Xalq poetik ijodida xizr obrazining badiiy talqini - Adabiyot - Diplom ishlar

Xalq poetik ijodida xizr obrazining badiiy talqini

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

215 KB

Ko'chirib olish

Xalq poetik ijodida xizr obrazining badiiy talqini MUNDARIJA 1.Tushuntirish qismi - Kirish…………………………………………….3-bet ASOSIY QISM I.BOB . XIZR OBRAZINING O’RGANILISH TARIXI……………… ………….7 I.1 . Xizr bilan bog’liq xalq qarashlari………….....................................................11 I.2. Xizr obrazining xalq og’zaki ijodidagi ildizlari…… ………………………... 14 II.BOB . XIZR OBRAZI VA UNING MUMTOZ SHE’RIYATDAGI TALQINI ………………………………………………………………………… 25 II.1. Nodira lirikasida Xizr, pari, farishta obrazlarining berilishi…………………31 II.2 . Xizr obrazining badiiy tasviri………………………………………………..44 Xulosa…………………………………………………………………………….51 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………….54 1

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Xalq og’zaki badiiy ijodiyoti Millat poetik tafakkurining o’ziga xosligini ko’rsatuvchi qadriyatlar tizimi bo’lishi bilan birgalikda, uning ma’naviy – ruhiy komillikka erushuviga muhim rol o’ynagan manbalardan biri ham hisoblanadi. Folklor asarlarida mujassamlashgan ulug’vor g’oyalar zamiridagi hayotsevarlik tuyg’usi ko’p asrlar mobaynida xalqimiz taraqqiyotining eng kuchli va o’ziga xos jihati bo’lib kelganligi uchun “xalqning ma’daniy qadriyatlari, ma’naviy merosi ming yillar mobaynida sharq xalqlari uchun qudratli ma’naviyat manbai bo’lib xizmat qilgan 1 ” San’atning boshqa turlari singari og’zaki badiiy ijod ham o’z ibtidosini mifologik tafakkurdan boshlaydi,. Mif qadimgi odamlarning e’tiqodlari, turli – tuman tasavvur va qarashlarining ma’lum bir tizim xolatiga keltirilgan shakli sifatida ijtimoiy fikr taraqqiyotidagi muhim bosqich deb qaraladi. Shuning uchun ham qadimgi miflarning epik syujetlar va obrazlar genezisida tutgan o’rni, an’anaviy motivlarning mifologik tasavvurlar bilan aloqadorligini o’rganish folklorshunoslikning dolzarb yo’nalishlardan biri bo’lib kelgan. Mif faqatgina epik syujetlar va an’anaviy motivlar emas, balki folklor asarlaridagi ko’plab badiiy obrazlarning shakllanishida ham asos sifatida faol ishtirok etgan. O’zbek folklorining mifologiyaga bevosita daxldor personajlaridan bir guruhi epik qahramonning homiysi, g’ayritabiiy ko’makchisi va yordamchisi vazifasida kelishi bilan boshqa tipdagi mifik obrazlardan faqrlanib turadi. Ana shunday homiy personajlardan biri hizr bo’lib, xalq orasida bu mifologik obrazning o’ziga xos sifatlari, ko’rinishi, vazifalari haqida xilma – xil tasavvur va ishonchlar keng tarqalgan. Xizr bilan bog’liq xalq qarashlari, bu mifik obraz ishtirok etgan epik syujetlar, xizr obrazini turli xil talqinlari o’zida ifodalagan yozma manbalar o’zbek 1 Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: “Ma’naviyat”, 2008. 2

folklorida bu obraz bilan aloqador mifologik qarashlar silsilasi mavjudligini ko’rsatadi. Bu esa mazkur mifologik obrazlarning qadimiy ildizlarini aniqlash, Xizr xaqidagi xalq qarashlarining kelib chiqishi, manbalari va evolutsiyasi bosqichlarini tahlil qilish, shuningdek bu obrazning folklor asarlardagi badiiy tasviri va epik funktsiyalarini ilmiy tadqiq etish zarurligini ko’rsatadi. Ana shularning barchasi mazkur ilmiy tadqiqot mavzusining dolzarbligini belgilaydi . Muammoning o’rganilish darajasi. O’zbek folklorshunosligida. Mifologik obrazlarning mohiyati, genetic ildizlari va epik talqini masalsi G’.Akramov, B.Sarimsoqov, M.Jo’rayevlar tomonidan tadqiq qilingan. Shuningdek, B.Jumaniyozovning “Yalmog’iz”, J.Eshonqulovning “Dev”, A.Qayumovning “Pari”, A.Tillavovning “Ot”, D.Fayziyevaning “Ilon – ajdar” obrazlari tahliliga bag’ishlangan dissertatsiyalarda, shuningdek, T.Haydarovning “Go’ro’g’lining tug’ilishi” dostonida mifologiya unsurlari, T.Rahmonovning mif va uning epik motivlar o’zagi sifatidagi xususiyatlarini tadqiq etishga doir ilmiy ishlarida ham mifologik obrazlarning o’ziga xos xususiyatlari va ularning folklore asarlarida bajaradigan vazifalari keng yoritib berilgan. Bu tadqiqotlar o’zbek folkloridagi sof mifologik (ajdar, dev, pari, yalmog’iz, xizr va boshqalar) va mifologik tabiatga ega bo’lgan (bo’ri, ilon, ot va boshqalar) obrazlarining genetic ildizlarini aniqlash hamda ularning badiiy hususiyatlarini tahlil qilish folklorshunoslikning dolzarb masalalaridan biri ekanliginii ko’rsatadi. Chunki folklordagi mifologik personajlarning har biri o’ziga xos badiiy talqinga egaligi, epik syujet qurilishida bajaradigan vazifalari va tabiatiga ko’ra farqlanib turadi. Shuning uchun ham mif va mifologik obraz tushunchalarining mohiyatini hozirgi zamon folklorshunosligidagi yangicha ilmiy qrashlar asosida yanada oydinlashtirish har bir mifik personajning kelib chiqishiga asos bo’lgan manbalar, uning genetik ildizlari va shakllanish bosqichlarini tadqiq etish, mifologik obrazning folklor asaridagi badiiy vazifalarini yoritish muhimdir. Tadqiqotning maqsadi . Xizr obrazining tarixiy – genetik asoslarini aniqlash, Xizr bilan bog’liq xalq qarashlarini to’plab, tahlil qilish hamda uning 3

o’zbek folklori epik janrlari syujet qurilishidagi badiiy o’rnini o’rganish ushbu bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadini tashkil qiladi. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari . - O’zbeklarning Xizr bilan bog’liq mifologik tasavvurlarini to’plab tahlil qilish; - Xizr obrazining mifologik asoslari va tarixiy – genetik ildizlarini aniqlash; - Xizr obrazining suv, o’zimlik, hosildorlik va olov bilan bog’liq jihatlarini yoritish; - Ajdodlar kulti va ota – bobolar ruhiga sig’inishga doir qadimiy marosimlarning Xizr obrazi genezisida tutgan o’rnini ko’rsatish; - Xizr obrazining o’zbek xalq ertaklaridagi badiiy – estetik funksiyalarini o’rganish; Xizr obrazining qadimgi diniy, adabiy, ma’rifiy va tarixiy manbalardagi talqini tadqiq etilganligi; o’zbek folklorshunosligida birinchi marta Xizr bilan bog’liq xalq qarashlari va mifologik tasavvurlar jamlanib, tahlilga tortilganligi; o’zbekning Xizr to’g’risidagi mifologik qarshlari turkiy va turkiy bo’lmagan xalqlar mifologiyasi materiallari bilan qiyoslab o’rganilganligi; Xizr obrazining mifologik asoslari suv va hosildorlik kultlari, shuningdek, ota – bobolar ruhidan madad tilash rituallaria asosida kelib chiqqan ajdodlar kulti bilan bevosita bog’liqligini aniqlanganligi; Xizr obrazining genezisi ochib berilganligi hamda shu asosda o’zbek folkloridagi homiy personaj tipining shakllanish bosqichlari belgilab berilganligi; Xizr obrazining o’zbek xalq ertaklari syujet tizimidagi badiiy vazifalari aniqlanganligi tadqiqotning ilmiy yangiligi hisoblanadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Mazkur bitiruv malakaviy ish о‘zbek xalq og‘zaki badiiy ijodiyoti va xalq qarashlarida afsonaviy homiy, madadkor ruh, 4

g‘ayrioddiy kо‘makchi sifatida tasavvur qilingan Xizr obrazining genezisi aniqlanib, u bilan bog‘liq xalq qarashlari о‘rganildi. Bitiruv malakaviy ishida Xizr obrazining qadimgi diniy, adabiy, ma’rifiy va tarixiy manbalardagi talqini tadqiq etilganligi; о‘zbek folklorshunosligida birinchi marta Xizr bilan bog‘liq xalq qarashlari va mifologik tasavvurlar jamlanib, tahlilga tortilganligi; о‘zbeklarning Xizr tо‘g‘risidagi mifologik qarashlari turkiy va turkiy bо‘lmagan xalqlar mifologiyasi materiallari bilan qiyoslab о‘rganilganligi; Xizr obrazining mifologik asoslari suv va hosildorlik kultlari, shuningdek, ota-bobolar ruhidan madad tilash rituallari asosida kelib chiqqan ajdodlar kulti bilan bevosita bog‘liqligining aniqlanganligi; Xizr obrazining genezisi ochib berilganligi hamda shu asosda о‘zbek folkloridagi homiy personaj tipining shakllanish bosqichlari belgilab berilganligi; Xizr obrazining о‘zbek xalq ertaklari syujet tizimidagi badiiy vazifalari aniqlanganligi tadqiqotning ilmiy yangiligi hisoblanadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati . Ishning ilmiy-nazariy xulosalari, unda tahlil qilingan faktik material va chiqarilgan umumlashmalardan о ‘zbek folkloridagi mifologik obrazlar silsilasining tarixiy-genetik asoslarini chuqur tadqiq etish, bunday personajlarning epik syujetlar tarkibidagi badiiy vazifalari va poetik xususiyatlarini keng yoritishda foydalanish mumkinligi dissertatsiyaning ilmiy-nazariy ahamiyatini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati esa mazkur ishning materiallaridan oliy о ‘quv yurtlarining filologiya fakultetlarida ma’ruzalar о ‘qish, seminar mashg‘ulotlari о ‘tkazish, maxsus kurslar о ‘tish, о ‘zbek xalq og‘zaki badiiy ijodiyoti b о ‘yicha darslik, о ‘quv q о ‘llanmalari, ilmiy - metodik tavsiyalar, folklor asarlarining ilmiy - akademik va ommabop nashrlarini tayyorlashda samarali foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi. Tadqiqotning tuzilishi. Kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5

I.BOB. Xizr obrazining o’rganilish tarixi Malumki, Xizr o’zbek xalq dostonlarida qahramonlarning epik homiylaridan biri sifatida tasvirlanadi. Shuning uchun ham atoqli olim H.Zokirov o’zbek eposidagi qahramonning g’ayrioddiy dunyoga kelishi motiv Xizr obrazi bilan bog’liq bo’lib, eposda bu mifologik personajning homiy vazifasida kelishi ham shu bilan asoslanishini qayd qilgan edi. Bu nazariy xulosa Xizr obrazining nafaqat doston balki, ertak va afsonalardagi epik talqinini tadqiq qilishga ham asos bo’ladi. M.Afzalov Xizr obrazi qadimgi mifologik tasavvurlar bilan bog’liq bo’lib, pir – homiylar to’g’risidagi xalq qarashlari zamirida o’sib chiqqanligini aniqlgan bo’lsa, G’akramov Xizr obrazi ajdodlar homiyligi bilan bog’liq e’tiqodlar va shomonizm ta’sirida yuzaga kelgan bo’lib, “Go’ro’g’li” turkumi dostonlarida “butun turkum uchun mifologik elementlarga negiz vazifasini bajaradi” deb hisoblaydi. Binobarin, Xizr obrazining qadimiy asoslari ibtidoiy davrdagi diniy e’tiqodlar asosida kelib chiqqan mifologik tushunchalardan biri – ota bobolar ruhining homiyligiga, madadiga ishonishi bilan bevosita bog’liq bo’lishi mumkinligi tug’risidagi bu ilmiy faraz muhim nazariy ahamiyatga ega. K.Imomovning fikricha, Xizr obrazining shakllanishida Mifologik subyekt, ya’ni yaratuvchi qahramon – dimurgning ta’siri kuchli bo’lib, mifologik xususiyatlari cho’l bilan assotsiatsiyalanuvchi bu obraz “Mazmunida qabila jamoasi manfaatlarini ko’zlovchi ideal bo’shliq aks etgan”. Xizr obrazining mifologik tabiatiga mos yana bir muhim jihat unda magik kuch ifoda etilganligidir. Shuning uchun ham K.Imomov Xizr obrazining genetik asoslari va kelib chiqish tarixi, yani mifologik subyektdan poetik obraz darajasiga o’sib o’tganligi, asosan uch xil, yani antropomorf (inson ko’rinishida) zoomorf( jonivor ko’rinishida) va 6

narsa – predmet shaklida namoyyon bo’lishi; yovuzlikka qarshi chiqib, ezgulik tantanasi uchun kurashish vazifasini bajarish kabi muhim qirralarini ochib bergan. Shuningdek, G’.Jalolovning “Ertaklarda Xizr qahramonni qo’llab – quvvatlovchi, maqsadga erishtiruvchi, farzandsizda farzand inom etuvchi, umuman, el mushkulini oson etuvchi sifatida ko’rinadi”, - degan fikri ham bu personajning funksional tabiatini kengroq yoritishga imkon beradi. Xizr obrazining o’zbek xalq ertaklaridagi epik talqinini o’rgangan X.Egamov “Pomir xalq ertaklarida yaqin Sharq ertaklari ta’siri tufayli Xizr to’laligicha saqlanib olgan”, - deb yozadi. Bizningcha, Yaqin Sharq ertaklarida Xizr obrazi qanday tasvirlanganligi va bu epik an’ananing Pomir folkloriga qay yusinda ta’sir ko’rsatganligini aniqlash keng qamrovli qiyosiy tadqiqot olib borishni taqozo etadi. Professor B.Sarimsoqov esa “kinnachilikning pirlaridan biri Xizr bo’lib, islomga qadar juda ko’p turkey xalqlar unga sig’inganlar”deb yozadi va ozarbayjon olimi M.Seyidovning fikriga qo’shilgan holda “Xizr” so’zining etimologiyasi “olov”, “o’t” (o’simlik so’zlari bilan aloqador ekanligiga e’tiborni jalb etadi. Xizr obrazini “sehrli” raqamlarning xalq ertaklaridagi poetik vazifalari bilan bog’lab o’rgangan M.Jo’rayev bu personajning kelib chiqishini O’rta Osiyo xalqlari mifologiyasida”yetti homiy” timsoliga bog’laydi. Uningcha, “Xizr haqidagi xalq qarashlari qadimgi Amu vohasi afsonalaridagi “yetti barhayot azizlar” obraziga borib taqaladi, ya’ni Xizr – yetti homiydan biri, suv va hayot timsoli”. M.Jo’rayevning dehqonlar xirmonni sovurib bo’lgach, chosh ustiga yetti dona toshni qo’yib, buni “Xizr kesagi yoki baraka kesagi” deb atashlari, bolalar choponining orqasiga yetti xil matodan quroq qilinishi udumining Xizr homiyligi bilan aloqadorligi, shuningdek, o’g’il bolalar do’ppisiga yetti qora tosh solib tumor qilinishi odatining Xizr madadi va uning yosh bilan yovuz kuchlardan himoya qilish funksiyasi bilan bog’liqligi to’g’risida etnografik dalillari ham qimmatlidir. 7

Shuningdek, M.Jo’rayev va Sh.Shomusarovlarning “O’zbek mifologiyasi va arab folklori” nomli monografiyasida ham Xizr obrazining o’zbek folklori epik motivlari genezisida tutgan o’rniga doir muhim ilmiy qarashlar bayon etilgan. Turkey folklorshunoslikda ham Xizr obrazining mohiyati va funksiyalariga doir ba’zi mulohazalar bildirilgan. Masalan, Qashqabosov Xizr haqidagi afsonalar hayoliy uydirma mahsuli bo’lib, islomdan avvalgi zamonlarda yashagan odamlarning hayot, o’lim va ajdodlar ruhi bilan bog’liq tasavvurlarini o’zida aks ettirishini qayd qiladi. U bu obrazning shomon ruhlarini homiyligi to’g’risidagi qadimgi tasavvurlar bilan bog’liqligini aniqlab, “Xizr obrazi – vafot etib ketgan ajdodlar ruhining islomlashtirilgan ko’rinishi” degan xulosaga kelganligi mazkur mifologik personajning tarixiy genetik asoslarini ajdodlar kulti bilan bog’lab tekshirishda muhim ilmiy qimmatga ega. Ozarbayjon mifologiyasining yirik tadqiqotchisi M.Seyidov “Xizr – arab olamiga mansub obraz”dir degan qarashning xatoligini isbotlab, “Xizr” obrazi bevosita turkiy xalqlar folklorida yuzaga kelganligini aniqlagan. Ya’ni Xizr bilan Xidr obrazlari bir – biridan mustaqil holatda, biri turkiy xalqlar folklorida, ikkinchisi esa arab xalq ijodida shakllangan. Ya’ni Xizr bilan Xidr M.Sayidovning fikricha, Xizr tabiatining bahorgi uyg’onishi va o’simliklar kultini o’zida ifoda etgan mifologik obraz – o’lang hamda suv va o’simliklar homiysi sifatida tasavvur qilingan. Ural botirning sifatlarini ham o’zida mujassamlashtirgan personajdir. Demak, islom diniga e’tiqod qiluvchi turkiy xalqlar folklorida keng tarqalgan Xizr obrazi mifologik homiy, madadkor ruh, chol qiyofasidagi g’ayrioddiy ko’makchi sifatida tasavvur qilingan bo’lib, folklorshunoslikda ma’lum daraja tadqiq qilingan. Ammo Xizr obrazining turkiy xalqlar folkloridagi tasviri va talqinlari yaxlit holda monografik jihatdan fundamental tahlil qilinmagan. Jumladan, hozirgi o’zbeklarning Xizr bilan aloqador mifologik tasavvurlari to’la to’plangan emas. Bu obrazning doston, ertak, afsona kabi epik janrlar syujet qurilishidagi o’rni va poetik funksiyalari atroflicha yoritilmagan. Xizr obrazining genezisi, manbalari, turkiy xalqlar folklori va yozma adabiyotdagi talqinlari yipologik jihatdan o’rganilmagan. Bu esa o’zbek folkloridagi Xizr 8

obrazining genezisi, o’ziga xos talqini va badiyatini maxsus tekshirishni taqozo qiladi. K.Shoniyozovning qayd qilishicha, qarluqlar Xizrni olamni kezib yuruvchi va odamlarga baxt ato eta oluvchi afsonaviy payg’ambar deb tasavvur qiladilar. Xosilning mo’l yoki bebaraka bo’lishi ham unga bog’liq deb qaraladi. U oppoq soqolli nuroniy chol, keksa yoshli chavandoz, darvesh ko’rinishida namoyyon bo’ladi. Qashqadaryo vohasi dehqonlari ham o’z pirlarini xujai xidr, xo’jai Xizr, Bobodehqon deb ataydilar. Ko’p hollarda Bobodehqon bilan Xizr obrazlari aynan muqobil mifologik personaj sifatida tasavvur qilinadi. Voha dehqonlari orasida keng tarqalgan toponimik va mifologik afsonalarda ham Xizr mo’l hosil baxsh etuvchi, o’zining mo’jizakor nazari bilan ekinzorlarga hosildorlik ato etish qudratiga ega bo’lgan g’ayrioddiy kuch sifatida tasvirlangan. Mo’l hosil olgan dehqonlarni esa “Xizr ko’rganning bolasi”, “Xizr ko’rgan” deb tariflashadi. Navoiy viloyatining Xatirchi tumanida qo’shchanoq paxta ochilib turganini yoki qo’sha bosh bug’doy o’sganligini ko’rgan dehqonlar bunga “Xizr nazari tushgan” deb tasavvur qiladilar. Polizda bir bandda qo’sha qovun pishib yetilgan bo’lsa, buni “Xizr ko’rgan qovun” deydilar. Etnografik adabiyotlarda qayd qilingan bu kabi muhim etnofolkloristik ma’lumotlar Xizr obrazining dehqonchilik madaniyati va xalq ishonchlaridagi o’rnini chuqur tadqiq etishini taqozo etadi. 9

I.1. Xizr bilan bog’liq xalq qarashlari Xalqimiz orasida ezgu homiy sifatida tasavvur qilinuvchi “Xizr” va “Xidr” nomlari bilan ataluvchi mifologik personaj mavjud. Bu obraz nomi garchi ikki xil shaklda ommalashgan bo’lsa-da, u bilan bog’liq qarashlari mushtaraklik kasb etadi. Xizr hamisha odamlarga yaxshilik qiluvchi, adashgan kishilarga yo’l ko’rsatuvchi, buloqlar ko’zini ochib, odalarga obi hayot ulashuvchi, dalalarga mo’l hosil baxsh etuvchi, hayot suvini totib ichganligi uchun abadiy umr kechiruvchi asotiriy personajdir. Xizrning abadiy yashashi, yani hech qachon o’lmasligi bilan bog’liq mifologik qarashlar “Xizr umri” tushunchasida ham o’z ifodasini topgan. O’zbeklarning mifik qarashlarida Xizrga abadiy iumr berilishi ikki xil talqinga ega. Xalq orasida keng tarqalgan tasavvurlarga ko’ra, Xizr hayot suvini totib, ichganligi tufayli barhayotlikka erishgan. Ayrim afsonalarda esa Xizrga abadiy umr Olloh tomonidan tuhfa etilgan, deb naql qilinadi. Xatirchi tumanidagi Ko’ksaroy qishlog’ida yashovchi A.Bozorovdan yozib olingan afsonada aytilishicha, “Olloh taolo Xizrni yaratganda ne tilasang muhayyo qilaman”, - degan ekan. Bir kuni Jabroil alayhissalom Xizrni jannatga olib kiribdi. Xizr jannatdan chiqayotganda bir poy kovushini qoldiribdi. Shuning uchun “ kovushimni unutibman” deb yana jannatga kirib ketibdi va qaytib chiqmabdi. Shundan beri Xizr jannatning to’rida yashar, xohlagan paytda odamlar orasida ham aylanib yurar ekan” Bu syujet o’lib qayta tiriluvchi xudolar, xususan Syovush obrazi hamda ajdodlar kulti haqidagi tasavvurlar asosida kelib chiqqan. Xizrning jannatga kirib 10

chiqishi motiv jonning narigi dunyoga safari, ya’ni qahramonning o’liklar mulkiga safar qilishi va ajdodlar ruhidan madad olib yana o’z dunyosiga qyatishi to’g’risidagi mif syujetining talqinidir. Zero, qozoq folklorida ham Xizrning abadiy umr ko’rishi ajdodlar kultiga doir miflar asosida tasvirlanadi. Xalq orasida “Xizr nazar qilgan odam”, “Xizr nazari tushgan”, “Xizr nazar slogan” kabi iboralar ham bor. O’zbeklar tasavvuricha, Xizr har bir odamga uch yoki yeti marta duch kelar ekan. U turli xil qiyofada, turli yoshdagi va holatdagi kishilar ko’rinishida, ba’zan gadoy, devona, tilanchi bo’lib ko’rinadi. Xalq qarashlaricha, Xizrning ko’zi ko’pincha yumuq bo’ladi va u vaqti – vaqti bilan ko’zlarini ochib olamga nazar tashlar emih. Ana shunday paytda uning nigohi kimga tushsa, u baxtga erisharmish. Mobodo Xizr ko’z ochgan paytda nazari ekinzorga yoki chorvaga tushsa, ularga ham baraka ato etilarmish. Shuning uchun ham biror dehqon mo’l hosil olsa, “uning dalasiga Xizr nazar qilgan” deydilar. Dehqonlar bug’doy chosh qilinganda xirmonga Xizr nazar solishiga ishonganlar. Shuning uchun ham somondan ajratilgan don hosilni ustiga qo’yilgan kesakni “Xizr kesagi” yoki “baraka kesagi” deganlar. Bir hovuch bug’doyni atrofga sochib yuborib, “Xizrning haqi”, “qushlarning haqi” deganlar. Xirmon yonida begona odam, ayniqsa, oppoq soqolli chol paydo bo’lsa, dehqonlar “xosilimizga baraka berdi” deb xursand bo’lganlar. An’anaga ko’ra, dehqonlar hosil yig’ishtirib olayotganda xirmonning yoniga bironta jonivor, ayniqsa, it, ilon kelsa, ularni haydamanglar. Masalan, xirmonga it yaqinlashishni ko’rib xursand bo’lganlar va ustiga sut sepganlar. Chunki qozoq dehqonlari Bobodehqon va Qidir (Xizr) it yoki oq ilon ko’rinishida xirmon yoniga keladi va g’alla hosiliga baraka ato etadi deb bilganlar. Shuning uchun ham xirmon yoniga jonivor yoki bironta odam kelib qolsa, “xirmonga Hidir doridi” deb suyunganlar. Xizr odamlarga asosan ikki xil holatda namoyon bo’ladi, deb qaraladi: 1) Xizrni tushda ko’rish yoki Xizr bilan uchrashuvning tushda kechishi. “Alpomish” dostonining Qora baxshi Umir shoir o’g’li variantida bo’g’oz qo’yib yuborgan Boybo’ri bilan Boysarining tushiga Xo’jan Xizr kiradi va bo’riga qamchi 11

bilan uzuk, ikkinchisiga uzuk beradi”. Tushda dohil bo’lgan bu oq soqolli nuroniy hadyalari Boybo’ri bilan Boysariga ato etilgan farzandlar ramzi edi. Bolalar tug’ilgach, Boybo’ri bilan Boysarining to’ylariga o’sha tushiga ko’ringan bobo tashrif buyuradi. U bolalarga ism qo’yib, Hakimbek bilan Barchinoyning orqa etagini biriga ushlab yirtadi va ikkovini “etak yirtdi” qilib unashtirib quyadi. Baxshi “bu qalandarsifat kishi odamlarga doim yaxshilik keltiruvchi Xo’jan Xidir bobo edi” deydi. Xalq qarashlariga ko’ra, Xizr bemorlarning ham tushiga kirib ularni darddan forig’ qilar emish. Odamlar o’zlarining tushlariga kirib, u yoki bu narsani tuhfa qilgan oppoq soqolli nuroniy cholni Xizr deb hisoblaydilar. Xalq qarashlariga ko’ra, tushda Xizrning sovg’asiga ega bo’lish muayyanmaqsadga erishishi alomati deb tasavvur qilinadi. 2) Xizrni o’ngda ko’rish yoki Xizr bilan uchrashuv kishining o’ngida kechishi. Xalq qarashlariga ko’ra, kishilarning Xizr bilan o’ngidagi uchrashishi asosan ikki xil holatda ro’y beradi: a) muayyan kishining afsonaviy Xizr bilan bevosita uchrashib, muloqotga kirishishi; b) qahramonning u yoki bu shaxs, shayx, piru komil, ustoz, tajribali oqsaqol va boshqalar vositasida Xizr bilan uchrashishi. Xalqimizning mifologik tasavvurlarga ko’ra, Xizr odamlarga ko’ra turli qiyofada ko’rinsa-da, o’ng qo’lidagi bosh barmog’ining besuyak bo’lishi bilan ajralib turadi. Bitiruv malakaviy ishda Xizrning “oppoq soqolli nuroniy chol”, “devona”, “ko’k to’nli nuroniy chol”, “bechorahol kishi, gado”, “jonivor”, “narsa – predmet” ko’rinishida namoyyon bo’lishi bilan bog’liq xalq qarashlari atroflicha tahlil qilingan. 12

I.2. Xizr obrazining xalq ogzaki ijodidagi ildizlari. Xizr – turkiy xalqlarning suv, olov, issiqlik, bahor, hosildorlik, yaxshilik va hayot suvi to’g’risidagi mifologik tasavvurlari asosida yaratilgan. Xidr esa arab mifologiyasi mahsulidir. Uning fikricha, “issiqlik”, “olov kuchi” ma’nolarini anglatuvchi “xiz” so’zi “Xizr” atamasining kelib chiqishi uchun aoss bo’lgan bo’lib, mifonemning ikkinchi komponenti – “ir” so’zi esa turkiy tillarda “er”, “erkak”, “odam” ma’nolarini bildiruvchi “or” leksemasidir. Biz ham “Xizr atamasining etimologik masalasida M.Sayidov fikrini quvvatlagan holda o’zbek tilidagi “qizdirmoq”, “qizmoq” fe’llari tarkibidagi “qiz” o’zagi “Xizr” (Qizir, Qidir) atamasining kelib chiqishiga asos bo’lgan deb o’ylaymiz. Xizr obrazining islomdan burungi mifologiyaga bog’lanishi S.A.Qashqarov, B.Sarimsoqov, M.Jo’rayevlar tomondan ham qayd qilingan. Bu obraz islomdan burun shakllangan bo’lishiga qaramasdan avliyolar kultining keng ommalashishi jarayonida islomiyatning dastlabki davrlaridayoq musulmon diniga oid manbalardan o’rin ola boshlagan. Xususan, asli yamanlik bo’lgan adib Vahhob ibn Munabbihning “Kitob at – Tiyjon” nomli islomiyatning ilk asarida yaratilgan asarida Xizrning Iskandar Zulqarnayn bilan birga boqiylik tog’iga chiqqanligi tasvirlangan. Islomdan burungi mifologiyada homiy kuch ramzi sifatida tasavvur qilingan Xizr obrazi nasroniylik dinining g’alabasi uchun kurashgan avliyo Muzaffar Georgiyning sifatlarini ham o’zida mujassamlashtirgan. Daxshatli ilonni mahv etib, nasroniylik g’alabasi ta’minlangan Muzaffar Georgiy singari hazrati 13

Xizr ham islom dinining keng yoyilishi uchun mo’jizalar ko’rsatuvchi personajga aylantirilgan. Ayrim manbalarda Xizr payg’ambar maqomida ham tasvirlanadi. Masalan, “O’zbek tilining izohli lug’ati”da yozilishicha, “Xizr katta degan ma’noni bildiruvchi diniy – afsonaviy payg’ambar” nomidir. “Navoiy asarlari lug’ati”da qayd qilinishicha, “Xizr – afsonaga ko’ra, “obi hayvon” (tiriklik suvi) izlab topgan va undan ichib doimiy tirik yurgan bir paug’ambarning nomi. Kishilarga yo’ldoshlik bilan mashhur”. Xizr nomi turli manbalarda payg’ambarlar sirasida sanab kelinishi bahsli masala hisoblanadi. Bu haqda “Qissasi Rabg’uziy”da shunday deyiladi: “Xizr ma’nosi yashil bo’lur. Qoyu tosh uza Xizr alayhissalom o’ltursa, ul yer ko’karur edi. ba’zilar aytdilar: Xizr yalovoch edi. Ba’zilar aytdilar: yalovosh ermas, solih, yo’rsal erdi. Tog’i sayramlig’. Bani isroilga ulg’ardi. Mangu suyin ichib tirik qoldi, ammo Ilyos Mursal yalovoch turur”. Ana shu ma’lumotning o’zi ham Xizr payg’ambar emas, balki solih, donishmand, barhayotlik suvini ichganligi uchun mangu tirik kishi sifatida tasavvur qilinganligini ko’rsatadi. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al – Buxoriy “Al jomi as – sahih” majmuasiga kiritilgan “Ilm kitobi”ning 17-bobida “Muso alayhissalomning dengiz bo’ylab Xizr alayhissalom huzurlariga borganlar” nomli hadis keltirilgan. Bu hadisning manbai “Quroni Karim” bo’lib, “Qahhor” surasining 59-81-oyatlarida zikr etilgan muqaddas kalomlar keyinchalik islomiy manbalarda Muso va unga hamrohlik qilgan donishmand Xizr to’g’risidagi rivoyat hamda afsonalarning shakllanishiga asos bo’lgan. “Quroni Karim” oyatlari va hadislarda naql qilingan Muso va Xizr voqeasi O’rta Osiyoga islom dini yoyilishidan keyin folklorda ham ommalashib ketgan. Xususan, o’zbek folklorida mavjud bo’lgan “Xizr bilan Ilyos”, “Gavkushon madrasasi”, “Guzori hay mahallasi” kabi afsonala syujeti yuqorida keltirilgan hadisi sharifning bevosita ta’sirida shakllangan. 14

Xizr obrazining genetik ildizlari islomdan avvalgi kult miflari va e’tiqodlarga bog’liq bo’lib, uchinchi bobning “Xizr obrazi va suv kulti” nomli ilk faslida Xizr obrazining mifologik talqinida suv bilan aloqador tasavvurlar muhim o’rin tutishi asoslandi. “Qissasi Rabg’uziy” talqinicha, “Xizr daryolarda yuradi”. O’zbek xalq eposida ham Xizr bazida suv stixiyasi bilan bog’lab tasvirlanadi. Masalan, Rahmatulla Yusuf o’g’li repertuaridagi “Yunus bilan Misqol” dostonida tasvirlanishicha, hazrati Xizrning bir makoni Dayrobodning etagida”. Islomiy manbalarda ham Xizr bilan Muso alayhissalomning uchrashgan joylari dengiz bo’yida ekanligi aytiladi. Xizrning abadiy tirikligi ham uning “hayot suvi”ni ichganligi bilan izohlanadi. Shularning barchasi Xizr obrazining mifologik negizi suv kultiga bog’liqligini ko’rsatadi. O’zbek xalq afsonalarida va mifologik matnlarida Xizr obrazi “Obi hayot suvini ichib, barhayotlikka erishgan mifik personaj”, “odamlarni daryo, ariqdan o’tkazib qo’yadigan homiy”, “nuroniy chol ko’rinishida namoyon bo’lib, suv so’raydigan g’ayrioddiy personaj”, “suv manbaini topish yo’lini aytib maslahat beruvchi personaj”, “hassasini tekkizgan joydan suv chiqaruvchi mifik qahramon” sifatida tasvirlanadi. Demak, Xizr – o’zbeklarning suv kulti bilan aloqador mifik tasavvurlarini o’zicha singdirgan afsonaviy personajlaridan biri hisoblanadi. O’rta Osiyo xalqlari dehqonchilik madaniyati an’analari, udum va marosimlarida bu obraz muhim o’rin tutganligi ilmiy adabiyotlarda ham qayd qilingan. Xususan , ekinzorlar Xizr kezadigan joylardan biri deb qaraladi. Dehqonlar tasavvuricha, Xizr hosilning mo’l bo’lishi va yilning barakali kelishini ta’minlaydigan afsonaviy homiy. Yashil to’n kiygan oq soqolli nuroniy chol ko’rinishida bo’lgan Xizr dalalarni kezib yurib, ekinlarga baraka ato qilarkan. Ekini baravj bo’lib o’sayotgan dalaga “Xizr nazar solgan”, “Xizrning etagi tegib ketgan”, “Xizr etgini sudrab o’tgan” joy deb ta’rif beriladi. Bu o’rinda ham Xizr va Bobodehqon obrazlari vazifadoshlik maqomida bo’lib, har ikki personajning 15

mifologik negizi qadimgi ajdodlarimizning dehqonchilik ma’daniyati an’analari hamda hosildorlik kulti bilan aloqadorligini ko’rsatadi. Dehqonlar bug’doy o’rish chog’ida qaysi bir o’roqchining oldidan qo’shabosh bug’doy chiqib qolsa, uni Xizr nazari tushgan kishi deb ataydilar. Navbahor tumanidagi Arabxona qishlog’ida yashovchi Botir Alibekovdan yozib olingan ma’lumotga qaraganda Xizrning muborak qo’li tekkan boshoq tushib etilgan vaqtida qo’sha bosh bug’doyga aylanadi. Qaysi bir o’roqchining oldidan qo’shabosh bug’doy chiqib qolsa, u o’zini behad baxtli sanaydi, boshoqni uyiga olib borib, ko’rinarliroq joyga osib quyadi. Bunday kishining xonadoni Xizrning barakasidan yil bo’yi bahramand bo’lib yuradi deydilar. Navoiy viloyatining Xatirchi tumani dehqonlari orasida bug’doy choshlash” degan bir odat mavjud. Xirmonga uyulgan g’aramlar galagovdan chiqarib, bug’doy donlari somondan ajratilib olingach, xirmonda qip – qizil chosh hosil boladi. Choshni maxsus g’alvi bilan o’rtaga to’playdilar va toza dondan bir g’alvir to’ldirib olib xirmondagi choshni aylantirib oladilar. Keyin ana shu g’alvirdagi bug’doyni choshning ustiga to’kadilar. Bu udum vositasida choshni yomon ko’zdan saqlashga harakat qilish bilan bir qatorda unga Xizr nazar solishiga umid qiladilar. Aytishlaricha shunday qilinsa, ertasi kuni ayni sahar payti Xizr kelib choshga nazar tashlar emish. Xizr nazari tushgan bug’doy esa barakali deydilar. Xorazmlik dehqonlar xirmondagi donni somondan ajratib, chosh qilinandan keyin bug’doy choshining ustiga kesak quyadilar va uni “Xizr kesagi” yoki “baraka kesagi” deb ataydilar. Xirmondagi bug’doyni qoplarga solib, uyga tashilgandan keyin ham “baraka kesagini” tashlab yubormaydilar. Uni bug’doy slingan qoplarning sutiga qo’yadilar va kelasi yl o’rim – yig’im vaqtigacha asrashga harakat qiladilar. Xulas, turkiy xalqlar mifologiyasida, jumladan o’zbeklarning mifik tasavvurlari tizimida ham Xizr obrazi hosildorlik, qut – baraka va mo’l – ko’lchilik g’oyalari bilan chambarchast bog’lanib keladi. Xizr bilan aloqador mifologik qarashlarning genetik ildizlari va bu asotiriy obrazning kelib chiqishi O’rta 16

Osiyoda yashagan qadimgi ajdodlarimizning dehqonchilik ma’daniyati an’analari bilan ham bevosita aloqadordir. O’zbeklarning Xizr bilan aloqador mifologik qarashlari ko’p qatlamli e’tiqodiy qarashlarni o’zida aks ettirgan bo’lib, bu asotiriy obrazning kelib chiqishi hosildorlik kultini o’zida ifoda etgan yana bir mifik tasavvurlar silsilasi – o’simliklar kulti ham muhim o’rin tutgan. O’zbek mifologiyasida tabiatning erta bahorgi uyg’onishi qor va muzlarning erishi hamda o’simliklarning o’sa boshlashi ham Xizr obrazi bilan bog’lab tasavvur qilingan. Xatirchilik keksa dehqonlar qish qattiq kelgan yili bahorga borib birinchi marta kunlar isiy boshlaganini ko’rishsa, “Muzga Xo’jai Xizrning hassasi tegibdi-da”, - deydilar. Aytishlaricha Xizrning hassasi tekkan joyga harorat baxsh etilib, muz va qorlar erib ketar, yerda o’t – o’lanlar o’sib chiqar emish. Xizr obrazining keliib chiqishi hosildorlik kultlarining mifologiyasi bilan aloqadorligini tasdiqlaydigan yana bir muhim bir detal bu mifik personajning o’simliklar, yashillik, maysa rangi bilan bog’liq holda tasavvur qilinishidir. Ozarbayjon olimi M.Seyidov Xizr obrazining qadimgi ozarbayjon mifologiyasidagi yashillik, suv va uylanish, oila qurish ma’budi O’lank bilan aloqadorligini qayd qilgan edi. O’zbek folklorida ommalashgan to’y marosimi qo’shiqlarida ham Xizr”, va “o’lan” tushunchalarining yonma – yon qo’llanilishi holati uchraydi: O’lan aytib to’ylarni gul qilasiz yor –yor, Bu Xizrni o’zingizga pir qilasiz yor – yor. Xizrni yashillik, maysazor o’t – ulan timsoli deb tasavvur qilish, qadimiy mifologik an’analrdan biridir. “Qissasi Rabg’uziy”da yozilishicha, Xizr “qayu yerda o’ltursa, ul yer ko’karur edi” Yashillik – Xizr obraziga xos eng muhim belgilardan biri. Bu mazkur mifik obrazning suv, o’simlik, yoshlik, doimiy barhayotlik bilan chambarchas 17

bog’lanib kelishini korsatadi. Xizr obrazining g’ayritabiiy xususiaytlari u yoki bu o’simlik bilan bog’liq holda namoyyon bo’lishi haqidagi xalq qarashlari ham bu obrazning genetik asoslari mifik personajlar bilan mushtarak negizga egaligini ko’rsatadi. XV asr birinchi yarmida ijod etgan shoirlardan biri Sayyid Qosimiyning “Haqiqatnoma” asarida “Hikoyati Xizr va podshoh va piri muqallid” hikoyati mavjud. Bu asarda ham Xizr ko’proq xalq og’zaki ijodi asarlarida uchraydigan Xizr obraziga o’xshaydi. Hikoyatda tasvirlanishicha, bir podshoh Xizr bilan suhbatlashishni, u bilan uchrashishni juda xohlaydi. Bu istagi kundan – kun kuchayadi. “G’izoyi ruhi bo’ldi ohu zori”. Shoh shu istagi ilinjida “olamga yetkardi bashorat”: Xizrdin kim menga kelturdi payg’om, Anga men qilg’aymen chandon inom. Bir odam Xizr bilan ko’pincha birga bo’lishini podshoga yetkazdilar. Podsho unga ko’p inom beradi. Ammo uning yolg’onchiligi ayon bo’ladi. Vazirlar bu odamni jazoga buyuradilar. Shu paytda Xizr paydo bo’ladi. Gunohkorni kechirib marhamat ko’rsatishni, johil vazirlardan xalos bo’lishni podshoga maslahat beradi. Bu hikoyatdan Xizrning adolatparvarligi, gunohkorlarning himoyachisi, yo’qlaganda yetib kelishi kabi tomonlari oydinlashadi. Yozma badiiy asarlarda Xizr, birinchi navbatda, klassik she’riyatning ilk tasvir unsuri, mo’jizaviy kuch – qudrat, ideal husn egasi bo’lmish ma’shuqa bilan tafsilotlarda tilga olinadi. XV asrga oid lirik g’azallar bilan tanishar ekanmiz, ba’zi baytlarda mashuqa Xizrga muqoyasa qilinadi, ular o’z vazifasiga ko’ra o’zaro tenglashtiriladi, ba’zi o’rinlarda ma’shuqa husni, og’zi, la’li labi Xizrdan ham, uning tiriklik suvidan ham ustun va azizroq ekanligiga urg’u beriladi. Deyarli barcha o’rinlarda Xizr obrazi ma’shuqa, yor obrazini, uning botiniy va zohiriy sifatlarini madh etish, uni yuksakka ko’tarish, uning ulug’vor salohiyatini ko’rsatishda bir vosita sifatida xizmat qiladi. Klassik shoirlarimiz uchun maqsad 18

Xizrni tasvirlash emas, balki Xizr vositasida ma’shuqani, insonni tarannum etish, uning xarakterli belgilarini yoritishdir. Hofiz Xorazmiy g’azallaridan birida g’oyatda jonli, serfikr, maftunkor muqoyasaga duch kelamiz. Bayt o’zining originalligi, juda o’rinli va chiroyli ifodasi bilan kishini hayratda qodiradi: Chashma-yi husnungdin, ey jon, qartayo no’sh etkali, Xizr yanglig’ olam ichra zindadur oyu quyosh. Gap – ma’shuqa husnu go’zalligining beqiyos ekanligini tasvirlashda. Shoir ana shu tasvirni berishda tabiatdan majoz izlaydi. Va o’z fikriga mos tashbih topa oladi. Doimiy harakatda, doimo nigohimiz tegrasida bo’lgan oy va quyosh ana shu vazifasini bajaradi. Baytda shoir Xizr obraziga to’xtaladi. Unda Xizr xalq og’zaki ijodi asarlarida ham, yozma adabiyotda ham o’ziga tegishli bo’lgan bosh belgisida – doimiy barhayotlik, bezavol umr egasi sifatida talqin etiladi. Xizrning umrboqiyligi – uning tiriklik suvida egaligidir. Shoir oy va quyoshning abadiyligini e’tirof etadi. U bu narsaga olam nigohi bilan, ilmiy nuqtai nazardan baho bermaydi, balki shoirona nazar bilan, badiiy yo’sinda fikr yuritadi. Shoir ta’kidicha, oy va quyoshning “olam ichra zinda”ligi ularning ma’shuqa vaslidan, uning “chashmayi husnidan no’sh” etganligi sabablidir. Oy bilan quyosh va Xizr – abadiylik timsoli, ma’shuqa vasli va “obi hayvon” ana shu vazifani bajaruvchi vositalar ekanligi ta’kidlanadi. Ba’zi baytlarda ma’shuqa Xizrga tenglashtiriladi. Unga “Xizr” deya nisbat beriladi. Xizr o’zining rang – barang sifatlariga ega. Ammo Xizr uchun ilk nisbat, bu so’z tilga olinganda hayolimizda gavdalanadigan yetakchi tasavvur uning doimiy barhayotligi, hech qachon o’lmasligi, tiriklik suvining egasi ekanligi bilan bog’liqdir. Xizr “obi zindagoniy” – tiriklik suvining sohibi, u har qanday jonsiz vujudga jon ato etish qudratiga ega. Xizr yo’lda, dashtda, o’rmonda tunda ham kunduzi ham kezib yuradi. U go’yoki uyqudagi inson bilan muloqotga kirishish xususiyatiga ega. Xizr musulmon xalqlari tushunchalarida, asosan nuroniy chol sifatida, Xizr bobo, Xo’ja Xizr, Hazrati Xizr nomlari bilan tasavvur etiladi. O’rta 19

Osiyo xalqlari nazarida, Xizr nuroniy chol qiyofasida ko’rinadi, unga kim yo’liqsa, kim uni ko’rsa, baxtli bo’ladi. Ko’pgina musulmon mamlakatlarida Xizr kishilarning o’t va suv balosidan, ilon va chayonchaqishidan himoya qiluvchi obraz sanaladi. Y.Koblev mifologik personajlarni turli joylarda – oyda, yerda, o’rmonda, suvda yashashlarini, ularning o’ziga xos maskanlari borligi haqidagi qarashlar mavjudligini ko’rsatib o’tadi. Buni folklor asarlari doston, ertak, qo’shiqlar misolida ko’rishimiz mumkin. Ularda Xizr – qiyinchilikka uchragan va uning nomini atab madad tilagan kishilarga yordam beruvchi, doston yoki ertak qahramonlariga quvvat, benihoya kuch ato eta oluvchi, asardagi ijobiy obrazlarga pirlik, ustozlik, murabbiylik qiluvchi, tiriklik suvining sohibi, umrboqiy, o’ta kuchli, rahmdil bir obraz sifatida talqin etiladi.. M.Afzalov ta’kidicha, xalq ertaklarida uchraydigan Xizr obrazi quyidagi sifatlarga ega: “Ertaklarimizda uchragan cho’l egasi Xizrni ham mifologik obrazlardan biri desak bo’ladi. Xizr ijobiy personajlarga madad, kuch – quvvat beruvchi, ularning murod – maqsadlariga yetishuvida yordam beruvchi fantastik obraz. U turli odamlar, buyumlar, jonivorlar holiday ham ko’rinadi. Xizr hech qanday diniy obraz bo’lmay, yani xudo tomonidan yuborilgan sahoba yoki avliyo bo’lmay, balki u xalq fantaziyasining mahsulidir. Xizr ideallashtirilgan obraz”. Epos qahramonni har qanday sharoitda doimo qo’llab – quvvatlab, yordam beruvchi g’ayritabiiy qudratga ega kuch – epik homiy hisoblanadi. Xo’sh, Go’ro’g’lining epik homiysi kim? Savolga bevosita dostonning o’zidan javob axtaraylik. “Go’ro’g’li” turkumiga mansub barcha dostonlarda qahramon tilidan aytiluvchi “G’oyib eran pirim,, ko’llang qirq Chilton” murojaatiga tez – tez duch kelamiz. Yoki Go’ro’g’li Hasanxoznga murojaat qilib aytadi: Mening pirim Hasan, G’oyib eranlar, Yiqilgan, suringan kishiga rahbar. 20

Dostonning turkman versiyasida ham homiy haqida gapirilganda “eranlar” eslanadi. Bu o’rinda birinchi galda hal qilinishi kerak bo’lgan masala “G’oyib eran” yoki “eran” atamasi mazmuni nimani anglatishini aniqlashdir. Etnograf M.S.Andreev Chilton obraziga bag’ishlangan maqolasida “g’oyib eran” birikmasidagi tayanch “eran” atamasiga to’xtalar ekan, “eran va “yoron” so’zlari o’rtasidagi fonetik uyg’unlikka tayanib, bu atama “shak – shubhasiz forscha “g’ayb jaran” birikmasi asosida paydo bo’lgan”, degan uzil – kesil xulosaga keladi. “eran” atamasining ko’pchilik turkiy xalqlar o’rtasida qo’llanilishi bizning bu etimologiyaga shubha bilan qarashimizga sabab bo’ldi. Xususan, forsiy tillar ta’siridan uzoq bo’lgan tuva va yoqut folklorida ham bu atamaning faol qo’llanilishi, masalaga bir muncha keng ko’lamda yondashishi lozimligini talab etadi. Jumladan, tuvaliklar jamiki muqaddas ruhlarga “eran” deyishadi. Turkiy xalqlar o’rtasida “er”ning “muqaddas iloh” ma’nosida keng qo’llanilishidagi fikrlarini M.Seyidov ham yozadi. “Er va “eran” atamasi “Go’ro’g’li” dostonlarida ham umumlashma “muqaddas ruh”, homiy ma’nosida keladi. Masalan, dostonlarda “er” asosan Xizrga epitet sifatida qo’llaniladi. Xizr va boshqa qahramonlarga homiylim qiluvchi kuchlarga nisbatan esa “eran”, “g’oyib eran” atamalari ishlatiladi. Dostonning turman versiaysida Go’ro’g’li haqida gap ketar ekan “Er nafsi bilan do’ragan o’g’lon” deyilishi ham fikrimizni tasdiqlaydi. Demak, “Er” – “Eran” sof turkiy asosli so’zlar bo’lib, “homiy muqaddas ruh” ma’nolarda qo’llanilishi oydinlashmoqda. “Go’ro’g’li” dostonlarida qahramonni doimo qo’llab turuvchi, u bilan hamisha hamqadam yuruvchi bosh “eran” Xizr obrazi hisoblanadi. Xizr qanday obraz? U qanday qudratga ega va “Go’ro’g’li” dostonlarida epik voqelikning qaysi qatlamlarida o’z hukmini yurgiza oladi? Aslini olganda bosh homiy kuch – Xizr haqida to’liq tasavvurlarni tiklash, Go’ro’g’li obrazining tubasoslarini yoritishda, uning mohiyatini to’la qonli anglashda ham muhim tayanch nuqtalaridan biri bo’lib xizmat qiladi. Chunki, 21

alpning kimligi, qanday qudratga egaligi homiy bilan chambarchast bog’liq bo’ladi. Dastlab, Xizr haqida bevosita dostonda aks etgan tasavvurlarni alohida qarab chiqaylik. Dostonda tasvirlanishicha, Xizr har qanday sharoitda, har qanday joyda qahramonga yordam beruvchi oq soqolli, qizil yuzli, oppoq kiyimli chol kishi. Qahramondan bo’lak odam Xizrni hammavaqt ham ko’ravermaydi. Ko’pchilik o’rinlarda Xizr bajargan ishni qahramon uddalaydi, deb o’ylaydi. Xatto, Xizrning ko’pchilik amallari, xatti – harakatlari qahramonga ham sirli. Dostonda Xizr chiltonlar va boshqa homiy kuchlarga ham rahbarlik qiladi. Ularni qahramonfga yordam berishga buyurib, boshqarib turadi (Soqibulbulning qahramon hizmatiga buyurilishini eslash kifoya). “Go’ro’g’li” dostonlarida bevosita Xizr obrazi tasvirlangan voqealar tafsiloti bilan bir qatorda, qahramonlar tilidan xalq o’rtasidagi ush bu obraz bilan bog’liq an’anaviy tasavvurlar ham bayon etilganki, bular o’ta muhim ahamiyatga ega. I.Qahramon uzoq safar chiqar ekan dastlab cho’lga (dashtga) chiqadi. Bu cho’l “Xizr cho’li”, “Er Xizr dashti” deb nomlanadi” Ikki ot daryoday toshib boradi, Er Xizr cho’lia tushib boradi. Yoki: Tushdi Avaz yo’liga, So’na yuzar qo’liga. Obro’ ber, deb chu, dedi, Er Xizrning cho’liiga. Odatda, “Go’ro’g’li” dostonlaridagi epik makon tasvirining englama “gorizontal” model ko’rinishi quyidagicha umumlashadi qahramon yashovchi joy Taka Yovmit Eli (keyinchalik Chambil)ning bir tarafida bolli ko’li, bir yonida 22

Asqar tog’i bor. Uch kunlik yo’ldan keyin esa Er Xizr dashti boshlanadi. Dasht tugab Balo tog’i keladi. Bu tog’ni dev qo’riqlab yotadi. Balo tog’idan keyin cho’l va undan keyin Ko’xi Qof va Bog’I Eram o’rnashgan. Ko’x tog’ida devlar, Bog’i Eramda esa parilar yashaydi. Epik tasavvurga ko’ra Xizrning makoni Asqar tog’ining o’rtasi – “yer kindigi”da deb tasvirlanadi. Ayni paytda, Bal ova Asqar tog’lari o’rtasidagi cho’l ham Xizrning mulki hisoblanadi. Dostonlarda uchrovchi Xizr bilan bog’liq yana bir an’anaviy tasavvur shunday: Balli ko’nglim qaynab toshar, Xizr ko’rgan uzoq yashar. Xizr ko’rgan odamning uzoq yashashi haqidagi variantlar bevosita Go’ro’g’lining hayoti misolida tasdiqlanadi va Xizrning tiriklik suvini topib, umrboqiylikka erishganligi bilan bog’liq ishonchlar asosida izohlanadi. Xizr obrazi haqidagi el o’rtasida yuruvchi ishonch, turli naql va afsonalar dostondosh tasavvurlarni yanada to’ldiradi. An’anaviy xalq tasavvuriga ko’ra, Xzir odatda odamlarga oq soqolli, oq kiyimli chol sifatida namoyon bo’ladi. Ayni paytda Xizr o’z shakli – shamoyilini o’zgartirgan holda ham uchrashi mumkin turk mashoyiqlarining “har kim ko’rsang Xizr bil, Hart tun ko’rsang qadr bil” deyishlari zamirida ham boshqa majoziy ma’nolar qatorida yani tasavvur turibdi. Odatda har biro dam umr davomida uch marta Xizr bilan duch keladi, baxshilar ham Xizr haqida kuylar ekanlar, ushbu dunyoqarashdan kelib chiqib fikr – mulohaza yuritishgan. Bu holat esa bugungi kunda biz tadqiq etayotgan dostonlardagi Xizr obrazi ko’b jihatdan islomiy tasavvurga yaqin turishini bildiradi. Doston kuylayotgan baxshi, uni tinglayotgan omma uchun ana shu tasavvur ustuvor ekanligini unutmaslik kerak. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, “Go’ro’g’li” dostonlaridagi Xizr obrazi eposining ko’pchilik obrazlari kabi serqatlam va ko’pqirrali obrazlar sirasiga kiradi. 23

II.BOB. Xizr obrazi va uning mumtoz she’riyatdagi talqini Adabiyotimiz tarixida XV asr birinchi yarmi she’riyati turkiy tilda yozish kuchayganligi, adabiyot dunyoviy mazmun olganligi bilan xarakterlanadi. Hofiz Xorazmiy, Atoiy, Gadoiy, Sakkokiy, Lutfiy kabi zabardast shoirlarimiz ijodida hayotni, uning go’zalligini kuylash, ishqni “Muhabbat turfa javhardur ham aylar pirni barno” (Hofiz Xorazmiy) deya sevgi qudratini tasvirlash, inson ruhiyati bilan bo’liq rang – barang tuyg’ularni tarannum etish asosiy mavzuga aylandi. Ma’shuqa va oshiq xarakteri, sifatlari, kechinmalarini yoritishda, she’riaytning xalqchil ruhiyati va qalbiga hamohang bo’lishida, uning hayot bilan uzviy bog’lanishida folklor, mifik obrazlar sezilarli rol o’ynaydi. Folklorga xos obrazlar , maqol va matallar, iboralar va xalq tili elementlari, shuningdek, mifik obrazlar klassik shoirlarimiz lirik asarlarida ko’p uchraydi. Professor Hodi Zarif ta’kidlaganidek: “Sakkokiy, Atoiy, Lutfiylar o’z she’rlarini real hayot haqidagi realistik tushunchalar, original o’xshatishlar bilan bezadilar. Bu harakatda esa xalq tili, xalq maqollari, ertak va afsonalari ular uchun boy manba bo’ladi”. Biz ularning ijodi bilan tanishar ekanmiz, turli mifik obrazlar: pari, Xizr, ajdar, dev, alvasti kabilar uchrashini kuzatamiz. Xalq qarashlarida, tasavvurida o’zining chuqur izini qoldirgan, folklor asarlarida ham, yozma badiiy adabiyot namunalarida ham faol namoyyon bo’ladigan mifik obrazlardan biri – Xizrdir. Xizr yashil kiyimdagi tirik jonzod. 24

Islom aqidasicha esa, payg’ambarlardan biri. Xizr ibtidoiy davr kishilari tushunchalarining mahsuli, ularning tabiat kuchlariga qarshi kurashuvi natijasida o’laroq o’ylab chiqarilgan obraz. Uning kelib chiqishiga doir turli fikrlar mavjud. Chunonchi E.Y.Bertels, u qadimgi o’simliklar olami bilan bog’liq hudolarga borib taqaladi, desa, B.Sarimsoqov esa, M.Seyidovning shu so’z bilan bog’liq ba’zi fikrlarini keltiradi. Bu dalilga ko’ra, Xizr otashparastlik e’tiqodlari bilan bog’liqdir. Demak, bu narsa juda ko’p xalqlarda o’tning poklovchilik xususiyati haqidagi qadimgi e’tiqodlariga borib bog’lanadi. Bu fikrlarni rad etmagan holda aytish mumkinki, olimlarimiz E.Y.Bertels ham, A.Klimovich ham, M.Piotrovskiy ham Xizr so’zining, Xizr obrazining yashillik bilan aloqador ekanligini ta’kidlaydilar. Bu fikrni I.Haqqulov ham tasdiqlaydi. Xizrdan so’rmisham: “Irningmidurur obi hayot, Iso anfosi hamondur”, dedim, aytur: “Sanga ne?!” Bu misralarda yengil va samimiy ishqiy mojaro kayfiyati sezilib turadi. Baytda Xizrga murojaat qilinyapti. Aslida bu hitob mifik obraz Xizrga qaratilgan emas. Bu – lirik qahramon tomonidan ma’shuqaga berilayotgan nisbat. Oshiq o’z ma’shuqasiga savol beradi. Garchi u o’z yori “irinini” – labi qudratini, sifatini yaxshi anglasada, yana mahbubdan uning “obi hayot” yoki “Iso anfosi” ekanligini so’raydi. Ma’shuqa injiqlik qiladi. Oshiqqa bepisand munosabatda bo’ladi-da, “Sanga ne?!” deya javob beradi. Shoirning maqsadi ham ma’shuqa “irini” sifatini aniqlash emas, balki o’quvchiga uning “obi hayot” – tiriklik manbai, “Iso anfosi” – Iso nafaslik, ya’ni jonsizga hayot baxsh etuvchi qudrat egasi, mo’jizakorligini ko’rsatish, ayolni ulug’lashdan iboratdir. Mazmunan yuqoridagi baytga vobasta misralar Lutfiyning quyidagi baytida ham uchraydi: Qadahe keturki sendek Xizru Masih elindin, Kishiga mayi muravvaq erur obi zindagoni. 25

Ko’pgina lirik baytlarda ma’shuqa la’liga “obi hayot”, “obi hayvon” deya nisbat berilib, uning oshiqqa umrboqiylik ato etish xususiyati haqida gapiriladi. Ma’shuqa, asosan Xizr umri, bu umrning abadiylik manbalari nuqtai nazardan talqin etiladi. Birinchi novbatda, ma’shuqaning “la’li labi” Xizrdagi “obi hayot”, “obi hayvon”, “Xizr suvi”ga tenglashtiriladi. Ba’zi baytlarda esa, yorning “shakardek suchuk so’zi” ham tiriklik suvi sifatida zuhur etiladi. Mahbuba – buyuk salohiyat egasi. U o’z hajru sitami, zulmkorligi, beiltifotligi, hatto beqiyos go’zlalligi, ko’rku jamoli, shirin xandalari-yu, maston boqishlari bilan unga dilbasta kishilarni halok eta oladi. Bugini emas, u jonsiz vujudga tiriklik, ruhsiz badanga tiyraklik ato etishi, hatto “hayoti jovidon” – abadiy umr hadya etishga qodir sohira. Lutfiy lirik qahramonni nazarida, ma’shuqa labi “chashmai hayvon”: Labingdan so’rgali keldim tabuqda, Xizrdek chashmai hayvona keldim. Oshiq ma’shuqasi vaslidan umidvor. Uning istagi sevgilisi labidan bo’sa olish. Lirik qahramon uchun ma’shuqasi labi Xizr izlagan “chashmai hayvon”. Bu baytda oshiq xatti – harakati Xizr obrazi asosida ochiladi. Ya’ni Xizrning xohishi tiriklik suvi edi, uni topish maqsadida harakat qilgan edi. oshiq uchun tiriklik suvi – ma’shuqa labi. Hofiz Xorazmiyning mana bu baytida shu belgi bildiriladi: So’rgan kishilar obi hayot labingizdan, Olam ichira Xizrsifat zinda bo’lasi. Bu bayt Xizr obrazi bilan aloqador tomonlarga ishora bor. Bu – Xizrning abadiyligi, olam ichra doimiy yashashligidir. Shoir ma’shuqa tavsifida Xizrdagi ana shu xususiyatga e’tiborni tortadi. Lirik qahramon ta’kidicha, ma’shuqa vasliga yetgan kishi, bu dunyoda doimiy yashab qoladi. “Xizrsifat zinda bo’ladi”. Lirik qahramon uchun sevgan kishiga, uning vasliga yetish abadiylik timsoli. Shoir ishqni, sevgini ulug’laydi. Ba’zi vaqtlarda ma’shuqaga Xizr nisbati berilsada, lekin 26

asosiy fikrlar Xizrdagi obi hayot va ma’shuqadagi lab zaminida yoritiladi. Agar Xizr tiriklik suviga ega bo’lib, doimiy hayot bo’lsa, ma’shuqa labi ham tiriklik manbai, Xizr ayniga teng tura oluvchi manba. Ma’shuqa a’zolarini afsonaviy obrazlarga qiyoslash Gadoiyning mana bu baytida soda bir ko’rinishida tasvirlanadi: Ul nabot yerning shaker, yo qand, yo jondur, begim, Yo Masiho, yo Xizr, yo obi hayvondur, begim. Shoir “tajohilu orifona” san’tidan foydalanib, ma’shuqa “yerni”ni shaker, qand, Masih, Xizr, obi hayvon kabilarga tenglashtiriladi. Mana shu ruhdagi misralar Atoiy asarlarida ham uchraydi: Bu pari paykar sanam go’yoki maxzi ruhdur, La’li Xizr obi hayoti, qaddi umri Nuhdur. Xalqimiz shirinso’zlikka odob belgisi deb biladi. Hofiz Xorazmiy yozishicha, ma’shuqaning “shakartak suchik so’zi”dan “ko’ngul naqdi jon topadi”. Oshiq ko’ngil bu shirin so’zdan – “obi hayvondan” “Xizrtak hayoti jovidon topdi”: Shakartak suchi so’zungdin ko’ngul to naqdi jon topdi, Xizrtak obi hayvondin hayoti jovidon topdi. Gadoiy lirik qahramoni uchun ham “Xizr sarchashmasi”ning keragi yo’q. uning mangu yashashi ma’shuqasi vasli bilan bog’liq. Oshiq uchun ma’shuqa vasli, sevganini ko’rish – “obi hayvon” – abadiy tiriklik vositasi: Istamas ko’nglum Xizr sarchashmasini, chun manga, Bir dami vasling hayoti obi hayvon ko’rnadur. 27

Obi hayot haqidagi turli afsonlar mavjud. Ba’zi afsonalarga ko’ra tiriklik suvini Xizr va Iskandar izlaydi. Iskandar noumid bo’lib, o’z istagidan kechadi, Xizr esa obi hayotga erishadi. Gadoiyning mana bu baytida shu afsonaga ishora qilinadi: Sarchashmai hayvon chu tor og’zing durur, ey jon, Behuda emish ul talabi Xizru Skandar. Lirik qahramonning e’tirof etishicha, Xizr va Iskandarning “sarchashmai hayvon” izlab ovora bo’lishlari, tiriklik suvini qidirish talablari behuda. Chunki ular izlagan narsa ma’shuqaning “tor og’zi durur”. Shoir tiriklik suvini narigi dunyodan emas, real hayotdan, insondan izlash lozim deb biladi. Uning nazarida, ma’shuqa og’zi tiriklik suvi vazifasini bajara oladi. Ba’zi lirik baytlarda esa, Xizr umri, uning abadiy hayot tarsi keraksiz bir narsa sifatida talqin etiladi. Lirik qahramon uchun sevgani yo’lida qurbon bo’lish, yor uchun jon berish juda zavqli va yoqimli. Agar: Jon yorga berurning zavqini bilsa edi, Kechgay edi ravon Xizr ul umri jovidondin. Shoir bu misralar bilan o’limni, narigi dunyoga ketishni tashviq qilayotgani yo’q. gap haqiqiy sevgi, ma’lum ma’noda ollohga bo’lgan ishqni, shu bilan birga, ulug’vor oshiqlik va ayolni madh etish bilan aloqador. Oshiq uchun ma’shuqa vasliga yetish, uning diydoridangina bahramand bo’lish yagona ilinj emas. Garchi bu oshiq uchun yetib bo’lmas qalb istagi, huzurbaxsh halovat hisoblansa-da, haqiqiy oshiq uchun yori yo’lida jon nisor qilish ham katta baxt, ko’ngliga quvonch beruvchi holat. Lirik qahramon tasavvuricha, Xizr yor uchun jondan kechish zavqini bilganda edi, abadiy tirik yurmas edi. Afsonalarga ko’ra, Xizr ega bo’lgan tiriklik suvi zulmatda, qorong’ulik dunyosida, o’liklar yurtida bo’lar emish. E.A.Kastyuxin ham tiriklik suvi narigi 28

dunyoda bo’lishi haqidagi qarashlar mavjudligini yozadi. Klassik shoirlarimiz asarlarida ham ana shu fikrlar bilan aloqador baytlar uchraydi. Gadoiyda shunday bir bayt bor: Ul la’li no’shning qoshi, ey Xizr suvi, Zulmatga kir, o’lum qarokim sharmisorsen. Ma’shuqa la’li qoshida Xizr suvi hech narsa emas. U sharmisorlik, uyatdan zulmatga kirishga mahkum. Atoiyda: Bo’lg’oli og’zing Masihi g’ayb mulkindin ayon, Xizrning obi hayoti tortadur zulmatda jon. Hofiz Xorzmiyda: To Xizr chekmadi talab ichra baloyi ishq, Zulmat ichinda hayvon topulmadi. Umuman, XV asr birinchi yarmida ijod etgan Atoiy, Hofiz Xorazmiy, Gadoiy, Lutfiy, Sayyid Qosimiy kabilarning ijodida ko’p uchraydigan mifologik Xizr obrazi asosan, ma’shuqadagi xarakter va sifatlarni nomoyon etishda, uning mubolag’ali tasvirini berishda ayolni, real inson mo’jizotlarini o’quvchi tasavvuriga singdirishda, oshiq ruhiyati, ichki dunyosi, sevgi va muhabbatga, ma’shuqaga munosabatini ko’rsatishda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Ba’zi lirik baytlarda ma’shuqa, uning a’zolari Xizrga, undagi tiriklik suviga tenglashtirilsa, ko’p o’rinlarda yor, uning buyukligi e’tirof etiladi. Real zamin mahsuli sifatida ayol qadriyati ulug’lanadi. 29

II.1. Nodira lirikasida Xizr, pari, farishta obrazlarining berilishi Tarix va adabiyot bir – biriga chambarchas bog’liq. Zero, ular biri ikkinchisini to’ldirib, jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. Tarix muayyan makon va zamon, ma’lum shaxslar hayoti bilan bog’liq voqealar haqida real ma’lumotlarni o’zida mujassam etsa, badiiy adabiyotning vazifasi o’zgacharoq. Chunonchi, badiiy adabiyot muayyan tarixiy hodisa yoki shaxslar kechmishini badiiy jihatdan sayqallab, ohorli tashbeh va metaforalar orqali tasvirlaydi. Ijodkor asarida tarixiy jarayon va tarixiy shaxs faoliyati bilan bog’liq tasvirlarda o’ta mubolag’ali chizgilardan ham foydalanishi mumkin. Natijada tasvir obyekti bo’lgan hodisaning o’quvchi ongi va shuuriga ta’sir kuchi bir necha barobar oshadi, tarixiy shaxs obraziga nisbatan ijobiy yoki salbiy fikr hsakllanishiga zamin yaratiladi. Shu ma’noda, badiiy adabiyotda tarixiy shaxslar obrazi tasviri ijodkorning qaysi rakursdan yondashishiga qarab, kelgusida o’quvchi tasavvurida yaxshilik yoki yomonlik, saxiylik yoki baxillik, mardlik yoki nomardlik timsoliga, ijodkor orzu – istaklarining ifodasiga aylanishi mumkin. O’zbek mumtoz adabiyotida tarixiy shaxslar obrazi jihatidan boy tajriba to’plangan. Ularni biz, muayyan o’ziga xos xususiyatlarini e’tirorga olib, shartli ravishda quyidagicha tasniflashimiz mumkin: 1. Islomgacha bo’lgan davr bilan bog’liq tarixiy shaxslar obrazi; 2. Islom dini bilan bog’liq tarixiy shaxslar obrazi. Bu tipdagi barcha zamonlar ijodkorlari asarlaridan o’rin olib, muayyan ma’no va mohiyat kasb etgan. Bunday tarixiy shaxslar obraziga duch kelinganda, 30

odatda, u bilan bog’liq tarixiy voqelik o’quvchining ko’z o’ngida gavdalanadi. Shu bois asarda muayyan tarixiy shaxs nomining zikr etilishi zamirida ijodkorning aniq maqsadi aks etadi. Bu maqsad aksar hollarda ijodkor yashagan davr muammolari bilan yoki uning adabiy – estetik ideal bilan bog’liq bo’ladi Birinchi guruhdagi obrazlarni yana tarixiy va sinkretik obrazlar guruhiga ham bo’lish mumkin. Masalan, Afrosiyob, Xizr kabi obrazlar ayrim manbalarda tarixiy shaxs sifatida ko’rsatilsa, ayrimlarida mifik obraz sifatida qayd etiladi. O’zbek mumtoz adabiyoti va xalq og’zaki ijodini o’rganishda tarixiy obraz va mif munosabati masalasi alohida mavqega ega. Tarixiy va mifik obrazlar talqini muammosi adabiyotshunoslikda ko’p tadqiq qilingan. “O’zbek tilining izohli lug’ati”da “mif” atamasi quyidagicha tushuntirilgan: “Mif yunoncha afsona, rivoyat. Qadimgi kishilarning borliq olam haqidagi ibtidoiy tasavvuflari majmui bo’lib, koinotning yaralishi, inson, o’simliklar va hayvonot dunyosining vujudga kelishi, tabiiy hodisalarning sabablari va mohiyati, afsonaviy qahramonlar, ma’budalar va ilohlar to’g’risidagi e’tiqodiy qarashlarni o’z ichiga oladi”. “Adabiyotshunoslik lug’ati” mualliflarning fikricha: “Mif – xalq og’zaki ijodining qadimgi davrlarida paydo bo’lgan, voqelik (olam) haqidagi tasavvurlarni konkret obrazlar vositasida aks etuvchi rivoyaviy asarlar. Mif rivoyaviy asarlar bo’lsa-da, ularni tom ma’noda so’z san’ati hodisasi deb bo’lmaydi… Miflar antik adabiyotda o’zining ikkinchi umrini yashay boshlaganiga amin bo’lish mumkin. Zero, antik adabiyotdagi ko’plab asarlarga mifologik syujet asos bo’lgani, ularda mifologik unsurlardan keng foydalanilgani buning yorqin dalilidir”. Bu o’rinda e’tibor qaratish zarur bo’lgan bir jihat bor: mifik syujetlarga asoslangan antik adabiyot bilan islomiy manbalarga tayangan sharq adabiyoti muayyan o’ziga xosliklarga ega. Shu bois, bizningcha, mifik obraz tushunchasini sharq, jumladan, o’zbek adabiyotiga nisbatan qo’llashda ana shu o’ziga xoslikni e’tiborga olish kerak. Adabiyotshunosligimizda, xususan folklorshunoslikda mifik obrazlar masalasi ancha chuqur ishlangan. Masalan, M.Jo’rayev va M.Narziqulovaning ta’kidlashicha: “Yozma adabiyot mifologiya bilan chambarchas bog’langan bo’lib, 31

mifning xalq og’zaki ijodi asarlaridagi epik syujet, motiv va poetik detallar ko’rinishidagi talqinlari badiiy idrok etilgan voqelikni tasvirlashda samarali qo’llanib kelingan. Badiiy adabiyotda qayd qilingan mifologik obraz va motivlar folklordan ijodiy bahramand bo’lishning o’ziga xos qirralaridan biri hisoblanadi”. Bu fikrlar yetarli darajada ilmiy dalillangan. Ularning nazariy asosga ega ekanini e’tirof etgan holda, ta’kidlash kerakki, o’zbek mumtoz adabiyoti misolida mifik obraz masalasi yuzasidan olib borilgan izlanishlar bu ilmiy muammoni bir necha yo’nalishlarda tadqiq qilish mumkinligini ko’rsatadi. Bu yo’nalishlar quyidagilardan iborat: 1. Payg’ambarlar hayoti bilan bog’liq voqealar va mif talqini. 2. Tarixiy shaxslar yoki adabiy qahramonlar obrazi va mif. 3. Jannat, do’zax, farishta singari tushunchalar va mif. Bizningcha, adabiyotshunoslikdagi payg’ambarlar hayoti bilan bog’liq voqialar talqinida bu adabiyotning islom madaniyati va e’tiqodi bilan bog’liqligini e’tiborda tutish zarur. Jumladan, Sulaymon payg’ambar obrazi mumtoz adabiyot va folklor asarlarida eng ko’p badiiy talqin etilgani bilan alohida ajralib turadi. Rabg’uziyning ,, Qisasi Rabg’uziy” sidagi ,,Sulaymon karinichqa bilan so’zlashgani”, ,,Sulaymon kursisining sifati” singari hikoyalar, Alisher Navoiyning ,,Tarixi anbiyo va hukamo” asaridagi Sulaymon payg’ambar va uning sifatlariga oid qarashlar ham bu fikrni tasdiqlaydi. Jumladan, ,,Qisasi Rabg’uziy”da: Dovud o’g’li Sulaymon Tengrimizning sovchisi, El ulog’lig’ shoh ediyu ham uchar qush elchisi. Odamiy, ulkan, yugurgan, dev, pari ham el, bulut Og’ulig’ bo’lsun ozig’lig’ barcha aning ishchisi. Ko’zi to’rt yuz qang’li erdi kunda qushlug’ oshig’a, Borg’usida kur arslon,bo’ri, qopqon qo’ychisi, Tupichoq otning urug’i qoldi andin dunyoda, Tilda hujjat, tanda xidmat, qo’lda mulkat qamchisi. O’zi ,,ni’mal abdu” atandi ham yalavoch ham malik, 32

Yo’ldin ozg’anlarg’a erdi o’zi ujmoh yo’lchisi. Ko’rinadiki, Rabg’uziy Sulaymon alayhissalomni ,,ham yalovoch, ham malik” deya ulug’laydi. Uning hadsiz hokimiyat, kuch-qudratni mujassam etgani, mavjudotlar uning izmida ekani, shamol, insu jin, devu alvastilar uning hukmida bo’lganligi diniy-ilmiy manbalarda ham zikr etiladi. Rabg`uziyning xizmati, ana shu fikrni nazmda poetik shaklda ifodalanganidir. Bu an’ana Nodira ijodida o’ziga xos shakl va mazmunda davom ettirilgani kuzatiladi.Jumladan, mana bu bayt mazmuni ushbu fikrni quvatvatlaydi: Bul mo’ri xastadin degil, eyhudhudi sabo, Taxti adolat uzra Sulaymong’a bandalig’ Yana bir g’azalida: Bu barcha ajz ila isboti notavonlig’dur, Ki mo’r qildi Sulaymong’a tuhfa poi malak Nodira lerikasida Sulaymon bilan bog’liq voqia-hodisalarga ishora qilish orqali, shoiraning g’oyaviy-estetik dunyoqarashi ochib berilgan. Shoira Yorni Sulaymonga o’xshatgan, u bilan muqoyasa qilgan. Manbalarda keltirilishicha, Sulaymon payg’ambar sulolasini nihoyatda qadrlagan. Bir kuni Sulaymonga butun jonivorlar tuhfa keltiradi. Undan kimning sovg’asi qimmatliroq deb so’rashganda, o’zidan ko’ra og’irroq chigirtka oyog’ini ko’tarib kelgan chumolini ko’rsatadi. Darhaqiqat, chumoli- zahmatkashlik timsoli. Bunda Sulaymon va chumoli obrazlari birgalikda qo’llanilishi tasodifiy emas. Shoira ana voqiaga ishora qilish orqali oshiqning dilida tug’yon urayatgan ichki tuyg’ularni ochib beradi. Uning nazmiy asarlarida Sulaymon payg’ambarga xos muayyan sifatlar ma’shuqga ko’chiriladi. Bunday baytlarda yor ulug’lanadi, ijodkorning badiiy-estetik idealialini o’zida mujassam etadi. O’zbek mumtoz adabiyotidagi faol obrazlardan biri Xizr obrazidir. Xizr obrazining shakllanishi, yozma adabiyotdagi ko’rinishlari tug’risida turli xil fikrlar 33

mavjud. Xususan, B.I.Sarimsoqov zardushtiylik dini e’tiqodlariga borib taqalishini aytadi. I.Haqqulov Xizr obrazining yashillik bilan uyg’un ekani haqida yozsa, T.Xo’jayev bu obrazning genezisi zardushtiylik e’tiqodlari turkiy xalqlar og’zaki ijodi bilan bog’lab talqin qilinadi. Alisher Navoiy Xizrning turli sifatlaridan so’z ochib, uning payg’ambarligini ham qayd qilib o’tadi. N.Mallayevning fikricha, Xizr obrazida “o’lmalik haqidagi mif so’zlari saqlanib qoladi”. H.Zaripovning yozishicha, o’zbek eposidagi qahramonning g’ayri oddiy dunyoga kelishi motivi Xizr obrazi bilan bog’liq bo’lib, eposda bu mifologik personajning hayoliy vazifasida kelishi ham shu bilan asoslanadi. Bizningcha, Xizr alayhisasalom obrazi talqinida ham milliy adabiyotimizning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib yondashish zarur. Nasririddin Rabg’uziy va Alisher Navoiy qarashlari ham buni tasdiqlaydi. Ular ta’kidlaganidek, ba’zi manbalarda Xizr alayhissalom hattoki payg’ambar, deya talqin qilinadi. Folklorshunos K.Imomov: “Xizr obrazi shakllanishida mifologik subyekt, ya’ni yaratuvchi qahramon – Simurg’ning ta’siri kuchli bo’lib, mifologik xususiyatlari cho’l bilan assotsiatsiyalanuvchi bu obraz mazmunida qabila jamoasi manfaatlarini ko’zlovchi ideal boshliq aks etgan”, deb hisoblaydi. Biz bu qarashni inkor etish fikridan yiroqmiz. Shuning barobarida, ta’kidlash kerakki, ilmda bir muammo yuzasidan turlicha qarashlar, ya’ni plyuralizm bo’lishi fanning rivojiga xizmat qiladi. Nodira ijodida ham Xizr shaxsiyati badiiy talqinini kuzatish mumkin. Shoira badiiy tafakkuri ildizlariga nazar solsak, u ham Xizr obrazi talqini borasida Rabg’uziy va Navoiylar pozitsiyasida turganligi ma’lum bo’ladi. Chunonchi, Nodira ham Xizrni doimo yo’l ko’rsatuvchi, yorug’likka undovchi el hamrohi, soliki ishqni manziliga yetkazuvchi piri murshid sifatida tasvirlaydi: Ne ro’zi ishtiyoqam Xizri murod hody, Ne dar shabi firoqam shami rahbar. Mazmuni: 34

Na ishtiyoq kunlarida murod Xizr yo’lboshchilik qiladi, Na firoq kechalari visol shami rahbarlik qiladi. Ta’kidlanganidek, Xizr tarixiy manbalarda abadiylik suviga yetishgan zot sifatida qayd qilingan. Unga xos bu xususiyatlar yozma adabiyot va folklore asarlarida ham uchraydi. Nodira ijodida Xizr timsoli boshiga mushkul savdo tushgan kishilarga homiylik qiluvchi xaloskor, o’zining zukko maslahatlari bilan odamlarga yaxshilik qiluvchi donishmand, boqiy hayot suvini topib ichganligi uchun barhayotlikka erishgan qahramon, umuman odamlarni hamisha qo’llab – quvvatlovchi siymo sifatida tasvirlanadi: Ey xusho, shisha aro obi hayoti hukamo, Kim ani har no’sh etsa bo’lar Xizrnamo. Mana bu bayt ham shu mazmunda: Boz sar zad az dili toriki man sad chashma nur, Chun Xizr az zulmati shab obi hayvon yoftam. Ya’ni: Yana mening qorong’ ko’nglimda yuz chashma nur boshlandi, Kecha qorong’iligidan Xizrdek obi hayot topdim. Shoirning quyidagi aytida Xizr barhayotlik timsoli sifatida badiiy talqin etilgan. Unda yor Xizrga nisbat qilinib, uning qip – qizil qondek labida Xizr kabi jonbaxshlik mujassam, degan ohorli fikrning poetik ifodasi kuzatiladi: Mekunam yodi labash chun, mexo’ram xunu chigar, Mexo’ram xunu ba obi Xizr mesho’yam dahon. Mazmuni: Uning labi yodini qilsam, jigar qonini ichaman Qon ichamanu, hayot suvi bilan uni yuvaman. 35

Yana bir g’azalida: On ki az obi hayoti vasli chonon zinda nest, Gar hama Xizr ast, xobi vopasin pesh oyadash. Mazmuni: Har kim jonon vaslining hayot suvidan tirik Bo’lmasa, agar Xizr bo’lsa ham, unga so’nggi uyqu keladi. Bu misralarda Nodira muhabbatning nechog’lik qudratli ekaniga urg’u beradi. Xizrning barhayotligini tasvirlar ekan, shoira ishq suvidan bahra olgan, uning asroridan xabardor bo’lgan shaxs Xizrdan ham barhayotroq, degan original tashbehni quyadi. Bu bilan Xizr obrazi yangicha poetik talqin etiladi. Ya’ni, uningcha: “Har kim visol obi hayotidan tirik bo’lmasa, Xizr bo’lsa ham o’ladi”. Bizningcha, shoira bu o’rinda ishqi haqiqiyni nazarda tutgan. Rivoyat etilishicha “obi hayot” ichib, boqiy umrga vosil bo’lgan taqvodor shaxs – Xizr alayhissalom og’ir ahvolda qolgan kishilarga chol, suvoriy yoki yo’lovchi ko’rinishida uchrab, ularning mushkulini oson qiladi. To’g’ri, Xizr alayhissalom obrazi talqinida bugungi o’quvchi qabul qilishi mushkul bo’lgan, zamondoshimizga g’ayrioddiy tuyuladigan jihatlari anchagina. Biroq bu hol Nasiriddin Rabg’uziy va Alisher Navoiydek ulug’ allomalarning Xizrni tarixiy shaxs sifatida talqin etsihiga monelik qilmagan. Nodira she’riyatida ham bu obraz xuddi ulug’ ajdodlarimiz asarlaridagi kabi poetic talqin qilingan. Xizr – arxaik mifologiyada abhor va tiriltirish ramzi. Keyincha bu baxsh etuvchi, degan tasavvur qo’shiladi. O’zbek mifologik afsonalarida Xizr tiriklik baxsh etadigan hayot suvini topib ichganligi uchun abadiy barhayot, mo’jizakor homiy hisoblanadi. Shu bois Xizr obrazi ko’pincha suv bilan bog’liq holda tasvirlanadi. 36

Nodira she’riyatida ham Xizrning bu xislati o’zining go’zal badiiy ifodasini topgan: Sabzai xat la’li nobing uzra ma’vo ayladi, Xizr qilg’ondek vatan sarchashmai hayvon ko’rub. Ma’lum bo’ladiki, Xizr timsoli Nodira she’riyatida turfa ko’rinishlarda, ishqiy – irfoniy mavzular talqinida hassos tuyg’ularga yo’rg’ilib, o’ziga xos mahorat bilan badiiy talqin etilgan va muayyan g’oyaviy – badiiy vazifani bajarib, shoiraning poetik maqsadini amalgam oshirishga xizmat qilgan. Adabiyotshunoslikdagi jannat, do’zax, farishta, pari singari tushunchalar ham mifik nuqtai nazardan baholanib keladi. Bu borada ham mavjud qarashlari bilan bir qatorda o’zgacha yondashuvlar ham yashashga haqli deb o’ylaymiz. Zero, bugun musulmon e’tiqodining asosi bo’lgan Quroni Karim va hadisi sharifalar butun dunyo olimlari tomonidan ilmiy manbalar sifatida qabul qilinmoqda. Ana shu e’tiqod sohiblari bo’lgan ajdodlarimiz asarlarini tadqiq qilishda bu jihatni e’tiborga olish zarur, deb bilamiz. Adabiyotshunoslikda bu tipda obrazlar tizimi quyidagi cuh guruhga bo’linib talqin qilinadi: Eng qadimgi turkiy xalqlar tarixi va e’tiqodi bilan bog’liq, islom dini bilan bog’liq, islom dini bilan bog’liq hamda ijodkorning o’zi yashagan davrdagi qarashlari bilan bog’liq obrazlar. Shunday qilib o’zbek adabiyotida bu tipdagi obrazlar tarix, diniy e’tiqod va zamonaviy voqelik tarzida paydo bo’lgan va ular ijodkorlar asarlarida turlicha ma’nolarda talqin qilinadi. Chunonchi, ba’zi manbalarda obrazlarning ilk xarakteri bir nechta jihatlari bilan namoyyon bo’lsa, keyingi davrlarga kelib o’sha obraz xarakteri bilan bog’liq epizodlar ijodkorning xohish – istagiga mos keladigan tomonigagina e’tibor qaratilgan. Yoinki ilk manbalarda uchramaydigan qirralari qayd qilingan hollar ham mavjud. Jannat, do’zax, farishta, pari singari tushunchalar talqini ham bu fikrni tasdiqlaydi. Nodirabegim ijodida jannat, do’zax masalalariga ham alohida to’xtalinganini shohidi bo’lamiz. Jumladan: 37

Jahonda xisravi jannatmakon adl ixtiyor etdi, Qiyomat kun shafii Ahmadi muxtor qil, yo Rab Shoira o’z ijodida oshiq – yorni hayotining mazmuni deb biladi, u bilan birga bo’lishni esa jannatga qiyoslaydi: Yor kerak oshiqa, menda sevar yor yo’x, Dardu g’amim beadad, so’rgalig’amxor yo’x. To abad obod o’la shahri fano ko’chasi, Jannat erur oshiqa andaki ozor yo’x. Yuqoridagi parchadan ko’rinib turibdiki, Nodira she’rlarining mazmuni chuqur, o’xshatish va istioralari, kinoyalari yangi va o’zgachadir. Shoir yordan ayro yashash, yanikim, hijron do’zax azobidan ziyoda ekanligini go’zal misralarda ifodalab beradi: Dardi firoq shiddatidin bildi Nodira, Do’zax azobidin g’ami hijron ekan ashad. Suyukli yori Umarxondan ayrilgach, shoira unga atab yozgan muxammaslarida ham jannat va do’zax mavzusini she’riga olib kirib, yorsiz kunlarini do’zaxga o’xshatadi: Gar bo’lmasa visoli manga jahonda neb or, Do’zax erur ko’zimga jannatda bo’lmasa yor. XX asrning buyuk faylasuflaridan biri Erix Fromm “ Наука любить ” asarida “Muhabbat amaliyoti e’tiqod amaliyotini talab qiladi” deb yozgan ekan, shoira Nodiraning e’tiqod darajasidagi muhabbat samarasi yori Umarxonni jannatlardan joy olishini orzu qiladi: Ruhig’a bo’lg’ay ilohiy sadri jannat joygoh, 38

O’tti olam mulkidin ul xisravi getiypanoh, Ma’dilat birla jahon ahlig’a erdi podshoh. Ayrilib ul podshahdin bo’ldi ahvolim taboq, Dil figoru, siyna reshu, diyda giryon, alfiroq. Shoir she’rlarini kuzatar ekanmiz, o’zbekning soliha, dilbar ayoli siymosi ko’z o’ngimizda gavdalanadi. Nodiraning Umarxonga bo’lgan ishqi she’rlarida ta’sirchan ifodalanishi sababi shunda. Fors – tojik tilidagi bir g’azalida ham Umarxon din va mulkning shohi ekani, uning vafotidan xalqning kp’ngli dog’li bo’lgani, motami guyoki zilzila kabi ta’sir etgani haqida yozadi. Ezgu ishlari bisyor ekani sababli uning jannatiy bo’lishidan umid qiladi: Ahkomi tu zi hukmi shariat chudo nabud, Choi tu bod peshgahi channati barin. Mazmuni: Sening hukmlaring shariat hukmi bilan bir edi, Joying jannatning eng to’ri bo’lsin. Folklorshunos O.Qayumovning fikricha, Pari obrazi xalqning qadimiy tasavvurlari bilan bog’liq. Uning paydo bo’lishi, o’zbek shariatiga kirib kelishi, ma’no qirralarining rivojlanishi bevosita xalq mifologiyasiga borib taqaladi. Tadqiqotchi pari xaqida afsonalarni zardushtiylik dini bilan bog’laydi va xalqimiz orasida pari haqida mavjud tasavvurlarga ko’ra ularning 170 mingdan ortiqligi va har biri muayyan vazifani bajarishini ta’kidlaydi. Shomonistik folklorda parilar Ko’xi Qof yoki Bog’i Eramda maskan tutib, insonga va inson unga oshiq bo’lishi tabiiy hol sanaladi. Pari “Avesto”da “payraka” deb ataladi. U yovuzlik timsoli. Suv parilar go’zal va nafis, marhamatli qiz qiyofasida tasvirlangan bo’lib, fusunkor mazmuni, 39

faoliyatiga ko’ra ikki xil tipda paydo bo’ladilar. Birini oqil, odobli, rahmdil, ikkinchisini, yovuz, shafqatsiz parilar tashkil etadi. U suv stixiyasi timsoli. Bu uning suvdan chiqib, suvga kirib g’oyib bo’lishida vasf etilgan. Rabg’uziy esa farishta (o’tning yorug’ligidan) pari (o’tning yolidan) yaralgan bo’lib, nurdan yaralgan malak - farishta ko’kda makon tutsa, o’tning yolidan yaralgan jin – pari yerda yashaydi, deydi. O’rta Osiyo xalqlarining qadimiy e’tiqodlariga ko’ra, pari xilma- xil shakllarda tasavvur qilingan. “Besh qiz” ertagida pari oq ilon, “Vazirvachcha” ertagida esa kabutar shaklida namoyyon bo’ladi, “Suv qizi” ertagida chiroyli suv qizi qiyofasida uchratsak”, “Malikai ayyor” dostonida pari ko’k kabutar shaklidan go’zal va nozanin qizga aylanadi. Pari obrazining har ikki tipi g’oyibdan hozir bo’lib, syujet yaratuvchi g’ayrimuqarrariy hodisalarni bayon etadi, ayni zamonda tilsimlangan voqealarning tabiati, g’ayrioddiy xususiyatini belgilaydi. Bu badiiy obrazlarning tarixiy ildizlari bir manba – qadimgi animik tafakkurga borib taqaladi, qolaversa, ular dual tushuncha, demonic e’tiqod va g’ayriilmiy tasavvur sintezining hosilasidir. Eng muhimi, uning olov kulti, otash bilan bog’liq namunasi xarakterlidir. Ma’lumki, cho’g – olov yanglig’ paydo bo’ladigan pari g’ayrioddiy bo’lib, tarixiy asoslari olov va olovni boshqaruvchi momolar kulti bilan bog’lanadi. Ana shu manba mazkur murakkab tipning tashkil topib, shakllanishi, turli xil variantlarning yuzaga kelishidan hal qiluvchi rol o’ynagan. Umuman, parining badiiy adabiyotda aks etishiga xalq og’zaki ijodi, qadimiy mif va afsonalar turtki bo’lgan. Pari – inson va jindan yaralgan ruh. Uning kelib chiqishi zardushtiylik ma’budi Perik nomi bilan bog’liq. “Avesto”da u jodugar, sehr – jodu bilan shug’ullanuvchi ayol sifatida gavdalantirilgan. She’riyatimizda ko’p uchraydigan hurlar – jannat qizlari, g’ilmo esa jannatda xizmat etuvchi yigitlardir. Malaklar farishtalardir. Ularning qanotlari bo’lib, allohning turli sirlarini bajaruvchi hisoblanadi. Misol uchun, Jabroil – Haqdan xabar yetkazuvchi, Azroil – jon oluvchi, Mikoil, Isrofil, Munkar Nakir, hatto Iblis 40

ham farishtalardir. Ular nurdan bo’lib, ko’plari osmonni yomon jin – ajinalardan himoya etadilar. She’riyatga ular diniy e’tiqodlar ta’sirida kirib kelgan va lirikada hur pari, malak, g’ilmon timsollarining go’zallik tushunchasi birlashtiradi. Pari o’zbek xalqi orasida ancha mashhur obraz. Adabiyotshunos T.R.Xo’jayev nomzodlik ishida mumtoz shoirlar ijodida pari obrazining tadqiq etar ekan, bu obraz haqida quyidagicha e’tirof etadi: “Pari xalq og’zaki ijodida, uning doston, ertak, qo’shiq kabi janrlarida asosiy obrazlardan biri hisoblanadi. Ammo pari obrazi uchun yetakchi belgi “pari” so’zi tilga olinganda hayolimizda zuhur bo’ladigan ilk tasavvur husn bilan, beqiyos go’zallik bilan bog’liq. Demak, pari uchun bosh sifat unga tegishli dastlabki yorliq – bu noyob go’zallik, tengsiz latofat. Pari inson tasavvurining eng nozik, g’oyat mo’jaz nuqtalarining mahsulidir. U xalq ijodidagi go’zallik olami, tashqi qiyofaning mukammal timsoli. Pari ko’zga kam ko’rinadigan, namoyyon bo’lganda esa, o’zining husn va latofati bilan insonni aqlu hushidan mosuvo etuvchi sahifa”. Pari obrazi borasida Nodira qarashlari, bu obrazga yuklangan ma’no uning asarlarida yuqorida ko’rib o’tilganidek, ajdodlar tafakkuriga mutanosib tarzda aks etadi. Xususan, shoira g’azallarida pari T.Xo’jayev ta’kidlaganidek, “insonni aqlu hushidan mosuvo” qiluvchi sifatga ega: On paripaykar ba azmi chilva chavlon kard boz, Didai ahbobro z-on chilva hayron kard boz. Mazmuni: U paripaykar yana javlon urib jilva qilmoqqa boshladi, Do’stlar ko’zini u jilva bilan hayron qildi. Shoira bir g’azalida yor visoliga mushtoqligini aytib, unga yetisha olmayotganidan uni pariga nisbat beradi. Uning vasliga muyassar bo’lmoq mahol 41

ekanidan dili ozurda bo’ladi. O’z navbatida, bu tuyg’u mana bunday misralarning ijod qilinishiga sabab bo’ladi: Pari yanglig’ nazardin chehra pinhon etti ul mahvash, Firoqu hajr shomidin meni mastu xarob aylab. Shoira ijodiyotida pari obrazi an’anaviy tarzda talqin etilgan bo’lsa ham, bu timsolga yuklangan badiiy vazifa o’ziga xos ifodalangani kuzatiladi. Xulosa qilib aytganda, o‘zbek adabiyotining uzoq tarixiy taraqqiyoti davomida tarixiy shaxslar obrazi, ular shaxsiyatining badiiy talqini, obrazning badiiy talqiniga yuklangan mazmun borgan sari takomillashib borgan. Ba’zida tarixiy shaxslar bilan bog‘liq haqiqatlar davr o‘tishi bilan muayyan darajada ideallashtirilgan. Shu bilan birga, ijodkorlarning tarixiy shaxs hayoti bilan bog‘liq qissalarga o‘quvchining qiziqishini orttirish, oddiy faktik ma’lumotlar bilan cheklanib qolmay, ularning badiiy qayta ishlanishiga erishish yo‘lidagi izlanishlari bu boradagi adabiy-estetik tajribaning oshib borganidan dalolat beradi. Natijada, ayrim tarixiy shaxslarning obrazi badiiy adabiyot orqali o‘quvchilar tasavvurida ham tarixiy, ham ideal shaxs sifatida gavdalangan. O‘z navbatida, o‘sha tarixiy shaxslar obrazi ijodkor va xalqning orzu-istaklari, intilishlarining ifodachisiga, ezgulik, mardlik va komillik timsoliga aylangan. Ushbu fasldagi tadqiqot va ilmiy kuzatishlar natijalari quyidagicha umumlashtirildi: 1. Tarixiy shaxslar obrazi genetik kurtaklarini o‘zbek mumtoz adabiyoti misolida: 1) islomgacha bo‘lgan davrlarga oid; 2) islom dini bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazi tarzida tasnif etish mumkin. Kultegin, Bilga xoqon, To‘nyuquq obrazlari tadqiqi tarixiy obrazlar genezisi qadimiyligidan darak beradi. 2. Islom davri adabiyotida tarixiy shaxslar obrazi bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bunda asosan iymon, e’tiqod, ezgu amallar, insonning Yaratgan oldida mas’ul ekani kabi mezonlar yetakchilik qilgani kuzatiladi. 42

Umuman Nodira lirikasida Xizr, pari, farishta obrazlari o’ziga xos mahoratlilik bilan yaratilgan. II.2. Xizr obrazining badiiy tasviri Xalq qarashlari, mifologiya va folklorda qahramonga homiylik qiluvchi mifologik personaj sifatida qo’llanuvchi Chilton hamda Xizr obrazlari orasida quiydagi o’xshashliklar mavjud: 1) Xizr ham, Chilton ham odamlarga yaxshilik qiluvchi, kishilarni qullab– quvatlovchi ezgu kuch sifatida tasavvur qilinadi; 2) Har ikkla mifologik obraz hamisha ham odamlar ko’ziga, ular qahramonga yordam berish uchun birdan paydo bo’lib, bir zumda ko’zdan g’oyib bo’ladilar; 3) Folklor asarlarida, xususan dostonlarda Xizr va Chilton obrazlari epik qahramonning mifologik homiysi funksiyasini bajaradi; Shu bilan bir qatorda Xizr va Chilton obrazlari bir – biridan farqlanuvchi xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1) Xizr – oppoq soqlli nuroniy chol qiyofasida tasavvur qilinadi. “Chilton” esa qirq nafar ko’zga ko’rinmas ruhlarning umumlashma nomidir; 2) Chilton obrazi g’or, qabriston, tog’ kabi quruqlikka daxldor bo’lsa, Xizr obrazi ko’pincha suv, o’simlik bilan bog’liq holda talqin qilinadi; 3) O’zbek xalq toponimik afsonalarida (masalan “Go’ro’g’li”, “Jalbuloq”, “Gavkushon madrasasi” va boshqalar) joy nomlarining paydo bo’lishi Xizr sarguzashtlariga bog’lab izohlanadi. Chilton obrazi tasvirida esa toponimik kod bilan bog’liq talqin uchramaydi; 4) Xalq qarashlariga ko’ra Xizr o’ng qo’lining bosh barmog’ida suyagi bo’lmasligi belgisida ko’ra tanib olish mumkin deyiadi. Chiltonlarning esa ana shu kabi tanirlik belgisi yo’q; 5) Xizr nazari tushgan, uning qadami tekkan joy ko’klamzorga, barakali joyga aylanadi. Chilton nigohi esa bunday hususiyatga ega emas; Demak, “Xizr” obrazining kelib chiqish tarixi islomdan avvalgi mifik qarashlar bilan bog’lanadi. Bu mifologik personaj nomi “qizdirmoq”, “issiqlik 43

taratmoq” ma’nolarini anglatuvchi “qiz – xiz” o’zak leksemasiga “odam, “kishi” ma’nosini bildiruvchi “er” so’zining qo’shilishidan hosil bo’lgan. Chunki bu obraz ajdodlarimizning tabiatning ko’klamligi, uyg’onishi, suv, olov, hosildorlik, o’simlik kultlari va ajdodlar ruhiga topinish bilan aloqador qadimiy qarashlarni o’zida aks ettirgan. Ma’lumki, qahramonga yordam beruvchi, homiylik qiluvchi va masalahat beruvchi epik homiy obrazining mifik asoslari, syujet voqealaridagi o’rni va vazifalari tadqiq etilgan. Binobarin, o’zbek xalq og’zaki badiiy ijodining ertak, afsona, doston kabi janrlarida keng ishlangan homiy personajlar o’zining badiiy ifodasi, asarda bajaradigan vazifalari hamda tarixiy asoslarga ko’ra alohida tipni tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishda o’zbek folkloridagi homiy personajlar tarixiy – tadrijiy rivojiga ko’ra quyidagicha tasniflangan: 1. Homiy obrazining totemistik tipi. O’zbek xalq ertaklari va dostonlaridagi homiy personajlar talqinida eng qadimgi qatlam totemistik miflar asosida kelib chiqqan homiy – jonivorlar obrazidir. Alpomish dostoning Berdi baxshi variantida Boybo’rining xotini o’g’il tuqqanida, beshik tuyi kuni Hazrati Xizr kelib o’g’ilning otini mulla Hakim qo’yadi: “O’g’lingning otini mulla Hakim quydim, maqomi Alpomish bo’lsin: quchog’iga kelsa, tog’ni otib yuboradigan polvon bo’lsin, qilich kesmasin, miltiq o’tmasin, yov – yaroq kor qilmasin, bir yuz to’qqiz yoshga kirsin” – deb duo qiladi. Boysarining qiz farzandi bo’lganida ham Hazrati Xizr bobo borib, “qizning oti Barchin bo’lsin, mullaga beringlar, mulla Barchin bo’lsin, chochbovicha boylab tosh otsa, bir tosh yerga ketsin, jamoli ham bir yerdagini yiqsin!” – deb duo qilib, ko’zdan g’oyib bo’lib ketadi. 2. Homiy obrazining animistik tipi. О‘zbek xalq afsonalari, ertaklari va dostonlarida qahramonning homiysi sifatida faoliyat kо‘rsatadigan obrazlardan bir qismi о‘zining genetik asoslariga kо‘ra qadimgi animistik qarashlar va ajdodlar kulti bilan bog‘liq mifologik tasavvurlarga bog‘lanadi. Ana shunday an’anaviy personajlardan biri chiltonlar bо‘lib, bu mifik obraz haqidagi qarashlarning tarixiy asosi qadimgi animistik tasavvurlar bilan chambarchas bog‘liq. 44

Folklorshunos G‘.Akramovning yozishicha, “...ushbu obrazlar animistik mifologiyada ular har bir soha bо‘yicha pir – homiy sifatida animistik mifologiyada ham ruh – homiylar sifatida faoliyat kо‘rsatadilar”.Shu sababdan ham mazkur obrazlar barcha ertak va dostonlarda ishtirok etishadi hamda voqealarning rivojida, asar syujetining qiziqarli chiqishida alohida rol о‘ynaydilar. Ushbu mifologik lavhalarda ibtidoiy insonning homiy kuchlar haqidagi tasavvurlari aks etib turadi. Epik homiy obrazining animistik tasavvurlar bilan bevosita bog‘liq holda shakllangan eng qadimiy kо‘rinishlaridan biri Xizr obrazidir. Bu obraz nafaqat о ‘zbek, balki turkiy xalqlar folklorining eng qadimgi mifik personajlaridan biri sanaladi. Xizr obrazi о ‘zining qadimiyligidan tashqari universal xarakterg a ega epik homiy-personaj sifatidagi xususiyatlari bilan ham alohida ajralib turadi. Dostonlardagi voqealar jarayonida ham u turli xil qiyofa va k о ‘rinishlarda paydo b о ‘lib, epik qahramonga homiylik qiladi, uning mushkulini oson qiladi, y о ‘l k о ‘rsatadi. Romanik dostonlarda esa u k о ‘pincha oshiq-ma’shuqalar piri sifatida namoyon b о ‘ladi. Xizr obrazining tarixiy asoslari eposning shakllanishida muhim ahamiyatga ega b о ‘lgan manistik miflarga bog‘lanadi. Chunki xalq ijodiyotining, jumladan doston janrining shakllanishi va rivojlanishida manistik mifologiyaning ahamiyati juda kattadir. Bu tipga mansub miflar mifologiyaning eng quyi bosqichlarida paydo b о ‘lgan va ajdodlar homiyligi, afsonaviy, tarixiy qahramonlar t о ‘g‘risida bahs etadi. Xizr obrazi о ‘zida manistik mifologiyaning xususiyatlarini yaqqol aks ettirgan personajlaridan biri sanaladi. Ma’lumki, Xizr obrazining epik talqinlarida o‘zbek xalq dostonlari va ertaklarida epik homiy sifatida ishtirok etadigan Xizr obrazining badiiy vazifalari tahlil qilinadi. Doston va ertaklarda qahramonga duch kelib, unga homiy sifatida yordam beradigan, mushkulini os o n qiladigan, sehrli narsalarni hadya qiladigan yoki bunday g‘aroyib ashyolarni q о ‘lga kiritish y о ‘lini о ‘rgatadigan, qahramon taqdirini avvaldan belgilab beradigan oppoq soqolli chol, nuroniy qariya, qalandar, 45

darvesh, gadoy obrazlari о ‘zining epik syujetdagi о ‘rni va xususiyatlariga k о ‘ra aslida Xizr obrazining badiiy k о ‘rinishlari hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishda Xizr obrazining epik matnda tasvirlangan quyidagi epik talqinlari tavsiflandi: О ‘zbek xalq dostonlari va ertaklarida Xizr obrazi an’anaviy tarzda о ‘z nomi bilan atalgan holda tasvirlanishi hollari k о ‘p uchraydi. Bu obraz k о ‘pincha voqealar tafsilotining boshlanish qismida, ya’ni epik qahramonning g‘ayrioddiy tug‘ilishi, unga ism q о ‘yilishi motivlari talqinida, shuningdek, qahramon safari davomida boshiga og‘ir ish tushganda, zimmasiga bajarilishi qiyin b о ‘lgan mushkul vazifa yuklatilganida asar syujetiga kirib keladi. «Alpomish» dostonining Berdi baxshi variantida Boyb о ‘rining xotini о ‘g‘il tuqqanida, beshik t о ‘yi kuni Hazrati Xizr kelib о ‘g‘ilning otini mulla Hakim q о ‘yadi: « О ‘g‘lingning otini mulla Hakim q о ‘ydim, maqoli Alpomish b о ‘lsin: quchog‘iga kelsa, tog‘ni otib yuboradigan polvon b о ‘lsin, qilich kesmasin, miltiq о ‘tmasin, yov-yaroq kor qilmasin, bir yuz t о ‘qqiz yoshga kirsin», - deb duo qiladi. Boysarining qiz farzandi b о ‘lganida ham Hazrati Xizr bobo borib, «qizning oti Barchin b о ‘lsin, mullaga beringlar, mulla Barchin b о ‘lsin, chochboviga boylab tosh otsa, bir tosh yerga ketsin, jamoli ham bir yerdagini yiqsin!» - deb duo qilib, k о ‘zdan g‘oyib b о ‘lib ketadi. “Vospiroxun” ertagida esa qahramonning Xizr bilan uchrashuvi bevosita epik sarguzashtlar davomida sodir bo’ladi. Ertakning syujet qurilishidagi epik motivlar talqiniga monand holda, ya’ni singlisi bolani uch marta og’ir va mashaqqatli topishmoq bilan safarga jo’natganligi sababli uning Xizr bila uchrashuvi ham uch marta ro’y beradi. Birinchi marta gul bilan bulbulni topib kelish uchun yo’lga otlangan bolaga sehrli qilich hadya etib, yo’l ko’rsatgan Xizr g’aroyib otni axtarib ketayotgan bolaga ikkinchi marta uchrashganda bu ot qayerdaligi va otni qanday qilib qo’lga kiritish mumkinligini o’rgatadi. Uchinchi marta esa Sangil sopoltosh qizni olib kelishda bolaga yordamlashadi. Xizr obrazining epik talqini va tasviriga xos asosiy belgilar – uning to’satdan paydo bo’lishi, qahramon taqdirida hal qiluvchi rol o’ynashi (g’ayrioddiy 46

tug’ilishiga sabab bo’lishi, ism qo’yishi, halokatdan qutqarib qolishi, sehrli buyumlar hadya etishi, mushkulini oson qilishi va boshqalar) hamda qanday paydo bo’lgan bo’lsa, shunday sirliligicha g’oyib bo’lishidir. 3.Oppoq soqolli nuroniy chol. Xizirning o’zbek xalq ertaklaridagi eng ko’p uchraydigan ko’rinishi bu uning oppoq soqolli nuroniy chol tarzida nomoyyon bo’lishidir. “Guluyalar va Qalandarbek” ertagida qahramon to’qson qavatli paxsa qo’rg’on qarshisiga kelib, ichkariga kirish yo’lini bilolmay hayron bo’lib turganida qarshisida bir oppoq soqolli nuroniy chol paydo bo’ladi. Mazkur ertak qahramonga duch kelgan nuroniy cholning Xizr ekanligini quyidagicha dalillar asosida tasdiqlash mumkin: Xizr odamlar huzurida birdan paydo bo’lgani kabi ertak qahramoni qalandarbekka ham nuroniy chol nogahoniy tarzda doxil bo’ladi. Uning ham asosiy vazifasi qahramonga yordam berish, unga mushkul vaziyatdan chiqish yo’lini o’rgatishdan iborat. Nuroniy chol Qaalndarbekka tilla sochi magik xususiyatga egaligi, ya’ni qirq gazga cho’zilishini bildiradi hamda soch vositasida to’qson paxsa qo’rg’ondan oshib o’tish mumkinligini o’rgatadi. U ertak strukturasida homiy – personaj sifatida ishtirok etadi. 4. Qalandar, darvesh. O’zbek folklorining epik janrlarida, xususan, doston va ertak janrlariga oid matnlarda qahramon huzuriga g’oyibdan kelib ko’maklashadigan epik homiyning qalandar yoki darvesh sifatidagi ko’rinishi ham mavjud. “Xurshid bilan Laylo” ertagida tasvirlanishicha, shoh ham, vazir ham befarzand ekanlar. “Kunlardan bir kuni shohning saroyiga bir qalandar kelibdi va qo’ynidan ikki olma chiqarib, birini shohga, birini vairga beribdi”. “Xursanjon va Latifaxon” ertagida esa qalandar befarzand shohning xotinlariga olma, anor va behi beradi va ana shu mevalarni yegan ayollar homilador bo’lishadi. Epik homiyning qalandar, darvesh, devona ko’rinishida kelib, qahramonga ism qo’yishi motivining turkiy xalqlar eposidagi badiiy talqinlarini qiyosiy o’rgangan V.M.Jirmunskiy “oq soqolli nuroniy chol” obrazini ajdodlar kulti bilan aloqador deb hisoblaydi. Uning fikricha, “dervish – devona, nisbatan qadimda shomon homiysi va ajdodlar ruhi sanalib, musulmonlashuv sharoitda O’rta Osiyo folklorida musulmonlarning muqaddas vakili, qahramon homiysiga aylanadi”. 47

Demak, Xizrning qalandar, dervish, devona ko’rinishida namoyyon bo’lishi motivining tarixiy ildizlari qadimgi turkiylarning ajdodlar ruhiga sig’inish va ularning madadiga erishish bilan aloqador animistic – shoministik tasavvurlariga bog’lanadi. 5. Oq kaptar. O’zbek xalq ertaklarida epik qahramonga yordam beruvchi, homiyli qiluvchi personajlar sifatida turli xil jonivorlar obrazi ham ishtirok etadi. Epik homiy obrazining zoomorf tipi sifatida tasvirlanuvchi bunday personajlar sirasiga bo’ri, ot, it, sigir, maymun, ko’k qo’chqor, kiyik ilon kabi jonivorlar obrazini kiritish mumkin. Biz tahlil qilgan faktik material ichida faqat bitta o’rinda Xizrning qush shaklida namoyyon bo’lishi tasviri mavjudligi aniqlandi. “Xipcha mergan” ertagida tasvirlanishicha, podshoning xotini egizak farzand ko’rganida jodugar kampir bolalarni olib bekitibdi va o’rniga ikkita kuchukvachchani qo’yibdi. Keyin jodugar ikki bolani eski lattaga o’rab, olib borib cho’g’ bo’lib turgan tandirga tashlabdi. Bir aylanib qarasa bolalar o’lmabdi. Keyin falak otiga minib bolalarni bir jazirama cho’lga olib borib tashlab kelibdi. “Shu vaqt osmonda uchib yurgan biro q kaptar yerga tushib, bir dumalab nuroniy cholga alanibdi. Chol darhol bolalarni qo’liga olib atrofga qarabdi, ko’I o’tlab yurgan kiyikka tushibdi. Kiyik cholga yaqin kelibdi. - Sen nega yig’layapsan? – deb so’rabdi kiyikdan nuroniy chol. Kiyik: - Bo’rilar meni ikki bolamdan ayirdilar. - Bo’lmasa sen menga bu ikki bolani emizib katta qil, men xabar olib turaman, - debdi chol. Kiyik: - Xo’p, - deb javob beribdi Kiyik bolalarni emizibdi. Nuroniy chol shu yerda bir qo’rg’on paydo qilibdi. Kiyik shu qo’rg’onda yashab, bolalarni katta qilibdi”. Bu ertakda nuroniy chol Xizr “oq kabutar” ko’rinishida paydo bo’ladi. Xizrning oq kaptar bo’lib uchib kelishi bu mifik homiyning qush sifatida ham namoyon bo’la olishi to’g’risidagi xalq qarashlariga asoslanadi. Bundan tashqari, kuchuk bolalari bilan almashtirilgan chaqaloqlarning shum kampir tomonidan 48

cho’lga tashlab kelinishi va ularning kiyik tomonidan tarbiyalanishi motivning “Vospiroxun” ertagidagi badiiy talqini bevosita Xizr nomi bilan bog’liq. G’.Akramovning fikricha, ertaklardagi jonivorlarning o’z pusti yoki terisini yirtib inson ko’rinishiga kirishi “animistic mifologiya” mahsulidir. Darhaqiqat, qadimgi odamlar inson o’lgach uning joni qushga aylanadi deb tasavvur qilganliklari sababli ajdodlar ruhi – arvohining kaptar shaklida namoyyon bo’lishi haqidagi mifologik tasavvurlarni yaratganlar. Demak, o’zbek xalq ertaklarida epik homy sifatida badiiy tasvirlagan Xizr obrazining o’ziga xos mifologik talqini yaratilgan ertaklarda bu obraz “Xizr” deb nomlanisidan tashqari, oppoq soqolli chol, nuroniy chol, keksa donishmand, oddiy bir kishi, chol, qalandar, devona, gadoy, darvesh kabi ko’rinishlarda ham tasvirlangan. 49

Xulosa Xizr o’zbek mifologiyasida odamlarga yaxshilik qiladigan, qut – baraka va mo’l hosil baxsh etadigan an’anaviy asotir personajlardan biri. Bu obraz odamlarga yaxshilik qiluvchi ezgu homiy, cho’lda yoki dengizda adashganlarga yo’l ko’rsatuvchi g’aroyib inson, ekinga mo’l hosil baxsh etuvchi mo’jizakor qudrat sohibi, baxt va davlat ato qiladigan ezgu pir, epik qahramonlarning doimiy hamrohi sifatida tasvirlanadi. Xalqimiz orasida g’oyibdan paudo bo’lib, kishilarning mushkulini oson qiladigan, dehqon dalasining serhosilligini ta’minlaydigan, hassasi tekkan joydan buloq otilib chiqadigan mifologik homiy sifati tasavvur qilinadigan bu personaj “Xizr” deb atalsa-da, ayrim joylarda uni “Xidr” deb ham yuritadilar. “Xizr” va “Xidr” atamalari bir obrazning ikki xil mifonim bilan atalgan nomidir. Diniy manbalarda Xizrning rasul bo’lganligi to’g’risidagi aniq dalillar keltirilmasa-da, Muso alayhissalom bilan hamsuhbat bo’lgan donishmandning nomi “Quroni Karim” tarjimalariga bitilgan izohnomalarda va hadislarda “Xizr” deb yuritiladi. Tadqiqot davomida xalqimizning mifologik tasavvurlarida Xizr “payg’ambar” deb talqin qilinmasligi aniqlandi O’zbek folklori va xalqimining e’tiqodiy qarashlarida saqlanib qolgan tasavvurlarga ko’ra, Xizr oq soqolli, yashil to’nli mo’ysafid bo’lib, u don ekilayotganda yoki bug’doy o’rilayotganda dalaga nazar tashlasa, hosilga baraka ato etadigan mifologik personajdir. O’ng qolining suyaksiz barmog’i bosh barmog’I bo’lishi, birdan paydo bo’lib, bir zumda ko’zdan g’oyib bo’lishi xususiyatiga egaligi, uzoq umr ko’rishlik, oq, yashil rang, nabotot olami va suv manbalari bilan bog’liqlik, ezgu homiy sifatida odamlarga yaxshilik qilish Xizr obrazining o’ziga xos mifologik belgilari hisoblanadi. Xalqimizning mifologik tasavvurlariga ko’ra, Xizr antropomorf (oppoq soqolli nuroniy chol, tilanchi, gadoy, devona, ko’k to’nli nuroniy chl, bechorahol 50

kishi), zoomorf (qush, oq ilon), narsa – predmet (axborotchi M.Narziyevaning ma’lumotlarida Xizr bir qop un) tarzida namoyyon bo’ladi. O’zbek dehqonlari orasida Xizrning mo’l hosil baxsh etuvchilik xususiyatiga ega deb tasavvur qilinishi bug’doyni o’rib – yig’ib olishi mavsumi bilan bog’liq “Xizr kesagi” (hosil mo’l va barakali bo’lsin degan niaytda chosh qilingan g’alla uyushi ustiga bir bo’lak toza kesakni qo’yish) hamda “Xizr haqi” (chosh qilingan g’allani qoplarga joylashdan avval bir siqim bug’doyni qushlar yesin deb atrofga sochib yuborish) kabi udumlar kelib chiqqan. Hosildor dalalarni “Xizr nazar slogan yer” deb atash odati, erta sahar Xizr nazar tashlasa, g’alla hosilini mo’l bo’ladigan degan umidda bug’doy uyumini choshlab “choshning belini bog’lash” an’anasi ham Xizr obrazi serhosillik g’oyasi va baraka bilan bog’liq holda tasavvur qilinganligini ko’rsatadi. “Xizr” mifonimi “qizdirmoq”, “issiqlik taratmoq” ma’nolarini anglatuvchi “qiz//xiz” o’zak leksemasiga “odam”, “kishi” ma’nosini bildiruvchi “er” so’zining qo’shilishidan hosil bo’lgan. Bu obraz ajdodlarimizning tabiat uyg’onishi, suv, olov, o’simlikva ajdodlar ruhiga topinish bilan aloqador qadimiy qarashlarini o’zida aks ettiradi. Xizr obrazining genezisida dehqonchilik madaniyati bilan bog’liq qadimgi tasavvurlar, ajdodlarimizning kult miflari, xususan, suv kulti alohida o’rin tutgan. Xizrning obi hayot suvini ichib, barhayotlik maqomiga erishganligi to’g’risidagi ishonchlar, shuningdek, odamlarni nuroniy chol qiyofasida ariq va daryodan o’tkazib quyadigan homiy, suv manbaini izlab topish yo’lini aytib maslahat beruvchi personaj yoki hassasini tekkizgan joydan suv chiqaruvchi mifik qahramon sifatida talqin qilinishi bu obrazning genezisida suv kultiga aloqador miflar katta ahamiyat ksb etganligini ko’rsatadi. Xizr obrazining yuzaga kelishida animistik qarashlar, ayniqsa, ota – bobolar ruhining madadiga ishonish bilan bog’liq mifologik tasavvurlar ham muhim ahamiyat kasb etgan. Folklor asarlarida Xizr qahramon taqdirini oldindan bashorat qilishi, uni mushkul ahvoldan xalos qilishi, g’ayriodatiy halotda namoyon bo’lishi 51

va birdan g’oyib bo’lishi mazkur obrazning shakllanishida ota – bobolar ruhining madadkorlariga sig’inish an’analari muhim rol o’ynaganidan dalolat beradi. Xizr obrazi o’zbek xalq sehrli ertaklarida epik homiy sifatida tasvirlangan. Qahramonning g’ayrioddiy tug’ilishi motiv ko’pincha Xizr obrazi bilan bog’liq holda tasvirlanadi. U qahramonga ism quyuvchi, muayyan epik shartni bajarishini o’z zimmasiga olgan qahramonga yordam beruvchi, qahramonga ko’maklashuvchi, epik qahramonga sehrli buyumlar hadya etuvchi mifologik obraz hisoblanadi. Yuqorilardan kelib chiqib, bitiruv malakaviy ishimizda quyidagi UMUMIY XULOSALARGA KELDIK Birinchidan, bitiruv malkaviy ishimizda o’zbek adabiyotshunosligida Xizr obrazining o’rganilish tarixini kuzatdik, hamda kuzatuv asosida Xizr obrazziga bog’liq manabalarni o’rgandik; Ikkinchidan, Xizr bilan bog’liq xalq qarashlarini yozma hamda og’zaki ijod na’munalariga e’tiborimizni qaratib tahlil qildik; Uchinchidan, Xizr obrazining xalq poetik ijodiga borib taqalgan ildizlarini baholi qudrat tahlil qilishga urindik; To’rtinchidan, Xizr obrazi va uning mumtoz she’riyat bilan bog’liq jihatlarini o’rgandik. Kezi kelganda ulug’ alloma shoirlarimiz Lutfiy, Atoiy lirikasiga murojat qildik; Beshinchidan, Nodira lirikasida Xizr, pari, farishta obrazlarining tarixiy obrazlar qiyofalari nuqtai nazardan tahlil qildik. Shoira lirik asarlarida tarixiy shaxslar obrazini yaratar ekan, ayniqsa, Xizr timsolini yaratishda talmeh, tashbeh, tazod, mubolag’a singari badiiy san’atlardan qay tarzda foydalanganligini asarlari misolida tadqiq etdik; Oltinchidan, bitiruv malakaviy ishimizda Xizr obrazining xalq poetik ijodidagi badiiy tasvirini mumtoz ijodkorlar misolida tadqiq etdik. 52

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. Karimov I.A. О ‘zbekiston buyuk kelajak sari. - Toshkent.: О ‘zbekiston, 1998. – B.524. 2 . Alisher Navoiy dostonlarida Xizr obrazi . “A.Navoiy ijodi va taraqqiyot masalalari” mavzusidagi Respublika ilmiy-nazariy konferensiya materiallari. Navoiy – 2001. B. 73-74 3. Xizr haqidagi xalq qarashlari Folklorshunoslik (о‘zbek xalq og‘zaki badiiy ijodiga doir tadqiqotlar) №1 Navoiy – 2003. B. 39-41 4. О‘zbek xalq ertaklarida Xizr obrazi talqini «О‘zbek tili va adabiyoti» jurnali. 2003 yil, 1-son . B. 61-65 5 . Xizr obrazi genezisiga doir ayrim muloxazalar « О‘ zbek tili va adabiyoti» jurnali 2004 yil 2- son . B. 51-54 6. Alisher Navoiy ijodida “Xizr suyi” iborasining simvolik funksional xususiyatlari О‘zbekiston Respublikasi “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganligining 15 yilligiga bag‘ishlangan “Davlat tili va umuminsoniy qadriyatlar” mavzusidagi respublika ilmiy anjumani materiallari Navoiy-2004. B. 99-100 6. Alisher Navoiy dostonlarida ayrim mifologik obrazlarning poetik talqini. Filologik tadqiqotlar (ilmiy maqolalar tо‘plami) №1 Navoiy – 2006. B. 132-135 7. Suv kulti va uning Xizr obrazi talqinindagi badiiy ifodasi Pedagogik maµorat 2005 yil, №1. B. 43-48 8. “Xizr”ni yо‘qlasak “Muloqot” jurnali 2005 yil, №3. B. 47-48 9. Devqiz. О‘zbek xalq ertaklari. Tо‘plovchi: K.Imomov. – Toshkent.: Fan, 1994. – B.46. 10. Akramov G‘. Animatik mifologiya // О ‘zbek tili va adabiyoti, 1977, 3-son. – B.52 53

11. 6. Alisher Navoiy dostonlarida ayrim mifologik obrazlarning poetik talqini. Filologik tadqiqotlar (ilmiy maqolalar tо‘plami) №1 Navoiy – 2006. B. 132-135 11. Akramov G‘. «Gо‘rо‘g‘li» turkumida mifologik obrazlar // Adabiyotshunoslikka oid tadqiqotlar. - Toshkent.: Fan, 1978. 12.Afzalov M. О‘zbek xalq ertaklari haqida. – Toshkent.: Fan, 1964. – B.49. 13. Akramov G‘ . Mifologiyaning ayrim epik janrlar bilan о‘zaro munosabati // О‘zbek folklorining epik janrlari . – Toshkent .: Fan , 1981. – B .157. 14. Imomov K . Afsona // О ‘zbek folklori ocherklari . 2- tom . – Toshkent , 1989. – B .9. 15. Jalolov G‘ . О ‘zbek xalq ertaklari poetikasi . - Toshkent .: Fan , 1978. – B .90. 16. Sarimsoqov B. О‘zbek marosim folklori. - Toshkent.: Fan, 1986. – B.193. 17.Jо‘rayev M. О‘zbek xalq ertaklarida «sehrli» raqamlar. – Toshkent.: Fan, 1991. – B.123-124. 18. Murodov M. Ergashev A. Alpomishnoma. 1-tom. – Toshkent.: Mehnat, 1998. – B.144. 19. Ibrohimov A. О‘rta asr arab xalq adabiyoti. – Toshkent.: Fan, 1994. - B.152. О‘zbek tilining izohli lug‘ati. 2-tom. - M.: Rus tili, 1981. – B.323. 20.Shamsiyev P., Ibrohimov S. Navoiy asarlari lug‘ati. - Toshkent.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1972. – B.653. 21. Rabg‘uziy Nosiruddin Burhonuddin. Qisasi Rabg‘uziy. 2-tom. – Toshkent.: Yozuvchi, 1990. – B.68. 22. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis. 1. Al-Jomi’ as-sahih (Ishonarli tо‘plam). – Toshkent.: Qomuslar bosh tahririyati, 1991. – B.34. 23. Qur’oni karim. О‘zbekcha izohli tarjima. Tarjimon: Alouddin Mansur. – Toshkent.: CHо‘lpon, 1991. – B.210-212. 24. «Qissasi Rabg‘uziy», 2-tom. B.68. 25. Gо‘rо‘g‘li dostonlari. 1. «Gо‘rо‘g‘lining tug‘ilishi». – Toshkent.: Yozuvchi.: 1996. – B.135. 54

26. Oq olma, qizil olma. О‘zbek xalq ijodi. - Toshkent.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1972. – B.160. 55

O'xshashlar

O’zbek adabiyotida Kleopatra obrazining talqini

Ertak janrida mifiklik - genetik asos va tamoyil

Mumtoz adabiyotda mifologik obrazlar talqini

Nodira she`riyatida tarixiy obrazlar talqini

Rivoyat va uning xalq poetik ijodidagi o`rni