Mumtoz adabiyotda mifologik obrazlar talqini

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

175.6533203125 KB

Ko'chirib olish

Mumtoz adabiyotda mifologik obrazlar talqini BITIRUV MALAKAVIY ISHI ~ 1 ~

MUNDARIJA KIRISH ……………………………….……………………………….. 3-6 MUMTOZ ADABIYOTDA MIFLAR VA MIFOLOGIY A GA MUNOSABAT MASALASI ……………………………………….. 7-20 MUMTOZ ADABIYOT DOSTONLARIDA MIFOLOGIK OBRAZLAR TALQINI ……………………………….……………………………… 21-45 FANTASTIK TASVIR VA MUBOLAGAVIY USLUB ……………. 46-57 «SAB’AI SAYYOR» VA «BAHROM VA GULANDOM» …………. 58-68 X ULOSA ………………………………………………………………… 69- 72 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………… 73 ~ 2 ~

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O’zbek adabiyotining tarixiy tadriji juda qadim tarixiy ildizlarga ega. Uning ilk namunalari xalq og’zaki ijodi janrlari va shakllari asosida yaratilgani barchaga ma’lum. Qaysi bir xalqni olmang, uning mahnaviy merosi badiiy asarlarsiz, xalq asarlarisiz mavjud bo’lmaydi. Mumtoz adabiyotning xalq og’zaki ijodi zaminida yuzaga kelgani ham shubhasiz. SHu bois mumtoz adabiyotning va xalq og’zaki ijodining uzviy bog’liqligi, asrlar davomida yonma-yon rivojlanganini tadqiq etish muhim hisoblanadi. Yurtboshimizning mustaqillik yillarida katta ehtibor qaratgan sohalardan biri ham adabiyot va madaniyat, tarix va milliy meros bo’ldi. C h unki hech bir xalq o’zining milliy madaniy merosidan ayri holda mavjud bo’lmaydi. Bu borada Prezidentimizning quyidagi fikrlari alohida ahamiyatga egadir: “Mahnaviyat – insonni ruhan poklanish, qalban ulg’ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-ehtiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg’otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir” 1 . Alisher Navoiy ijodida mifologik obrazlarning, folg’klor an’analarining shakllanishi, tarixiy tadrijida tutgan o’rni va ahamiyatini yoritish maxsus ilmiy kuzatishlar talab etadigan ilmiy masaladir. Biz ushbu ishimizda folg’klor va mumtoz adabiyot sarchashmalaridan u yoki bu darajada oziqlanib qalam surgan Alisher Navoiy asarlarida mifologik obrazlar hamda folklor an’analaridan qay miqyosda ijodiy foydalanganligi haqida muxtasar mulohazalar bildirishga intildik. Mifologik obrazlar talqini masalasi tadqiq etilar ekan, tarixiylik tamoyillariga amal qilishni unutmaslik kerak. Chunki, birinchidan, ushbu tamoyil istalgan so’z sanhatkorining ijodidagi folg’klor an’analarining o’rni, ularning muayyan adib yoki shoir ijodidagi rivojlantirilganligi aniq tarixiy davr nuqtai nazardan, qolaversa, individual ijodkor mahorati nuqtai nazaridan to’g’ri, obektiv yoritilishiga imkon bersa, ikkinchidan, folklor va adabiyot 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma naviyat, 2008.- 19- bet. ~ 3 ~

munosabati niqobi ostida so’zni quruq olib qochishdan tadqiqotchini saqlaydi, ayni paytda, uni bu murakkab masalada aniq fakt asosida fikrlashga undaydi. Folklordan ijodiy foydalanish ko’pincha sintez xarakteriga ega bo’ladi. Chunki badiiy asardagi folklor unsuri shu asarning barcha komponentlari bilan o’ta darajada birikib ketadiki, uni tashqi tomondan ajratib olish mumkin bo’lsa ham, biroq mazmun jihatidan alohida ajratib bo’lmaydi. Demak, folg’klorga xos an’analarning badiiy adabiyotdagi o’rni ijodiy qayta ishlanish orqali belgilanadiki, ular yozma badiiy asarning zarur tarkibiy qismiga aylanib ketadilar. Albatta, o’zining g’ oyaviy niyati va maqsadiga qarab ijodkor folklor an’analariga turlicha munosabatda bo’ladi. Chunki u bir o’rinda folklor materialini shaklan o’zgartirmay aynan qo’llasa, boshqa bir o’rinda uni shu darajada qayta ishlab, asarning ruhiga shu darajada singdirib yuboradiki, ko’p hollarda, bunday folklorizmni alohidalab olish ham mumkin bo’lmay qoladi. Mifologik obrazlar uzoq ajdodlarimizning inson, tabiat va hayot haqidagi qarashlarining qaymog’i, ular haqidagi badiiy xotirasidir. SHu bois chin istehdod egasi bunday badiiy sarchashmani hech qachon chetlab o’ta olmaydi. Xalqning buyuk istehdodlari tomonidan qachonlardir yaratilgan xalq eposi va ertaklari, afsona va rivoyatlari, maqol va topishmoqlari, askiya va qiziqchilik sanhati ijodkorlar uchun tayyor mahsulotdir. Iste dod sohiblari esa ana shu manbaning syujet hamda motivlaridan, xalq donishmandligining nodir namunalaridan, ommaning yumor hamda hajv dahosidan o’z davrining barcha muammolariga javob topa oladi. Mavzuning o’rganilish tarixi. Alisher Navoiy ijodida mifologik obrazlar talqini masalasi ko’plab mumtoz adabiyot mutaxassislari va folklorshunoslarni qiziqtirib kelgan. Professorlar N.Mallaev, A.Hayitmetov, B.Sarimsoqov, A.Abdug’afurov, A.Jalolov, T.Mirzaev, M.Jo’raev, Q.Ergashevlarning darslik, qo’llanma va boshqa ilmiy asarlarida mazkur mavzu yoritilgan. Biz ushbu masalaning ayrim tomonlarini kengroq yoritishga harakat qildik. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Alisher Navoiy ijodida mifologik obrazlar talqini masalasi kuzatilar ekan, mumtoz shoirning xalq an’anasidan qanday ~ 4 ~

foydalanganligi, yozma adabiyotning xalq og’zaki ijodi sarchashmalaridan oziqlanganligi masalasi haqida kengroq mulohazalar bildirishga harakat qilindi. Mazkur masala bitiruv malakaviy ish doirasida keng ko’lamda birinchi marta tahlil va tadqiq etildi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Tadqiqotning bosh maqsadi Alisher Navoiy ijodida mifologik obrazlarning talqinini tadqiq etish hisoblanadi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni hal etish zarur: - Alisher Navoiyning miflarga va mifologiyaga munosabati masalasini o’rganish; - Navoiy ijodida mifologik obrazlarning qo’llanishi shoir ijodiy dunyoqarashi bilan bo liq ekanligini tadqiq qilish; - dostonlarda mifologik obrazlardan foydalanish ko’lami va ahamiyatini tekshirish; - Navoiy dostonlarida folklor motivlarini o’rganish. Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning ilmiy ahamiyati shundan iboratki, u mumtoz adabiyot va xalq og’zaki ijodining o’zaro tahsiri va an’analari haqida, uning tarixiy-tadrijiy evolyutsiyasi kabi masalalar haqida umumlashma nazariy ma’ lumotlar bera oladi. Tadqiqot materiallaridan quyidagi o’rinlarda amaliyotda foydalanish mumkin: - umumiy o’rta maktab, o’rta maxsus kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarining mumtoz adabiyot tarixi va xalq og’zaki ijodi fani darslarida; - oliy talim bakalavriat bosqichida mumtoz adabiyot tarixi va xalq og’zaki ijodi fani darslarida, maxsus seminar va amaliyot mashgulotlarida; - umumtahli, o’rta maxsus va oliy tahlim dargohlarida mahnaviy-ma rifiy ishlarni tashkil etishda, adabiy kecha, sahna kompozitsiyasi va boshqa madaniy tadbirlarda. Tadqiqotning ilmiy-metodologik asoslari va metodi. Masalani tadqiq etishda falsafaning borliqni bilish haqidagi dialektik tekshirish usullari, mantiqning ilmiy tekshirish qonuniyatlariga tayanildi. Ishda qiyosiy-tarixiy usuldan foydalanildi. ~ 5 ~

Tadqiqotning manbalari. Tadqiqotni tayyorlashda mumtoz adabiyotimiz namoyondasi Alisher Navoiyning asarlari asosiy manba vazifasini o’tadi. Ishning joriylanishi. Bitiruv-malakaviy ish mavzusi Andijon davlat universiteti o’zbek adabiyoti kafedrasining yig’ilishida tasdiqlangan, kafedraning ichki himoyasida muhokama etilgan va ochiq himoyaga tavsiya qilingan. ~ 6 ~

MUMTOZ ADABIYOTDA MIFLAR VA MIFOLOGIY A GA MUNOSABAT MASALASI Mif xalq dunyoqarashi va og’zaki ijodning qadimiy shaklaridan biri bo’lib, insoniyat badiiy tafakkuri taraqqiyotida g’oyat katta o’rin tutadi. Miflarning yuzaga kelishi, rivojlanish bosqichlari va badiiy adabiyotning shakllanishidagi ahamiyati kabi masalalarni o’rganish jahon adabiyotshunosligining muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Chunki folklor an’analari orqali yetib kelgan qadimgi miflarning ayrim namunalari va ba’zi bir an’anaviy mifologik obrazlar yozma adabiyotda ham qo’llanilgan. Miflarning yozma adabiyotga munosabati, xususan asotiriy syujetlar va obrazlardan foydalanishda ijodkorning mahorati masalasi o’zbek olimlari tomonidan ham ma’lum darajada o’rganilgan. Bu o’rinda N.Mallaev, M.Saidov, G’.Akramov, M.Jo’raev, T.Xo’jaev kabi olimlarning tadqiqotlarini tilga olib o’tish mumkin 1 . Mif o’tmishda yashab o’tgan kishilarning olam haqidagi eng kadimgi tasavvurlarini o’zida mujassamlashtirganligi bilan xarakterlidir. Qadimgi odamlar tabiatning turlituman hodisalari, xususan, yer qimirlashi, yomg’ir yog’ishi yoki qurg’oqchilik bo’lishi, shamol esishi, dovul, to’fon ko’tarilishi, quyosh, oyning tutilishi, osmonda dumli yulduz ko’rinishi, yulduz uchishi, kecha bilan kunduzning doimo o’rin almashib turishining haqiqiy sabablarini bilmaganlar. Ular bu hodisalarning boisini mifologik tasavvurlar vositasida tushuntirishga, izohlashga harakat qilishgan. Shu zaylda olamdagi mavjudlikning sabablarini izohlash, tushuntirish, mohiyatiga yetishga 1 Маллаев Н. Алишер Навоий ва халқ ижодиёти. Тошкент, 1974, 90137 бетлар; Саидов М. Туркий халқлар мифологиясининг ёзма адабиётга таъсири масаласига доир // Адабиёт кўзгуси. №2_, 1996, 141145бетлар; Акрамов Ғ. Миф ва ёзма адабиёт муносабатига доир // Ўзбек тили ва адабиёти. 1996. №2, 6066бетлар; №4, 7074бетлар; №5, 5658бетлар; №6, 5357бетлар; Жўраев М. Миф ларнинг ёзма адабиётга муносабати // Узбек тили ва адабиёти. 1980. №6; Яна ўша. Миф ва унинг Алишер Навоий ижодиётидаги ўрни // «Алишер Навоий ижоди ва маънавий тараққиёт масалалари» мавзуидаги Республика илмийназарий конференцияси материаллари. Навоий, 2001, 5254бетлар; Хўжаев Т.Р. Мифик об раз ва ёзма адабиёт // Адабий мерос. 1991. №2, 6368бетлар; Яна ўша. ХВ аср биринчи ярми ў збек адабиёти ва фолклор: Филол. фан. номз. ... дисс. автореф. Тошкент, 1996 . ~ 7 ~

qaratilgan eng qadimgi tasavvurlar silsilasidan iborat miflar kelib chiqqan. Mifologiyani inson dunyoqarashini eng qadimgi bosqichiga mansub hodisa sifatida baholagan folklorshunos B.Sarimsoqovning yozishicha, mif «ibtidoiy tasavvur sistemasi sifatida qadimgi insonning voqelikka qarashidagi eng umumiy, eng mushtarak yo’ldir» 1 . M. Jo’raev va Sh. Shomusarovlarning fikricha, «mif qadimgi odamning ishonch e’tiqodlari, o’yxayollari, diniy qarashlari va ilk ijodiy izlanishlarining so’z vositasida ifoda etilgan ko’rinishlaridan biridir. Mifni ibtidoiy odam ma’naviy olamining muayyan ehtiyojlari, ya’ni o’z dunyokarashini bayon etish zarurati yuzaga keltirgan. Voqelikni badiiy idrok etish an’anasining ibtidosi sifatida qadim zamonlarda shakllangan mifologik tasavvurlar tizimi folklordagi epik janrlarning syujet silsilasi va obrazlar tarkibining yuzaga kelishiga asos bo’lgan». Darhaqiqat, qadimgi miflar mohiyatiga e’tibor beradigan bo’lsak, unda olamdagi barcha narsahodisalarni jonlantirib tasavvur qilish, ezgulik va yovuzlikning kurashini talqin qilish, kosmos va xaos munosabatlarini izohlash kabi yo’nalishlar mavjudligini ko’ramiz. Qadimgi odamlar hayotda insonga yaxshilik qiladigan ezgulik kuchlari hamda kasallik, tabiiy ofatlar yuboradigan yovuzlik kuchlari mavjud bo’lib, ular o’rtasida doimiy kurash ketadi, deb o’ylaganlar. Bu kurashda ezgulikning g’olib chiqishiga ishonganlar. Bu esa afsonaviy, g’ayrioddiy kuchlarning madadiga ishonishga asoslangan qadimgi kulьt miflarining kelib chiqishini ta’minlagan. Miflar qadimgi odam "dunyoqarashining cheklanganligi va soddaligi natijasida yuzaga kelgan bo’lsa-da, bu tasavvurlar sistemasi badiiy tafakkurning shakllanishi hamda taraqqiy etishida muhim ahamiyat kasb etgan. Miflarda ifodalangan ezgu kuchlarga ishonch g’oyasi kishilarni go’zallikni sevishga, tabiatning boqiyligini asrashga, har qanday yaratuvchilik faoliyatini qo’llabquvvatlashga undagan. Ijtimoiy fikr taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida mifo logiya o’z tarixiy vazifasini ado etgan. Bu vazifaning moxiyati shundan iborat ediki, har qanday ~ 8 ~

mifologiya tabiat kuchlarini faqat xayolot kengliklarida va xayoliy uydirma kuchi bilan yengadi, ya’ni qadimgi odam faqat xayoldagina o’z atrofidagi voqelikni o’ziga bo’ysundiradi va o’z tasavvurlariga moe xayoliy olamni shakllantiradi. Shuning uchun ham mif qadimgi odamning tabiatga ongsiz ijodiy munosabati natijasida kelib chiqqan tasavvurlar silsilasi deb qaraladi 1 . «Mif qadimgi odamning voqelikka bo’lgan ongsiz hissiy munosabati ifodasidir» 2 . Aslini olganda, qadimgi odam tabiat kuchlari ustidan o’z hukmronligini o’rnatishga harakat qilishi bi lan mifologik tasavvurlar o’rniga voqelikni ongli anglash davri boshlanadi. Chunki tabiatni ongli ravishda anglash bosqichi o’z navbatida voqelikni badiiyestetik idrok etish an’anasining kelib chiqishini ta’minlagan. Shuning uchun ham yozma adabiyotdagi ayrim syujet va obrazlarning ildizlari folklor an’analari orqali miflarga borib bog’lanadi. Mifshunoslikda mifologiyaning taqdiri masalasida ham ma’lum ilmiy qarashlar bildirilgan. Shu o’rinda professor B.Sarimsoqovning quyidagi fikrlari o’rinlidir: «Agar mifologiyaning ham tarixiy taraqqiyoti, ijtimoiy ong shakllarining tobora boyishi bi lan mif tabiatida yuz bergan son-sanoqsiz o’zgarishlar nazarda tutilsa, uning ham davrlar o’tishi bilan o’z tabiatini astasekin o’zgartira borganligi va undagi klassik xossalar yangi ijtimoiy ong shakllari, jumladan, badiiy ijod uchun potentsial harakat maydoniga aylanib qolganligini ko’rish mumkin. Mana shuning uchun ham mifologik syujetlar, motiv va personajlar folklordan mustahkam o’rin olib qolgan. Demak, miflar folklor janrlarining boyishi, rivoji uchun imkoniyat yaratib bergan va qisman, o’zlari ham folklor janrlari tarkibiga singib ketgan diffuziyalashgan» 1 . «Sab’ai sayyor» dostonining nomlanishidan tortib obrazlar silsilasigacha, hatto syujet qurilishining o’zi ham samoviy mifologiyaga asoslangan. Alisher Navoiy o’z dostonini «Sab’ai sayyor», ya’ni yetgi sayyora yoki yetti kezuvchi deb atagan. Bu raqam asar badiiy qurilmasining semantik asosini tashkil 1 Раҳмонов Т. Қадимги мифлар ўзбек фолклори эпик мотивларининг ўзаги сифатида: Филол. фан. номз. ... дисс. Тошкент, 1997, 1823бетлар. ~ 9 ~

etuvchi poetik kod vazifasini bajargan. Yetti falak, yetti sayyora, yetti kun, yetti iqlim, yetti qasr, yetti yo’lovchi, yetti qiz, yetti xil rang, yetti hikoya kabi tushunchalar asar syujetining shakllanishini ta’minlagan. Bu raqamning «Sab’ai sayyor»da g’oyat muhim poetik timsol vazifasini bajarganligini shundan ham bilsa bo’ladiki, «etti» soni yetti falak, yetti iqlim, haftaning yetti kuni, yetti qasr, yetti sayyoh, yetti hikoyat, yetti go’zal, yetgi xil rang kabi timsollar bilan bog’liq holda qo’llanilib, o’ziga xos badiiy tizimni tashkil etgan. Bu tizimda yettilik bilan bog’liq an’anaviy timsollarning har biri muayyan poetik vazifa bajaruvchi va birbiri bilan o’zaro chambarchas bog’langan syujet uzvlari hisoblanadi. Avvalo, «etti» raqamining mifologik mohiyati haqida to’xtalib o’taylik. «Etti» raqami dunyo xalkdari folklori va ma’naviy madaniyatida muhim iz qoldirgan sehrlimagik raqamlardan biri hisoblanadi. Bu raqamning sehrlimagik son sifatidagi o’ziga xos xususiyatlari, qadimgi odamlarning yetti soni to’g’risidagi e’tiqodiy qarashlari va ularning moddiy madaniyat yodgorliklarida aks etgan timsollari Dj.A.Miller, I.I.Chistyakov, A.I.Borodin, B.A.Frolov, N.L.Jukovskaya kabi olimlar tomonidan o’rganilgan 1 . O’zbek xalq sehrli ertaklaridagi magik raqamlarning tarixiy asoslari va poetikasini tadqiq etgan M.Jo’raev esa yetti sonining mifologik mohiyati va folklor asarlaridagi badiiy vazifalarini keng ko’lamda yoritib bergan 2 . «Sab’ai sayyor»dagi samoviy mifologemalardan biri «etti ko’k», «etti falak», «etti gunbad», «etti osmon» obrazlaridir. SHoir asar muqaddimasida yetti qavat osmonning yaratilishi va tuzilishini ta’riflab, shunday yozadi: C h ekting etganda dahr bunyodin, Etti gunbad sipehri minodin. Sui’ung etti bu ye tti koxi ra())i’, Najm gavharlari bila tarsiь. Etgi kox ichra yetti farzona, Degali hikmatingdin afsona. Etti afsona borchasi dilband, ~ 10 ~

Ikkisi birbiriga yo’q monand. Etti gunbad agarchi minorang Etti afsona lek rangorang. Sen chekib murtafi’ yeti aflok, Munhat aylab bu tiyra markazi xok. Etti gardun demayki yetti lagan, Har biri ichra sham’ nur afgan 1 . Alisher Navoiy tomonidan qo’llanilgan «etti qavat osmon» yoki «etti falak» tushunchasi bevosita xalqimizning mifologik tasavvurlari asosida kelib chiqqan. «Etti qat ko’k» tushunchasining kelib chiqishi va o’zbek folklorida qo’llanilishi haqida B.Sarimsoqov shunday yozadi: «Ko’pgina xalqlardagi mifologik tasavvurlar taraqqiyoti tufayli osmon ham, yer osti dunyosi ham yetti qavat tuzilishga ega, deb tasavvur qilingan» 2 . Haqiqatan ham, osmonni yetti qavatdan iborat deb tushunishga asoslangan mifologik tasavvurlar turkiy xalqlar mifologiyasida juda qadim zamonlardan buyon mavjud bo’lgan. Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asarida ham «etti qat ko’k» birikmasi qo’llanilgan. Buyuk tilshunos olim «etti» so’zining ma’nosini izohlash maqsadida shu birikmani keltirgan 3 . Folklorshunos M.Jo’raev o’zbek xalq og’zaki badiiy ijodiyotida an’anaviy tarzda qo’llaniladigan «etti falak» tushunchasi aslida ajdodlarimizning uch olam Ko’k, Zamin va Yer osti dunyosi haqidagi ibtidoiy tasavvurlarining islom mifologiyasida qayta ishlangan ko’rinishlaridan biri bo’lib, yetti raqami bilan bog’liq xalq qarashlarining bevosita ta’sirida yaratijan», deb hisoblaydi 4 . Albatta, olamning fazoviy tuzilishini uch qismdan iborat deb tasavvur qilish an’anasi yettilik qurilishga asoslangan mifik talqinlarga qaraganda 1 Alisher Navoiy. Sab’ai sayyor. Mukammal asarlar to’plami. 20 tomlik. T. 10. - Toshkent: Fan, 1992, 78 - betlar. (Bundan keyingi misollar ham ushbu nashrdan olinib, qavs ichida sahifasi ko’rsatib boriladi). 2 Sarimsoqov B. Epik janrlar diffuziyasi, 114-1 15 - b e tlar . 3 Koshg’ariy Mahmud. Devonu lug’otit turk. 3-tom. - Toshkent, 1963, 33-bet. ~ 11 ~

nisbatan qadimiy bosqich sanaladi. Dastlab olamni uch qismga, ya’ni yuqori olam (Ko’k), o’rta olam (Zamin) va quyi olam (Er osti)ga bo’lgan ajdodlarimiz ana shu qismlarning har biri o’z navbatida bir necha qatlamdan iborat deb tushungan. Voqelikni muayyan turkum va qismlarga bo’lib tavsiflashda yettilik mezonidan foydalanish qadimgi mifologiyada universal model sifatida keng qo’llanilganligi sababli olamning har bir qismi yetti qavatga bo’lingan. SHu tariqa yetti ko’k va yetti qavat yer osti olami haqidagi mifologik qarashlar yuzaga kelgan. «Etti falak» tushunchasining kelib chikishini islom mifologiyasi bilangina bog’lab qo’yish masalani biroz cheklab ko’yadi chamasi. CHunki o’tmishda yashagan odamlarning olam to’g’risidagi asotiriy qarashlarini chuqur tadqiq etgan V.V.Evsyukovning 1988 yilda nashr etilgan bir kitobida 1 osmonning yetti qismga bo’linishi va har bir qavatni o’ziga xos sifatlarga ega bo’lgan samoviy makon deb tasavvur qilish an’anasi jahonning ko’pgina xalklariga, masalan, qadimgi mayyalarga ham ma’lum bo’lganligini tasdiqlovchi ko’plab qiziqarli ma’lumotlar qayd qilingan. Qadimgi hindlar ham osmon hamda yerni yetti qavatdan iborat deb tasavvur qilishgan. Ular zamin bilan ko’kning har bir qavati inson tanasining muayyan a’zolariga monand holda joylashadi deb o’ylashgan. Hind asotirlarida aytilishicha, odamning oyog’idan beligacha, ya’ni kindigigacha bo’lgan a’zolari yetti qavat yer timsoli bo’lsa, beldan bosh chanog’igacha bo’lgan qismdagi tana a’zolari osmonning yetti qavatiga monand deb tasavvur qilingan 2 . Etti osmon yoki yetgi kat ko’k tushunchasi islom mifologiyasiga ham ma’lum bo’lgan. Jumladan, islom asotirlari tizimida yetti qat osmonning qanday qilib yaratilganligi haqida ham miflar mavjudligi ilmiy adabiyotlarda qayd qilingan. Bir asotirda ayti lishicha, Allohning nazari tushganidan keyin gavhar erib, suvga aylangan va qaynagan emish. Ana shu suvdan ko’tarilgan bu g’ yaratuvchining irodasiga binoan yetti qavat osmonni vujudga keltiribdi. Yetti qavat osmon ustmaust joylashgan va har bir qatning orasi besh yuz yillik ~ 12 ~

yo’l emish. O’zining rangi, sifati, farishtalari va nomi bilan fark l anib turadigan yetti qavat osmonning ustida esa jannat mavjud emish. Etti qat ko’kning har bir qavatining nomlanishi, rangi, farishtalarining shaklu shamoyili va qanday nom bilan atalishi haqida Nosiruddin Burhonuddin Rab g’ uziyning «Qisasi Rabg’uziy» asarida mukammal ma’lumotlar keltirilgan. Asarda yetti osmon yoki yetti qat falak to’g’risidagi mifologik tasavvurlar aks etgan bo’lib, «Sifa ti assamovoti» faslida keltirilishicha, ko’klar ye ttita bo’lib, xudo tomonidan yakshanba kuni yaratilgan. Yetti osmonning har bir qavati alohida tasvirlangan: «Ilk qat ko’k yashil zumuraddan turur, oti Rafiq turur. Farishtalari uz suratlig’, ulug’larining oti Ismoil otlig’. Ikkinchi qat ko’k kumushdin turur, oti Ruq’a turur. Farishtalari burgut suratlig’, ulug’larining oti Raqboil turur. Uchunchi qat ko’k yoqutdin turur, oti Qaydam turur. Farishtalari uy suratlig’,ulug’larining oti Ko’kboil turur. To’rtinchi qat urung yinjudin turur, oti Mo’un turur. Farishtalari ot suratlig’ turur. Ulug’larining oti Nubyoyil turur. Beshinchi qat ko’k oltundin turur, oti Ratqo, farishta lari hur suratlig’, ulug’larining oti Siftboil turur. Oltinchi qat ko’k, sarig’ yoqutdin turur, oti Zaho turur. Farishtalari vildon suratlig’, ulug’larining oti Rag’boil turur. Yettinchi qat ko’k nurdin turur, oti Aribo turur. Farishtalari odamiy suratlig’, ulug’larining oti Nurboil turur» 1 . Osmonning tuzilishi bilan aloqador bunday mifologik tasavvurlar O’rta Osiyo xalklari orasida g’oyat keng tarqalganligi sababli folklor asarlarida ham «etti ko’k» tushunchasi badiiy timsol sifatida qo’llanila boshlagan. Alisher Navoiy ham o’z asarining o’ziga xos badiiy qurilishini belgilashda xalqimizning «etti» raqami bilan bog’liq mifologik va timsoliy obrazlarga asoslangan. Ana shuning uchun ham Alisher Navoiy fazoni ye tgi qavatdan iborat deb hisoblaydi: Ko’rdum o’zni ajab maqom ichra, Bir fazo tavfida xirom ichra. Ul fazo har taraf nazarg’a vasi’, ! 1 Рабғузий. Қисаси Рабғузий. Т. I.- Тошкент, 1990, 12-13бетлар. ~ 13 ~

Etti gunbad bori matinu rafi’, Topibon har biri ichida maqom, Lek birdam biriga yo’q orom. Borcha ko’k gunbadi kibi doyir, Birbiri davrig’a bo’lub soyir, Lavi aro o’zga nav’ har gunbad, O’zga nav’ elga har biri ma’bad. Etti, gunbaddakim, xirom aylab, Etgi nodir sifat maqom aylab (46 - 47betlar). Navoiy fazoning har bir qavati o’ziga xos sifatlar bilan bir-biridan farqlanishini, xususan, yetti ko’kning har birining «to’ni o’z gunbadiga hamrang»ligi, ya’ni muayyan bir rang timsoliga egaligini shunday bayon qiladi: Har biriga bir ish sari ohang, To’ni o’z gunbadi bila hamrang. Rangi avvalg’ining qaro erdi, Yuzi ham buyla rang aro erdi. Yana bir xil’ate kiyib zarkash, Zardvash uy ichra rohi asfarkash. Yana birning maqomi xazro rang, To’ni axzar, uzori sabza rang. Yana birga libos o’lub gulfom, Ham bu rang uy aro anga orom. Biri azraq libosu ahyai xirad, Bo’lub oromgohi ko’k gunbad. Birining to’ni sandalii oyin, Sandali uy aro topib tamkin. Yana birining libosi kofuriy, Ham bu rang ichra bayti ma’muriy (47-bet). ~ 14 ~

Ko’rinib turganidek, shoir «etti gunbad» tizimiga mo s ravishda «etgi xil rang» timsolini ham qo’llagan. Ranglarni badiiyestetik maqsadlarda mahorat bilan qo’llash natijasida shoir o’z qahramonlarining ruhiy olami, ichki kechinmalari va ma’naviyatini ochib berishga erisha olgan. «Navoiy go’zallik olamidagi ranglardan xoh u qora, xoh sariq, kizil yoki oq bo’lmasin, ularning hammasidan ma’lum maqsadlarni ko’zda tutib, qahramonlarning ruhiy kechinma va holatlari bilan chambarchas bog’langan holda foydalangan» 1 . Shoirning ta’riflashicha, yetti qavat qo’kning har bir qati yulduzlar bilan bezatilgan bo’lib, bular ichida yetti falakka monand holda yetti sayyora alohida ajralib turadi: Har lagan durji kavkabafruzi, Kavkabi gavhari shabafruzi. Har birisinda o’zga xosiyat, O’zgacha rangu o’zga mohiyat. Arz jirmin qilib ye ti taqsim, Aylading har birini bir iqlim. Ul yeti kavkabi jahonpaymo, Ne jahon, balki osmonpaymo, Kim, yeti ko’kta keldilar soyir, Suvda andoqki siymgun toyir (8- bet). «Etti sayyora» ham SHarq mifologiyasi va falakshunoslik ilmida juda qadim zamonlardan beri ma’lum bo’lgan tushunchalardan biridir. O’tmishda sayyoralarni tangrilar nomi bilan atash an’anasi mav jud bo’lgan. Masalan, rimliklar osmondagi sayyoralarni qadimgi Rim xudolarining nomi bilan Merkuriy, Venera, Mars, Yupiter, Saturn deb atashgan bo’lsa, Mesopotamiya xududida yashagan xaldey qavmlari bu tarkibga kuyosh bilan Oyni ham qo’shganlar. SHu tariqa qadimgi RimXaldey astrologiyasi tizimida «etti sayyora» tushuncha si kelib chiqqan. Sayyoralarni xudolar nomi bilan atash an’anasi kadimgi hind eposining buyuk namunasi hisoblangan «Mahobhorat »da ham uchraydi'. Bu asarda sayyoralar hindlar sig’ingan ~ 15 ~

ma’budlar nomi bilan — Angiras, Atri, Vomitxa, Kratu, Marichi, Pulaxa va Pulastya deb yuritilgan. «Etti sayyora» yoki «sab’ai sayyora» tushunchasi O’rta Osiyo xalklarining samoviy mifologiyasida ham ko’llanilgan. Mahmud Koshg’ariyning «Devoni lug’otit turk» asarida sayyoralar nomini bildiruvchi batr sok'sh, ba/s/'r sokra]ultuz, kurud (Mars), karakush (Yupi ter), sekand/zsekanpyr (Saturn), sevpp (Venera) kabi atamalar qayd qilingan 1 . XVII-XU asrlarda garbiy Turkistonda yaratilgan «Solnoma»da esa yetti sayyora SHams (quyosh), qamar (Oy), Marix (ya’ni Mirrix), zoxra (ya’ni Zuxra Venera), Zoxal (ya’ni Zuhal — Saturn) nomlari bilan atalgan, Navoiy o’z asarining me’roj kechasining ta’rifiga bag’ishlangan to’rtinchi faslida yetti falakni tasvirlar ekan, sayyoralarning har biriga alohidaalohida to’xtaladi: Surdi chun rokibi humoyun fol, Ostida markabi humoyun bol. Tufrog’u suv yuzidan aylab xez, O’tti o’t, ye ldin o’tu ye ldek tez. Markabi urdi oy yuzig’a tuvog’, Uylakim, qoldi jabhasi uza dog’. Chun Atoridqa barqtsek surdi, Xorai sum xomasin sindurdi. Qildi chun Zuxra sori ohangin, Zuqra yoshurdi vahmidin changin. Mehr xud kavkabi jalolatidin, Erga kirmish edi xijolatidin, Savlatig’a chu soldi ko’z Bahrom, Tig’ig’a berdi qin aro orom. Mushtariy tushti minbaridin tez, Yuzni gardidin etti nuromia. 1 Jo’raev M. Sehrli raqamlar siri, 81-82-betlar. ~ 16 ~

Zuhal asbobin ayladi birbir, Hinduyidekki, bo’lsa ma’rakagir. Qaysi bir kishvar ichrakim yetti, Savlati birla ehtisob etti (23-24betlar). Asarning Sulton Husayn Boyqaro madhiga bag’ishlangan to’qqizinchi bobida ye tti sayyora nomini keltirib, ulardan o’ziga ijod uchun kuch berishni tilaydi. Zuhaldan davotiga rang so’ragan shoir unga «yuzingdagi qopqora rangli ter tomchilari bilan siyohdonimni to’ldirib ber» deb murojaat qilsa, Mushtariyning qalamxoma uchini o’tkir qilishiga umid bog’laydi: Qil davotimni, ey Zuhal, mamlu, Xayi ruxsoridin solib qora suv. Mushtariy, yirtqil amoma uchin, Men aritmoqqa anda xoma uchin. Qinga solg’il qilichni, ey Bahrom, Fitna xayrig’a ber dame orom. Mehri safhang yuzin daraxshon et, Zarvarakdin ani zarafshon et. Zuhra, bir lahza cholma soz oxir, C h ekmagil lahni dilnavoz oxir. Ey Atorid, o’p ostonimni, Qo’ygil olimg’a juzvdonimni. Ey qamar, sen qalamtaroshim yig’, Qil qilolingning uchidin anga tig’. (59-60betlar). Bu o’rinda shoir yetti sayyoraning SHarq falakiyot ilmida an’anaviylashgan nomlarini qo’llash natijasida ularni jonlantirib, ob raz darajasiga olib chiqqan. Husayn Boyqaro madhini boshlashga kirishishdan avval shoir yetti sayyora nomini keltirib, o’z do’sti haqida ko’nglidagi ezgu fikrlarini bayon etish uchun zarur bo’lgan barcha latif so’z gavharlarini tanlash imkonini berishni so’raydi. ~ 17 ~

Ma’lumki, Zuhal hozirgi astronomiya ilmida Saturn deb ataladigan sayyoraning arab tilidagi nomi bo’lib, Sharq munajjimlari fors tilida «kayvon» deb yuritiladigan bu sayyora falakning yet tinchi qavatida, ya’ni yettinchi osmonda joylashgan deb hisoblaganlar. Sharq xalqlari adabiyotida «sa’di akbar» — «falakning qozisi» deya sharaflangan Mushtariy, ya’ni Yupiter sayyorasining makoni esa oltinchi osmonda emish. Munajjimlar bu sayyorani baxt va omad yulduzi deb ataganlar. Yuqoridagi parchada shoir Bahromdan «qilichini qinga solib, fitna xayliga dam berishi»ni so’raydi. Zero, «Bahrom» samoviy mifologiyada jangu jadallar va qahramonlik timsoli sifatida tasavvur qilingan Mirrix sayyorasining forscha nomidir. Mirrix atamasining o’zi esa arabcha bo’lib, adabiyotda g’oliblik va muzaffariyat belgisi o’laroq talqin qilingan. Shoir samoviy timsollar talqinida «zarvaraqlar sohibi» Mehr, ya’ni quyoshga alohida e’tibor qaratadi. Quyosh butun olamga nur, issiqlik va hayot baxsh etuvchi qudratli yorug’lik manbai bo’lishi bilan birga, badiiy adabiyotda ishqmuhabbat otashiga ham timsol qilingan. Sharq xalqlari adabiyoti va folklorida Cho’lpon yulduzi o’zining beqiyos go’zalligi va latofati bilan mashhur bo’lgan sanamga tenglashtiriladi. Arabcha nomi Zuhra bo’lgan bu sayyora timsoliymajoziy ma’noda falak sozandasi, san’at va madaniyat homiysi, go’zallik va nafosat ramzi, muhabbat belgisi deb ta’riflanadi. Navoiy Atorid, ya’ni Merkuriy sayyorasini ta’riflar ekan, uni «kelib ostonamni o’pgin va oldimga juzvdonimni qo’ygil» deydi. Bu o’rinda «juzvdon» so’zining qo’llanilishi Atorid sayyorasining timsoliy ma’nosini oydinlashtiruvchi kalit vazifasini o’tamokda. Ma’lum bo’lishicha, SHarq xalqlarining samoviy asotirlarida Ato rid sayyorasi shoir va adiblarning afsonaviy homiysi deb tushuniladi. Yozma adabiyotda esa u «falak kotibi» iborasi bilan tashbehla nadi. Ana shundan kelib chiqib, «juzvdon» so’zi «qog’oz va yozuvlar solinadigan charmdan ishlangan kichkina jild» ma’nosini bildirishini nazarda tutsak, Navoiy «adib va shoirlar piri»dan o’ziga omad so’ragani ayon bo’ladi. Alisher Navoiy qamar, ya’ni oy nomi keltirilgan baytda ~ 18 ~

ham yangi chiqqan hilolning o’rog’ini qalamtarosh uchiga qiyos qilib chiroyli badiiy obraz yaratgan. «Sab’ai sayyor»da hafta kunlarining kelib chiqishi bilan bog’liq qadimiy mifologik tasavvurlar ham o’z aksini topgan bo’lib, Alisher Navoiy haftaning har bir kuni sayyoralardan biriga taalluqlidir degan qarashni shunday ifodalaydi: Haftaning har kuni birisiga xos, Bo’lub ul kun qadahkashu raqqos. Har biri xukmi ichra bir iqlim, Xoh ummed anda, xohi biym. Men chu bu xayl aro guzar qildim, Borig’a ye tti kun safar qildim. (47- bet). Yuqorida qayd qilingan «Solnoma»da esa yakshanba kuni SHams (quyosh)ga, dushanba kuni qamar(oy)ga, seshanba kuni Mirrixga, chorshanba kuni Utorudga, payshanba kuni Mushtariyga, odina (juma) kuni Zuhraga, shanba kuni Zuhalga taalluqli deyilgan». Shu tariqa «etti» raqami bilan bog’liq mifologik qarashlar «Sab’ai sayyor»ning butun kompozitsiyasini o’ziga bo’ysundirib olgan. Navoiy yetgi iqlim yo’lidan kelgan yetti yo’lovchining yetti hikoyasini keltiradi. Bu o’rinda yo’lchisayyohlar sonining yettita bo’lishi ham tasodifiy bo’lmay, o’zbek folklorida qadimdan shakllanib kelgan epik an’ana mahsulidir. Xalq dostonlarida elchi yoki vakillar soni yettita bo’lib kelishi odatiy hol hisoblanadi. Jumladan, «Xoldorxon» dostonida Xoldorxon podshoning Go’ro’g’lining huzuriga elchi yuborish lavhasi shunday tasvirlangan: «Ana endi Xoldorxon podsho tilla muhrini bosib, arzani buklab, qog’ozga o’rab lipopalab, Qrim mamlakatining qoruvlisidan, novchasidan yettita odamni olib, qo’liga xatni berib, Chambil mamlakatiga, Yovmitning elatiga, Takaning vallamatiga elchi qilib yuboradi. Ana endi yetti elchi necha kun, necha soat yo’l yurib, ozgina emas, mo’l yurib, necha tog’u cho’l yurib, necha turli el yurib Chambil elatiga keldi. Shu vaqtda Go’ro’g’libek qo’liga durbinni olib ~ 19 ~

atrofi jonibga qarab, yurtu olamga nazar solibqarab o’tirgan edi, Qarasa, yetti odam kelayotibdi» 1 . Xalqimiz orasida yetti otaboboni bilish, yetti ajdodni xotirlash azaliy qadriyatlardan biri hisoblanadi. Qadimda kasbhunarlar ham ajdodlardanavlodlarga meros qilib qoldirilgan. Nikoh munosabatlarini o’rnatishda, qonqarindoshlik aloqalarini aniqlashda, naslnasabni surishtirishda «etti ajdod» yoki «etti ota» tushunchasiga suyanib, ish tutganlar. «Etti ajdod»ni bilish an’anasi qadimgi turkiy qabilalar orasida keng tarkalganligini tarixshunos olim N.V.Kyuner ham ta’kidlab o’tgan. Folklorshunos M.Jo’raevning fikricha, «qadimgi odam tasavvurida vaqt tushunchasi, asosan, yetti raqami bilan bog’liq edi. Tur mushda oy kalendaridan foydalangan ibtidoiy ovchi tungi orienta tsiya manbai bo’lmish Oy fazalarining har yetti kunda almashinib turishi, osmondagi yetti o’zgaruvchan sayyora (Oy, quyosh, Mushtariy, Mirrix, Zuhro, Utorud, Zuhal)ga asoslanib, yetti kunlik vaqt birligi haftani yaratgan. Vaqt hisobining asosiy traektoriyasi yetti kundan yetgi ajdodgacha cho’zilgan edi. Yetti ajdod va yetti avlod ma’ lum ma’noda o’ziga xos vaqt birligi, astronomik o’lcham rolini o’ta gan bo’lishi kerak». Alisher Navoiy o’z dostonining na’t qismida «etti ota» tushunchasini qo’llab, quyidagi baytlarni bitgan: Durri zotingg’a ye tti bahr sadaf, Bir o’g’uldin ye tti atog’a sharaf. Qaysi ye tti atoki, yetmish ato, Seni bori o’ziga etmish ato (21- bet). Navoiy g’azallaridan birida ham «etti ato» mavzusiga to’xtalib yozadi: Jinsi bashar yo’q ogahing, xurshid xoki dargahing Ko’k mahts aro tifli rahing ye tti atou to’rt ano. Ya’ni, yarati ql arning birortasi sening haqiqatingdan ogoh emas, oy — dargohing tuprog’i, ye tti falak va to’rt unsur (anosiri arbaa: tuproq, shamol, 1 Холдорхон. Ўзбек халқ ижоди. Тошкент, 1981, 8-бет. ~ 20 ~

suv, olov)dan yaralgan barcha narsalar esa sening buyukliging oldida yosh go’daklar kabidir. Xullas, xalqimizning samo jismlari bilan bog’liq samoviy qarash lari, a yniqsa, «etti» raqamining magik son sifatidagi xususiyatlariga ishonch asosida yuzaga kelgan asotiriy timsol va tushunchalar «Sab’ai sayyor» dostonining syujet kompozi ts ion qurilishini belgilovchi strukturual semantik mezon vazifasini bajargan. «SAB’AI SAYYOR» DOSTONIDA MIFOLOGIK OBRAZLAR TALQINI Alisher Navoiyning «Sab’ai sayyor» asarida o’ zbek folklorida an’anaviy tarzda qo’llanilib kelingan ko’plab mifologik syujet, obraz va detallardan badiiy-estetik maqsadlarda foydalanilgan. Jumladan, afsonaviy-xayoliy ot ma’nosini bildiruvchi «bodpo» ana shunday qadimiy mifologik timsollar sirasiga kiradi. Asarning to’qkizinchi faslida quyidagi bayt mavjud: Bodpo sarsari jahonpaymo, Ustida rokibi sahobnamo (61-bet). «Bodpo» atamasi shoir «Xamsa»si tarkibidagi boshqa asarlarda, xususan, «Farhod va Shirin» dostonida ham uchraydi. Masalan: O’pub ul bodpolarning ayog’in, Tushub yo’lg’a tutib ikki qulog’in 1 . Bu baytda Farhod o’z sevgilisi mingan otning tuyoklarining dupurini eshitish maqsadida yerga quloq tutganligi holati tasvirlangan. Zero o’tmishda istiqomat qilgan ajdodlarimiz ot tuyog’ining sasini eshitish uchun yerga quloq tutish odatiga amal qilganlar. Shoir tasvirlagan bodpo timsoli orkali bamisoli shamoldek tez chopadigan uchqur tulpor ma’nosi ifodalangan. Dostonda 1 Alisher Navoiy. Far h o d va Shirin. MAT. 20 tomlik. T.8. — Toshkent: Fan, 1991, 258-bet. Shu manbadan olingan misollarning beti q avs ichida k o’ rsatib boriladi. ~ 21 ~

tasvirlanishicha, Shi rin mingan otning oyoqlari chalishib, jonivor munkib ketay deb turganida Farhod sevgilisi mingan otni dast ko’tarib, ularni falokatdan qutqarib qolgan. Shoir bu manzarani shunday tasvirlaydi: Ko’tardi orqasig’a bodponi, Nechukkim bodpo, ul dilraboni (266-bet). Ko’rinadiki, afsonaviy ot ma’nosida qo’llanilgan bodpo obrazi vositasida shoir epik voqelikning xayoliy-fantastik uydirma asosidagi talqinini yaratadi. Bu esa ayni paytda Farhod obrazini ta’sirchan qilib tasvirlash, uning betakror kuchqudrati, qahramonligi, jasorati va sevgisiga sadoqatini bo’rttirib tasvirlashga asos bo’lgan. «Sab’ai sayyor»da ham bodpo obrazi mifologik tulpor ma’nosida qo’llanilgan. Bodpo obrazining qadimiy asoslari xalq og’zaki ijodiyoti orqali mifologiyaga borib taqaladi. Chunki o’zbek xalq dostonlarida ham palang ot, bodpoy kabi nomlar bilan ataladigan af sonaviy otlar nomi qayd qilingan. Atoqli olim H.Zarifovning yozishicha, «mehnat samarasini oshirishga intilish uchar gilam, tez yurar etik kabilarni o’ylab chiqarishga imkon berganidek, qanotli ot haqidagi tushunchalar ham inson ibtidoiy texnikaga ega bo’lgandan keyin yog’och ot (palang ot, bodpoy)ni yana xayolda mujassamlashtirishga, uni ertak va doston qahramonlariga xizmat qildirishga olib kelgan. Yog’och ot obrazi o’z vazifasi jihatdan biroz mifologik otga o’xshasa ham, zaminida reallik ko’zga tashlanib turadi, ya’ni yog’och ot (palang ot, bodpoy) mohir xunarmandlarning mehnati bilan yasaladi... Bu ot yerda yurmaydi, doim ko’kda uchadi. Uning ko’kka parvoz kilishi uzoq masofalarga tez uchishi va yana yerga tushishi murvatlarning buralishiga bog’liqdir». Demak, yog’ochdan yasalgan deb tasavvur qilingan afsonaviy uchar ot bodpo obrazi dastlab mif va eposda keng qo’llanilgan. Mifologik obrazlarning yozma adabiyotga diffuziyalanishi natijasida bu obraz badiiy adabiyotga ham ko’chgan. Xususan, Alisher Navoiy ham bodpo obrazi vositasida xilmaxil badiiy san’atlarni yaratib, rang-barang timsoliy ma’nolarni ifodalashga erishgan. ~ 22 ~

Ma’lumki, Alisher Navoiy asarlarida Qaqnus, Humo, Semurg’ kabi afsonaviymifologik qushlarning timsoliy obrazlari ham keng qo’llanilgan. Jumladan, «Sab’ai sayyor»dagi Diloromning chang chaliщdagi mahorati tavsifiga bag’ishlangan o’n to’rtinchi faslida afsonaviy Qaqnus haqidagi mifologik tasavvurlar asosida shoir benazir tashbehlar yarata olgan. Diloromning chang chaliщdagi mohirligi shu darajada kuchli ediki, uning cholg’usidan taralayotgan nag’malar Qaqnus tumshug’idan chiqadigan turfa xil sehrli sadolarga o’xshatiladi: Yo’qki, qaqnusdurur namudori, Kosasidin ajuba minqori. Suqba minqori ichra sartosar Ki, bo’lu anda torlarg’a guzar. Tor ila nag’ma beadad bo’lubon, Tor yo’q, nag’malarg’a mad bo’lubon. C h unki har suqbadin chiqib bir lahn, Bo’lubon pursado ye ttinchi sahn, C h unki qa q nusliq aylabon izhor, O’t solib olam ichra qaqnusvor. Suqbadin lahni zorlar bilinib, Sekribon o’tki, torlar bilinib. Buyla qaqnusqa bu sifat tovus, Hamnavolig’ aro bo’lub ma’nus. ( 100 - bet) Bu o’rinda tasvirlangan q aqnus obrazi zamirida shu nom bilan ataluvchi afsonaviy qush to’g’risidagi mifologik qarashlar o’z ifodasini topgan. «Navoiy asarlari lug’ati»da qaqnus so’ziga «mavhum bir qush, afsonaga ko’ra tumshug’ida juda ko’p teshiklar bo’lib, bu teshiklardan chiqqan ovozlardan go’yo muzika o’ylab chiqarilgan emish» deb izoh berilgan 1 . Haqiqatan ham, SHarq mifologiyasida talqin qilinishicha, qaqnus afsonaviy qush bo’lib, o’zining judayam xushovozligi bilan mashhur bo’lgan. Aytishlaricha, bu xayoliy qushning tumshug’ida uch yuz oltmishta teshikchasi ~ 23 ~

$bor emish. SHuning uchun bu qush sayragan paytda ana shu teshikchalarning har biridan alohida bir nag’maohang taralib, g’ aroyib kuy hosil bo’larmish. Mumtoz she’riyatimizda boqiy xayotning mifologik timsoli sifatida tasvirlangan qaqnus obrazining to’la tasviri Alisher Navoiyning «Lison ut- tayr» dostonida berilgan. Adabiyotshunos O.Xo’jamurodovning fikricha, «Lison ut-tayr»da badiiy timsol sifatida tas virlangan qushlar obrazi ikki tipga bo’linadi: a) xayoliymifologik qushlar — Anqo, humo, Semurg’, qaqnus; b) hayotiyreal qushlar — kalog’, yurtachi, karkas, to’ti, hudhud, tovus, bulbul, qumri, kaklik, durroj, kabutur, shunqor, qarchig’ay, burgut, o’rdak, tovuq va h.k.. Alisher Navoiy o’zining «Lison ut-tayr» dostonida Farididdin Attor siymosini badiiy talqin qilish maqsadida qaqnus qushi timsolidan poetik detalь sifatida foydalangan hamda bu afsona viy kush to’g’risidagi mifologik tasavvurlarni asarga mahorat bilan singdirib yuborgan. Bu asarda Hindistonda yashovchi afsonaviy kush deb ta’riflangan qaqnus obrazini shoir shunday tasvirlagan: Bor emish qaqnus degan bir turfa tayr, Hind mulkida anga oromu sayr. Shakli matbu’u tavono paykary, O’zga naqshu rang birla har pari. Bo’lajab hay’at bila minqor anga, Suqbalar minqor aro biser anga. Chun chekib dilkash navoiyi jonfizo, Fahm o’lub har suqbasidin bir navo. Suqbalardin \ar qachon qilsa xurush, Aylabon oni eshitkon tarki hush. Jufti bo’lmas xech qush payvandi ham, Hech tayr o’lmas oning monandi ham. «Lison ut-tayr»da keltirilgan afsonaga qaraganda, hind diyorida yashaydigan bu qushning patlari rangorang bo’lib, siyrati baquvvat ligi, har turli ~ 24 ~$