishni joriy etishdan maqsad, uni o‘qitish jarayoniga talabalarning ijodiy fikrlashini, mustaqil ishlashini bilim olishini faol rivojlantiradigan metodlar va usullar bilan to‘ldirishdir. Moduli ni o‘qitish metodikasiga doir o‘tkazilgan izlanishlar, talabalarda kasbiy bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishda, ularning bilim imkoniyatlari, ijodiy qobiliyatlari va amaliy o‘rganish darajalarini rivojlantirishda muammoli o‘qitish texnologiyasi yaxshi natija, ya’ni ijobiy samara berishini ko‘rsatdi. Muammoli vaziyat o‘z mohiyati va mazmuni jihatdan maxsus fanlarni o‘qitishdagi mantiqiy ketma-ketlikka o‘xshaydi. Ketma-ketlik prinsipi shundan iboratki, bunda ta’limning darajasi jihatdan yuqori har bir bosqichda o‘qitish mazmunini aniqlashda avvalgi bosqichlarda o‘zlashtirilgan bilimlar, ya’ni ta’lim hisobga olinadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, muammoli vaziyat pedagogika oliy ta’lim muassasasi talabalarini bo‘lajak ijtimoiy-pedagogik faoliyatga qiziqishlarini orttirishning eng muhim omili bo‘ladi. 48

Maxsus o‘quv moduli dasturlariga muvofiq o‘tiladigan ma’ruza, amaliy mashg‘ulot va laboratoriya darslari uchun tuzilgan tarqatma materiallarda keltirilgan muammoli topshiriqlarga mos talabalar mustaqil ravishda tayyorlab keladigan savollari ifodalanib mashg‘ulotlarni tashkil etish, ularning ijodiy fikrlashini uyg‘otishda muhim ahamiyat kasb etadi. Talabalarni fikrlashga majbur etadigan ba’zi savollarni tavsiflaymiz. Savollarni muhokama etish o‘qituvchi uchun ham fikrlash yo‘nalishini belgilovchi yo‘llanma sifatida foydalidir. Avvaldan tayyorlangan savollar va muammoni yechish jarayonida tuzilgan savollarni muhokama qilaylik. Masalan, “XX asrning 70-80-yillar romanchiligidagi eng xarakterli romanlari sanab bering va ularni mavzusi jihatdan gurihlang ?”. Bu savol umumiy bo‘lib, unga javob berish chuqur fikrlashni talab etadi. Auditoriyaning tayyorgarlik darajasiga qarab, muammoni toraytirishni talab etuvchi kichik muammoli savollar qo‘yish mumkin: “Yulduzli tunlar” romanidagi uch shoh va shoir obrazini izohlang?”, “Shaybonixon obrazini yaratishdagi bir yoqlama talqinlar qaysi o‘rinlarda kuzatiladi?”, “Romandagi badiiy to‘qima obrazlarga qaysilarni kiritish mumkin?”. Muammoni amaliy jihatdan hal etish borasida o‘z-o‘zimizga savol berib, fikrimizni ongli boshqarishimiz mumkin. Avval fikr yuritish uchun zarur bo‘lgan muammo tanlab olinadi. Muammoni yechishning har qaysi bosqichida qator savollar beriladi. Ijodiy muammolarni yechishda erkin savollar berish kerak bo‘ladi. Masalan, “Agar... bo‘lsa, nima bo‘ladi?”, “Yana nima. ...?” va h.k. Muammoli vaziyat yaratadigan va muammoni hal qilishda, yana shunday savollar berish ham mumkin: “Bunda qanday yangi shakllardan foydalanishimiz mumkin?”, “Buni yana qayerda qo‘llash mumkin?”. Guruhda ishlashda monelik(to‘sqinlik, qarshilik qilish, yo‘l qo‘ymaslik) va tobelik(o‘qituvchining fikriga qaramlik, itoatkorlik)dan ozod bo‘lish va vaziyatli topshiriqni yechishdagi imkoniyatlarini maxsus psixologik asoslash orqali har bir talabaning fikrlashini rag‘batlantirish kerak. To‘g‘ri yechim taklif etilishi bilan 49

muhokama tugallanadi, degan fikr noto‘g‘ri bo‘lib, guruhda bildirilgan ijodiy fikr muloqot tarzda tadqiq etilishi lozim. Yuqori samaradorlikka erishishni ta’minlovchi asosiy sabablarning birinchisi, talabalarning ijodiy guruhiga nisbatan faolroq shaxslar qo‘shiladi va ularning muammoli masalani yechishda qatnashishi katta samara keltiradi. Ijodiy fikrlashni tashkil etishning yuqorida tavsiya etilgan tizimda talabalar fikrlash va ijodiy qobiliyatni rivojlantirish va namoyon etish, guruhda muvaffaqiyatli ishlash kabilardan unumli foydalanadilar. Muammoli o‘qitishda “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli o‘qituvchisining faoliyati quyidagilardan iborat bo‘lishi kerak: - talabalar e’tiboriga mavzu bo‘yicha muammoli savollar havola etadi; - ushbu savollarni yechimini topishga yo‘nalish beradi; - talabalar tomonidan berilgan yechimlarning to‘g‘riligini isbotlashni taklif etadi; - agar talabalar tomonidan berilgan yechimlar to‘g‘ri bo‘lsa, maxsus fan mavzusi yuzasidan olingan bilimlar bo‘yicha xulosa qilishlarini tavsiya qiladi; - talabalar tomonidan berilgan farazlar noaniq bo‘lsa, u holda yechimga yaqinlashtiruvchi savol qo‘yadi; - javoblar va yechimlar bo‘yicha talabalarni rag‘batlantiradi yoki ba’zi noaniqliklarni ko‘rsatadi; - maxsus fandan olingan yangi bilimlarni mustahkamlovchi savollarni qo‘yadi; - olingan maxsus fanning nazariy bilimlarini amaliyotda qo‘llash uchun mashq yoki topshiriq beradi. Talabaning faoliyati quyidagilardan iborat bo‘ladi: - mavzu muammosining savollarini qabul qiladi va uni yechim yo‘llarini izlay boshlaydi; - berilgan savol bo‘yicha yechimning har xil variantlarini taklif qiladi; - bergan farazlaridan birining to‘g‘riligini isbotlashga harakat qiladi; 50

- yangi egallangan bilimlari to‘g‘risida xulosa va fikrlar bildiradi; - to‘g‘ri yechimni izlaydi; - mavzu bo‘yicha ko‘proq ma’lumotga ega bo‘ladi; - berilgan taklif, yechimlar hamda xulosalarni takrorlash orqali bilimlarini mustahkamlaydi; - modulga doir nazariy bilimlarini amaliyotda qo‘llashga yo‘naltirilgan topshiriqlarni bajaradi. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli dan o‘tkazilayotgan muammoli o‘qitish samaradorligi o‘qituvchi va talabalarning o‘zaro hamkorlik faoliyatiga bog‘liq. Muammoli o‘qitish talabalarning ilmiy-izlanuvchanlik qobiliyatini shakllantiradi, ularning bilim olish faolligini oshiradi. Muammoli o‘qitishni “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli o‘qituvchisi shunday tashkil etishi talab etiladiki, bunda talaba notanish bilimni o‘zlashtirishi uchun nima qilishi kerakligi haqida mulohaza yuritadi va o‘ziga bir necha savollar bilan murojaat etadi. Masalan, dastlab u “Muammoni hal etish va u bilan bog‘liq bilimni o‘zlashtirish uchun nima qilishim kerak?”, “Masala yechimining tamoyili qanday?” kabi savollarga javob topishga urinadi. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli muammoli o‘qitish – kasbiy ta’lim berishning shunday metodiki, bunda haqiqiy ijodiy jarayon modellashtiriladi. Boshqacha aytganda, muammoli vaziyat yaratilib, talabalarning muammoni yechish borasidagi izlanishlari boshqariladi. Talabalar yangi bilimlarni o‘qituvchilar yordamida o‘zlashtiradilar. Buning uchun ikki omil muhim hisoblanadi: 1. Talabalarda ma’lum “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli o‘quv materialini bilishga ehtiyojning yuzaga kelishi. 2. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli masalalarini bajarish uchun, talabalar tomonidan zarur bo‘lgan umumlashgan yangi bilimlarni egallash. O‘qituvchi savollarni o‘quv muammosi sifatida qo‘yadi. Savollar zamirida ma’lum muammoni aks ettiruvchi ta’limiy masala yotadi. 51

O‘qituvchi muammoli savollar qo‘yib, talabalarning muhokamada faol ishtirok etishini ta’minlaydi. Talabalarning muammoni yechish jarayonida qatnashish imkoniga qarab, muammoli o‘qitishni turli darajada tashkil etishi mumkin. Birinchi bosqich. O‘qituvchi muammoni to‘liq yoritadi va uning yechimini topib beradi; qarshi savollar yordamida talabalarni fikrlashga majbur etadi. Ikkinchi bosqich. O‘qituvchi muammoni qo‘yib, uning mazmunini ifodalaydi. Keyin talabalarni muammo yechimini mustaqil izlashga yo‘naltiradi. Uchinchi bosqich. O‘qituvchi muammoni bayon etmaydi, balki muammoli vaziyat yaratadi. Talabalar mustaqil fikrlab, muammoli vaziyatdan chiqish yo‘lini topadilar. To‘rtinchi bosqich. Bunda o‘qituvchi izlanish sohasini belgilaydi xolos, muammoga “yaqinlashib boradi”, lekin uning mazmuni va yechimini ko‘rsatmaydi, talabalarni mustaqil faoliyatga yo‘naltiradi. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli o‘qituvchisi muammoli o‘qitish sharoitlarida mashg‘ulotlarni tashkil etish va o‘tkazishda talabalarga tayyor haqiqat va yechimlarni bermasligi lozim. O‘qituvchi: - talabalarning izlash faoliyatini kerakli yo‘nalishda rivojlantirishi lozim; - talabalarga ham darslarda, ham kundalik amaliyotida oladigan ma’lumotlarini, uchratadigan voqyealar, faktlar va hodisalarni o‘z ongida qayta idrok etishiga yordam beradi. O‘qituvchi muammoli o‘qitishda talabalarning bilim orttirish faoliyatini shunday tashkil etishi lozimki, talabalar dalillarni tizimli tahlil etish asosida intellektual qiyinchiliklarni mustaqil hal eta olsin, xulosa chiqarish va umumlashtirishni bajarsin, qonuniyatlarni ifodalasin, olgan bilimlarini kasbiy faoliyatining yangi vaziyatlarida qo‘llay olsin. Bunday o‘qitishda talabalarda bilimlarni mustaqil olish, farazlarni oldinga surish va ularni isbotlash yo‘li bilan aqliy faoliyatning yangi usullarini topish, 52

bilimlarni qo‘llanish ko‘nikmalarini yaratish, diqqat va tasavvurni rivojlantirish qobiliyatlari shakllantiriladi. Pirovardida bularning barchasi bilim orttirish faolligini rivojlantirishga ko‘maklashadi. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli dan o‘quv muammolarini qo‘yish jarayonini yengillashtirish uchun quyidagi qoidalarga amal qilish zarur: - muammoni yechish yo‘li bilan o‘zlashtiriladigan yangi bilimlar bevosita bog‘liq bo‘lgan, ilgari o‘zlashtirilgan bilimlarni yuzaga chiqarmasdan turib, muammoni qo‘yish mumkin emas; - muammoli topshiriqlarni tashkil etishdan avval talabalarning sabab-oqibat o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlash usullarini bilishlariga ishonch hosil qilish kerak; - o‘qituvchi talabalar tushuna oladigan muammolarnigina qo‘yishi kerak; - muammoni samarali yechish uni to‘g‘ri ifodalab qo‘yishdan boshlanadi. Bu qoidalarni bajarish o‘quv materiali mazmunining o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq o‘quv materialining tarkibi va mantiqiy tuzilishiga qator talablarni qo‘yadi: • yangilik elementlari yangi tushunchalar, belgilar, xossalar, bog‘lanishlar, harakat, ish usullari va h. k.); • ma’lum va yangi bilimlar o‘rtasida qarama-qarshiliklar(biri boshqasini inkor qiladigan, ziddiyatli dalillar, savollar); • o‘quv materiali pedagogik nazariyaga mos holda mantiqiy adekvat (bir ma’noda) bayon etilgan bo‘lishi lozim. O‘quv materialini muammoli uslub yordamida o‘tish muammoli tuzilgan ma’ruza uslubi orqali bilim bayoni davomida mulohaza yuritish, isbotlash, umumlashtirish, dalillarni tahlil qilish, talaba fikrini o‘z ortidan ergashtirish, uni faolroq qilish kabi usullardan foydalanishni ko‘zda tutadi. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli o‘qituvchisi talabalar oldiga qator izchil va o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan savollar majmuini qo‘yadi. Talabalar ularga javob berganda qandaydir shakllarni aytadilar. Aytganlari to‘g‘ri ekanligini mustaqil isbotlashga harakat qiladilar. Shu bilan birga modul 53

yangi bilimlarini o‘zlashtirishda mustaqil ravishda oldinga siljishni amalga oshiradilar. Agar evristik suhbatda bunday taxminlar yangi mavzuning faqatgina biror qismiga aloqador bo‘lsa, muammoli-qidiruv suhbatda talabalar muammoli vaziyatning butun bir tizimini hal qiladilar. Ta’limning muammoli-izlash uslublarida ko‘rgazmali qo‘llanmalar esda saqlashni faollashtirish maqsadida emas, balki darsda muammoli vaziyatni yaratadigan eksperimental masalalarni qo‘yish uchun ishlatiladi. Bu usulda talabalarning mustaqil fikrlashining ustuvor sabablarini aniqlash oson ko‘chadi. Muammoli-izlash uslublari ko‘proq ijodiy bilim faoliyati ko‘nikmalarini rivojlantirish maqsadida qo‘llaniladi. Ular talabalarning bilimni chuqur anglashiga, mustaqil egallashiga yordam beradi. Bu uslublar, ayniqsa, quyidagi hollarda samarali qo‘llaniladi: o‘quv jarayonida tushuncha, qonun va nazariya kabilarni shakllantirish ko‘zda tutilganda, daliliy axborotni ma’lum qilish, mehnat faoliyatining laboratoriya-eksperimental o‘quv va ko‘nikmalarini hosil qilishda, o‘quv materialining mazmuni prinsipial jihatdan yangi bo‘lmasdan, ilgari o‘rganilganining mantiqiy davomi bo‘lsa, uning asosida talabalar yangi bilimni qidirish uchun mustaqil qadam tashlasa, mazmun hodisadagi sabab oqibat va boshqalarga olib kelsa, qidiruv uslublari o‘qituvchilar talabalarni muammoli vaziyatni yechish faoliyatiga tayyorlagan hollarida qo‘llaniladi. Shu nuqtai nazardan bu uslub kollej talabalariga bilim berishda asqotadi. Qisman izlanish metodi talabalarni izlanishning turli bosqichlarida tadqiqot faoliyatiga jalb qilishni, muammolarni topish, gipotezani ta’riflash, isbot usullarini topish, xulosalarni ta’riflashga jalb qilishni taqozo etadi. Talabalarni izlanish faoliyatiga jalb qilishning yana bir usuli-umumiy vazifani bir qator kichik vazifalarga bo‘lish va ularning ayrimlarini talabalar hal etishidir. Qisman izlanish metodi – muammoli bayondan muammoli o‘qishga, vazifalarni mustaqil qo‘yishga va ularni mustaqil hal etishga o‘tishning o‘ziga xos ko‘pligidir. 54

Yuqorida keltirilgan izlanish ishlarimiz natijalaridan kelib chiqib “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli ni muammoli o‘qitish bo‘yicha quyidagi tavsiyalarni berish mumkin: - muammoli o‘qitishning uchta imkoniyati mavjud: muammoli vaziyatni yaratish, keltiruvchi muloqot, “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli o‘qituvchisi tomonidan, motivasiyadan foydalanib dars mavzusini tayyor holda ma’lum qilish; - modul ni muammoli o‘qitishda darsni tashkil etishning: frontal, guruhiy va yakkama-yakka ko‘rinishlaridan foydalanish mumkin; - muammoli o‘qitishning to‘liqlik darajasini: muammoni o‘qituvchi tomonidan qo‘yilishi va talabalar tomonidan hal qilinishi; talabalar tomonidan muammo mustaqil holda yoki o‘qituvchi bilan birga hal qilinishi; muammoli vaziyatni o‘qituvchi ifodalashi, muammoni yechishning keyingi bosqichlari talabalar bilan amalga oshirilishi; muammoni yechishning barcha bosqichlari talabalar tomonidan bajarilishi, bunda mustaqil ishlash va aqliy faollik yuqori bo‘lishlari tashkil etadi. Muammoli o‘qitish samaradorligining asosiy sharti: 1. O‘qitish jarayonida muammoni yechishga talabalarning qiziqishini uyg‘otadigan yetarli motivasiyasini ta’minlash. 2. Talabalarga tavsiya qilinayotgan muammoli vaziyatlarni murakkablik darajasini ta’minlash. 3. Muammoli vaziyatlarni yechish mobaynida olinadigan axborotlarni talabalar uchun zarurligi. 4. Pedagogning talabalar aytgan fikrlarga, farazlarga e’tibor qilingan va ularni rag‘batlantirishga qaratilgan samimiy muloqotlari hisoblanadi. Muammoli o‘qitishda o‘qituvchining roli: - muammoga oid axborotli ta’minot, muammoni yechimi bo‘yicha tadqiqot yo‘nalishini tanlash, muammo mazmunini yoki tuzilishini o‘zgartirish, talabaning bilish faolligini rag‘batlantirishdan iborat; 55

- M odul ni muammoli o‘qitishda darsni borishi: muammoli vaziyatni yaratish, aqliy masalani qo‘yish, qo‘yilgan masalani xarakterlaydigan turli sharoitlarni o‘rganish, uning sharoitlarini modellashtirish imkoniyatlarini muhokama qilish yoki soddaroq, ko‘rgazmaliroqlariga almashtirish, qo‘yilgan masalani yechish jarayoni, olinadigan masala yechimini tadqiq etish, uning natijalarini muhokama qilish, yangi bilimlarni hosil qilish, o‘zlashtirishda maxsus tanlangan o‘quv masalalarini yechish orqali yangi bilimlarni qo‘llash, qo‘yilgan dastlabki muammoli vaziyat doirasida masala yechimlarini imkoni bor umumlashtirishlarini muhokama etish, olingan masala yechimlarini o‘rganish va boshqa yechish usullarini izlash, yakuniy bosqichda o‘quv materiali mazmunida, muammoni yechish usullarida, natijada ahamiyatlilarini aniqlash, yangi bilimlarni va tajribalarni kelajakda qo‘llash imkoniyatlarini muhokama qilish kabi algoritmda bo‘lishi mumkin. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli da muammoli o‘qitish texnologiyasini: 1. O‘quv materialining mazmuni sabab-oqibatli aloqa va bog‘liqlikni o‘ziga olgan, tushuncha, qonun, nazariyalarni shakllantirishga yo‘naltirilganda; 2. Talabalarni mavzuni muammoli o‘rganish uchun dastlabki tayyorgarliklari bo‘lganda; 3. Talabalarni mustaqil fikrlashga, tadqiqot ko‘nikmalarini shakllantirish, ishga ijodiy yondashishni rivojlantiruvchi masalalarni yechishga yo‘naltirilganda; 4. O‘qituvchi muammoli o‘qitishda metodlarni yaxshi bilganda va amalda qo‘llay olgan hollarda qo‘llagan maqsadga muvofiqdir. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini o‘qitish bo‘yicha o‘tkazilgan tajribalar muammoli o‘qitishning katta samara keltirishini ko‘rsatdi. Ammo shuni nazarda tutish kerakki, muammoli o‘qitish ta’lim jarayoniga asta- sekin, talabalarni muammoli bayon qilish jarayonida va qisman-izlanish faoliyatidan foydalanish jarayonida tayyorlash yo‘li bilan kiritilishi kerak. Maxsus fanlarning barcha o‘quv materiallarini muammoli yo‘l bilan o‘rganish mumkin 56

degan xulosa noto‘g‘ri, albatta. Uning o‘quv materialini qandaydir qismini o‘qituvchining oddiy bayoni yordamida, talabalarning darslik va qo‘llanmalar orqali materialni mustaqil ishlashi yordamida ham o‘rganilishi mumkin. 2.4. Muammoli o‘qitish texnologiyasi asosida “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning ta’limning ijtimoiylashuvi bo’limida ko’rsatib o’tilgan talabalar-yoshlarning adabiy-estetik dunyo q arashini boyitish, ularda go’zallik tuy g’ ularini q aror toptirish adabiyotning tarixiy va nazariy xususiyatlarini jamiyatimizda olib borilayotgan ishlar or q ali amalga oshirishga q aratilganiligi bilan belgilanadi. Adabiy-estetik q adriyatlarning milliy va umumbashariy ji h atlarini, turkiy xalqlar adabiyotining millat h amda jamiyat ravna q idagi o’rnini talabalarga tushuntirish, ularda badiiy asarni chu q ur tushunish, ta h lil tad q i q i etish malakasini h osil q lishi, jamoatningchilikni turkiy xalqlar adabiyotidagi mazmun va shakl, mavzu va g’ oyaning mo h iyati bilan tanishtirishga ko’maklashish, jamiyatning ma’anaviy manzarasini adabiy-nazariy tafakkur or q ali aks ettirishga, bozor i q tisodiyoti jarayonida badiiy adabiyotning mabla g’ va q iymat keltiruvchi h odisaga aylanib ketishiga yo’l q o’ymaslik uchun amaliy ko’rsatmalar beradi. «O`zbek romanchiligi» o`zbek adabiyotiga tegishli bo’lgan xalq vakillarining ijodi, ular yaratgan asarlar badiiyati, ularning kelib chiqishi tarixi, genezisi, bir birlaridan farqli tomonlari, hozirgi davr o`zbek adabiyotining yutuq va muammolari, ijodkorlarning o’ziga xos uslubi kabilar to’g’risida ma’lumot beradi. «O`zbek romanchiligi» fanining ahamiyati ular yaratgan asarlarni o’rganish, turkiy xalqlarning ijtimoiy hayoti va adabiyotini tushunish, badiiy asarlar estetik darajasini aniqlash, ular yaratgan asarlarda tasvirlangan adabiy qahramon va real hayot kishisi o’rtasidagi farqlarni ajratish kabilar bilan belgilanadi. Talabalar bu fanni o’rganish orqali hozirgi jarayonda yaratilgan asarlarning spesifik belgilari, O`zbek romanchiligi, badiiy asarlarning tarkibiy qismlari, 57

ijodkor uslubi, badiiy obraz, adabiy qahramon ruhiyati kabilar to’g’risida ma’lumotga ega bo’ladilar. Mazkur fan falsafa, tarix, etika va estetika, san’atshunoslik yo’nalishidagi fanlar bilan uzviy bog’langan. O’quv fanining maqsadi va vazifalari “O’zbek romanchiligi” fanini o’ q itishning ma q sadi shuki, badiiy adabiyot tarixi va adabiy-nazariy tafakkur tadrijining shaxs va jamiyat h ayotidagi o’rni va a h amiyatini ko’rsatib berish, talabalarning adabiy-estetik tafakkurini, yuksaltirish, ilmiy musho h adaning vujudga kelishi ko’nikmalarini h osil q ilish, faol ijodkorlik ru h i va mas’uliyatini shakllantirishdan iborat. Shu ma’noda quyidagi vazifalar muhimdir: - O`zbek romanchiligida yaratilgan asarlarni o`rganish, tadrijiy taraqqiyotini tushuntirish; - O`zbek adabiyoti rivojining asosiy tamoyillarini o’rgatish; badiiy asarni ijtimoiy-estetik hodisa sifatida tahlil va talqin qilish usullarini o’rgatish; jahon, rus va boshqa xalqlar adabiyotida o`zbek adabiyotining ahamiyatini baholash ko’nikmasini shakllantirish. talabada estetik didni, badiiy so’zni his etish ko’nikmasini hosil qilish; adabiy-badiiy va ilmiy-estetik idrokni tahlil va tadqiq etish malakasini hosil etishdan iborat. Fan bo’yicha talabalarning bilimi, ko’nikma va malakasiga qo’yiladig talablar. Badiiy adabiyotga jamiyat tarixi, milliy va umuminsoniy q adriyatlar, insonni ezgulik va manaviy barkamollikka boshlovchi g’ oyalar h amda inson ru h iyatiga alo q ador eng pok tuy g’ ular va kechinmalarni in’ikosi sifatida munosabatda bo’lishga o’rganish shuningdek, ushbu ijod namunalarini adabiy- estetik h amda ilmiy-nazariy nu q tai nazar ta h lil va tal q inn q ilish malakasini h osil q ilishdan iborat. Fanning o’quv rejadagi boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi va uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi . 58

Fanning bosh q a fanlar bilan o’zaro bo g’ li q ligi-tilshunoslik, folklor, estetika, falsafa, psixologiya, san’atshunoslik sosiologiya kabi fanlardagi umumiy q onuniyatlar bilan bo g’ li q ligi kuzatiladi. Dasturda ko’rsatilgan mavzular ma’ruza, seminar shaklida olib boriladi, shuningdek, fanning dolzarb masalalari talabalarga musta q il ish sifatida o’zlashtirish uchun beriladi. Fan zamonaviy pedagogik texnologiyaning turli metodlari or q ali o’tkaziladi. “O’zbek romanchiligi” fanini o’zlashtirishda o’qitishning ilg’or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informasion-pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Dasturda ko’rsatilgan mavzular ma’ruza, amaliy mashg’ulot, seminar mashg’ulotlari shaklida olib boriladi, shuningdek, fanning dolzarb masalalari talabalarga mustaqil ta’lim sifatida o’zlashtirish uchun beriladi. Fanni o’zlashtirishda darslik, o’quv va uslubiy qo’llanmalar, ma’ruza matnlari, tarqatma materiallar, texnik vositalardan foydalaniladi. Ma’ruza, amaliy va seminar mashg’ulotlari zamonaviy pedagogik texnologiyaning “Bumerang”, “Matbuot konferensiyasi” singari metodlari orqali hamda slaydlar, multimedia namoyishlari bilan o’tkaziladi . Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni Talaba mustaqil ishni tayyorlashda fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda, quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:  amaliy mashg’ulotlarga tayyorgarlik;  seminar mashg’ulotlariga tayyorgarlik;  kurs ishini tayyorlash;  darslik va o’quv qo’llanmalar bo’yicha fan boblari va mavzularini o’rganish;  tarqatma materiallar bo’yicha ma’ruza qismini o’zlashtirish;  maxsus adabiyotlar bo’yicha fan bo’limlari yoki mavzulari ustida ishlash;  talabaning o’quv, ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog’liq bo’lgan fan bo’limlari va mavzularni chuqur o’rganish; 59

 faol va muammoli o’qitish uslubidan foydalaniladigan o’quv mashg’ulotlari;  masofaviy ta’lim. joriy nazorat (JN) – talabaning fan mavzulari bo’yicha bilim va amaliy ko’nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazorat fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda amaliy mashg’ulotlarda og’zaki so’rov, test o’tkazish, suhbat, nazorat ishi, uy vazifalarini tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o’tkazilishi mumkin; oraliq nazorat (ON ) – semestr davomida o’quv dasturining tegishli (fanlarning bir necha mavzularini o’z ichiga olgan) bo’limi tugallangandan keyin talabaning nazariy bilim va amaliy ko’nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazorat bir semestrda bir marta o’tkaziladi va shakli (test) o’quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi; yakuniy nazorat (YaN) – semestr yakunida muayyan fan bo’yicha nazariy bilim va amaliy ko’nikmalarni talabalar tomonidan o’zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan “Yozma ish” shaklida o’tkaziladi. ON o’tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam ravishda o’rganib boriladi va uni o’tkazish tartiblari buzilgan hollarda, ON natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda ON qayta o’tkaziladi. Oliy ta’lim muassasasi rahbarining buyrug’i bilan ichki nazorat va monitoring bo’limi rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida YaNni o’tkazish jarayoni muntazam ravishda o’rganib boriladi va uni o’tkazish tartiblari buzilgan hollarda, YaN natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda YaN qayta o’tkaziladi. Talabaning bilim saviyasi, ko’nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi asosida talabaning fan bo’yicha o’zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi. 60

“ O‘zbek romanchiligi ” fani bo’yicha talabalarning semestr davomidagi o’zlashtirish ko’rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi. Ushbu 100 ball baholash turlari bo’yicha quyidagicha taqsimlanadi: Ya.N.-15 ball, qolgan 35 ball esa J.N.-17 ball va O.N.-18 ball qilib taqsimlanadi. BALL BAHO TALABALARNING BILIM DARAJASI 86-100 A`lo Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikrlay olish. Mustaqil mushohada yurita olish. Olgan bilimlarini amalda qo’llay olish. Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish. 71-85 yaxshi Mustaqil mushohada qilish. Olgan bilimlarini amalda qo’llay olish. Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish. 55-70 qoniqarli Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish 0-54 qoniqarsiz Aniq tasavvurga ega bo’lmaslik. Bilmaslik. Fan bo’yicha saralash bali (“O’zbek romanchiligi” bilan) 100 ballni tashkil etadi. Talabaning saralash balidan past bo’lgan o’zlashtirishi reyting daftarchasida qayd etilmaydi. Talabalarning o’quv fani bo’yicha mustaqil ishi joriy, oraliq va yakuniy nazoratlar jarayonida tegishli topshiriqlarni bajarishi va unga ajratilgan ballardan kelib chiqqan holda baholanadi. Fan bo’yicha joriy va oraliq nazoratlarga ajratilgan umumiy ballning 55 foizi saralash ball hisoblanib, ushbu foizdan kam ball to’plagan talaba yakuniy nazoratga kiritilmaydi. Joriy JN va oraliq ON turlari bo’yicha 55 ball va undan yuqori balni to’plagan talaba fanni o’zlashtirgan deb hisoblanadi va ushbu fan bo’yicha yakuniy nazoratga kirmasligiga yo’l qo’yiladi. Talabaning semestr davomida fan bo’yicha to’plagan umumiy bali har bir nazorat turidan belgilangan qoidalarga muvofiq to’plagan ballari yig’indisiga teng. 61

ON va YaN turlari kalendar tematik rejaga muvofiq dekanat tomonidan tuzilgan reyting nazorat jadvallari asosida o’tkaziladi. YaN semestrning oxirgi 2 haftasi mobaynida o’tkaziladi. JN va ON nazoratlarda saralash balidan kam ball to’plagan va uzrli sabablarga ko’ra nazoratlarda qatnasha olmagan talabaga qayta topshirish uchun, navbatdagi shu nazorat turigacha, so’nggi joriy va oraliq nazoratlar uchun esa yakuniy nazoratgacha bo’lgan muddat beriladi. Talabaning semestrda JN va ON turlari bo’yicha to’plagan ballari ushbu nazorat turlari umumiy balining 55 foizidan kam bo’lsa yoki semestr yakuniy joriy, oraliq va yakuniy nazorat turlari bo’yicha to’plagan ballari yig’indisi 55 baldan kam bo’lsa, u akademik qarzdor deb hisoblanadi. Talaba nazorat natijalaridan norozi bo’lsa, fan bo’yicha nazorat turi natijalari e’lon qilingan vaqtdan boshlab bir kun mobaynida fakultet dekaniga ariza bilan murojaat etishi mumkin. Bunday holda fakultet dekanining taqdimnomasiga ko’ra rektor buyrug’i bilan 3 (uch) a’zodan kam bo’lmagan tarkibda apellyasiya komissiyasi tashkil etiladi. Apellyasiya komissiyasi talabalarning arizalarini ko’rib chiqib, shu kunning o’zida xulosasini bildiradi. Baholashning o’rnatilgan talablar asosida belgilangan muddatlarda o’tkazilishi hamda rasmiylashtirilishi fakultet dekani, kafedra muduri, o’quv-uslubiy boshqarma hamda ichki nazorat va monitoring bo’limi tomonidan nazorat qilinadi. Talabalarning ONda to`playdigan ballarning namunaviy mezonlari t/n KO`RSATKICHLAR ON ballari Maksimal ball Oraliq bali 1 Darslarga qatnashganlik darajasi. Ma’ruza darslaridagi faolligi, konspekt daftarlarining yuritilishi va to’liqligi. Jadval asosida o‘tkaziladi va belgilangan 35 0-35 62

savollar dekanat tomonidan tasdiqlangan shaklda bo‘lishi zarur. 2 Talabalarning mustaqil ta’lim topshiriqlarini o’z vaqtida va sifatli bajarishi va o’zlashtirish. 8 0-8 3 Jadval asosida o‘tkaziladi va belgilangan savollar dekanat tomonidan tasdiqlangan shaklda bo‘lishi zarur. 27 0-27 Jami ON ballari 35 35 Talabalarning JNda to`playdigan ballarning namunaviy mezonlari T/n KO`RSATKICHLAR JN bali Mak. ball J.N-1-2 1 Darslarga qatnashganlik va o’zlashtirishi darajasi. Amaliy mashg’ulotlardagi faolligi, amaliy mashg’ulot daftarlarining yuritilishi va holati 35(17+18) 35(17+18) 2 Amaliy topshiriqlarining o’z vaqtida va sifatli bajarilishi. Mavzular bo’yicha uy vazifalarini bajarilish va o’zlashtirishi darajasi. 28(14+14) 0-28 (14+14) 3 Yozma nazorat ishi yoki test savollariga berilgan javoblar 7(4+3) 0-7(4+3) Jami JN ballari 35 35 Yakuniy nazoratda “Yozma ish”larni baholash mezoni Yakuniy nazorat “Yozma ish” shaklida amalga oshiriladi, sinov ko’p variantli usulda o’tkaziladi. Har bir variant beshta nazariy savoldan iborat. 63

Nazariy savollar fan bo’yicha tayanch so’z va iboralar asosida tuzilgan bo’lib, fanning barcha mavzularini o’z ichiga qamrab olgan. Har bir nazariy savolga yozilgan javoblar bo’yicha o’zlashtirish ko’rsatkichi 0-6 ball oralig’ida baholanadi. Talaba maksimal 30 ball to’plashi mumkin. Yozma sinov bo’yicha umumiy o’zlashtirish ko’rsatkichini aniqlash uchun variantda berilgan savollarning har biri uchun yozilgan javoblarga qo’yilgan o’zlashtirish ballari qo’shiladi va yig’indisi talabaning yakuniy nazorat bo’yicha o’zlashtirish bali hisoblanadi. Dasturning informasion-metodik ta’minoti . Dasturdagi mavzularni o’tishda ta’limning zamonaviy metodlaridan keng foydalanish, o’quv jarayonini yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish samarali natija beradi. Bu borada zamonaviy pedagogik texnologiyalarning «Muammoli ta’lim» texnologiyasining «Munozarali dars» metodidan foydalanish nazarda tutiladi. “O`zbek romanchiligi” fanidan mashg’ulotlarning mavzular va soatlar bo’yicha taqsimlanishi: T/n Mavzular nomi Jami soat Ma`ruza Seminar Mustaqil ta`lim 1. Kirish. O’zbek romanchiligining shakllanish i va taraqqiyot tamoyilari 8 2 2 4 2. Tarixiy romanchilik taraqqiyoti 10 2 2 6 3. Ulug`bek Hamdam romanlari poetikasi 12 2 4 6 4 70-80- yillar romanchiligi 12 2 4 6 5 Polifonik romanlar tahlili 14 2 6 6 6 90- yillar romanchiligi 12 2 4 6 7 Mustaqillik davri romanchiligi 10 2 4 4 8 Istiqlol davri davri tarixiy va ma’rifiy romanchilik taraqqiyoti 10 2 2 6 64

9 Dediktiv romanlar badiiyati 8 2 2 4 Jami 96 16 30 48 1 -mavzu 70-80-yillar romanchiligi 1.1. Ma’ruza mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi Vaqti – 80 minut Talabalar soni: 105 nafar O‘quv mashg‘ulotining shakli Muammoli ma’ruza Ma’ruza mashg‘ulotining rejasi 1. Tarixiy romanchilik taraqqiyoti . 2.P.Qodirovning tarixiy romanchilikdagi o‘rni va badiiy mahorati. 3.O.Yoqubovning tarixiy romanlarida shaxs fojeasi talqini. 4. Bu davr zamonaviy romanlarida muhit va xarakter talqini . 5. Davr romanlarida xronotop talqini. O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: tarixiy romanlar haqida tushuncha berish, tarixiy shaxs obrazini yaratishda tarix haqiqati va badiiylik, samonaviy romanlarda muhitning xarakterga t’asiri, xronotop talqini haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish.. Pedagogik vazifalar: - Tarixiy romanchilikdagi talqin tushunchalarni tavsiflab berish; - Hayot haqiqati va badiiylikni O‘quv faoliyatining natijalari: Talaba: - Tarixiy roman tushunchalariga ta’rif beradi, uning xususiyatlarini izohlab beradi; - Tarixiy obraz yaratish an’anasiniga izoh 65

tushuntirish; - Xronotopning badiiy asardagi o‘rnini izohlash. beradi; - Zamonaviy roman xususiyatlarini tahlil qiladi va xronotop talqinini tushuntiradi. O‘qitish uslubi va texnikasi Binar, esse. O‘qitish vositalari Ma’ruza matni, proyektor, vizual materiallar, doska, bo‘r. O‘qitish shakli Frontal, kollektiv, individual O‘qitish shart-sharoiti Namunadagi auditoriya Ma’ruza mashg‘ulotining texnologik kartasi Bosqichlar, vaqti Faoliyat mazmuni O‘qituvchi Talaba 1-bosqich. Kirish (10 m in.) 1.1. Mavzuning maqsadi, rejasi va o‘quv natijalari bilan tanishtiradi. 1.2. Mashg‘ulotning binar tarzda o‘tishini eslatib, mutaxassis bilan tanishtiradi (mazkur holda “Huquq” kafedrasi o‘qitiuvchisi) 1.3. Roman janri bilan bog‘liq tushunchalar borasida tezkor savol- javob o‘tkazadi. 1.4. Ma’ruza so‘ngida “esse” yozishni tayinlaydi. 1.1.Eshitadilar va yozadilar. 1.3.Javob beradi. 1.4.Topshiriqni oladilar 2-bosqich. Asosiy (55 min.) 2.1. Tarixiy roman xususiyatlari haqida ma’lumot beradi. 2.2. Badiiy obraz va uning turlari to‘g‘risida tushuncha beradi. 2.3. Mutaxassisga savollar bilan murojaat qilishni taklif etadi. Davr romanchiligi haqidagi adabiy-tanqidiy mulohazalarga alohida to‘xtaladi. 2.1. Konspekt qiladilar. 2.2.Eshitadilar. 2.3.Savol beradilar. 3-bosqich. 3.1. Mavzuga yakun yasaydi. 3.1.Eshitadilar, savollar 66

Yakuniy (15 min.) 3.2. “Men sevgan tarixiy obraz” mavzusida esse yozishni taklif qiladi. 3.3. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi: mavzuga doir glossariy (lug‘at) tuzish. beradi. 3.2. Esse yozadilar. 3.3.Topshiriqni oladilar.. O‘quv materiallari. Muammoli materiallar. 2. 5 . “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda keys-stadi ta’lim texnologiyasini qo‘llash tajribasi Keyslar metodi ( Case method ) yoki keys-stadi ( case-study ), aniq vaziyatlar analizi (tahlili) metodi bo‘lib, real ijtimoiy, iqtisodiy, biznes vaziyatlar ta’rifidan foydalanuvchi ta’lim texnikasi hisoblanadi. Ta’lim oluvchilardan berilgan vaziyatni tahlil qilish, muammolar mohiyatini anglash, ushbu muammolarning muqobil echimlarini izlash va ular orasidan eng afzalini tanlash talab etiladi. Keyslar real dalilli materiallarga yoki real vaziyatga maksimal ravishda yaqinlashtirilgan ma’lumotlarga asoslanadi. Ushbu metod dastlab 1924 yilda Garvard biznes maktabi( Harvard Business School ) da qo‘llangan. Garvard biznes maktabining o‘qituvchilari biznes yo‘nalishidagi aspirantura bo‘limi uchun to‘g‘ri keladigan darsliklarning mavjud emasligini tez anglaydilar. Ushbu masalani echish uchun biznes maktabining o‘qituvchilari tomonidan qo‘yilgan dastlabki qadam etakchi biznes amaliyotchilaridan intervyu olish hamda mana shu menejerlarning 67

faoliyati, unga ta’sir etuvchi omillar yuzasidan batavsil xisobot yozish bo‘ldi. Ma’ruza talabalariga u yoki bu tashkilot to‘qnash kelgan konkret vaziyat ta’rifi ushbu vaziyat tahlil qilinishi va mustaqil ravishda yoki jamoa bo‘lib munozara tashkil etish vositasida uning echimi topilishi uchun berilardi. Keys metodi biznes yo‘nalishidagi ta’lim muassasalarida keng targ‘ib etiladi. Kun sayin ushbu texnologiyaning tarafdorlari ortib bormoqda. XX asrning 50 yillaridan boshlab biznes-keyslar G‘arbiy Evropa mamlakatlarida ommalashadi. Evropaning etakchi biznes maktablari INSEAD , LBS , HEC , LSE , ESADE va boshqalar keys-stadi ta’lim texnologiyasi vositasida dars beribgina qolmay ushbu keyslarni yaratishda ham faol ishtirok eta boshlaydilar. 2000 yillarning ikkinchi yarmidan boshlab keys-stadi ta’lim texnologiyasiga qiziqish ortib boradi – oliygohlar qoshida turli to‘garaklar (Keys klublar)tashkil etila boshlaydi. Bundan tashqari turli tashkilotlar keys-stadi yuzasidan bellashuvlar va boshqa tadbirlarni uyushtira boshlaydilar(masalan, Changellenge >>, FutureToday ). 1909 yildan 1919 yilgacha bo‘lgan davrida keys metodida asosida ta’lim quyidagisxema asosida tashkil etilgan: amaliyotchi talabalarga aniq vaziyatni bayon etish, undan so‘ng ushbu vaziyat analizini berish va nihoyat muammo echimini aniqlash va isbotlash ko‘rsatmasi berilar edi. Eng birinchi keyslar to‘plami 1921 yilda (Dr. Copeland, Dean Donhman tomonidan) chop etilgan edi. 2000 yillarning birinchi yarmidan boshlab chet el oliy o‘quv yurtlarida tabiiy fanlar va texnik fanlarni o‘qitishda keys-stadi texnologiyasidan foydalanish tendensiyasi kuzatilib, hozirgi kunda keys-stadi ta’lim texnologiyasi muammoli ta’limning etakchi usullaridan bo‘lib qoldi., eng umumiy tarzda keys-stadi texnologiyasining mohiyati quyidagicha izohlanishi mumkin: ushbu texnologiya vositasida o‘quvchi (talaba)ga real hayotiy vaziyatni anglash taklif etiladi, ayni paytda bu vaziyatning tavsifida nafaqat u yoki bu amaliy muammo, balki shu muammoni echish natijasida egallanishi zarur bo‘lgan bilimlar kompleksi aktuallashishi ham kuzatiladi. Ta’kidlash joizki, muammoning o‘zi mohiyatan echimga ega bo‘lmaydi. 68

Keys-stadi ta’lim texnologiyasining Rossiya ta’lim tizimiga kirib kelishi XX asrning 70-80 yillariga to‘g‘ri kelsada, amalda ushbu texnologiyaning ta’lim tizimi sharoitida ommalashuvi XXI asrning boshlariga to‘g‘ri keladi. Rossiyada ushbu metodni ishlab chiqish va asoslashga G.A. Bryanskiy, YU.YU. Ekaterinoslavskiy, O.V. Kozlova, YU.D.Krasovskiy, V.YA. Platov, D.A. Pospelov, O.A. Ovsyannikov, V.S. Rapopport va boshqalar hissa qo‘shdilar. Ayni paytda O‘zbekiston ta’lim tizimiga ham keys-stadi ta’lim texnologiyasi muammoli ta’lim texnologilari qatorida kirib kelgan va bugungi kunda eng samarador metodlardan biri hisoblanadi. Keys-stadi ta’lim texnologiyasi – bu ta’limdagi metodik yangilik bo‘libgina qolmay, balki uning ta’lim tizimida keng ishlatilishi zamonaviy ta’lim tizimidagi vaziyatga ham bog‘liq. Aytish mumkinki, ushbu texnologiya asosan yangi bilim, ko‘nikmalarni o‘zlatirishga emas, o‘qituvchi va talabalarning umumiy intellekual va kommunikativ salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan. Keys-stadi interaktiv ta’lim metodi sifatida talabalar tomonidan eng afzal ko‘riladigan metodlar qatoriga kirmoqda. Buning sababi sifatida ushbu metod talabalarga tashabbus bildirish, nazariy holatni o‘zlashtirishda hamda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishda mustaqillikka ega bo‘lish imkoniyatini berishida ko‘rish mumkin. O‘z navbatida vaziyatlarning analizi (tahlili) talabalarning professionalizatsiya jarayoniga kuchli ta’sir o‘tkaza olishi, ularning kasbiy jixatdan “ulg‘ayishiga” xizmat qilishi, ta’lim olishga nisbatan qiziqish va ijobiy motivatsiyaning shakllantirishi alohida ahamiyatga ega. Keyslar metodi o‘qituvchining tafakkur turi sifatida, alohida paradigma ko‘rinishida gavdalanib, ijodiy salohiyatni rivojlantirish, noan’anaviy tarzda fikrlash imkoniyatini beradi. Bunga albatta, ta’lim tizimining demokratlashuvi va modernizatsiyalashuvi, pedagogik kreativlikka ochilgan keng yo‘l, ularda progressiv tafakkur uslubini hamda pedagogik etika, pedagogik faoliyat motivatsiyasini shakllantirishi ham misol bo‘la oladi 8 . 8 Кларин М.В. Педагогическая технология в учебном процессе. – М.: «Знание», 1989 69

Keys-stadi ta’lim texnologiyasi tarkibidagi keysdagi harakatlar tavsif ko‘rinishida berilishi mumkin, bunda talabadan ushbu tavsifni anglash, ya’ni tavsiflangan vaziyatning natijalari, effektivligi yuzasidan mushohada yuritish talab etiladi. Aks holda ular muammoning echimlari sifatida taklif etiladi. Har ikkala holatda ham amaliy harakatlar modelini ishlab chiqish ta’lim oluvchilarning kasbiy fazilatlarini shakllantirish vositasi sifatida xizmat qiladi. V.YA. Platov keys-stadi texnologiyasining quyidagi afzal va boshqa ta’lim texnologiyalaridan ajralib turuvchi jixatlarini belgilaydi: 1. U yoki bu ijtimoiy-iqtisodiy tizim modelining mavjudligi hamda ushbu model holatining muayyan vaqt birligi ichida ta’lil etilishi; 2. Muammo echimini aniqlashga jamoaviy tarzda erishish; 3. Muammoning echimida turli alternativalarning mavjudligi. Yagona echimning mantiqan mavjud emasligi; 4. Muammo echimini izlashda yaxlit maqsad; 5. Faoliyatni baholashning guruhiy tizimining mavjudligi. Uslub o‘ziga xosliklar va boshqa omillar ta’sirida keys-stadi ta’lim texnologiyasi ta’lim tizimi sharoitida keng tarqalmoqda. Ammo ushbu metodning ta’lim tizmida samarali qo‘llanishida bir qator murakkabliklar ham kuzatiladi. Eng avvalo ular pedagog kadrlarning tegishli metodning metodologik asosiga yuzaki yondashuvi natijasida vujudga keladi. Ko‘pincha, keys-stadi ta’lim texnologiyasi ostida ta’lim tizimiga “sohta”vaziyatlar, boshqacha aytganda “hayotiy” vaziyatlarning kirib kelishi kuzatiladi, ta’limiy munozara esa “hayot haqidagi suhbat”ga aylanadi. Ammo ayni paytda keys-stadi ta’lim texnologiyasi o‘qituvchining kasbiy kompetentligini oshirish vositasi bo‘lib, ta’limning tarbiyaviy, ta’limiy va tadqiqotchilik funksiyalarini birlashtirishga xizmat qilishi mumkin. Ushbu metodning samaradorligini oshiruvchi yana bir omillardan biri uning boshqa ta’lim metodlari bilan oson birikishidadir. Tegishli metodning kategorial apparatini shakllantirish undan foydalanishning samaradorligini sezilarli darajada oshirish imkoniyatini beradi hamda ta’lim jarayonida metodning texnologizatsiyasiga yo‘l ochadi. Keys-stadi 70

ta’lim texnologiyasining asosiy tushunchalari qatoriga “vaziyat” va “analiz”, bu ikki tushunchaning uyg‘unlashuvidan kelib chiqqan “vaziyat analizi” kiradi. Falsafi nuqtai nazardan “vaziyat” atamasi o‘z ichiga bir qator kontekstlarni birlashtiradi. Shuning uchun, ushbu atama yuqori darajadagi barqarorsizlik bilan tavsiflanuvchi va o‘z tarkibida bir qator ziddiyatlarga ega bo‘lgan muayyan holat sifatida izohlanishi mumkin. Vaziyat aksariyat hollarda o‘zgarish moyilligiga ega bo‘lib, uning o‘zgarishi ushbu vaziyatda ishtirok etuvchi insonlarning faoliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Vaziyat insonlar ta’siriga nisbatan ochiq bo‘lib, insonlarning xatti- xarakatlari esa bu vaziyatda o‘z maqsadlariga erishishlari va qiziqishlarini qondirishlariga bog‘liq bo‘ladi. Vaziyatlar shunday ijitmoiy tizimlarda “paydo bo‘ladi”ki, ularda xulq-atvorning qattiq determinatsiyasi kuzatilmaydi, ijtimoiy sohada ko‘plab ijtimoiy kuchlarning o‘rtasida o‘zaro ta’sir, raqobat va kurash mavjud bo‘ladi. Shu tufayli vaziyatlar analiziga asoslangan har qanday metod kabi keys-stadi ta’lim texnologiyasi plyuralizm, o‘z-o‘zini anglash va jamoaviylik, ayni paytda mustaqillikni taqozo etadi. Keys-stadi ta’lim texnologiyasining yana bir bazaviy kategoriyasi bu “analiz”dir. Analiz kategoriyasi ob’ektni hayolan bo‘laklarga bo‘lish yoki ilmiy tadqiq etish sifatida tushunilishi mumkin. Analizning turli klasifikatsiyalari mavjud bo‘lib ommaviy analiz tasnifini quyidagicha belgilaymiz: tizimli analiz, korrelyasion analiz, faktorli analiz, statistik analiz va b. Umuman olganda aytish mumkinki, analizning ushbu barcha turlari keys-stadi texnologiyasi doirasida qo‘llanilishi mumkin bo‘lib, bu holatning texnologiyaning imkoniyatlarini yanada kengaytiradi. Keys-stadi vaziyatni anglash, tafakkur qilish jarayonida amalga oshishi mumkin bo‘lgan bir qator analitik faoliyat turlari ishtirok etishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida o‘qituvchidan yuqori darajadagi metodologik madaniyatni talab etadi. Quyidagi jadvalda keys-stadi texnologiyasida foydalanish mumkin bo‘lgan analiz turlarining imkoniyatlari berilgan 71

№ Analitik faoliyat turlari Ularning xarakteristikasi Uning guruhlari 1 . Muammoli analiz Muammolarni ajratish ; Muammolar maydoni va ularning kvalifikatsiyasini shakllantirish . 1) Vaziyatning muammoli mazmunini analiz qilish ; 2) Vaziyatning muammoli shartlarini analiz qilish; 3) Vaziyatning muammoli oqibatlarini analiz qilish. 2 . Tizimli analiz Ob’ektni tizimiy yondashuv pozitsiyasidan o‘z strukturasi va funksiyalariga ega tizim sifatida ko‘rib chiqish 1) Deskript analiz: mavjud struktura asosida funksiyalarni shakllantirish; 2) Konstruktiv analiz: mavjud funksiyalar asosida struktura shakllantiriladi. 3 . Prakseologik analiz Faoliyatli jarayonlarni ularni optimallashtirish nuqtai nazaridan ko ‘ rib chiqish Faoliyatni optimizatsiyalash usullarini analiz qilish ; Faoliyatni modellashtirish va algoritmlashtirish 4 . Prognostik analiz Vaziyatning keyingi rivojiga nisbatan farazlar keltirish Normativ prognostik analiz; Izlovchi prognostik analiz 72

Keys-stadi texnologiyasi mohiyatan quyidagi didaktik tamoyillarning ketma- ketligiga asoslanadi: 1. Har bir talabaga individual yondashuv, uning ehtiyojlarini va ta’limiy uslubini inobatga olish. Bu tamoyil ta’lim jarayonini tashkil etmas avval talabalar haqida maksimal axborotni olishni nazarda tutadi; 2. Ta’limda maksimal darajada erkinlik berish (o‘qituvchilarni tanlash imkoniyati, fanlarni tanlash imkoniyati, topshiriqlar va ularni echish uslublarini erkin tanlash imkoniyatining mavjudligi); 3. Talabalarni topshiriqlarni echishda zarur bo‘lgan ko‘rgazmali materiallar bilan etarli miqdorda ta’minlash (ilmiy maqolalar, video va audio kasetalar,u yoki mahsulotlar); 4. Asosiy muammolar atrofida jipslashtirilgan nazariy materialni ratsional uzatish; 5. O‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi faol hamkorlik munosabatlari. Talaba istalgan vaqtda o‘qituvchiga savol bilan murojaat qilishi mumkin; 6. Talaba shaxsining kuchli jixatlarini rivojlantirishga urg‘u berish. Keys-stadi texnologiyasi o‘qituvchining aks ettirish faoliyatining mahsuli hisoblanadi. Intellektual mahsulot sifatida u o‘z manbalariga ega. Hayot keyslarning eng asosiy manbasi degan tezis hech kimda shubha uyg‘otmasa kerak. Bu masalada faqatgina uning keysning mazmuni va shaklini qanchalik belgilashi mumkin ekani haqidagi fikrlar munozaraga sabab bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy hayot o‘zining turfa xil ko‘rinishlarida keys stadi tarkibidagi muammoli vaziyat syujeti, muammosi va omillar (faktorial) bazasini shakllantirib beradi. Keys stadining tarkibiy qismi – muammoli vaziyat (keys)ning yana bir muhim manbai bu ta’lim tizimidir. U ta’lim va tarbiya maqsad va vazifalarini, keys stadi texnologiyasining ta’limning boshqa metodlariga integratsiyasini belgilaydi. 73

Fan bu keyslarning uchinchi manbaidir. Aynan fan ikki asosiy metodologiyani belgilab beradi. Ular esa o‘z navbatida analitik faoliyat va tizimiy yondashuv hamda muammoli vaziyatni hal etish jarayonida keys-stadi texnologiyasi tarkibiga integratsiyalashgan boshqa bir qator ilmiy metodlar bilan belgilanadi. Keys-stadining muammoli vaziyatining determinatsiyasi asosiy manbalari turlicha tasnifga ega bo‘lishi mumkin. Keys-stadini tuzishning amaliyotida asosan bir manbaning usutunlik qilishi kuzatiladi. Ushbu yondashuv, manbalarning ta’siriga ko‘ra, keys-stadi texnologiyasi doirasida keyslarni tasnifiga asos sifatida xizmat qilishi mumkin. Bunda amaliy keyslarni ajaratish mumkin, ular mutlaq hayotiy vaziyatlarni tavsiflaydi; bundan tashqari ta’limiy keyslar guruhini ham ajratish mumkin, ularning asosiy vazifasi ta’lim berishdir; ilmiy-tadqiqotchilik keyslari , tadqiqotchilik faoliyatini yuzaga keltirish maqsadini ko‘zlovchi keyslar sarasiga kiradi. Amaliy keyslarning asosiy vazifasi – hayotiy vaziyatni mukammal darajada aks ettirishdir. Mohiyatan ushbu keyslar toifasi vaziyatning amaliy modeleni shakllantiradi. Bunday paytda keys-stadining ta’limiy vazifasi o‘quvchilarda u yoki bu xulq-atvor andozlarini qaror toptirish, qaror qabul qilish va ma’lum bilim, ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Tabiiyki bu guruhdagi keyslar maksimal darajada ko‘rgazmali va mukammal bo‘lishi kerak. Uning asosiy mazmuni hayotni anglash va optimal faoliyat yuritish qobiliyatiga ega bo‘lish hisoblanadi. Har qanday keys-tsadi texnologiyasi o‘zida ta’limiy funksiyani mujassam etsada, keys-stadining turli xillarida ushbu funksiyaning namoyon bo‘lish darajasi turlicha bo‘ladi. Shuning uchun ta’limiy funksiyasi etakchilik qilayotgan keyslar hayotni o‘ziga xos tarzda aks ettiradi. Birinchidan, ushbu keyslar mutaxassis kundalik hayotida ko‘p uchraydigan kasbiy faoliyat davomida to‘qnash kelishi mumkin bo‘lgan tipik vaziyatlar to‘plamini aks ettiradi. 74

Ikkinchidan, ta’limiy keyslarda birinchi o‘rinda ta’limiy va tarbiyaviy vazifalar turadi. Bu esa hayotni aks ettirishda ma’lum bir shartli holatlarni taqozo etadi. Ayni shunday xususiyatlar tadqiqotchilik keys-stadi texnologiyasiga xos bo‘lib, uning asosiy mazmunini insonning vaziyatga tegishli yangi ma’lumotga va unda o‘zini tutishning yangi usullariga ega bo‘lish tashkil etadi. Uning ta’limiy funksiyasi ilmiy tadqiqot ko‘nikmalarini modellashtirish metodi vositasida egallashdan iborat bo‘ladi. Shuning uchun bunday keyslar texnologiyasidan kadrlarga dastlabki kasbiy bilimlarni berishda emas, bevosita kadrlar malakasini oshirishda, ya’ni mukammal kasbiy ko‘nikma va malakalarga ega, tadqiqotchilik faoliyatiga tayyor sub’ektlar bilan ishlashda foydalanish maqsadga muvofiq. Keys-stadi texnologiyasidan foydalanishda har bir keysning strukturasi (tuzilishi) alohida ahamiyaga ega bo‘ladi. Har qanday keys quyidagi strukturaga ega bo‘ladi:  Vaziyat – muammo, hayotdan misol;  Vaziyatning konteksti – xronologik, tarixiy, joy konteksti, harakat ishitrokchilari o‘ziga xosliklari;  Muallif tomonidan keltirilgan izoh;  Keys-stadi texnologiyasi bilan ishlashda topshiriqlar va savollar to‘plami;  Ilova. Qaysi turga kirishidan qat’i nazar keys-stadi texnologiyasi o‘zi ichiga mana shu tarkibiy qismlarni oladi. Ularning to ‘ g ‘ ri ketma - ketlikda , zarur qonuniyatlar asosida joylashtirilishi texnologiya samaradorligini oshiradi . Shuning uchun keys - stadi texnologiyasini ishlab chiqish bosqichlari alohida ko ‘ rsatib o ‘ tishni zarur deb bildik . Keys - stadi texnologiyasini ishlab chiqish bosqichlari : 1. Ta ’ limiy maqsadlar tizimida ushbu keysning o ‘ rnini belgilash ; 2. Keysning mavzusiga bevosita dahldor bo‘lgan institutsional tizimni izlash; 75

3. Vaziyat modelini tashkil etish yoki uni tanlash; 4. Tavsifni yaratish; 5. Qo‘shimcha axborotni to‘plash; 6. Y a xlit matnni tayyorlash; 7. Keys - stadi texnologiyasini prezentatsiyasini tayyorlash , munozarani tashkil etish . Keys - stadi texnologiyasi bilan ishlash jarayonini tashkil etish . Keyslar bilan ishlashning turli variantlari bo ‘ lib , ular o ‘ qituvchining kreativlik qobiliyatidan kelib chiqadi . Quyida keys - stadi texnologiyasi asosida tashkil etilgan mashg ‘ ulotlarning eng umumiy tasnifi keltirilgan . Mashg ‘ ulotni tashkil etish bosqichlari : 1. Birgalikdagi faoliyatga jalb etish bosqichi . Uning asosiy vazifasi – umumiy faoliyatga motivatsiyani uyg ‘ otish , tashabbus bildirishga undash . 2. Birgalikdagi faoliyatni tashkil etish bosqichi . Uning asosiy vazifasi – muammoni echishga qaratilgan faoliyatni tashkil etish . Faoliyat kichik guruhlarda yoki individual tarzda tashkil etilishi mumkin. 3. Birgalikdagi faoliyat refleksiyasi bosqichi. Uning asosiy vazifasi – keys-stadi texnologiyasi bilan ishlashning ta’limiy va tarbiyaviy natijalarini tahlil qilish. Ushbu metod keng ta’limiy imkoniyatlarga ega bo‘lib, ularni quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin – ta’limiy natijalar, ular bilimlarni, ko‘nikmalarni o‘zlashtirish bilan bog‘liqva tarbiyaviy natijalar ular o‘z navbatida ta’limning shaxsiy samaradorligiga erishish, talabalarning o‘zaro ta’sir jarayonida o‘zida yangi shaxsiy va kommunikativ, kasbiy fazilatlarini kashf etishi. № Ta’limiy natijalar Tarbiyaviy natijalar 1 Y a ngi axborotni o‘zlashtirish; Mualliflik mahsulotini yarata olish 2 Ma’lumotlarni to‘plash SHaxsiy maqsadlarga erirish 76

ko‘nikmalarini egallash; 3 Analiz qilish metodlarini o‘zlashtirish; Kasbiy kompetentlik darajasining ortishi 4 Matn bilan ishlashga o‘rganish; Qaror qabul qilish, yangi vaziyatda o‘zini boshqara olish, muammoni hal etish ko‘nikmalarining shakllanishi 5 Nazariy va amaliy bilimlarni taqqoslay olish ko ‘ nikmasi KEYSLAR BANKI 1-KEYS. Berilgan fikrni hamkorlikda muhokama qiling va o’z fikringizni bildiring. Ta’lim sohasida amalga oshirilgan islohotlar va ta’lim tizimida yuz bergan tub o’zgarishlar barchamizga ma’lum. Ushbu islohotlar samarali natijalar berishi uchun hukumatimiz tomonidan juda ko’p me’yoriy hujjatlar qabul qilindi, ta’lim sohasi xodimlari tomonidan ko’p sa’y-harakatlar qilindi. Biroq bugungi kunda erishilgan qator yutuqlar bilan bir qatorda yechimi qiyin ketayotgan muammoli holatlar ham yo’q emas. Ko’pchiligimiz sobiq ta’lim tizimida o’qib o’rganganmiz va bilimlarimiz ancha puxta bo’lganligini bilamiz. Bu, albatta, an’anaviy ta’limning natijasi. Biroq an’naviy ta’lim usullari bugungi kunda ta’lim jarayonida bo’layotgan o’zgarishlar, yoshlarimizning tayanch va xususiy kompetensiyalarini shakllantirish uchun yetarli emas. Sizningcha, bunga erishish uchun nimalarga alohida e’tibor berish kerak? Keys bo’yicha savollar: 1. Hozirgi ta’lim jarayonining an’anaviy ta’limdan afzalliklari ko’p. Sizningcha, kamchilik jihati ham bormi? 77

2. Ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchilar munosabatida hamkorlik metodiga asoslanish, sizningcha, ta’lim samaradorligining qaysi jihatlariga ta’sir qiladi? Aynan shu bugungi kunda nimalarni o’zgartirdi? 3. Kommunikativ ta’limning an’anaviy ta’limdan, kompetensiyaviy yondashuvning kommunikativ tamoyildan farqli va afzallik jihatlari nimalarda ko’rinadi? Ushbu yondashuvlarda biridan ikkinchisiga o’tishda nimalarnidir saqlab qolish kerakmi yoki butunlay voz kechish ma’qulmi? Keysning yechimlari: 1. Hozirgi ta’lim tizimining afzalligi o’quvchi-talablarning mustaqil fikrlashi va bilim olishiga katta e’tibor qaratilayotganligida. Kamchilik jihati faollik ko’proq yoshlarga o’tib ketib, o’qituvchilar tomonidan qadar chuqur bilim berilmayotganligida, deb o’ylaymiz. 2. Ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchilar munosabatida hamkorlik metodiga asoslanish, o’quvchilarni ta’lim obyekti emas, ta’lim subyekti deb hisoblash ta’lim subyektlarini faollashtirdi va bu ta’lim samaradorligining muhim omiliga aylandi. 3. Ta’lim jarayoniga kommunikativ yondashuv va kompetensiyaviy yondashuvning tatbiq qilinishi mustaqil fikrlash, har tomonlama bilimga ega bo’lish va egallangan bilim, ko’nikma, malakalarni hayotiy vaziyatlarda to’g’ri qo’llash layoqatiga ega bo’lish uchun shart-sharoit yaratadi. 1-savol. Tarixiy va zamonaviy roman xususiyatlari. Roman atamasi haqidagi turfa xil qarashlar va tahlillar. 78“ Roman ” keyinchalik roman janri ma’nosini anglatgan . Tarixiy va zamonaviy romanning farqlanish xususiyatlari Tarixiy romanda asosan tarixiy voqelik bilan bir qatorda tarixiy shaxs obrazi talqini o‘z ifodasini topadi . Tarixiy voqelikka so‘z san’atkorlari ijodiiy yondashadi. Romanchilik va tarixiy romanchilikning asoschisi Abdulla Qodiriydir. Zamonaviy romanlarda bugungi hayot voqeligi talqini etakchilik qiladi. Ijtimoiy havot voqeligiga ijodkor ijodiy yondashdi va obrazlar galeriyasini yaratadi.30 30 19 180419 102206 19 20 03 05 0E1007150405 2B040319 06 3C 2D 22160916070908 19 41 08 102206 0E0406

79Tarixiy romanlar:ROMAN TURLARI Tarixiy roman II. Zamonaviy roman III. Fantastik romanlar I.Sof tarixiy romanlar: “O‘tkan kunlar”, ”Mehrobdan chayon”, ”Ko‘hna dunyo”, ”Avlodlar dovoni”, ”Me’mor”, ”Ulug‘ saltanat”, ”Sarbodarlar”, II . Tarixiy biografik romanlar – “Navoiy”, “Yulduzli tunlar”, “Ulug‘bek xazinasi” .32 1C 32 1D 38 1D 1D24203C4E10 2F17504B47 2F1B 2F203E47453C413E473B3E472F55 1D1D 24 32 10 4C03 0129042B10080E142F03 0138 20

80I II . «Muallifning qahramonga munosabati, tabiiyki, neytral bo’lishi mumkin emas. Umuman, buni talab qilish ham noto’g’ri bo’lur edi, zero, yozuvchi ham bir inson sifatida kimnidir suyishga, kimdandir nafratlanishga haqli. Bu o’rinda talab qilinishi mumkin bo’lgan birgina narsa – me’yor, toki: birinchidan, muallifning munosabati qahramon ichki mantig’iga zid holatlarni keltirib chiqarmasin; ikkinchidan, o’quvchi qahramonni chetdan xolis kuzatib, unga o’zi o’z bahosini bera olsin». Dilmurod QURONOV. I. «XVIII asr romanlari XIX va XX asr realistik romanlari uchun fundament bo‘ladi. Agar inson obrazi XVIII asr romanlariga asta- sekin kirib kela boshlagan bo‘lsa, XIX asarning ikkinchi yarimlaridan shaxs va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar roman asosini tashkil etadi» Sobir MIRVALIYEV. II. «Ong oqimi hozirda yuz berib turgan jarayon hamda xotiradan tashqari xayol, orzu, fantaziya, faraz singari ongga neki aloqador bo’lsa, barchasini o’z ichiga olaberishi mumkin. Ong oqimi sifatida ularning hammasi badiiy xatga aylanadi, badiiy matnga aylanishda esa ular ichki nutq shakllari – monolog va dialog tarzida sodir bo’ladi» Tilovoldi JO‘RAEV.1D 1D 2410 3325 1B 2208 19 11 12 101A26 03 3B 10 1D 3302 1D 05 0E0406 0405 03 37102208 1D 333E 1C1019 100709090403 100F 22041508 08 22101A 03 30

Romanning turlarini sxemaga joylashtiring. 81Roman janrlar orasida o‘zining qamrovi kengli bilan farqlanadi Roman borliq va inson ichki dunyosini ochish imkoniyatlarini chuqurlashtiradi. Roman janri epik rivoyaga asoslangan barcha janrlarga kuchli t’asir ko‘rsatadi.

х ххх х х хх хх хх хх х хMUAMMONI ANIQLASH, UNI HAL ETISh, TAHLIL QILISh VA REJALAShTIRISh USULLARI VA VOSITALARI «Nima uchun?» sxemasi 82« Nima uchun ?» sxemasini tuzish qoidalari bilan tanishadi Yakka tartibda ( juftlikda ) muammo shakllantiriladi . « Nima uchun ?» so ‘ rog ‘ I bilan sterelka chiziladi va bu savolga javob yoziladi . Ushbu jarayon muammoni keltirib chiqargan ildiz yashiringan sababi o ‘ rgatilmuguncha davom ettiriladi . Natijalar taqdimoti.Mini guruhlarga birlashadi , o‘z jadvallarini taqqoslaydi va qo‘shimchalar kiritadi . Umumiy jadvalga joylashtiradi.« Nima uchun ?» sxemasi - muammoning dastlabki sababini aniqlash bo‘yicha bir butun qarashlar. TIZIMLI, ijodiy, tahliliy mushohada qiish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.

Нима учун? Нима учун? Нима учун? Нима учун? «Nilufar guli» sxemasi 83Схемани тузиш қ оидалари билан танишилади. Якка (жуфтликда) схема тузилади: асосий муаммо (масала) марказий квадратнинг марказига ёзилади. Уни щал қ илиш ғ оялари марказий квадрат атрофида жойлашган қ олган саккизта квадратларга ёзилади. Ҳ ар бир ушбу саккизта ғ оя марказий квадрат атрофида жойлашган саккизта катта квадрат марказига ў тказилади, - бош қ ача айтганда, нилуфар гулидан унинг гул баргига ў тказилади. Шундай қ илиб, улар ҳ ар бири, ў з навбатида, яна бир муаммо сифатида қ аралади. Натижалар та қ димотиЖуфтларга бирлашади, ў з схемаларини та ққ ослайди ва қў шимчалар киритади. Умумий схемага жамлайди« NILUFAR GULI » sxemasi Muammoni hal etish usuli . O‘zida nilufar guli obrazini mujassam etga. Uning asosini to‘qqista katta kvadratlar tashkil etib, ularning har biri o‘z navbatida to‘qqizta kichik kvadratdan iborat. Tizimli,ijodiy mushohada qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi

B Z C D B Z C D A F G H Y F G H YG «Nilufar» guli sxemasini tuzish qoidalari 1. Amaliy nuqtai nazardan barcha g’oyalarni ixcham deb tasavvur qiling (bitta-ikkitasi bilan chegaralaning), bu ham aql uchun foydali mashq hisoblanadi. 2. Sizga katta qog’oz varag’i zarur bo’ladi. Doimo o’zingiz mushohadalaringiz natijasini bir varaq qog’ozda ko’rish foydali hisoblanadi. Qarama-qarshi holda esa sizga bir varaqdan boshqasiga sakrab yurishingizga va bunda zaruriy biror muhim narsani unutishingizga olib keladi. TESTLAR 1. O . Yoqubovning « Ulug ‘ bek xazinasi » romani ko ‘ proq qaysi prinsipga asoslanadi ? + A ) Analitik V ) Dinamik S ) Tipologik D ) Hyech qanday 2. O ’ rta Osiyo xalqlari adabiyotida nechanchi yillardan boshlab romanchilik paydo bo ‘ ldi ? A) XIX asrdan boshlab +V) XX asrning 20 yillaridan boshlab S) XX boshlarida D) XX asrning oxiri 3. Psixologizm va xarakter tushunchasi izohlangan javobni toping? A) Bunday tushunchalar adabiyotshunoslikda uchramaydi. V) Psixologizm inson ongi ruhiyatini aks ettiradi S) Xarakter inson obrazining tashqi muhit bilan bo‘lgan munosabatini ifodalaydi +D) V va S javoblar to‘g‘ri 4.Psixologizm va psixologik tahlil so‘zlarini bir ma’noda qO’llash mumkinmi? A) Mumkin. 84

V) Bitta organizm deb qarash mumkin. +S) Bir ma’noda qo‘llab bo‘lmaydi D) S va B javoblar to‘g‘ri 5.O‘zbek adabiyotida «roman» atamasi ostidagi amaliy harakat kimning nomi bilan bog‘liq? A) A.Qodiriy V) S.Ayniy S) Oybek +D) H.H.Niyoziy 6.San’at va adabiyot tarixida «Jahon romanchiligining bolalik davri» deb hisoblanadigan davr qaysi? A) XVII asrgaga bo‘lgan davr V) XVIII asrgacha bo‘lgan davr +S) X1X asrgacha bo‘lgan davr D) XX asrgacha bo‘lgan davr 7.«Psixologik tahlil» tushunchasini birinchi marta kim ishlatgan? A) M.Xrapchenko +V) N.G.Chernishevskiy S) V.G.Plexanov D) V.V.Kashnanes 8.O.Yoqubovning «Ulug‘bek xazinasi» romanidagi eng hayajonli shiddatli voqyealar qaysi voqyeadan keyin ro‘y beradi? A) Shahzoda Abdulatifning tush ko‘rishidan keyin V) Shahzoda Abdulatif va Mirzo Ulug‘bek suhbatidan keyin +S) Bosh qahramon Ulug‘bekning halokatidan keyin D) Shahzoda Abdulatif halokatidan keyin 9.Psixologik tahlilning bir vositasi hisoblangan ushbu ichki monolog qaysi asardagi qaysi qahramonga tegishli? «Osiy bandangga, O‘zing shafqat qilgaysan, ey parvardigori olam! Va lekin yozug‘im nedur? Nudratingga shak keltirib, haq yo‘lidan toygan ul betavfiq galai saklarni qatliom qilganimmi?.. Bedinlar bitgan makruh kitoblarni O’tga yoqqanimmi?..» A) P.Qodirov «Yulduzli tunlar» romanida Shayboniyxon V) P.Qodirov «Yulduzli tunlar» romanida Ahmad Tanbal S) O.Yoqubov «Ulug‘bek xazinasi» romanida Amir Jondor +D) O.Yoqubov «Ulug‘bek xazinasi» romanida Abdulatif 10.O‘zbek romanchiligi nechanchi yillarda shakllandi A) 30-yillarda +V) 20-yillarda S) 40-yillarda D) 10-yillarda 11.Pirimqul Qodirov «Yulduzli tunlar» romani qanday roman? +A) Tarixiy-biografik 85

V) Tarixiy S) Siyosiy roman D) Ijtimoiy-psixologik 12Qaysi rus adabiyotchisi birinchi bo‘lib «psixologik tahlil» tushunchasini qo‘llagan. A) A.S.Pushkin V) V.G.Plexanov + S) N.G.Chernishevskiy D) A.N.Tolstoy XULOSA O‘zbek romanchiligi umummilliy adabiyotimizning ajralmas bir qismidir. Yangicha miliiy tafakkur, realistik nasr rivojini XX asr boshlarida shakllanish jarayonini kuzatsak, asr 70-80-yillariga kelib, jahon adabiyotidagi nasriy asarlar bilan bellashadigan jahon adabiyotidagi an’analar asosida ma’lum darajada shakllanib, rivojlanib, o‘zida mujassamlashtirganligini guvohi bo’lamiz. Bu xususiyatni XX asr boshlarida yaratilgan realistik asarlar bilan izohlasak ham, Yevropa adabiyoti mezoni bilan o’lchasak ham, to’laqonli realistik asarlar qatoridan o’rin olishi tabiiydir. Shu ma’noda realistik tasvir an’analari o‘sha davr romanchiligida ham o’ziga xos talqin usulini bo‘lganligini kuzatamiz. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalani bo‘yicha olib borilgan ilmiy izlanishlar quyidagi xulosalar qilish imkonini berdi: 1. Ta’limni texnologiyalashtirish – bu ta’lim jarayoniga texnologik yondashuv asosida o‘quv maqsadlariga kafolatli erishish uchun talabalar va 86

pedagoglarning o‘zaro faoliyatining samarali tashkil etilishidan iborat-dir. O‘qitish texnologiyalari ichidan kasb-hunar kollejlari maxsus fanlarini o‘qitishda modulli, kompyuterli, dasturlashtirilgan va muammoli o‘qitish texnologiyalari boshqalariga qaraganda ko‘proq samara beradi. 2. Muammoli o‘qitish texnologiyasining mohiyati maxsus o‘qituvchi tomonidan muammoli vaziyatlarni tashkil etish va muammo va topshiriqlarni yechish yo‘li bilan talabalarda yangi bilim va ko‘nikmalarni egallash faoliyatini boshqarishdan iborat. Muammoli vaziyat- bilim olish maqsadida maxsus yaratilgan aqliy faoliyat holati bo‘lib, uning zamirida ilgari o‘zlashtirilgan bilimlarning xotirada saqlanganligi va yangi bilimlarga muammoli masalani yechishdagi aqliy yoki amaliy ishlash usuli yotadi. 3. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” mo duli bo‘yicha muammoli darslarga tayërlanish mobaynida o‘qituvchi: - talabalar duch keladigan vaziyatlarni muammoli ekanligini ziyraklik bilan sezishi va guruh oldiga talabalar tushunadigan holda o‘quv moduliga oid haqiqiy o‘quv masalalarini qo‘yishni bilishi; - “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli bo‘yicha talabalar tomonidan bajarilaëtgan barcha jaraën (vazifalarni hal etish, muammo qo‘yish, yechish, natijani tekshirish va hokazolar)ni muvofiqlashtiruvchisi va talabalarga tayër bilimlar manbasi, tashuvchisi, direktivi emas, balki rahbar va hamkor vazifalarini bajarish, o‘quv moduli materiallari bo‘yicha quyilgan turli yo‘nalishdagi muammolar tadqiqoti mobaynida alohida talabalar va guruhlarga direktiv usullardan qochgan holda ërdam berishi; - o‘qituvchi talabalarining shaxsiy yechimlarini topishda qilgan harakatlarida qo‘yib yuborgan xatolariga o‘ziningërdamini taklif etgan holda chidam va toqatli bo‘lishëki talabalar o‘zlarining yechimni izlashlarida ishonchsizlik hosil qilaëtgan paytlarda, ularni zarur axborot manbalariga yo‘llab yuborish, ijodiy fikrlaëtgan talabalarni rag‘batlantirish kabi tajribalarni egallagan bo‘lishi lozim. 87

4. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini to‘g‘ri tashkil etilgan muammoli o‘qitish: talabalarni aqliy kuchini rivojlantirish, talabalar mustaqil faoliyat yuritishi, talabalar ijodiy fikrlashlarini rivojlantirishga imkoniyat berish, talabalarga bilimlarni mustahkamroq o‘zlashtirishni ta’minlash, talabalarda tahliliy fikrlashni va mantiqiy fikrlashni rivojlantirish kabi afzallliklarga va har qanday o‘quv materiallarini muammoli vaziyatli qilib bo‘lmaslik, o‘quv muammosini har doim ham ifodalash mumkin emaslik, muammoli o‘qitish ko‘nikmalarini ishlab, ularni malakaga darajasiga o‘tkazish mumkin emaslik, juda oson bo‘lgan va juda qiyin bo‘lgan masalalar muammoli vaziyat yaratmaslik, muammoli o‘qitishda iqtisod qilish kam, ya’ni katta vaqt sarflanish kabi kamchiliklarga egadir. 5. Muammoli o‘qitish talabalarni o‘rab turgan borliqni bilish metodlari bilan qurollantiradi, maqsadga muvofiq kuzatish ko‘nikma va malakalarni rivojlantiradi, ularning asoslash orqali asosiy qonuniyatlarni umumlashtirish va xulosa qilish qobiliyatlarini tarbiyalaydi, ularda mumkin bo‘lgan tadqiqot ishiga qiziqish uyg‘otadi. Talabalar “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modi li dan o‘rganilgan holatlarning mohiyatni tezroq anglaydilar va asoslangan javoblar beradilar. Ularda maxsus fanga nisbatan bilish talablari va qiziqishlari rivojlanadi, “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli ga oid materiallarni egallashda ularning bilish faoliyati faollashadi, kasbiy faoliyatiga zarur bilimlarni egallaydilar, farazlarni o‘rtaga o‘zlari tashlaganlari va o‘zlari ularni isbotlaganliklari uchun bilimlarida ishonch va qat’iylik tarbiyalanadi. 6. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” moduli o‘qituvchisi muammoli o‘qitishdan foydalanish uchun: o‘quv materiallar mazmuni sabab-oqibatli aloqa va bog‘lanishga ega bo‘lib, tushuncha, qonun va nazariyani shakllantirishga qaratilgan; talabalar mavzuni muammoli o‘rganishga tayër; maxsus fanlardan mustaqil fikrlashni rivojlantirishga, tadqiqot ko‘nikmalarini shakllantirishga, ishga ijodiyëndashishga qaratil-gan masalalar yechaëtgan bo‘lishi; unda mavzusini muammoli o‘rganishga vaqti borligi va o‘qitish metodlarini yaxshi egallagan bo‘lishi kerak. 88

7. “XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini muammoli ma’ruza va muammoli amaliy mashg‘ulot tashkil etish orqali ta’lim maqsadlariga muvaffaqiyatli erishiladi va talabalarda hamkorlikda ishlash, muammolarni tahlil qilish, o‘z nuqtai nazarlarini aniq ifodalash, munozara qilish, ma’lumotni qabul qilish va baholay olish kabi ko‘nikma va malakalari, shuningdek mustaqil fikrlash qobiliyatlari rivojlantiradi, ularni ijodiy izlanishga yo‘naltiradi, faol o‘rganishni rag‘batlantiradi. Bular o‘z o‘rnida bo‘lajak mutaxasislarni tayërlash jaraënining samaradorligi ko‘taraliëtganligini va kadrlar zamon talabida tayërlanaëtganligidan dalolat beradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI : 1. Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – T.: O‘zbekiston, 1992. – 71 b. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari // O‘zbekiston buyuk kelajak sari. – T.: O‘zbekiston, 1998. – 776 b. 3. Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni – xalq, millatni – millat qilishga xizmat etsin. 7-jild. – T.: O‘zbekiston, 1999. – 36 b. 4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – 171 b. 5. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo‘llari va choralari. – T.: O‘zbekiston, 2009. – 59 b. 6. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2009. – 41 b. 89

7. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni// “Barkamol avlod − O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997. − B. 20-29. 8. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”// “Barkamol avlod − O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997. − B.31 - 61. 9. Barkamol avlod orzusi. – T.: Sharq, 1999. – 184 b. 10. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar – T.: O‘zbekiston, 2001. – 32 b. 11. Azizxo‘jayeva N.N. O‘qituvchi tayyorlashning pedagogik texnologiyasi. – T.: TDPU, 2000. – 52 b. 12. Aleksandrovskiy Yu.A. Pogranichnыye psixicheskiye rasstroystva. - M.Medisina, 2008. 237s. 13. Andreyeva G.M. Sosialnaya psixologiya. Uchebnik M.: Aspeks-Press, 1999. -373s. 14. Galaguzova A.N., Galaguzova M.A., I.A.Larionova. Sosialno - pedagogcheskiye zadachi. – M.: VLADOS, 2008. – 191 s. 15. Golish L.V., Fayzullayeva D.M. Pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish va rejalashtirish. – T.: TDIU, 2010. – 149 b. 16. Golish L.V., Saidova D.T. Trening – forma operativnogo pov ы sheniya kvalifikasii pedagogicheskix kadrov. (v voprosax i otvetax). – T.: TGEU, 2008. – 144 s. 17. Ibragimov X.I. Avtogennaya trenirovka kak sredstvo samovospitaniya. – M.: Pedagogicheskiy vestnik, 1996. – 115 s. 18. Igrы obucheniye, trening, dosug. / Pod red. V.V. Petrusinskogo // V chetыrex knigax. -M.: Novaya shkola, 1994. – 368 s. 19. Yo‘ldoshev J.G‘., Usmonov S.A. Pedagogik texnologiya asoslari (Xalq ta’limi xodimlari uchun qo‘ll.). – T.: O‘qituvchi, 2004. – 101 b. 20. Kamilova N.G., Xaydarov F.I. Muammoli o‘smir, moslashuv, tashxis, korreksiya usullari. – T.: RBIIM, 2008. – 130 b. 90

21. Kodjaspirova G.M., Kodjaspirov A.Yu. Pedagogicheskiy slovar: dlya stud . vыssh. i sred. ped. ucheb. zavedeniy . M.: Akademiya, 2000 . – 176 s. 22. Mudrik A.V. Sosialnaya pedagogika. – M.: Akademiya, 2003. – 200 s. 23. Mudrik A.V. Osnovы sosialnoy pedagogiki. – M.: ACADEMA, 2006. – 205 s. 24. Mustafayeva F.A. Sosialnaya pedagogika. – M.: Akademicheskiy Proyekt-Yekaterinburg: Delovaya kniga, 2003. – 528 s. 25. Nayn A.Ya., Kustov JI.M. Gumanizasiya neprerыvnogo professionalnogo obrazovaniya: variant konsepsii, modeli. – Chelyabinsk: ChGIFK, 1994. – 76 s. 26. Pedagogicheskiy ensiklopedicheskiy slovar. – M.: Bolshaya Rossiyskaya ensiklopediya, 2002. – 527 s. 27. Pidkasistыy P.I., Fridman L.M., Garupov M.G. Psixologo- didakticheskiy spravochnik prepodavatelya vыsshey shkolы. – M.: Ped. ob-vo Rossii, 1999. – 354 s. 28. Prudchenkov A.C. Trening kommunikativn ы x umeniy. M.: Novaya shkola, 1993. – 49 s. 29. Rean A.A., Kolomenskiy Ya.L. Sosialnaya pedagogicheskaya psixologiya. SPb.: Piter Kom, 1999. – 416 s. 30. Rean A.A. Psixologiya izucheniya lichnosti: Ucheb. posobiye. SPb.: Izd-vo V.A. Mixaylova , 1999. – 288 s. 31. Sodiqova Sh.A. Talabalarni ijtimoiy-pedagogik faoliyatga tayyorlash. – T.: TDPU, 2009. – 68 b. 32. Taylanova Sh.Z. Talabalarda qadriyatli tasavvurlar tizimini shakllantirish yo‘nalishlari. Uslubiy qo‘llanma. – Toshkent: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2011. – 56 b. 33. Taylanova Sh.Z. Talabalarda qadriyatli tasavvurlar tizimini shakllantirish texnologiyasi. Uslubiy qo‘llanma. – Toshkent: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2011. – 56 b. 91

34. Tolipov O‘.Q., Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. – T.: Fan, 2005. – 205 b. 35. Falsafa: ensiklopedik lug‘at. – T.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2010. – 344 b. 36. Xodiyev B., Golish L. Mustaqil o‘quv faoliyatini tashkil etish usul va vositalari. – T.: TDIU, 2010. – T.: TDIU, 2010. – 87 s. 37. Egamberdiyeva N. Ijtimoiy pedagogika. – T.: Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2009. – 232 b. 38.Quronov M., Qurbonniyozova Z. Ijtimoiy pedagogika – T.: RTM, 2002. – 134 b. 92

O'xshashlar

Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

“Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish

“Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish

“Badiiy asar tili” modulini o‘qitishda interfaol usuldan foydalanish

“O‘zbek xalq ertaklari” modulini o‘qitishda multimediya vositalaridan foydalanish