Nodira she`riyatida tarixiy obrazlar talqini

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

213 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI FILOLOGIYASI FAKULTETI O’ZBEK ADABIYOTI KAFEDRASI IV KURS (42 -GURUH) BITIRUVCHISI ROZIQOVA GULNOZA “5220100 - Filologiya” ta’lim yo’nalishi boyicha bakalavr darajasini olish uchun “NODIRA SHE’RIYATIDA TARIXIY OBRAZLAR TALQINI” MAVZUSIDA YOZGAN BITIRUV MALAKAVIY ISHI Ilmiy rahbar: filologiya fanlari nomzodi: G.Imomova “Himoyaga tavsiya etilsin” O’zbek filologiyasi fakulteti dekani__________ dots. I.Xudoynazarov “___” _________ 2012-yil QARSHI– 2012

Reja Kirish…………………………………………………………... I.BOB. O’zbek mumtoz adabiyotida tarixiy shaxslar obrazlarining genetic kurtaklari I.1. Nodira she’riyatida tarixiy shaxslar obrazi I .2. “Oltin beshik” voqeasining Nodira lirikasida talqini II.BOB. Tarixiy obrazlar tasvirida badiiy mahorat I I.1. Shoir yaratgan obrazlar tasvirida fikr izchilligi II.2. Tarixiy obrazlar talqinida she’riy san’atlarning o’rni Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Yurtimiz mustaqillikka erishgach, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan bebaho adabiy merosni yangicha mezonlar asosida xolisona tadqiq qilish uchun har qachongidan ham dolzarb vazifa sifatida kun tartibiga qo‘yildi. Prezidentimiz I.A.Karimov dunyo madaniyati va ma’naviyatini yuksaltirishga beqiyos hissa qo‘shgan ijodkorlarimiz asarlarini zamon talablari darajasida tadqiq etish zaruratini quyidagicha ta’kidlagani ham buning isbotidir: “Ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plagan hayotiy tajribalari, diniy, axloqiy, ilmiy qarashlarini o‘zida mujassam etgan nodir qo‘lyozmalarini jiddiy o‘rganish payti keldi. Chunki, o‘zingizga ma’lumki, sho‘rolar zamonida tarixiy haqiqatni bilishga intilish rag‘batlantirilmas edi, hukmron mafkuraga xizmat qilmaydigan manbalar xalq ko‘zidan iloji boricha yiroq saqlanar edi”. Ma’lumki, o‘zbek mumtoz she’riyati an’analarini o‘ziga xos davom ettirib, xalqimiz ma’naviy hayoti tarixida o‘ziga xos iz qoldirgan Mohlaroyim-Nodira adabiy merosi yuzasidan istiqlolga qadar ko‘plab ilmiy-tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Lekin ularda Nodira istifoda etgan tarixiy obrazlar tizimi, ularning turkiy va musulmon xalqlari adabiyoti an’analariga chambarchas bog‘liqligi, mazkur obrazlarning o‘zbek adabiyotiga kirib kelish jarayonlari, ulardan shoira o‘z ijodida qay darajada istifoda etgani, bu tipdagi obrazlarning ijodkor va salaflari asarlarida qo‘llanish ko‘lami, ijodkor estetik maqsadi va badiiyat mushtarakligi masalalari yaxlit tarzda o‘rganilgan emas. Vaholanki, shoiraning dunyoqarashi, hissiyoti, kechinmalari va hayotiy xulosalari mazkur badiiy obrazlar vositasida ifodalangan. Bu esa, o‘z navbatida, tarixiy obrazlar, ularga yuklangan o‘ziga xos mazmun, bu mazmunning poetik ifodasi masalalarini maxsus o‘rganishning dolzarb ekanini ko‘rsatadi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. O‘zbek mumtoz poeziyasida teran mazmun va betakror badiiyat yuksak darajada uyg‘unlashgan nazmiy asarlari 3

bilan munosib mavqega ega shoira Nodiraning ijodi XX asrning ko‘pgina adabiyotshunoslari va shoirlari diqqatini o‘ziga tortib keldi. Jumladan, Sadriddin Ayniy, X.Zunnun, M.Alaviya, To‘xtasin Jalolov, Vohid Zohidov, Lutfulla Olim, O‘tkir Rashidlarning shoira tarjimai holi, ijodiy merosiga oid dastlabki tadqiqotlari ma’lum bo‘lsa, Nodira hayoti, she’riyatining o‘ziga xosligi va badiiyati, devoni qo‘lyozmalari tom ma’noda Aziz Qayumov, Mahbuba Qodirova, Nusratullo Jumayevlar tomonidan keng ilmiy doiraga ma’lum qilingan. Xususan, A.Qayumov tomonidan birinchi marta shoira ijodiy merosidan iborat saylanma nashr ettirilgan. M.Qodirovaning Mohlaroyimning Nodira, Komila va Maknuna taxalluslari bilan bitilgan o‘zbek va fors-tojik tilidagi she’rlaridan iborat devonlari qo‘lyozmalari, she’rlarining g‘oyaviy-badiiy jihatlari yuzasidan amalga oshirgan tadqiqot va nashrlari e’tiborli. N.Jumaxo‘ja birinchi bor Nodira asarlarini milliy istiqlol nuqtai nazaridan tahlil etgan. Tadqiqotning maqsadi. Nodira ijodidagi tarixiy obrazlarning shoira poetik fikrini ifoda etishdagi o‘rni, ularning manbalari, mazmun-mohiyati, genetik kurtaklari, shoira ijodidagi o‘ziga xos jihatlari, mazkur obrazlar asosida yaratilgan asarlar badiiyatini tadqiq etish va ilmiy-nazariy umumlashmalar chiqarish Bitiruv malakaviy ishning bosh maqsadidir. Tadqiqotning vazifalari: - Nodira ijodidagi tarixiy obrazlar tizimini aniqlash va tahlil etish; - tarixiy obrazlarning o‘zbek adabiyotidagi genetik kurtaklarini ko‘rsatib berish; - ijodkor nazmiy asarlari tahlili asosida tarixiy va mifik obrazlar munosabatini tadqiq qilish; - shoira ijodidagi tarixiy obrazlar tasvirlangan asarlarning mazmuni va poetik fikr uyg‘unligi, badiiy tasvir vositalarining ijodkor tafakkurini aks ettirishdagi o‘rni, ijodkor badiiy mahorati masalalarini tahlildan o‘tkazish; - ilmiy tadqiqot natijalaridan nazariy umumlashmalar chiqarish. 4

Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqot natijalari o‘zbek mumtoz adabiyotidagi tarixiy shaxslar obrazining genetik kurtaklari yuzasidan xulosalar bildirilgani bilan nazariy ahamiyatga ega. Bitiruv malakaviy ish natijalari tarixiy shaxslar obrazining Nodira va salaflari ijodidagi o‘rni, ijodkorlarning poetik mahoratini ochib berishdagi ahamiyati yuzasidan xulosalar bildirishda muhim. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyatiga kelganda shuni aytish kerakki, mazkur ish xalq-duolarining vujudga kelishi, xalq о ‘rtasida amal qilishi va badiiy tabiatini nazariy jihatdan yoritishda dasturlik vazifasini ado etadi. Bitiruv malakaviy ishdan oliy о ‘quv yurtlari filologiya fakultetlari talabalari uchun darsliklar, о ‘quv-metodik q о ‘llanmalar yozishda, maxsus kurslar о ‘qishda foydalanish mumkinki, bu narsa bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyatini belgilab beradi. Bitiruv malakaviy ish tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5

I.BOB . O‘zbek mumtoz adabiyotida tarixiy shaxslar obrazlarining genetik kurtaklari I.1. Nodira she’riyatida tarixiy shaxslar obrazi Tarix va adabiyot bir-biriga chambarchas bog‘liq. Zero, ular biri ikkinchisini to‘ldirib, jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. Tarix muayyan makon va zamon, ma’lum shaxslar hayoti bilan bog‘liq voqealar haqidagi real ma’lumotlarni o‘zida mujassam etsa, badiiy adabiyotning vazifasi o‘zgacharoq. Chunonchi, badiiy adabiyot muayyan tarixiy hodisa yoki shaxslar kechmishini badiiy jihatdan sayqallab, ohorli tashbeh va metaforalar orqali tasvirlaydi. Ijodkor asarida tarixiy jarayon va tarixiy shaxs faoliyati bilan bog‘liq tasvirlarda o‘ta mubolag‘ali chizgilardan ham foydalanishi mumkin. Natijada tasvir obyekti bo‘lgan hodisaning o‘quvchi ongi va shuuriga ta’sir kuchi bir necha barobar oshadi, tarixiy shaxs obraziga nisbatan ijobiy yoki salbiy fikr shakllanishiga zamin yaratiladi. Shu ma’noda, badiiy adabiyotda tarixiy shaxslar obrazi tasviri ijodkorning qaysi rakursdan yondashishiga qarab, kelgusida o‘quvchi tasavvurida yaxshilik yoki yomonlik, saxiylik yoki baxillik, mardlik yoki nomardlik timsoliga, ijodkor orzu-istaklarining ifodachisiga aylanishi mumkin. O‘zbek mumtoz adabiyotida tarixiy shaxslar obrazi tasviri jihatidan boy tajriba to‘plangan. Ularni biz, muayyan o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olib, shartli ravishda quyidagicha tasniflashimiz mumkin: 1. Islomgacha bo‘lgan davr bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazi; 2. Islom dini bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazi. Bu tipdagi obrazlar barcha zamonlar ijodkorlari asarlaridan o‘rin olib, muyyan ma’no va mohiyat kasb etgan. Bunday tarixiy shaxslar obraziga duch kelinganda, odatda, u bilan bog‘liq tarixiy voqelik o‘quvchining ko‘z o‘ngida 6

gavdalanadi. Shu bois asarda muayyan tarixiy shaxs nomining zikr etilishi zamirida ijodkorning aniq maqsadi aks etadi. Bu maqsad aksar hollarda ijodkor yashagan davr muammolari bilan yoki uning adabiy-estetik ideali bilan bog‘liq bo‘ladi. Birinchi guruhdagi obrazlarni yana tarixiy va sinkretik obrazlar guruhiga ham bo‘lish mumkin. Masalan, Afrosiyob, Xizr kabi obrazlar ayrim manbalarda tarixiy shaxs sifatida ko‘rsatilsa, ayrimlarida mifik obraz sifatida qayd etiladi. Mazkur tasnifga ko‘ra, turkiy xalqlarning islomgacha bo‘lgan tarixida yorqin iz qoldirgan tarixiy shaxslardan Kultegin, Bilga xoqon, To‘nyuquq kabilarning shaxsini tasvirlashga bag‘ishlangan qimmatli manbalar sifatida bitiktoshlarni qayd qilish mumkin. Shuningdek, Alp Er To‘nga, O‘g‘uzxon haqidagi, turkiy xalqlarning tarqalish tarixi bilan chambarchas bog‘liq Arkanaqun, Alanquva voqealari bilan bog‘liq tarixiy voqeliklar tarixiylikdan ko‘ra, badiiy bo‘yoqlarga boy tarzda ifodalangani kuzatiladi. Xususan, Islomdan keyingi davrlarda yaratilgan tarixiy asarlarda turkiy xalqlar tarixiga oid qaydlar, jumladan, O‘g‘uzxon, Alanquva hayotiga oid ma’lumotlar, Arkanaqun voqeasi turli xil shakllarda saqlanib qolgan. Jumladan, Ollomurod Annaboy o‘g‘lining “O‘g‘uz, Alanquva va Shayboniynoma” (XVII asr) asari uch qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismida O‘g‘uzxon, Alanquvadan Chingizxongacha bo‘lgan voqealar tasviri, ikkinchi qismda Qo‘ng‘irot urug‘ining ajdodlari, uchinchi qismda esa Shayboniyxon tarixi yoritilgan. Asar boshida Nuh voqeasidan boshlab turkiy xalqlarning shajarasi, ularning shakllanishi bilan birga Chingizxongacha bo‘lgan voqealar bayon qilingan. S h ermuhammad Munisning “Firdavs ul-iqbol” asari Xiva xonlari tarixiga bag‘ishlangan. Asar turkiy xalqlarning bobosi sanalmish Yofas tarixidan boshlanib Olloqulixon davrigacha bo‘lgan voqealarni o‘z ichiga qamrab olgan. Muhammad Yusuf Bayoniyning “Shajarai Xorazmshohiy” asari ham Munis asari singari an’anaviy tarzda Odam alayhissalomdan Yofasgacha bo‘lgan voqealar bayoni qisqacha berilib, keyin 1913 yilgacha bo‘lgan voqealar tarixi bitiladi. 7

Muhammad Sharif bin Muhammad Naqining “Toj ut-tavorix” asari Buxoro hukmdori Amir Haydarga bag‘ishlangan. Asarda dastlab mang‘itlar sulolasi tarixining O‘g‘uzxondan boshlanishi yoziladi. Keyin turkiy xalqlarning tarqalishi, Chingizxon va shayboniylar tarixi yoritilgan. “Habib us-siyar” asarida ketma-ket dunyo tarixida iz qoldirgan sulolalar, Eron podsholari, Muhammad payg‘ambar va uning safdoshlari, xalifalar, Chingizxon avlodlari, temuriylar, o‘zbek xonlari va nihoyat safaviylar tarixi yoritiladi. Mazkur asarlar tarixiy mavzuda bo‘lishi bilan birga badiiy bo‘yoqlarga boyligi bilan ham alohida ahamiyatga ega. Ularda tarixiy shaxslar haqidagi ma’lumotlar poetik tasvir vositalari orqali mubolag‘ali tasvirlanadi. Bu hol, avvalo, mualliflar o‘z asarining o‘quvchi uchun zerikarli bo‘lib qolmasligi uchun voqealar tasvirini badiiylashtirgani bilan izohlanadi. Bunday usul asarning ta’sir kuchini oshiradi, natijada tarixiy shaxslar o‘quvchi uchun buyuklik, qudrat, jasorat timsoli sifatida namoyon bo‘ladi. Bu hol XX asrgacha bo‘lgan Sharq xalqlari tarixnavisligiga xos bo‘lgan muhim jihatdir. Shu bois bu turdagi manbalarga o‘z davridayoq Ibn Sino, Forobiy, F.Rouzental, V.V.Bartoldlar adabiy-tarixiy asarlar sifatida baho bergan. Prof. N.Jabborov va N.Shodmonovlar Ogahiyning tarixiy mavzudagi asarlarini tadqiq qilar ekanlar, ularning badiiy- tarixiy nasr namunasi ekanini dalillaydilar. Shu asosga ko‘ra, aytish mumkinki, mazkur tipdagi manbalar ta’sirida tarixiy shaxslar bilan bog‘liq haqiqatlar kelgusi avlodlarga badiiy shaklda yetib kelgan. Ularning aksar namunalari shu darajada yuksak badiiyat bilan yozilganki, hatto bu hol shu tipdagi asarlarda tarixiy shaxslar haqida keltirilgan ma’lumotlarning tarixiy haqiqat sifatida qabul qilinishiga monelik qilgan. X.Egamov va N.Rahmonovlar o‘zbek adabiyotining shakllanishida qadimgi turkiy xalqlar kechmishiga oid O‘rxun-Yenisey yozma yodgorliklari, Kultegin yodnomasi kabi obidalar alohida o‘rin tutishini alohida qayd etganlar: “Folklorning qadimgi turkiy adabiyotga kuchli ta’sir etganligi mavjud haqiqat. Bu 8

bevosita yodnomalardagi qahramonlarga xarakteristika berishda, poetik stilistika, grammatik formalarda va so‘z ifodalashda ko‘rinadi. Jumladan, Kul tegin katta yodnomasidagi olti hikoyada tarixiy fakt va afsonalarning sinkretik holati asosiy o‘rin tutadi. Bu hikoyalar dastlabki turk xoqoni Bo‘mun va Istami, Eltarish hoqon va Qapag‘an xoqon, Bilga xoqon va Kul tegin haqidagi hikoyalardir. Bu yodnomalar asosida bunyodga kelgan asarlarda ijtimoiy borliq tasvirlanibgina qolmay, balki xalqimizning intilishi, orzu-umidlari va ideallarini fantastik tarzda ifodalashga intilishlar bo‘lgan”. Binobarin, mazkur adabiy yodgorliklarda tarixiy shaxslar obrazi ilk bor o‘ziga xos talqin etilgani kuzatiladi. Turkiy xalqlar tarixi bilan bog‘liq bitiktoshlar xalq dunyoqarashi, tarixiga bo‘lgan munosabatni bilishda muhimdir. Ana shunday bitiktoshlardan birining xususiyati to‘g‘risida N.Rahmonov quyidagicha yozadi: “Turk xoqonligidagi xalqlarning ahvoli, madaniy-iqtisodiy hayoti va davlat boshliqlarining ma’naviy olami, davlatni boshqarishdagi roli, xoqonning to‘rt tarafdagi xalqqa qo‘shin tortib, katta territoriyani turk xoqonligiga birlashtirganligi haqida turk xalqining tabg‘achlarga aldanib, ularga qaram bo‘lib qolishlari va turk xalqining chekkan iztiroblari haqida bitik muallifi Yo‘llug‘ teginning so‘z yuritishidan maqsadi o‘quvchini keyingi voqealar, sarguzashtlarni to‘g‘ri va oson tushunishga tayyorlashdir, keyingi hikoya qilinadigan voqealar haqida tasavvur uyg‘otishdir. Bitigtosh Kultegin sharafiga qo‘yilgan bo‘lsa-da, muallif faqat Kulteginning harbiy jasoratini madh qilishni, uni ko‘klarga ko‘tarib maqtashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ymaydi, balki turk xoqonligining ijtimoiy-siyosiy hayoti, xalq bilan davlat boshliqlari o‘rtasidagi munosabat, davlatni boshqarishdagi xoqonlarning xizmatlari, ya’ni qaysi xoqon hokimiyatni qanday boshqarganligini atroflicha ko‘rsatishni maqsad qilib qo‘ygan. Butun bir xalq va davlat taqdiri hikoyachining diqqat markazida turadi”. Olim bunday bitigtoshlar badiiy asarning o‘ziga xos namunasi ekanligini ham e’tirof etadi. Shuningdek, Turon va Eron xalqlari o‘rtasida tarqalgan tarixiy-badiiy asarlarda Alp Er To‘nga – Afrosiyob turkiy xalqlarning faxri hisoblansa, 9

eroniylar uchun bosqinchi timsolida gavdalanadi. Chunonchi, A.Abdurahmonov Alp Er To‘nga – Afrosiyob to‘g‘risidagi ma’lumotlar “Avesto”dan oldingi manbalarda ham uchrashini qayd etib, mana bunday yozadi: “Alp Er To‘nga – Afrosiyob mavzusida yaratilgan asarlar turkiy hamda fors-tojik adabiyotida katta sahifani tashkil etadi. Afrosiyob obrazi fors-tojik adabiyotida yanada keng yoritilgandir. Firdavsiyning “Shohnoma”, Xoja Amidi Atoiyning “Shohnoma”ga o‘xshatma tarzida bitilgan “Barzunoma” dostonida ham Afrosiyob ruhiy kechinmalari butun murakkabligi bilan ko‘rsatilgan. Tarixchi Mirxond (XY asr)ning 7 qismdan iborat “Ravzat us-safo” kitobining birinchi qismida ham Afrosiyob tasviriga o‘rin berilgan. Demak, Alp Er To‘nga – Afrosiyob obrazi XXY asr davomida tarixchi, shoir va yozuvchilar, hatto keyingi asrlarda tadqiqotchilarning bu qadar e’tiborini tortganligining boisi nimada? Shubhasiz, bu masalaning yagona va aniq javobi shunday: Alp Er To‘nga – Afrosiyobni qadimgi turkiy xalqlarning qahramoni, hukmdori deb kifoyalanish masalaning mohiyatini ochmaydi. Turkiy xalqlarga xos bahodirlik, mardlik, donolik, zukkolik, davlatni adolat bilan boshqarish, turkiy qavmlarni birlashtirish siyosati Alp Er To‘nga – Afrosiyob obrazi yaratilgan asarlar g‘oyasida mujassamligidadir”. Xulosa qilib aytganda, o‘zbek adabiyotining uzoq tarixiy taraqqiyoti davomida tarixiy shaxslar obrazi, ular shaxsiyatining badiiy talqini, obrazning badiiy talqiniga yuklangan mazmun borgan sari takomillashib borgan. Ba’zida tarixiy shaxslar bilan bog‘liq haqiqatlar davr o‘tishi bilan muayyan darajada ideallashtirilgan. Shu bilan birga, ijodkorlarning tarixiy shaxs hayoti bilan bog‘liq qissalarga o‘quvchining qiziqishini orttirish, oddiy faktik ma’lumotlar bilan cheklanib qolmay, ularning badiiy qayta ishlanishiga erishish yo‘lidagi izlanishlari bu boradagi adabiy-estetik tajribaning oshib borganidan dalolat beradi. Natijada, ayrim tarixiy shaxslarning obrazi badiiy adabiyot orqali o‘quvchilar tasavvurida ham tarixiy, ham ideal shaxs sifatida gavdalangan. O‘z 10

navbatida, o‘sha tarixiy shaxslar obrazi ijodkor va xalqning orzu-istaklari, intilishlarining ifodachisiga, ezgulik, mardlik va komillik timsoliga aylangan. Ushbu fasldagi tadqiqot va ilmiy kuzatishlar natijalari quyidagicha umumlashtirildi: 1. Tarixiy shaxslar obrazi genetik kurtaklarini o‘zbek mumtoz adabiyoti misolida: 1) islomgacha bo‘lgan davrlarga oid; 2) islom dini bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazi tarzida tasnif etish mumkin. Kultegin, Bilga xoqon, To‘nyuquq obrazlari tadqiqi tarixiy obrazlar genezisi qadimiyligidan darak beradi. 2. Islom davri adabiyotida tarixiy shaxslar obrazi bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bunda asosan iymon, e’tiqod, ezgu amallar, insonning Yaratgan oldida mas’ul ekani kabi mezonlar yetakchilik qilgani kuzatiladi. 11

I.2 . “Oltin beshik” voqeasining Nodira lirikasida talqini Nodira lirikasida asosan islom dini tarixi va shoiraning o‘zi yashagan davr bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazlari o‘ziga xos poetik talqin etilgani kuzatiladi. Adabiyotshunos M.Qodirova Nodira devonining 1963 yilgi nashrida shoira asarlarida uchraydigan qirqdan ortiq tarixiy va mifik obrazlar ko‘rsatkichini ilova qilgan. Bundan tashqari, olima shoira lirikasidagi tarixiy shaxslar obrazlariga yangicha qarashlar asosida baho bergani ma’lum. N.Jumaxo‘ja esa “Nodira devonida islom dini arkonlari, payg‘ambaru sahobalar va hadisi sharif to‘g‘risida talay she’ru timsollar mavjudki, ularni o‘rni bilan, imkon darajasida tadqiq etmoq zarur”,-degan xulosani bildiradi. Darhaqiqat, shoira dunyoqarashining takomilida o‘zi mansub bo‘lgan islom dunyosining ma’naviy ta’siri katta. Nodira devonida Alloh taolo, payg‘ambar alayhissalom betakror badiiyat bilan vasf etiladi. Tarixiy obrazlar teran mazmun mutanosibligida talqin qilinadi. Bu shoiraning kalom ilmini, islom dini va millatimiz tarixini chuqur bilganidan dalolat beradi. Nazmni qur’oniy mavzu va poetik talqin bilan boyitish Sharq adabiyotiga xos anana bo‘lib, Nodira she’riyati ham bundan mustasno emas. Shoiraning hamd, na’t mavzusidagi g‘azallari teran ma’no va go‘zal badiiy shakl uyg‘unligi jihatidan alohida ajralib turadi. Devon tartib berar ekan, u mavjud an’anaga muvofiq debochani hamd va na’t bilan boshlaydi. O‘zbek va forsiy tildagi g‘azallari ham hamd va na’tlar bilan boshlanadi. Ma’lumki, na’t g‘azal deb Muhammad payg‘ambar maqtoviga bag‘ishlangan g‘azallarga aytiladi. Z.G‘afforova musulmon sharq xalqlari adabiyotida an’anaviylashgan na’t she’rlarni vasf, me’rojnoma va shafoatga bo‘lb o‘rganadi. Nodira ijodiyotidagi na’t she’rlar ham asosan, vasf, me’rojnoma va shafoat-faxriya mazmunida. Ularda Muhammad payg‘ambarning so‘nggi payg‘ambar ekanligi, olam u tufayli yaratilganligi, qiyomat kunida payg‘ambar shafoati bois ummatlarining barcha 12

gunohlari kechirilishi ohorli mazmun va betakror tashbihlar vositasida ifodalanadi.. Jumladan, debochada Tangri hamdidan keyin quyidagi forsiy baytlar keltirilgan: Ahmadki, habibi Haq taolost, Kavnayn zi nuri o‘ huvaydost. Az zulmati ma’siyat chi bok ast, Xurshidi jamoli o‘ mujallost. Mazmuni: Ahmad (Muhammad) Haq taoloning do‘stidir, Ikki olam uning nuridan namoyondir. Gunohlar zulmatidan ne qo‘rqinch bo‘lsin, Axir (Muhammad payg‘ambar) jamolining quyoshi porlagan-ku! Mana bu o‘zbekcha misralar ham koinot sarvari na’tida Nodiraning o‘ziga xos nazm namunalarini yaratgani isbotidir: Muhammadkim, nabilar xotamidur, Bisoti lam’i Alloh mahramidur, Agar har kimsakim tab’iyat aylar, Saodatning savobi a’zamidur. Ikkala she’r mohiyatan bir-birini to‘ldiradi. Birinchisida Nodira Muhammad alayhissalom Haq taoloning habibi, ikki olam uning nuridan paydo bo‘lgan, uning jamoli quyoshdek hamma yerni yoritib turganda, ma’siyat qorong‘iligidan qo‘rqinchga o‘rin qolmaydi, deb rasuli akramni ulug‘laydi. Shoira bu o‘rinda dastlab islom dini aqidasiga ko‘ra, olam Muhammad payg‘ambar tufayli yaratilgani, unga ummat bo‘lish nechog‘lik sharafli ekani, Rasuli akramning qiyomat kunida o‘z ummatlariga shafe’ligi, jumladan Nodira 13

$ham o‘sha ummatlar qatorida shafoatdan umidvorligi ifodalanadi. Keyingi she’rda esa, Muhammad alayhissalomning “nabiylar xotami” – oxirgi payg‘ambar ekani, insoniyatni to‘g‘ri yo‘lga boshlovchi, saodatga yetaklovchi ekanligi, unga tab’iyat aylagan, ya’ni unga ergashganlar savobi a’zamga noil bo‘lishi badiiy talqin etilgan. Munojot g‘azaldan olingan mana bu baytda Muhammad payg‘ambarning qiyomat kunida o‘z ummatlarining gunohini Tangridan so‘rovchi shafe’ligi bilan bog‘liq qarashlar o‘z ifodasini topgan. Unga ko‘ra, Nodira o‘zining gunohkor ekanligini aytib, Yaratgandan Muhammad payg‘ambarning haqqi hurmati bandalari, jumladan, o‘z gunohlarini kechirishni so‘raydi: Y o rab, ba haqqi Ahmadi Muxtoru oli o‘, Baxshoy churmi banda ba altofi Kibriyo. Mazmuni: Ey Xudo, Ahmadi Muxtorning urug‘-aymog‘lari haqqi, Kibriyolik lutfing bilan bandalaring gunohini kechir. \ Mohlaroyim ijodida xulafoi roshidin vasfiga bag‘ishlangan she’rlar ko‘p bo‘lmasa-da, ularning fazilati, islom dini rivojidagi xizmatlari vasf etilgan misralarni uchratish mumkin. Masalan, mana bu ruboiyda dastlabki to‘rt xalifa – islomning ilk davrlarida Abu Bakrning Muhammad alayhissalomga hamrohlik qilib, mushriklardan qochib g‘orga yashirinish voqeasi, hazrati Umarning odilligi, Usmon va Alilarning dinni mustahkamlash yo‘lidagi xizmatlari tasvirlangan: Erdi Bubakr yori g‘or anga, Umar adl etti ustuvor anga, Qildi Usmon charog‘idin ravshan, Murtazo erdi do‘stvor anga. Umuman, Nodiraning na’t va manqabat she’rlarida umummusulmon adabiyotiga xos tarzda Muhammad payg‘ambarning fazilatlari, yaqinlarining 14$