Alisher Navoiy she`riyatida ramziy raqamlar talqini - Adabiyot - Diplom ishlar

Alisher Navoiy she`riyatida ramziy raqamlar talqini

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

289 KB

Ko'chirib olish

“Alisher Navoiy she`riyatida ramziy raqamlar talqini”

REJA Kirish..................................................................................................3-6 I.BOB. O`zbek mumtoz she`riyatida raqamlarning ramziy – majoziy ma`no sirlari........................................................................................7-9 I.1. Raqamlarda poetik ma`no va mantiq.........................................10- 24 I.2. A.Navoiy lirikasida raqamlar hissiyot belgisi............................25- 35 II.BOB. A.Navoiy she`riyatida ramziy raqamlar talqini .................36-38 II.1. Shoir nazmida “O`n sakkiz ming olam” iborasi tahlili.............39- 44 II.2. Navoiy she`riyatida raqam asos bo`lgan badiiy san`atlar........45-54 Xulosa.............................................................................................55-57 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati..................................................58- 59 2

K I R I SH Mavzuning dolzarbligi . Ma`naviy hayotimizdagi katta o`zgarish va yangilanishlar milliy merosimizni keng o`rganish, tadqiq qilishda ham e`tiborli yutuqlarni qo`lga kiritishga yo`l ochdi. Mamlakatimiz Prezidenti I.Karimovning «Eng muhim vazifa shundan iboratki, o`zligimizni teran anglab, mutafakkir bobolarimiz, azo`z avliyolarimiz qoldirgan bebaho merosni avaylab-asrab, yanada boyo`tishimiz, ulug` ajdodlarimiz ishining munosib davomchilari bo`lmog`imiz darkor», degan so`zlari adabiy merosimizga do`qqat-e`tiborning ortganligi va milliy o`zligimizni anglash davlat siyosati darajasiga ko`tarilganligidan dalolat beradi, shuningdek, adabiy merosimizni har tomonlama puxta tekshirishga undaydi. Uzoq asrlik mumtoz adabiyotimiz namunalarini tadqiq va tahlil qilganda, ularning ramziy-majoziy «qatlam» va haqiqatlariga ham duch kelinadi. Bu fikr raqam semantikasi va simvolikasiga ham bevosita daxldor. Ma`lumki, XIX asrdan keyin raqamlarning falsafiy, ilohiy xususiyatlariga qiziqish kuchayib, ko`p olimlar bu haqda qalam tebratishgan. Hatto so`ngso`z qudrat sohibi Ollohning yaratiqlaridagi ichki sir va uyg`unliklarni ham raqamlar tili orqali kashf aylashga da`vatlar bo`lgan. Bu esa raqamlarning badiiy adabiyotdagi o`rni va ma`no sirlarini yoritishga rag`batni anchagina jonlantirgan. Darhaqiqat, raqam zamirida yashiringan u yoki bu ma`no va haqiqatni anglamasdan, badiiy matnni tahlil qilish ancha mushkul. Sharq she`riyatida qo`llanilgan raqamlar faqatgina aniq son qiymatini emas, balki aksariyat paytlarda biror bir ramziy-ilohiy, falsafiy, dunyoviy mazmunni ham ifoda etgan. Raqam ramzlaridan mohirona foydalanish ijodkordan din, mifologiya, falsafa, tarix, tasavvuf 3

kabo`larga doir bilimni talab qilganidek, har bir raqam ortida berkingan mazmunlarni ochish, to`g`ri talqin qilish uchun ham ma`lum tayyorgarlik va malaka lozimdir. Raqam arabcha so`z bo`lib, «yozuv», «bo`tish», «son» ma`nolarini ifodalaydigan, miqdorni anglatadigan harfli belgidir. «O`zbekiston Milliy Ensiklopediyasi»da raqamlar, ularning paydo bilish tarixi, tadrijiy taraqqiyot yo`llari haqida muxtasar ma`lumot keltirilgan. Unda aytilishicha «Eng qadimgi raqam bobilliklar va misrliklarga mansub. Misr iyeroglif raqamida sonlarni ifodalash uchun maxsus rasm belgilar, keyinroq neratik va demotik yozuvlari paydo bildi. Misr neratik yozuvidan Yaqin va O`rta Sharqdagi barcha yozuvlar hamda Yunon-Ioniya yozuvi, shu bilan birga alifboga asoslangan raqam kelib chiqdi». Arab mamlakatlarida VI asrdan boshlab arab alifbosi harflari bilan ifodalanadigan raqamlar ishlatilgan. Arab yozuvidagi 28 ta harf 28 ta raqamni anglatadi va bu «Abjad hisobi» deb yuritiladi. Raqamlar hisob-kitob vazifasini bajarishdan tashqari, turli qadimiy e`tiqodlar bilan bog`liq ravishda ramziy ma`nolarga ham ega. Filologiya fanlari doktori M.Jo`rayevning fikriga ko`ra, folklorda, marosim va udumlarda qo`llanuvchi raqamlar ikkiga ajraladi: 1. «Sehrli» raqamlar. 2. An`anaviy raqamlar. Qadimgi davrlarda raqamlarni iloho`ylashtirish nuqtai nazari ham mavjud bo`lgan. Masalan, Pifagor «Son - borliqning asosi» degan qarashni ilgari surgan. Pifagor maktabining vakillari raqamlarni sirli, ilohiy kuchga ega unsur, deb bilishgan. Shuning uchun ham olamni raqamlar va ularning nisbatlari boshqarib boradi, deb ta`kidlashgan. Shunday qilib, jahonning turli mamlakatlarida, turli vaqtlarda har xil raqamlar muqaddaslashtirilgan. Raqamlarning iloho`ylashtirilishi ko`p hollarda olamning paydo bo`lishi, osmon jismlari, koinot, yer va uning tuzilishi, tog`lar, okeanlarning yaratilishi haqidagi diniy tasavvurlar bilan bog`liq bo`lsa, boshqa holatlarda astronomik kuzatishlar natijasidir. Xalqning dunyoqarashi va estetik 4

tafakkuridan o`rin olgan raqamlar muqaddasligi haqidagi turli xil qarash asta-sekinlik bilan yozma adabiyotga ham kirib kela boshladi. Sharq mumtoz she`riyati, jumladan, o`zbek mumtoz she`riyatida ishlatilgan raqamlarning ramziy mohiyatini ochish, raqamlarning sirli-silsilaviy ifodalarini yoritish, raqamlar vositasila ifoda eto`lajak fikrlar bayonida badiiy tasvir usullaridan foydalanishda ijodkor mahoratini ko`rsatib berish mavzuning yangiligi va dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning o`rganilganlik darajasi. Raqamlarning mifologiya va xalq og`zaki ijodida tutgan o`rni, mohiyati, ramziy-majoziy ma`nolari xususida bir qancha ilmiy izlanishlar olib borilgan. Bu bitiruv malakaviy ishlarda urf-odat, marosim va folklorda qo`llanilgan raqamlar, ularning umumiy va o`ziga xos g`oyaviy-poetik xususiyatlari, mifologik asoslari ochib berilgan. Raqamlarning mumtoz adabiyotdagi ramziy-majoziy xususiyatlari, g`oyaviy-badiiy talqiniga doir ayrim ilmiy kuzatishlar ham mavjud bo`lsa-da, mazkur masala hanuzgacha maxsus tadqiq etilgani yo`q. Shu sababga ko`ra, bu mavzu o`zbek adabiyotshunosligida talab darajasida o`rganilgan, deb bo`lmaydi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi. Bitiruv malakaviy ishdan ko`zda tutilgan asosiy maqsad o`zbek mumtoz adabiyoti vakillari ijodiyotida qo`llanilgan raqamlar tarixini o`rganish, ularning ramziy-majoziy ma`nolarini yoritish va raqam ramzlaridan foydalanishda u yoki bu shoir mahoratiga ham do`qqatni qaratishdir. Shuningdek, raqamlarning badiiy funksiyalarini aniqlash, magik sonlarning badiiy obraz darajasiga ko`tarilish jarayonini tahlil qilish ham bitiruv malakaviy ish maqsadiga ko`radi. Bitiruv malakaviy ish vazifalari. Bitiruv malakaviy ishda ko`zda tutilgan maqsadni amalga oshirish uchun quyidagilar e`tiborga olindi: - Raqamlarning diniy-mifologik, kosmogonik tushunchalar, urf-odat va marosimlar bilan bog`liq jihatlariga tayanib, ularning badiiy ijoddagi o`rni, informativ va estetik funksiyasini yoritish; - Sharq mumtoz adabiyoti, jumladan, o`zbek adabiyotida qo`llanilgan raqamlarning an`anaviy g`oyaviy-badiiy, ramziy-majoziy ma`nolarini keng miqyosda ochib berish; 5

- Alisher Navoiy ijodida qo`llanilgan ramziy raqamlar ko`lami va uning boshqa ijodkorlardan farqli jihatlarini tadqiq qilish; - mumtoz shoirlarimiz, jumladan, Alisher Navoiyning ramziy raqamlarni qo`llashdagi mahoratini yoritish. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi. Mumtoz she`riyat o`zning g`oyaviy-badiiy sirlarini ochishda raqamlarning ham o`ziga xos o`rni va vazifasi bor. Ammo bu sohada, ayniqsa, tasavvufiy adabiyot namunalaridagi raqamlarning ma`no- mohiyatini yoritishda maxsus bir ilmiy bitiruv malakaviy ish amalga oshirilmagan. Ushbu bitiruv malakaviy ishda esa xuddi shu masaladan bahs yuritilgan va mavzuni yoritishda o`zchil tahlillarga asoslanilgan. Ishning ilmiy yangiligi, eng avvalo, ana shu jihatda namoyon bo`ladi. Mazkur mavzudan litsey, kollej va maktablarda A.Navoiy hayoti va ijodini o`rganishda, shoir g`azallarini tahlil qilishda bemalol foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning metodologik asosi va tahlil usuli. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning madaniyat va ma`naviyat masalalari aks etgan asarlari bitiruv malakaviy ish uchun metodologik asos bo`lib xizmat qildi. Bitiruv malakaviy ishning tarkibiy qismi. Bitiruv malakaviy ish Kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 6

I B O B O`ZBEK MUMTOZ SHE`RIYATIDA RAQAMLARNING RAMZIY-MAJOZIY MA`NO SIRLARI Ma`lumki, Sharq mumtoz she`riyati mazmun va shakl, poetik tasvir yo`li, vosita, obrazlar olami e`tibori bilan o`ziga xos bir she`riyatdir. Adabiyotshunoslik ilmida e`tirof etilganidek, bu she`riyatda ramziy-majoziy tasvir ustuvor yinalish va xususiyatni tashkil etadi. Shuning uchun unda so`z, timsol, rang, ohang bilan bir qatorda, harf va raqam vositasida ilgari surilgan haqiqatlarning simvolik ifodalari ham alohida o`rin egallaydi. Agar mumtoz adabiyoti o`zdan joy olgan raqamlar «tilga» kiritilsa, o`quvchining ko`z o`ngida yangi bir ma`no, mohiyat va sirlar olami ochiladi. Garchi raqam ramzlaridan foydalanish, raqamlar vositasida turli xil qarashlarni ilgari surish hurufiylikka o`xshab ma`lum bir oqimni yuzaga keltirmagan bo`lsa-da, o`z fikrlarini raqam ramzlari yordamida ifodalash deyarli ko`pchilik shoir ijodida uchraydi. Raqam zamirida yashiringan haqiqatlarni oydinlashtirish, to`g`ri talqin va tadqiq qilish uchun esa eng avvalo, raqamlarning din, mifologiya, qadimiy urf-odat, tasavvuf ta`limotidagi o`rni va mohiyatiga e`tiborni qaratish lozim. Gapni bevosita bir raqamidan boshlaydigan bo`lsak, juda qadimiy davrlarda mavjud zohiriy dunyo shu raqamdan paydo bo`lgan, u ruhni aks ettiradi va aql, yaxshilik, birlik va baxt timsolidir, deb hisoblanilgan. Ushbu raqam din va tasavvuf ta`limotida dunyoning birligi, mutlaq borliq mazmunida qo`llanilgan. Ayniqsa, tasavvufiy adabiyot namunalarida Yaratganning yakkayu yagonaligini e`tirof etish maqsadida «bir» raqamiga tez-tez murojaat etilganligiga guvoh bo`lamiz. Masalan, Ahmad Yassaviy hikmatlarida «Biru borim, diydoringni ko`rarmanmu?» deya Ollohga murojaat qilingan. «Biru bor» - Ollohning birligi, vashdoniyat. «Vahdat» istiloshi birlik, yakkayu yagonalik, tanholik ma`nolarini anglatadi. Shuning uchun ham Tangriga «vahdati vujud» deyilgan, ya`ni u borliqning birligidir. Haqni tanimoq, butun mavjudotning yaratuvchisi tanho ekanligini bilmoq, yakkayu-yagonaligiga ishonmoq - tavhiddir. Eski yunon olimlarining ikki raqamiga doir qarashlari Sharq 7

mutasavviflarinikiga ancha yaqin keladi. Zero, yunonlar ham ikki raqamida ziddiyat, qarama-qarshilik, tushunchalardagi nomuvofiqlik hamda teskarilik alomatlarini kirishgan. Ishq otashida yongan oshiq ham «ikkilik» fikrini, ya`ni «men» va «sen»ni tark etadi. Insonda kasrat vashmi mavjud ekan, tom ma`nosi ila Mavlosini taniy olmaydi. Chunki «men» va «sen» aqidasi bilan yashash - vahdatni inkor etishdan o`zga narsa emas. Shuning uchun ham Yunus Emro: «Kech menlik da`vosidan, So`zla so`zning xosidan», - deya xitob qiladi. Ikkilik ayni zamonda Yaratganning qudrati, sun`ini inkor aylab, unga eng kuchli dalil bo`lgan yaratilmishni Yaratgandan ayri kirish va bilishdir. Bu esa haqiqatda «shirk»dir. Shoir buni shunday so`zlar bilan bayon etadi: Ikkilik pardasi yo`qdur ko`zimda Birlikdir murodim, o`zim, so`zimda. Kecha-kunduz doim Haq niyozimda Qiblagohim, Shohi Mardona keldim. Insonning jon va tani ishq o`tida yonganda «ikkilik» o`rtadan ko`tariladi, shundagina Haq taoloni bilish, tavhid asroriga yetihish mumkin. Tavhidga erishgan solikning ko`zi «Bir»ni ko`radi, qulog`i «Bir»ni eshitadi, tili «Bir»ni so`zlaydi. Bu haqda Alisher Navoiy yozadi: Bir bilu bir kiru bir de, bir to`la, Mayl qilma munda ikkilik bila. Ikkilik bu yo`lda ashvolliqdurur, Sirri vahdatdin mu`attalliq durur. Bahariy «men»likdan forig` bo`lganlar ilohiy iroda sohibi bo`lib, bu «men»lik zohiriy o`zlikdan ichkaridadir. Shu boisdan ham Yunus Emro: «Bir men bordur menda «men»dan ichkari», - deydi. Mutasavviflar ilohiy “men” xususida so`zlaganda Ollohning ism, fe`l, sifatlarini o`zida mujassam etgan komil insonni nazarda tutganlar. Komil inson - Ollohning siri, Ollohni yeru ko`kdan izlash noo`rin. Yassaviyning bir hikmat-davriyasidagi: «Erni kirdim ergashdim, istadugimni sirdim. Barchasi senda dedi, qoldim hayron ichinda”, - singari misralarda insoni komil 8

shaxsiyati e`tirof etilgan bo`lsa, Navoiy fano maqomiga erishgan solikka murojaat qilib shunday deydi: Zotning ijmolig`a tafsilsen, Ham vujud ishkolig`a ta`vilsen. O`z vujudungg`a tafakkur aylagil, Har ne istarsen o`zungdin istagil. Ham ijodiy, ham irfoniy qarashlarida vahdat g`oyasini ilgari surgan otashnafas shoir o`spirin Boborahim Mashrab bilan ustozi o`rtasida shunday savol-javob bo`lib o`tgan: «...Ustozlari aydilar: - Ey o`g`lum, bismillohir rahmonir rahim, alif, deng, - dedilar. Shoh Mashrab: - Alif, - dedilar. Ustozlari: - Be, - deng dedilar. Shoh Mashrab ustozlaridan so`radilarki, «alif»ning ma`nosi nimadir va «be»ning ma`nosi nimadir, ey domla? Ustozlari achchiqlanib dedilarki, «Ey bachai nodon, san kim, bu ma`ni so`ramoq kim? - dedilar. Shoh Mashrab aydilar: «Ey domla, alifning ma`nosini so`z aytmasango`z, man aytaman». Ustozlari aytdilar: «Ey o`g`lum, alifning ma`nosi nimadir?». Shoh Mashrab aydilar: «Alifning ma`nosi Birdir, ul sababdin «be» demasman, mundin itmak xatodur», - dedilar». Ushbu hikoyatda «alif»ning abjad hisobi bo`yicha «bir»ni ifodalashi va u Ollohning yakkayu-yagonaligini anglatishiga ishora qilingan. I.1. RAQAMLARDA POETIK MA`NO VA MANTIQ. 9

Sharq shoirlari poetik ma`no va mantiq talablariga asoslanib raqamlarga murojaat qilganda, bevosita u yoki bu raqam «chegara»sida an`anavo`ylashgan haqiqatlarni ham inobatga olganlar. Buni ikki raqamidan foydalanishda ham kuzatish mumkin. Dunyo va oxirat xususidagi fikr-mulohazalar asosan «ikki dunyo», «ikki jahon» iboralari vositasida ifodalangan va ular ko`pincha tazodiy xarakter kasb etgan. Ahmad Yassaviy darveshlik maslagini ulug`lab, buni darveshlarning «ikki jahon»ni ham nazarga ilmasliklari bilan asoslaydi: Xirqalari egnida, kinglida yuz ming ayon, Biling o`z ikki jahon ko`zga ilmas darveshlar. Alisher Navoiy she`riyatida ham ikki raqami ko`pgina o`rinlarda «dunyo», «olam», «dashr», «jahon», «kavn» so`zlari bilan birga qo`llanilib, ikki dunyo - foniy (o`tkinchi) va boqiy (abadiy) dunyo mazmunida ishlatilgan. Shoirning «Xazoyin ul- maoniy» va «Xamsa»sida oltmishga yaqin o`rinda «ikki olam» (dashr, jahon, dunyo, kavn) birikmasi ishlatilgan. Haqiqiy ishq sohiblari, ya`ni Haqqa oshiq bo`lganlar visolga yetihish uchun ikki dunyo noz-ne`matlaridan ham kechishni afzal bo`lganlar: Arz etsalarki, yor kerak yo iki jahon, Yor aytqumdurur beri, ikki jahon nari. Ikki dunyo ne`matlari vaslga yetihish uchun to`sqinlik qiladi. Shuning uchun oshiq bu ne`matlardan ko`ngil uzishi, qalbini Olloh ishqiga bog`lashi lozim: Ikki jahonni ko`rar vasl mone`i solik, Murod yor esa, ham mundinu, ham andin kech. Do`st - Olloh ishqi bilan yashagan solik - oshiq ikki jahon ishlaridan, tashvishlaridan «forig`» bo`ladi: Xotirim iki jahon mashg`ulidin ilmish forig`, Do`st yodi bila to kinglum ilubtur mashg`ul. Ikki olam shohligidan visol lazzati yaxshiroqdir, shuning uchun visolga bir dam bo`lsa-da, erishgan oshiq bu shohlikdan voz kechadi: Vasli birdamliqki, tushkay ittifoq, 10

Ikki olam shohlig`idin yaxshiroq. Yor vasliga muharraf bilish uchun oshiq ikki olamni bag`ishlashga tayyor: Muyassar esa do`stning vasli bir dam, Berib ikki olam, xaridorlarbiz. Yusuf alayhissalom go`zalligi bilan nom taratgan payg`ambar bo`lib, tasavvufda u vahdat - birlik maqomining ramzidir. Uning Kan`ondan Misrga kelib sulton bo`lishida kasratdan vahdatga yetishgan insoni komil timsolini kirishgan. Yusufning zindondan qutulishi, qullikdan sultonlikka ko`tarilishi kasratdan vahdatga o`tishi, deb qaralgan. qullikdan sultonlikkacha bo`lgan yo`lni bosib o`tishi esa sayri sulukda vujuddan ruhga tomon harakatni anglatadi. Yusuf go`zalligi ilohiy jamolning tajallisidir. Kerak quyosh dirami tanga bo`lsa bay`ona, Chu Yusufumni iki dashrg`a basho qilsam. Ushbu misralarda Yusufning qul qilib sotilishi va Olloh jamolining aksi - tajallisi talmeh san`ati asosida ifoda etilgan. «qadash» tasavvufda Olloh ishqi va muhabbatining ramzi sanaladi. Ishq yo`liga ko`rgan oshiq «ikki jahon mulkiga» baholangan bo`lsa ham, «qadash»ni sipqorishdan manfaatdor. Soqiy esa Ollohdir: Jahon g`amin chu olur, ber qadashni, ey soqiy, Olurmen, ikki jahon mulkiga basho qilsang. Navoiyning bu fikrlari bilan Hofiz Xorazmiy quyidagi bayti hamohang: Mayi sofiyni biza kelturing, ey so`fiyi sof, Hosili ikki jahonni so`za in`om etalim. Lutfiy lirik qahramoni esa ma`shuqa sochining har bir «tori uchun» ikki dunyoni bag`ishlamoqchi: Ikki dunyoni kingul berdi soching tori uchun Kirki oz moya bila ul ne balo sud etti. 11

Islom ta`limotiga ko`ra, bir qancha farishtalar mavjud bo`lib, ularning har biriga ma`lum bir vazifa yuklatilgan. Chunonchi, inson olamdan o`tgandan keyin yorug` dunyodagi ishlari haqida so`roq qiluvchi ezgulik farishtalari - Munkar va Nakir to`g`risidagi qarashlar mavjud. Boburning farzandlari Humoyun va Komron Mirzolarga bag`ishlangan «E`tiqodiyya» asarida ana shu farishtalar haqida shunday deyiladi: Ikkisi gir ichidadur soyo`l, Shaklu shay`atlari base shoyo`l: Biri Munkir, biri Nakir durur. Bori shukm ilgida asir durur. Tasavvuf adabiyotida ham ana shu ikki farishta tilga olingan misralar talaygina. Xususan, So`fi Olloyorning «Sabot ul-ojo`zin» asarida shunday baytlarga duch kelamiz: Yetishsa sirgali ikki farishta Na qilg`ay bandai hasrat sarishta. Yoki: Gir ichinda kelsa ikki sirg`uvchi Anda san rashm ayla yolg`uz boshima. Ushbu baytlarda aynan yuqorida zikr etilgan ikki farishtaga ishorat qilingan. Islomiy qarashlarga ko`ra, inson jasadi qabrga qo`yilib, yetti qadam yurilgandan keyin uni so`roq qilish uchun farishtalar kirib keladi. Yassaviydagi fikrlar ana shu qarashlar haqida: Malak ul-mavt farmon birla jonim olsa, Og`a-ini, barcha yig`lab-kuyub yonsa. Yetti qadam bosqondin sing xabar bersa, Munkar, Nakir kirib savol so`rar ermish. 12

Yassaviyning to`rt xalifadan biri bo`lgan Hazrati Usmonga bag`ishlangan bir hikmatida shunday misralar bor: Munojoti kishi Tur, olg`onlari ikki nur, Aytg`onlari barcha dur, Usmoni boshayodur. Bunda xalifa Usmonning Muhammad payg`ambar (s.a.v.)ning qizlariga uylanganiga ishora qilingan, shuning uchun ham Usmon ibn Affonga «zunnurayn» - ikki nur egasi nomi berilgan. Alisher Navoiyning «Lison ut-tayr» dostonida ham bu xalifa madhi mavjud: Ul shayo koniki nurul-ayn edi, Iylakim aynayn zun-nurayn edi... Kimga bergay dastkim rabbi g`afur, Kulbasig`a solg`ay andoq ikki nur. Raqamlar tarixi chuqur o`rganilsa, ularga e`tibor yoki ulardan ayrimlarini muqaddaslashtirish turli xalqlarda turlicha maqsadlar asosida yuzaga cho`qqanligini ko`rish mumkin. Masalan, bir raqami qadim Xitoy falsafasida baxtsizlik ramzi sanalgan bo`lsa, uch raqami uch asosiy qudrat – osmon, yer va inson; uch yorug`lik manbai - quyosh, oy, yulduzni tamsil etgan. Xristian dinida ham «uch»dan keng foydalanilgan va u ko`p hollarda tangri – ota, tangri – ig`il va tangri – ruh tushunchasini aks ettirgan. Uchni muqaddaslashtirish badiiy adabiyotda ham o`z ifodasini topgan. A.I.Borodinning fikriga ko`ra, ulug` italyan shoiri Aligeri Dante (1265-1321) «Ilohiy komediya»sining uch qism – Do`zax, Arosat, Jannatdan iboratligi, tersina – uchlik shaklida yozilishi va unda uch raqamining o`zchil qo`llanishi buning dalilidir. Ozarbayjon olimi Zaur Gasanov «uch ig`uz», «uch qarluq», «uch gurxon» kabi bir necha iboralarni keltirib, uch raqami turkiy xalqlarning etnik birligini ifodalashda ishtirok etganligini yozadi. Uch raqami Sharq xalqlari ijodiyotida an`anaviy bir haqiqatlarni aks ettirgan bo`lsa-da, na og`zaki, na yozma adabiyotda diniy, falsafiy, mifologik tushunchalarni ifodalashda undan keng foydalanilgan. Lekin 13

ayrim hayotiy va insoniy haqiqatlarga keng e`tibor qaratish va buni alohida ta`kidlash uchun uch raqami ham nazardan chetda qoldirilmagan. Shu jihatdan Nasimiyning mana bu misralarini misol keltirish mumkin: Kelur uch narsadan mardumga ozor: Bularni sen o`zingga qilma san`at. Biri bishton, biri qing`irlik etmak, Biri bilmak haqiqatni zarofat. Nasimiy, sen agar ahli nazarsen, O`zingga qil bu uch narsani odat: Biri lutfu karamla yaxshi axloq, Biri tashqirlama hech kimni albat. Bu so`zlar xush naso`shat uqquvchiga, Bu uch odat erur ayni saodat. Alisher Navoiyning ustozi Sayyid Hasan Ardasherga bag`ishlangan masnaviysidagi quyidagi baytlarda ham uch raqami Xuroson ahli orasidan vafo ko`tarilgach, yuz ochgan axloqiy tanazzulni ta`kidlashga xizmat qildirilgan: Vafo azm aylarda bilmish magar Saxovu muruvvat anga hamsafar. Bu uch fe`l cho`qqach arodin tamom, Yana bilmish uch fe`l qoyimmaqom. Vafo yerida zohir ilmish nifoq, Sasho o`rnida buxl tutmish visoq. Muruvvatqa bilmish shasad joygir, 14

Zishe shush elu mulkati dilpazir. Uch raqamiga qaraganda to`rt raqami xalqning o`z ijtimoiy qarashlari, an`analari va kundalik turmushida ancha keng qo`llanilgan. Dunyo xalqlari mifologiyasida olamning tuzilishi, uning to`rt tomoni mavjudligi, bir oy to`rt haftadan, bir yil to`rt fasldan iboratligi, Oyning har oyda o`z tusini to`rt marta almashtirib turishi kabi holatlar bu raqamning an`anaviylahishiga sabab bo`lgan. Islom dunyosida ham to`rt raqami eng ko`p ishlatiluvchi raqamlardan biri bo`lib, to`rt do`st - choryor, to`rt muqaddas kitob, to`rt farishta singari birikmalarda bu raqam bilan bog`liq ifodalarni uchratish mumkin. Choryor - to`rt do`st Muhammad (s.a.v.)ning izdoshlari, xalifalari bo`lib, Abu Bakr, Umar, Usmon, Alilardir. Bular islomda «Xulafo ar-roshidin» (to`g`ri yo`ldan boruvchi xalifalar) deb atalgan. Yassaviy talqinicha, Abu Bakr «oriflikda sodiq», Umar «adolatlig`», Usmon «dinimizning odobi, dindorlarning ozodi», Ali esa «aytgan so`zi rashmoniy, kirsang yuzi nuroniy» edi. To`rt muqaddas kitob tushunchasida Muso payg`ambarga yuborilgan Tavrot, Dovud payg`ambarga yuborilgan Zabur, Iso payg`ambarga yuborilgan Injil, Muhammad (s.a.v.)ga yuborilgan qur`on muqaddas kitoblari nazarda tuto`ladi. Mutasavviflar fikriga ko`ra, har bir ilohiy kitob bir ma`naviy maqomga dalolatdir. Insoni komil vujudidan tashqarida bo`lmagan bu samoviy kitoblar solik bosib itadigan martabalar, tavhid maqomlariga ishora qiladi. Tavrot sifatlar tavhidiga, Zabur fe`llar tavhidiga, Injil ismlar tavhidiga, qur`on zot tavhidiga dalolat bo`lib, tavhid siri shu to`rt kitobda tto`plangandir. Tavrot ila Zaburni, Injil ila Furqonni, Bulardagi bayonni Jumla vujudda bildik, - deydi Yunus Emro. Ishqqa giriftor bo`lgan, haqiqiy ishq o`tida yonganlar bu ilohiy kitoblarda Ma`shuqi azalning husni jamolini ko`rganlar. Shuning uchun ham Nasimiy Oyati «Sab ul-masoniy»dir yuzing, 15

To`rt kitobi osmoniydir yuzing, Musshafi Haqning bayonidir yuzing, Ravzai xuldning nishonidir yuzing, - deydi. Shuningdek, to`rt raqami insonning yaratilishi va mavjudligiga daxldor haqiqat sharhiga ham xizmat ettirilgan, desa aslo xato bo`lmaydi. Bu vujudning sarmoyasi itu suv, tuprog`u yeldir, Har biri asliga qaytar g`ofil bo`lmog`ing nedur sening? Yunus Emroning ushbu baytidagi it, suv, tuproq va yel so`zlari to`rt unsurni ifodalaydi. Inson komillik martabasiga ko`tarilishi uchun ana shu to`rt unsur xususiyatlaridan xalos bo`lmog`i lozim. Yunus Emroning boshqa bir baytida xuddi ana shu maqsad quyidagicha aks ettirilgan: Tark eturman nor ila xokni, bodu parni aslida Shash jihatdan man chiqam, bejon ilam, betan ilam. Bu so`zlar fanofilloh maqomiga yuksalish orzusini ham ifodalaydi. Agar shu orzuga erishilmasa, ilohiy kitoblarni yod bilishdan bir natija chiqmaydi. Alisher Navoiy bunga alohida urg`u berib, shunday deydi: To`rt unsur qaydidin to chiqmag`aysen, naf` emas Osmoniy to`rt daftarni tutaykim yod bil. Ma`lumki, mazhab-ta`qib etiladigan yil va asos demak. Islomdagi to`rt mazhabdan biri hanafiy, ikkinchisi shofiiy, uchinchisi hanbaliy va oxirgisi molikiy deyilgan. Sayri suluk yo`liga kirgan oshiqlar bu to`rt mazhabdan birini qabul qilish bilan birga ulardan tashqarida «ishq mazhabi» ham mavjud, deb bo`lganlar. Ular ishq mazhabini o`ziga xos “din”, deb anglaganliklari bois ham Yunus Emro «Ey oshiqlar, ey oshiqlar, ishq mazhabi dindur manga», - deydi. Makkor va nifoqchi, «jahon zoli»dan voz kechish xususida Alisher Navoiy esa shunday xulosani bayon etadi: Jahon zoli ham makr etar, ham nifoq, Ani to`rt mazhabda qil uch taloq. 16

Boshqa bir g`azalida shoir giyo «to`rt mazhab»da ham «dashr zolini» «uch taloq» etishga muharraf bo`lganligini so`zlaydi: Dashr zolin to`rt mazhab birla qildim uch taloq, Fard qildi boriy mundoq kadxudoliqdin meni. Ahmad Yassaviy hikmatlaridan birida «Tavba qilib, Haqqa yongan oshiqlarga» jannat ichra to`rt ariqning harbati ato etilishi bayon qilingan: Tavba qilib Haqqa yongan oshiqlarg`a Uchmog` ichra to`rt arig`da harbati bor. Jannat va jannatdagi ariqlar xususida Qur`oni Karimda ham aytilgan. Imom G`azzoliyning «Daqoyiq ul-axbor» asarida yozilishicha, Muhammad payg`ambar (s.a.v.) me`roj kechasi to`rt ariqni ko`rganlar va uning oq marvariddan bino bo`lgan ulkan gumbaz ichidan chiqishiga, uning devorlarida «Bismillohir Rashmon ar-Rahim» so`zlari bitilgan bo`lib, to`rt irmoqning manbasi shu ekanligiga ham guvoh bo`lganlar. «Me`rojnoma»lardan birida bu to`g`rida o`qiymiz: Ko`rdi suv irmog`in ul mi`tabar, «Mim»i «bismilloh»dan chiqib oqar. Ham sut irmog`in ko`rdi ul Xon, «Sho»yi «Olloh»dan oqib chiqmish ravon. Ham harob irmog`in ko`rdi ul harif, «Mim»i «Rahmon»dan chiqib ilmish latif. Ko`rdi bol irmog`in ul Mustafo, Kim «Rahim» «mim»idin oqar, ey Safo. Bildi to`rt irmoqning aslini Hakim Qiyildi «Bismillohir Rahmon ar-Rahim». 17

To`rt irmoq yoki to`rt ariq haqidagi diniy fikr-qarashlarga asoslanib, ba`zi shoirlar insonning real bir holatini ko`rsatishga erishganlar. Misol tariqasida Navoiyning mana bu baytini keltirish mumkin: Har ko`zumdin goh su, gah qon oqar ko`yung aro, To`rt ariq oqqan masallik ravzai rizvonda su. To`rt ariq yoki anhori arba deyilganda hamma vaqt ham jannatdagi to`rt irmoq, ya`ni ariq tushunilmagan. Chunki tasavvuf ahli bu iborani yangi ma`no bilan boyitgan. Ularga ko`ra, anhori arba` ayni paytda to`rt turli ilm mazmuniga ham ega. Bulardan birinchisi kasbiy ilm bo`lib, uning timsoli suvdir. Ikkinchisi fitriy ilm, ramzi esa sut. Uchinchisi shol ilmidurki, uning ramzi harobdir. To`rtinchisi esa ilmi haqiqati zavqiya bo`lib, uning timsoli bol. Mutasavvif shoirlar, jumladan Ahmad Yassaviyning harob ta`rifidagi hikmatlarining ko`pchiligida ilmi shol sirlari tavsifu talqin qilingan. Tasavvuf arboblari insonning to`rt unsurdan yaratilishiga doir aqidalarga tayanib, uning eng muhim xislat va harakatlarini yorituvchi bir necha «to`rt»liklarni kashf etishgan. Masalan, chor unsurga muvofiq ravishda inson to`rt ruhga sohib bo`lgan: 1.Nabotiy ruh. 2. Jismoniy ruh. 3. Hayvoniy ruh. 4. Insoniy ruh. Bu to`rt ruhga aloqador to`rt a`zo berilgan insonga: quloq, burun, ko`z, og`iz. Bu to`rt a`zo uchun to`rt vakil bor: nafsi ammora, nafsi lavvoma, nafsi mulhama, nafsi mutmainna. Ushbu to`rt nafs uchun to`rt olam mavjud: shuhud, malakut, jabarut, loshut. Bu to`rt olam sayri uchun to`rt malak, ya`ni quvvat yaralgan: his etish, hidlash, ko`rish, tatish. Bulardan birinchisi Jabroilni, ikkinchisi Isrofilni, uchinchisi Mikoilni, to`rtinchisi Azroilni tamsil etadi. Ularning barini izofiy ruh qurshab olgandir. Nabotiy ruh suvga mayl aylasa, hayvoniy ruh tuproqqa, jismoniy ruh olovga, insoniy ruh esa, asosan, hamolga mayl ko`rsatadi. Yunus Emroning «Anal Haq» g`oyasi talqin qilingan bir she`rida ta`kidlanishicha, «Haq shahri»ning yetti darvozasi bo`lib, ulardan to`rtinchisini to`rt pir qo`riqlab 18

turarmish. Va ular «to`rt qush» - zeb-ziynat timsoli - tovus, hirs ramzi - qarg`a, shahvat timsoli – xo`roz, kibru havo ramzi - kaptardan ko`ngilni muhofaza etarmish. Ma`lumki, Olloh vasliga yetishishga bel bog`lagan solik Hariat, Tariqat, Ma`rifat, Haqiqat deya nomlangan to`rt bosqichni bosib o`tishi lozim. Bu to`rt bosqichning har birida 10 tadan maqom bo`lib, darveshlik martabasi ana shu 40 maqomda nihoyasiga yetadi. Ahmad Yassaviyning «Faqrnoma» asarida «to`rt eshik (qapu)», 40 maqom haqidagi fikrlar ilgari surilgan. Bektoshiylik tariqatining asoschisi Xo`ja Bektoshi Valiyning «Maqolot» asarida bu maqomlar birma-bir tilga olinadi. Bunday qarashlarni tasavvufiy mazmunda yaratilgan she`riy asarlar, xususan, Yassaviy hikmatlari va Yunus Emro qalamiga oid she`rlarda ham uchratamiz. Yassaviyning bir hikmatida Hariatda tajriddur dunyosini tark etmak, Tark etmayin dunyoni Haqni suydim demasin. Tariqatda tan jonin tark etmagi tajriddur, Tark etmayin tan jonin tajrid bo`ldim demasin. Haqiqatda haromdir bir Xudodan o`zgasi: Andog` bilmay oshiqlar diydor orzu qilmasin, - singari fikrlar ifoda etilib, bu to`rt eshikdagi maqomlar haqida muxtasar ma`lumot berilgan bo`lsa, Yunus Emroning quyidagi she`rida ushbu fikrlar davom ettiriladi: Avval eshik hariat, kechsa andin tariqat. Ko`ngil uyi ma`rifat, ishq haqiqat ichinda. Diniy qarashlarga ko`ra, Nuh to`fonidan keyin rub`i maskun Nuh alayhissalomning uch o`g`li - Yofas, Som va Homga bo`lib berilgan. Nuhning uch o`g`lidan keyinchalik turkiy, forsiy va hindiyzabon xalqlar tarqaladi. Alisher Navoiyning «Muhokamat ul- lug`atayn» asarida bu haqda shunday deyiladi: «Va Yofas o`g`lonniki, Abu-turkdur, tarix ahli ittifoqi bila debdurlarki, nubuvvat toji bilan sarafroz va risolat mansabi bila qardoshlaridin mumtoz bildi». Navoiyning Kim ayo to`rt ulusqa voris 19

Faxr etib zotingg`a ruhi Yofas, - misralarida ham ana shu “tarix” nazarda tutilgan. Tasavvuf adabiyotini maxsus tadqiq qilgan turk olimi Abdurahmon Go`zalning e`tiroficha, davriya - diniy-tasavvufiy adabiyotdagi eng murakkab, izoh va talqini juda qiyin bo`lgan bir janr. Davriya haqida tasavvur hosil qilishdan avval davr tushunchasining tasavvufiy mazmun-mohiyatini bilish lozim, albatta. Masalaning xuddi shu jihatini e`tiborga olib, Rizo Tavfiq yozadi: «Davriya atalmish she`rlarning mavzui, mohiyati va ahamiyatini anglamoq uchun, eng avvalo shuni bilish kerakki, olami moddaga, ya`ni eng oxirda zuhur etilmish olami sufliyaga tushgan bir borliq dastlab jamod suratida tajalliy qilar, keyin nabot, singra inson suvratiga erishib, nihoyat malakiyot darajasiga yuksalar, farishtasifat bo`larki, unga «insoni komil», «qutb» derlar. Bu martabani egallagunga qadar visoli Haq saodatiga noil bo`lib, vujudi mutlaqqa ruju etar va unda fano bo`lur...». Xullas, davriya yaratilishning boshlang`ich va oxiri, borliqning qayerdan kelib, qayonga ketishi hamda bular orasidagi mavjudlikning tasavvufiy izohidir. Boshqacha aytganda, «sudur» va «tajalliy» masalalarini doiraga qiyoslab badiiy talqin etilgan asarlardir. Sharq adabiyotida Jaloliddin Rumiy, Nosir Xusrav, Ibni Yamin, Yunus Emro, Mahmud Shabustariy kabi shoirlar ham davriyalar yozgan. Turkiy tasavvuf adabiyotidagi eng qadimgi davriya muallifi Ahmad Yassaviydir. Professor Mustafo Uzun «Xoliqimni izlarmen tun-kun jahon ichinda» deb boshlanuvchi hikmatiga tayanib Yassaviyni turkiy she`riyatdagi davriya asoschisi, deydi. O`sha hikmat - davriya shunday boshlanadi: Xoliqimni izlarmen tun-kun jahon ichinda, To`rt yonimdan yil indi kavnu makon ichinda. Xoliq - butun mavjudotni yaratgan Olloh Taoloning asmoi husnasidan biridir. Unga intilish, vasliga musharraf bo`lish har bir solikning asosiy maqsadi va maslagidir. 20

Chunki Olloh Taolo insonni o`z suratida yaratib, foniy dunyoga yo`llar ekan, bundagi mashaqqatu qiyinchiliklarga chidab, ularni sabr-bardosh bilan yenggan, Haq yo`lidan adashmagan kishilarni albatta o`z visolidan bahramand etishni va`da qilgan. Oshiqning o`z Xoliqini izlashi, unga talpinishi oliy maqsad va saodatdir. «Kavnu makon» - olam, jahon, koinot demak. To`rt yondan ingan yo`l - Ollohga eltuvchi, unga yaqinlashtiruvchi yo`llardir . XV asrning buyuk olimi Ali qushchi butun olamdagi jismlarni ikkiga ajratadi: falakiy jismlar va unsuriy jismlar. Falakiy jismlar deyilganda, osmon va undagi jismlar nazarda tutilgan va ular «yuqori olam» sanalgan. Unsuriy jismlar deyilganda esa to`rt unsur - tuproq, suv, olov va hamoldan iborat bo`lgan hamda ularning asliga tegishli jismlar e`tiborda tutilib, ular «quyi olam» deyilgan. Moddiy tuzilishi jihatdan olamda mavjud to`rt unsurni o`zida mujassamlashtirganligi tufayli ham insonga «olami sug`ro» (kichik olam) deyilgan. Navoiyning «Lison ut-tayr» dostonida: Sun`idin kirgilki mundoq to`rt zid, Bilub inson xilqatida muttashid», - baytida ham «to`rt zid» - «anosiri arba`a» deb ataluvchi to`rt unsurga ishora bor. Yassaviy to`rt raqamiga murojaat qilganda inson yaratilishi uchun asos bo`lgan yuqoridagi to`rt unsurni nazarda tutgan va undan «yetti»ga o`tishga ishora qilgan. Sharq she`riyati sinchiklab ko`zdan kechirilsa, qalb, ruh, sir haqida so`zlamagan, turli kayfiyat va holatda shularga ta`rif va tavsif bermagan shoirni uchratish juda qiyindir. Mabodo buning sababi va asosi o`rganilsa, bular bevosita «latoifi xamsa» tushunchasiga borib taqalishi ayonlashadi. Latoifi xamsa - besh latiflik: insonga oid manfush ruhning besh tavri, deganidir. Bu besh latiflikning birinchisi - qalb, ikkinchisi - Ruh, uchinchisi - Sir, to`rtinchisi - Xafi va beshinchisi - Axfodir. Bularning barchasi amr olamiga mansub. Xalq olamiga tegishli «nafs» latifasi ham bor bo`lib, ular bir-bo`rining ichida yashiringan. Keyingisi oldingisiga nisbatan latifroqdir. Har qaysi latiflik payg`ambarlardan biri erishgan ma`naviy haqiqatlarni aks ettiradi. qalb latifasi hazrati Odamga, Ruh latifasi hazrati Ibrohimga, Sir latifasi hazrati 21

Musoga, Xafi latifasi hazrati Isoga, Axfo hazrati Muhammadga nisbat berilgan. Bundan tashqari, bularning har qaysisi o`ziga xos rangga ega: qalb - qirmizi, ruh - sariq, sir - oq, xafi - qora, ashfo - yashil rangdadir. Demak, latoifi xamsaga tayanib, ranglarni tasavvur qilish mumkin bo`lganidek, ranglarga asoslanib, gap qaysi latiflik va unga xos bo`lgan qanday holat va haqiqat to`g`risida borayotganligini ham aniqlashga imkon ochiladi. SHe`riyat tadqo`qi uchun bu juda foydali bo`lib, taxminiy mulohaza va xulosalarning oldini to`sishga yaqindan yordam beradi. Yulduzlar harakatini tekshirgangan olimlarning fikriga ko`ra, har bir inson, hatto hayvon, o`simlik va ma`dan ham yulduzlarning ta`sirida ulg`ayar ekan. Sayyoralarning har biri hissiyoy, axloq, tabiat va sog`likka ta`sir o`tkazar ekan. Hatto ularning rang va xususiyatlari ham o`zaro bir-biridan farqlanarmish. Inson bolasi qaysi yulduz ta`siri ostida bo`lsa, qismati ham shunga qarab voqe bo`lar ekan. Musulmonlar orasida yetti do`zax va undagi jazoyu azoblarga doir fikrlar ancha keng tarqalgan. Chunki islomga ko`ra, do`zax ham xuddi ko`kka o`xshab yetti qavatdan iborat bo`lib, birinchisida ikkiyuzlamachi, munofiq kishilar, ikkinchisida Misr fir`avnlari va ayonlari, uchinchisida dashriylar, to`rtinchisida afsungarlar, beshinchisida kofirlar, oltinchisida yulduzparastlar jazolanar ekan. Nihoyat, so`nggi qavatda adashganlar azobga mashkum etilib, olov yongan qavatlardan farqli ravishda, unda qattiq sovuq paydo bo`larmish. Boqo`rg`oniy «Me`rojnoma»sida shunga ham ishorat bor. Lekin tariqat ahli do`zax va jahannam ishonchida diniy fikr-mulohazalar bilan kifoyalanib qolmasdan, jahannam va uning azobu qiynoqlarini insonning o`zidan, yanada aniqrog`i, uning nafsi hamda nafsoniy shirslaridan axtarganlar. Ana shuning uchun ham adabiyotimizning butun tarixi mobaynida nafsoniy shirslar qattiq qoralanib, tanqid etib kelingan. Bulardan qutulish yoki ularni butunlay taslim aylashning eng maqbul va ishonchli yo`li esa sayri suluk, deb topilganki, bu ham yetti bosqichdan iborat bo`lgan. Suluk arabcha so`z bo`lib, yo`lga kirish, yo`lga tuhish ma`nolarini anglatadi. Bu yo`lning rashbar va rashnamosi murshid yoki shayxdir. Solik uning yo`l-yiriqlari orqali eng avvalo axloqni go`zallashtirib, ma`naviy yo`lchilikni amalga osho`rgan. 22

Bundan ko`zda tutilgan asosiy maqsad Olloh visoliga yetihishdir. Suluk davomida bir qancha maqomlar kechib itilib, bir qancha hollar yashalgan. Natijada nafs poklanib, ruh kamolga yetishgan. Yunus Emro solikni qushga qiyoslaydi. Tabiiyki, uchish, ya`ni parvoz solik uchun bir majozdir. qushning parvozi «qanot» vositasida bo`lganidek, solikning qish qanoti ishq hisoblangan. Sayrning boshlang`ichi bo`lgan suluk nafsoniy vujuddan ilohiy vujudga, ilohiy ismlardan sifatlarga va zotga barcha ziddiyatlardan xalos bo`lib, Olloh ila Ollohda sayr aylash yuksakligiga yetishadi. Bu ham yetti bosqichda amalga oshirilgan. Xullas, tasavvuf ta`limoti va adabiyotida yetti raqami alohida nufuzga ega bo`lib, bir-biridan qo`ziqarli, goshida murakkab ma`no va haqiqatlarni ifodalashga xizmat ettirilgan. Shuning uchun ularning yuzaga chiqish tarixi, mazmun-mohiyatini yaxshi o`rganish tasavvuf masalalarini bilishga qanchalik yordam bersa, tasavvufiy adabiyot namunalarini tadqiq va talqin qilishda ham shunchalik qo`l keladi. Bu fikr to`la bo`lmasa-da, ma`lum bir tarzda boshqa bir necha raqamlarga, jumladan, sakkizga ham aloqadordir. Shunday qilib, yuqorida bayon etilgan fikr, mulohaza va talqinlardan quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1. Adabiyot tarixining eng qadimgi davrlaridan boshlab, ma`lum bir g`oya va haqiqatlarni ifodalashda mumtoz shoirlarimiz raqamlardan ham foydalanishgan. Bu, albatta, u yoki bu raqamga ramziy-majoziy ma`no yuklash orqali amalga oshirilgan va bu ish asta-sekin o`ziga xos g`oyaviy-badiiy an`anaga aylanib borgan. Bizga ma`lum bir son mazmunini anglatadigan raqam ba`zan ko`plab ma`no yoki ilohiy-falsafiy mohiyatlarni aks ettiradigan ramziy-majoziy «obraz» darajasiga ko`tarilgan. Masalan, bunga bir raqamini misol keltirishning o`zi kifoya. 2. O`zbek adabiyotida raqamlarning badiiy ijoddan keng o`rin egallashi bevosita tasavvuf ta`limoti bilan bog`liqdir. Tasavvuf ta`limoti va adabiyotida raqamlarning o`ziga xos «semantik tizimi» yaratilgan desa, mutlaqo xato bo`lmaydi. Chunki bunda har bir raqam uchun ba`zan bir necha yangi ma`no yo`llari ochilgan. Bu esa aksariyat hollarda raqamlarning xalq og`zaki ijodi, mifologiya, din, urf-odatlardagi 23

ramziy-majoziy haqiqatlaridan butunlay farq qiladi. Shuning uchun tasavvufiy adabiyot matnlarida mavjud bo`lgan raqamlardan ko`zda tutilgan asl ma`no va mohiyatni yoritish uchun, eng avvalo, tasavvufiy va irfoniy haqiqatlarni yetarli darajada o`rganish talab etilishi tabiiydir. 3. Tasavvuf she`riyatida raqamlarning ramziy-majoziy ma`nolaridan asosan ilohiy ishq va komil inson masalalarini yoritishda foydalanilgan. Buni Ahmad Yassaviy va Sulaymon Boqo`rg`oniy, Yunus Emro va Nasimiy kabi turkiy adabiyotning yirik vakillari tajribalari ham tasdiqlab turibdi. Shuning uchun bitiruv malakaviy ishda faqat o`zbek mumtoz adabiyoti vakillari ijodiga emas, usmonli turk va ozarbayjon shoirlari asarlariga ham murojaat qilindi. Mavzu nuqtai nazaridan mazkur ijodkorlarning asarlarini tadqiq va talqin qilish turkiy xalqlar badiiy ijodida raqamlar ancha eski zamonlardan boshlaboq e`tibor qilinishi zarur bo`lgan g`oyaviy-badiiy vazifani yaxshi ado etganligidan dalolat beradi. 24

I.2. A.NAVOIY LIRIKASIDA RAQAMLAR HISSIYOT BELGISI Alisher Navoiy ijodi bamisli bir ummon. Shoir ijodini o`rgangan sayin undagi sirlarni ilg`ab hayron bo`lasiz, har bir so`z, har bir jumla zamirida yashiringan ma`nolarni o`qib buyuk bobokalonimizning mahoratiga tahsinlar o`qiysiz. Navoiy asarlari o`qilganda «bir dam», «bir lahza»dan boshlab «o`n sakkiz ming», «yetmish ming», «to`qson ming», «bir ming bir» kabi ulkan raqamlarga ham duch kelinadi. Vaqtning eng kichik birligi hisoblangan dam va lahzalarga tasavvuf ahlining alohida ahamiyat berishlari, bir dam, bir lahza, bir nafas, bir on singari vaqt birliklariga katta ma`no bag`ishlashlari Navoiy she`riyatida yorqin ko`zga tashlanadi. Nafas, dam, on, lahza–vaqtning eng kichik birligi. Vaqt–o`tmish, hozir va kelajak. U ortga qaytmas va qaytarilmasdir. Vaqt inson ongi, irodasi va kuch-qudratiga bo`ysunmaydigan shavqatsiz qudrat. Adabiyotshunos Ibrohim Haqqulov Alisher Navoiy she`riyati haqida fikr yuritar ekan, shunday deydi: «Vaqtga faqat ma`naviy- ruhiy harakat va ma`rifiy faoliyat ila yuzlahish lozim. Vaqt oldidagi mas`ullik u bilan aloqa irnatishning o`ziga xos «maqom»larini egallashni talab qiladi. Shu ma`noda tasavvuf ahlining fikr-qarashlari va hayotiy tajribalari juda ibratli. Ibratlisi shundaki, ular vaqtning eng kichik birligi hisoblanmish dam va lahzaning mazmuniga alohida ahamiyat berganlar. Sharqning ko`p buyuk san`atkorlari singari Alisher Navoiyning Vaqtga doir qarashlari, munosabat tarzi va undan ko`zda tutgan maqsadlari ham tasavvuf maslagi bilan chuqur aloqadordir». Darhaqiqat, bir dam, bir on, bir lahza va fursatlarni qadrlash, ularning zoye ketmasligini his qilish qalb uyg`oqligidan dalolat beradi. Inson ayni damni, hozir yashab turgan, nafas olayotgan fursatlarini qadrlay olsagina nurli o`tmish va yorqin kelajakka xolis nazar tashlay bo`ladi. «Vaqt keskir qilichdir. Agar keskir bo`lmaganida edi, holdan-holga itguningga qadar seni kutgan bo`lardi. Holbuki, zamon itkir qilichdek harakatlanadi va o`z shukmini ijro etadi». Najmiddin Kubroning «Favoyish ul-jamol» asaridagi ushbu fikrlar «Ibnul-vaqt» - so`fiy uchun dasturul amaldir. U itayotgan har bir damni, fursat 25

va lahzalarni qadrlaydi. Vaqtni beshuda sarflamaslikka harakat qiladi. Agar shunday bo`lmaganida Navoiyning lirik qahramoni: Mast ilub bir dam shabob ayyomini tut mug`tanam Kim, yigitlik dam-badam itmakdadur ayyom aro- deya vaqtni «mug`tanam» tutishga chaqirmagan bo`lar edi. Ammo gap g`animat sanalgan ana shu damni qanday va qay holatda o`tkazishda. Ma`lumki, tasavvufda may, boda, harob kalimalari ilohiy ishq, Olloh muhabbati ma`nolarini anglatadi. Haq oshig`ining may, harob, boda talab qilib soqiyga murojaat etishi ilohiy muhabbatni qalbda barqaror aylash va shu tufayli sarxush bo`lishni bildiradi. Lahza va fursatlarning g`animatligini his qilgan solik ana shu damlarni ishqdan «mast ilub» o`tkazishni xohlaydi va boshqalarni ham shunga chorlaydi: Bir dam ashbob bila bazmi sabushiy tuzubon Chekingo`z, damni g`animat bo`libon, bodai nob. Bu istak amalga oshmagach, oshiq afsus-nadomatlar ichida qoladi. Davron uning to`lagi bilan «evrulmas»ligidan hikoyat qilib, o`z armonlarini qiyidagi tarzda bayon aylaydi: Bir qadash may ichmadim sarvi gulandomim bila, Bir nafas evrulmadi davron mening komim bila. O`tib ketgan, ya`ni moziyga aylangan vaqtni orqaga qaytarishning iloji ham, imkoni ham yo`q. Shuning uchun hatto charx ham bunday ishni bajarishga qodir emasligiga iqror bilmoq kerak: Aysh vaqtin bil g`animatkim, erur dam ushbu dam, Charx ermas favt bilg`an vaqtni yondurg`udek. Lahzalik hayajonu kechinmalar, zavqu surur takrorlanmasligini his qilgan oshiq yana bunday qarorga keladi: Ey Navoiy, dam bu damdur – tut g`animat, boda ich, 26

O`zga bir damga yetar – yetmaska chun voqif emon. Bir on, bir lahza, bir dam va bir nafasda shunday bir katta mazmun yashirinki, ularning quvvati va shu paytlarda erishiladigan ilohiy fayzlar takrorlanmasdir. Haqiqiy oshiq shu boisdan «bir nafas», «bir lahza» singari juda qisqa fursatlarni qadrlaydi va ularga qandaydir javobgarlik bilan yondashadi. Hofiz Xorazmiy: Ne bila g`amgin ko`ngulni lutf etib shod etsa do`st, Bandi g`amdin bandasin bir lahza ozod etsa do`st, - deya «bir lahza»gina visol onlarini istayotgan oshiq holatini aks ettirsa, Mavlono Lutfiy: Firoqing tikti bir dam ichra qonim, Ajal yetsa kishiga bir zamondur, - singari misralarda firoqda qolgan oshiq bu ayrilo`qqa «bir dam» ham chiday olmasligini ifodalaydi. Atoiy esa bunga boshqacha yondashadi: Bir nafasda ilgay erdim furqatingning dardidin, Vasl umididir menga ilmakni dushvor aylagan. Alisher Navoiy: Bir nafase, ey Masish, boshima yetkil, Kim, bu nafas bedilingg`a singg`i nafasdur, - deya «bir nafas» jumlasiga katta ma`no bag`ishlaydi. Umuman olganda, tasavvuf arboblarining vaqtga doir qarashlari do`qqatga sazovordir. Masalan, Abu Ali Daqqoq (vafoti 1015) vaqtni kishi zeshnini o`sha onda mashg`ul etuvchi hol sifatida ta`riflaydi: «Vaqt sen ichida bo`lganing narsadir. Dunyo ila bo`lsang – vaqting dunyo, oxiratda esang – vaqting oxirat, quvonchda bo`lsang – vaqting quvonch, qayg`uli bo`lsang – vaqting qayg`udir. Shu ma`noda bir qator sufiylar tasavvufni vaqt ilmi, deya ta`riflaganlar. Masalan, Junayd Bag`dodiyga ko`ra, tasavvuf vaqtni mushofaza etish shunaridir». Dam va fursat, nafas va lahzaning siri va mazmuni holda ravshanlashadi. Ma`lum bir vaqtda tug`ilib, tezda o`tib ketadigan hayajon, ehtiros, shavq, g`aybat, shuzur – hol hisoblanadi. Tasavvuf ta`limotida hol insonning irodasi va harakati tufayli emas, balki Ollohning lutfi ila qalbda tug`iladigan mayl va kayfiyatni anglatadi. Zero, «Hol o`ziga 27

xos qisqa muddatli kayfiyat, qalbning porlashi, chaqmoq chaqilganday yarqiragan charog`on nurni tuyish lazzati. U bir lahzada paydo bo`lib, yana g`oyib bo`lishi mumkin». Modomiki shunday ekan, unda ana shu lahza va onlarni yuksak qadrlamoq lozim. Chunki «hol ma`rifati» insonni bir lahza va bir onlarni e`zozlashga, ularga taslim bo`lish, moziyu mustaqbal (kelajak) tashvishlari bilan emas, balki hozir, ayni dam va fursat shavqini boy bermaslikka chorlaydi. Bunday qarashlar she`riyatdan ham o`rin olgan. Masalan, Hazrat Ali ibni Abu Tolib shunday yozadi: Kechdi kechmish, ertagi kundan ne sud, Shozo`ring rohatda kechsa, bo`lgani. Shozo`ring bu - vaqti holingdir, yigit, Vaqti holing bu – umrning gulshani. Hujviriyning quyidagi so`zlari ham shu haqda: «Haqdan bir vorid (tajalliy) qulning qalbiga yetsa va uni jam` holiga yuksaltirsa, shunda uning kashfida na moziy, na mustaqbal xotirasi qolur. Vaqtla hol kechmish va kelajak tushunchasidan ozod bo`lib, Haq bilan sarxush bo`ladigan bir holga ero`shadi». Bu fikrlardan shu narsa anglashiladiki, ilohiy voridotga yetishgan oshiq bu dunyoni tamoman unutadi. Moziy bilan mustaqbalga sarf aylama umrni Hol ahli uchun hech biri maqsud emas, - singari fikrlar «dam bu dam» tushunchasi zaminida yuzaga kelgan. Najmiddin Kubro ta`kidlaganlaridek: «Ibnul vaqt... o`tmishga ham, istiqbolga ham nazar tashlamas. Chunki uning moziyga yoki mustaqbalga boqmog`i o`tmish yoxud kelajakni o`ylab ayni ondagi vaqtini beshuda ketkazmog`i demakdir». Navoiyning: Ne mozidur, ne mustaqbal orada, sensenu bu dam, Ne shod ilmoqdurur har dam uzun umrung shitobidin, - degan so`zlari buning bir tasdig`idir. Hol vaqt tufayli yuzaga keladigan va uni bezaydigan bir voriddir. Vujud uchun ruh nima bo`lsa, vaqt uchun ham hol shuni ifoda etadi. Vaqt sohibi hol sohibi darajasiga ko`tarilgach, vaqtdagi o`zgarishlar barham topadi va u vaqtning ichida nafas 28

oladi. Holdan mashrum kishining vaqtdan uzoqlashuvi joizdir. Hol vaqtga birlashganda esa faqat kunlar emas, zamonlar ham vaqtga aylanib, oshiq o`zini har qanday zavoldan shimoya qila oladi. Hujviriyning yozishicha, Ya`qub (a.s.) vaqt sohibi bo`lganligi uchun ba`zan yig`lashdan qil kabi tebransa, goho shodlikdan sarvga o`xshab ketgan. Ibrohim (a.s.) esa hol sohibi bo`lganligi bois shijrondan azob tortmagan va visoldan masrur ham bo`lmagan. Shu ma`noda hol talab etilganning sifati bo`lsa, vaqt talabgorning darajasidir. Bir lahza va bir damda yuzaga keladigan hol esa turlicha. Zero, «hol tasavvufdagi shunday g`aroyib holat va xilma-xil ma`naviy ruhiy, psixologik hodisaki, uning barcha shakl va ko`rinishlarini nomlash yoki ta`riflashga imkon bo`lmagan, albatta». Najmiddin Kubro e`tirofiga ko`ra, solik uns va bast holidan baland ko`tarilganda, borlig`idan qush saslari eshito`ladigan bir holga yetishsa, g`aybat holida uning ruhi quyosh, oy va sayyoralar singari samodagi sobit yulduzlar shaklida zuhur etadi. «Ne tong, keltursa manga ishq har dam o`zgacha hol», - deya ishqdan qalbda paydo bo`ladigan hol – «nash`a-shuzun, shodlik-qayg`u, g`aybat-hayajon» singari ruhiy kechinmalarning xilma-xilligini ta`kidlamoqchi bo`lgan shoir yana bir o`rinda bunday irfoniy fayzlar, kechinmalarning tez-tez o`zgarishi mumkinligini ta`kidlaydi: Vash, ne hol ilg`ayki, kelgach ul buti zebo manga, O`zga qilg`ay hol har dam ul qadi ra`no manga. Ibn Arabiy «Rashmon» surasidagi «Har kun ul biror holatda bilur» so`zlarini «Har lahza Aning uchun boshqa bir hol va sha`n bordur», - deya izohlaydi va Ollohning tajalliylariga muvofiq ravishda oshiqning holi o`sha dam, fursat, alohida bir lahzalarda o`zgarishini ta`kidlaydi. Shuning uchun ham Navoiy lirik qahramoni: Tut, ey soqiy, manga bir mayki, aning nash`asi yetkach, Kingul behol bilg`ay, jong`a har dam o`zga hol ilg`ay, - deya e`tirof etadi. Holning juda tez o`zgarishi osho`qqa emas, balki ma`shuqa harakatiga bog`liqdir: 29

Holim ilmish o`zgacha har damkim, ul oy kirguzur Labda guftor o`zgacha, qomatda raftor o`zgacha. Xullas, Haq ro`zosi va sevgisiga erishgan, «kingli zarif, ruhi latif, axloqi go`zal, ma`naviy hayoti mukammal» osho`qqa «sohibi hol» deyilgan. Ma`rifat ahlining iqroriga ko`ra, ular ikki toifa. Holiga mashkum, ya`ni ilohiy tajalliy paytida aqlu shushni tark aylagan, o`zini tamoman unutadigan solik talvin sohibi deyiladi. Holiga shokim bo`lgan, ya`ni har qanday holatda ham aql hukmronligini birinchi o`ringa qo`yadiganlar tamkin vakillari hisoblanadi. Navoiy she`riyatida har ikkala hol sohiblarining timsolini uchratish mumkin. Yordan yetadigan «dard»ni ham, «g`am»ni ham xush kutib oladigan va o`z ichida yashayotgan holdan boshqasiga ahamiyat bermaydigan talvin sohibining «ilohiy voridot va rashmoniy tajalliy vaqti»dagi iqrori mana bunday: Xush ul dardkim, yuzlanur lahza-lahza, Xush ul g`amki, xotir aro dam-badamdur. Uning bunday holatini ko`rgan xalqda dam kulgu, dam yig`i paydo bo`ladi: Bul - ajab yig`lar jununum ichra ko`rkim, xalqni Ishq bir dam yig`latur holimg`a, bir dam kuldurur. Ammo oshiq uchun bu ahamiyatsiz. Chunki u «bexud»lik orqali boqiy umrni qo`lga kiritadi: Umri boqiy topqamen, bir lahza ushbu hol aro O`zni bexud, ko`zni ruxsoringg`a hayron aylasam. Demak on, lahza, nafas singari vaqt birliklari tasavvufda katta ahamiyatga ega bo`lgan va ularga ko`p muhim ma`no ham yuklatilgan. Chunki xuddi shu lahzalarda oshiq ilohiy fayzni qo`lga kiritadi. Ishq o`tida yongan qalb bir lahza bo`lsa-da, farahlanadi. Shu qisqagina lahza yoki nafasda Haq taolo visoliga erishiladi. 30

«Olloh istagan kishisiga istagan holni berur, istagan holni olur», ya`ni hol Olloh tomonidan beriladi va olinadi. Hollar faqat bir ilohiy ehson bo`lishi bilan birga ularning yaxshi va davomli bo`lishiga ezgu amal va ibodatlarning ta`siri bordir. Hol sohibi har tomonlama go`zal, ma`naviyatli va ma`rifatli bo`lishi lozimligi talab qilinadi. Zero, adabiyotning o`zi go`zal xulq, yuksak ma`naviyat va ma`rifat targ`ibotchisidir. Faqat bir emas, boshqa raqamlarga ham juda keng va xilma-xil ma`nolar singdirilgan. To`qqiz raqami ham bundan istisno emas. Oltoyliklarning qiyomat tasviri berilgan qadimiy rivoyatlaridan birida aytilishicha, oxir zamon boshlanishi bilan qora yer olovga qoplanib, buyuk xoqon Ota tangriga qarab, yuz burarmish. U chog`da dunyo buzilar, inson nasli mahv bo`lar ekan. Fitna va fasod tarqatuvchi hamol insonlarni hayajonga solarmish. Hamma joy tep-tekis bo`lgach, dengiz to`lqinlanib, uning tubi ko`rinar va dengiz qa`ridan to`qqiz bo`lak qora tosh chiqar emish. Bu toshlar to`qqiz joyidan yorilib, har toshdan to`qqiz chambarli to`qqiz sandiq paydo bo`lar, har sandiqdan temir qanotli to`qqiz kishi chiqib, ulardan ikkisi sardorlik qilar emish. Odamlar rohat-farog`atdan ajralib, qattiq tahlikaga tusharmish. Quyosh va oy nursizlanar, qorayib qolar ekan. Daraxtlar ildizidan qo`porilib, ota boladan, bola ota-onasidan ajralarmish. Demak, qadim zamonlardayoq oxir zamon manzarasini chizishda to`qqiz raqamiga suyanilgan va shu asosda uning dahshatiga urg`u berilgan. Rus olimasi I.L.Galinskaya “Maxobxorat” dostonidagi to`qqiz raqami bilan bog`liq bir metafora haqida to`xtalib, “to`qqiz darvozali qirg`on” inson vujudini, undagi “aholi” esa qadimgi hind falsafasidagi so`ngsizlik va mavhumot, yanada aniqrog`i, ruhni bildirishini qayd etadi. Ayrim bir fikr, tushuncha, nuqtai nazar yo haqiqatlarni aks ettirishda Navoiy o`rni-o`rni bilan uch, to`rt, besh, olti, yetti raqamlariga murojaat etsa-da, to`qqiz raqamiga nisbatan keng va o`zchil ravishda asoslanadi. Alisher Navoiy ijodida to`qqiz raqami bilan aloqador «to`qqiz ano», «to`qqiz ato», «to`qqiz aflok», «to`qqiz arkoni davlat», «to`qqiz parda», «to`qqiz tushfa», 31

«to`qqiz xon», «to`qqiz qadash», «to`qqiz qatla yukunmoq» kabi birikmalarning uchrashi tasodifiy emas. Navoiy raqamlar vositasida badiiy obraz yaratar ekan, har bir raqam bilan bog`liq qadimiy qarashlarga ham tayanadi. To`qqiz raqami bilan bog`liq ma`no sharhlari qadimda yaratilgan kitoblarda ham uchraydi. Masalan, Mahmud Koshg`ariy «Devoni lug`atit turk» asarida tug` so`ziga izoh berib shunday yozadi: «Tug` - tug`, bayroq. To`qqiz tug`li xon - to`qqiz tug`lik xon yoki xoqon. qaramog`idagi shashar va o`lkalar soni oshib ketsa ham, tug` to`qqizdan oshirilmagan. Xonning yuqori martabasi to`qqiz bilan fol qilingan. Bu xon tug`lari to`q sariq rangli shoyi yoki ipak matodan qilinadi. Bu ham yaxshi fol uchundir». Abulg`ozi Bahodirxon esa turk-mo`g`ul xalqlari orasida odatga aylangan to`qqiz hadya (to`qqiz ot, to`qqiz chopon, to`qqiz parcha baxmal) haqida ma`lumot beradi. Filologiya fanlari doktori, professor A.Abdug`afurov «g`aroyib us-sig`ar» devonidagi «Tiyradur o`ylakim yorug`lig` anga bermas yuz» misrasi bilan boshlanuvchi g`azaldagi to`qqiz so`zining izohida «Abushqa»ga murojaat etib, undagi shunday fikrlarga diqqatni jalb etadi: «Ammo chig`atoy toifasining bir odatlari bordurki, u ma`noyi ash`or uchun «g`aroyib us-sig`ar»da bir bayt kelur: g`am g`o`zosi orasinda qani turkona ayog`, Tira oyini bila tomsa tiquz, oqsa o` tuz. Ul odat budurki, suhbatda qadashdan bir tomla (tomchi) to`kulsa, to`qqiz qadash ichurlar, agar bir qadash to`kilsa – o`ttuz qadash ichurlar. Va bu ma`ni dog`i bukim, agar banim qadashimdin tomila tomilsa - to`qqiz qadash ichayin va agar to`kilib oqsa – o`tuz qadash ichayin, demakdur. Mastu bexud bilg`ondin kinoyadur. Mug`anniy, bir navoye tuz, Navoiy, nag`maye kirguz, Ayoqchi, tomsa tut, t o` qquzki Doroyi jahon keldi. va yana «Shayrat ul-abror»da oltinchi maqola hikoyasi oxirinda kelur: Soqiy, adab shartini omoda tut, 32

Ollima t o` qquz yukunub boda tut. To ani ich, deb sanga men yuz tutay, Tomsa to`quz, oqsa xud o`ttuz ichay». A.Abdug`afurov «Abushqa»dagi misollarga qo`shimcha ravishda «Navodir ush-shabob» va «Badoye` ul-vasat» devonlaridagi g`azallardan ham bayt va misralarni keltiradi. Avvalo shuni aytish joizki, «may va mayxo`rlik bilan aloqador «o`ttiz» raqami Navoiygacha ham qo`llanilgan. «Devonu lug`otit turk»dagi quyidagi to`rtlikka diqqat qilaylik: Ottiz ichib qiqralim, Joqar qubub sekralim. Arslanlaju kokrailm qachti saqinch seshnalim. Uch qaytadan ichib, quvnaylik, sakrab-sakrab o`ynaylik, Arslon kabi na`ra tortaylik, qayg`u alam bizdan yo`qolganini ko`rsataylik. Bizningcha, xuddi ushbu to`rtlikdagidek, Navoiy satrlarida ham «o`ttiz ichay» qayta- qayta o`ttiz marotaba ichish ma`nosidan ko`ra, ko`p ichay, mast bo`lay mazmunini ifoda etadi. Shuningdek, unda «o`ttiz aymoq xoqoniga» ishorat ham borga o`xshaydi. Laszlo Rasoniyning «Tarixda turklik» asarida qayd etilishicha, to`qqiz va o`ttiz raqamlari turk (tiknu`)larning aymoq sonlariga tegishlidir. qopog`on xoqonning qiziga oid qabr yozuvida otasi uchun «O`ttiz aymoq xoqoni» ta`biri tilga olingan. Bu o`ttiz aymoq ikki qavm zumrasidan iborat bo`lgan: 1. To`qqiz ig`uz. 2. In ikki ko`k-turk. To`qqiz o`g`uz zumrasi o`n sakkiz aymoqdan tarkib topgan: uyg`ur, xun, buqu, tungra, nayirg`u, iska, qalpoq, qarluq, basmil. Uyg`urning o`zi ham to`qqiz tarmoqqa ajralgan: yag`loqlar, yag`murqorlar, qurabirlar va boshqalar. «Shina usu» bitigida xoqon ulusini in uyg`ur, to`qqiz o`g`uz nomi bilan xotirlaydi. To`qqiz o`g`uz nihoyatda mutakomil bo`lishiga ko`ra quyidagi unsurlardan tashkil topgan: to`qqiz tarmoqli uyg`ur aymog`i, bir uyg`ur aymog`idan bilmagan aymoq, sakkiz o`g`uz 33

aymog`i - jami o`n sakkiz aymoq. Sharqiy ko`k-turklar qopog`on xoqon davrida o`n ikki aymoqni tashkil etgan. Demak to`qqiz va o`ttiz raqamlariga e`tiqod qo`yishning bir sababi qadimgi turkiy xalqlar tarixi bilan bog`liqdir. To`qqiz raqamining o`tmishda “mashhur”ligi boisini aniqroq tasavvur qilish uchun Mirzo Ulug`bekning «To`rt ulus tarixi» kitobidagi mana bu so`zlarga diqqat qilish ham ortiqchalik qilmaydi: «Yozishlaricha, mo`g`ul shibasi to`qqiz nafardir: Mo`g`ulxon, Qoraxon, Ig`uzxon, Kunxon, Oyxon, Yulduzxon, Menglixon, Tengizxon, Elxon. Shu o`rinda Xondamirning “Makorimul-axloq” asaridagi bir hikoyani eslab o`tish maqsadga muvofiq, deb o`ylaymiz. Unda naql qilinishicha, Husayn Boyqaro Xorazm viloyatini obod qilish maqsadida, Xurosondan uch ming xonadonni Xorazmga ko`chirish uchun buyruq chiqaradi. Bu “majburiy buyruq”ni Navoiy odamlarni vatandan judo qilish va ularni katta qiyinchiliklarga giriftor aylash, deb hisoblaydi hamda podshohga “bu ishning bahridan o`tsalar”, deya murojaat etadi. “Sohibqiron bu so`zni birinchi galda, - deydi Xondamir, - rizolik qulog`i bilan tinglamadi. Shafqatli Amir (ya`ni Navoiy –S.J.) bu haqda o`n martalab ta`kid qilsa ham biror natija chiqmadi. Lekin boshqa bir galda jur`at qilib shunday arz qildi: o`zingizning menga bergan farmoningizga binoan, har bir ish o`rinsiz voqe bo`lsa, to`qqiz galga aytishga haqlidurman. Xalqni Xorazmga ko`chirish masalasida to`qqiz marta arz qildim, natija bermadi..”. Xullas, Navoiy to`qqiz raqamining «imtiyoz» va «imkoniyat»idan foydalanib maqsadga yetishadi. Bu esa to`qqiz raqamiga doir an`anaviy qarash Navoiy davrida ham unutilmaganligidan dalolat beradi. Turkiy qavmlar o`rtasida hurmat-ehtirom, tavoze` ko`rsatish maqsadida to`qqiz marta ta`zim qilish ham odatga aylangan. Shuning uchun ham Navoiy: Yotig`onchiyu yirov tuzgach un, Sen qadash olu tiquz qotla yukun, - deb yozgan edi. Turkiy xalqlar uchun xos bo`lgan ushbu odatga Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonida yana to`xtaladi. Iskandar Kashmirda Feruzni shoh qilib ko`taradi va arkoni davlatni ko`p emas, oz emas, to`qqiz marta shohga ta`zim aylab, hurmat bajo keltirishga farmoyish beradi: 34

Kelib qiydilar boshig`a toji zar, Libosi zar ustiga zarro`n kamar. Yana uch tiquz davlat arkonig`a, To`nu jubba birla aning yonig`a. Iki yuzga ham deklayu to`n berib, Yalang to`n alarcha yana o`n berib. Alarni chu mundoq sevundurdilar, Shash olo`nda tiquz yukundurdilar. Navoiy she`riyatida “to`qqiz gunbad”, “to`qqiz osmon”, “to`qqiz sipehr”, “to`qqiz tabaq”, “to`qqiz torami axzar”, “to`qqiz falak”, “to`qqiz charx” kabi iboralar bevosita osmon jismlari bilan bog`liq. II.BOB. A.NAVOIY SHE`RIYATIDA RAMZIY RAQAMLAR TALQINI Navoiy davrida astronomiya sohasida juda ko`p izlanishlar olib borilgan va yuqori natijalar qo`lga kiritilgan. Shoir tabiiy fanlardan va bu sohalarda qo`lga kiritilgan yutuqlardan boxabar bo`lgan, albatta. Shuning uchun “shoirning dunyoni tushunishda tabiiy fan yutuqlaridan foydalanishi qonuniy bir hol edi”. Quyidagi baytning ikkinchi misrasida shoir osmon (“gunbad”)larning to`qqizta ekanligi, uning doim aylanib (“gunbadi davvor”), harakatda bo`lishini ta`kidlaydi: Tut qadash davrini xushkim, yo`q bajuz sargashtalik, Dashr davrida bu to`qquz gunbadi davvor esa. Osmon jismlari, ularning harakatlari, joylashish o`rni va badiiy adabiyotdagi ramziy ma`nolariga e`tibor qaratish shoir g`azallaridan tashqari, dostonlarida ham 35

uchraydi (“Farhod va Shirin” dostonida Farhodning Salosil qo`rg`onida osmon jismlari bilan so`zlashgani, “Sab`ai sayyor” dostonida Bahrom va Dilorom obrazlarining sayyoralarga nisbat berilishini eslang). Quyoshning yarim tutilishi – gardish bog`lashi bir baytda ajoyib tashbeshni yuzaga keltirgan: Fitnalik to`qquz falak girdo`ngda, jono, turfadur, Kim, kiruptur bir quyosh davro`nda mundoq xolalar. Astronomiyaga oid adabiyotlarda osmonlar doira shaklida bo`lib, bir- bo`rining atrofidan aylanishi qayd etilgan. Buni nazarda tutgan holda shoir shunday deydi: Kitob avroqidek bilg`ay musattash qolmayo`n davri G`amim toshig`a bo`lsa bir nafas tiquz falak shomil. Ya`ni, “mening g`amim yukini to`qqiz falak bir lahza ko`tarib tursa, o`z doirasini yo`qotib, kitob varaqlaridek tekis, yassi bo`lib qolardi”. Demak, Navoiy osmon jismlari va ularning harakatiga nafaqat shoir, balki olim nazari bilan ham nigoh tashlagan, ilmiy xulosalar asosida obrazli fikr yuritgan. Raqamlar zamirida pinhon yotgan ma`no sirlarini anglash, ularni aniqlashga urinmaslik ba`zan yanglish va xato xulosalar chiqarishga ham yo`l ochadi. Alisher Navoiy devonlarida shunday baytlar ham mavjudki, ularni tahlil va talqin etish, umuman raqamga tegishli har bir ishorat va fikr ustida puxta o`ylash, taxminga yo`l qo`yib bo`lmaslikni talab qiladi. Ulug` shoir bir g`azalida yozadi: Hamdo`ngg`a har kitash nazar ham gungu lol ilg`ay magar, Chunkim demish xayrul bahar ul yerda loushsi sano. Jo`nsi bahar yo`q ogasho`ng, xurshid xoki dargasho`ng, Ko`k mashd aro tifli rasho`ng yetti atou to`rt ano. 36

«So`z bag`ridagi ma`rifat» nomli kitobda mazkur baytlar bunday izohlanadi: «... louhsi sano - maqtovning chegarasi yo`q (Hadis). Yetti ato - Hazrat Odam, Nuh, Ibrohim, Muso, Dovud, Iso, Muhammad Mustafolarga ishora; to`rt ano - Momo shavo, Bibi Osiyo (Fir`avnning mimo`na xoto`ni), Bibi Maryam (Hazrati Isoning onalari), Xadichai Kubro (payg`ambarimizning birinchi xoto`nlari, islom dinini birinchi bo`lib qabul qilgan inson). Xayrul bahar - payg`ambarimizning sifatlaridan - lug`aviy ma`nosi insonlarning eng xayrlisi». Bu izohdan keyin shunday xulosa chiqariladi: «Ko`rinadiki, Mir Alisher Navoiy ham ko`chirganimiz g`azalda Haq zoti to`g`risida fikrlash mumkin emasligini ta`kidlab o`tadiar va buni «bu haqda gapirmoqchi bo`lsalar, yetti otamizu to`rt onamiz ham beshikdagi go`dakka o`xshab qoladilar, deb ramziy ravishda ifoda qiladilar». Tasavvufda faqat «to`rt ano» haqida emas, balki «to`rt ato» - chor padar xususida ham so`z yuritilganligi ma`lum, albatta. So`fiylar ruhoniy jihatdan ruhi Muhammadiyani, jismoniy tomondan Hazrati Odamni, rasullik sifatining ilk sohibi bo`lganligi ma`nosida Hazrati Nuhni, birinchi bora musulmon deb atalganligi uchun islom nuqtai nazaridan Hazrati Ibrohimni ota deb qabul qilganlar. Lekin Navoiy baytida qo`llanilgan «to`rt ano»ning insonga aloqasi yo`q. Chunki unda anosiri arba`a - to`rt unsurga ishora qilingan. Bu to`rt unsur harorat, burudat, rutubat va yubusat kabi to`rt xususiyatni maydonga keltirgan. Shulardan qon, balg`am, savdo va safro yuzaga cho`qqan. «Yetti ato»dan maqsad esa yetti ko`kdir. Bu ma`lumotlardan kelib chiqadigan asosiy va muhim xulosa shuki, mumtoz shoirlarimiz samoviy olam, jumladan, yetti yoki to`qqiz ko`k xususida so`z yuritganda hamma payt ham jismoniy mavjudliklarni emas, balki insonga nisbat berilgan ramz va majoz orqali komil inson mohiyatini yoritishga qaratilgan fikr-mulohazalarga ham do`qqatni jalb etishgan. Bunga esa mavjud olamda bor hamma narsa odamda ham bor, komil inson faqat yerdagi emas, samodagi barcha narsalarni ham o`zida jamlagan, degan ishonch keng yo`l ochgan.Shuning uchun ham Navoiyning yuqoridagi 37

misralarida «yetti ato» yetti ko`kni, «to`rt ano» to`rt unsurni anglatadi, degan fikrdamiz. II.1. SHOIR NAZMIDA “O`N SAKKIZ MING OLAM” IBORASI TAHLILI «Xamsa»dagi dostonlarning hamd qismlarida, an`anaviy na`tlarda va umuman, «Me`rojnoma»larda falaklar nomi birma-bir tilga olinadi. Shunisi e`tiborga molikki, me`roj hodisasi hikoya qilingan o`rinlarda falaklarni sanash Oy osmonidan boshlanib, falaki sayyora (harakatlanuvchi)da nihoyasiga yetkazilsa, hamdlarda, aksincha, falaki sayyoradan Oy osmonigacha sanash tartibi ko`zga tashlanadi. Tasavvuf ta`limotiga ko`ra, falaklar ruhiy kamolot yo`lidagi bosqichlardir. Nasafiy o`zining “Zubdat ut-haqoyo`q” asarida har bir falak turli toifadagi kishilar ruhining manzili ekanligini qayd etadi. Unga ko`ra, 9-osmon, ya`ni Arsh - payg`ambari xotam ruhining manzili, 8-osmon - ulul-azm payg`ambarlar ruhining manzili. 7-osmon - mursal payg`ambarlar, 6-osmon - anbiyolar, 5-osmon - avliyolar, 4-osmon - ilmi ma`rifat ahli, 3-osmon - zoshidlar, 2 - osmon - taqvo ahli, 1-osmon - imonlilar ruhining manzilidir. Ruh o`z Rabbisini tanish va unga intilish asnosida yuqoriga qarab taraqqiy etadi. Bir paytlar falaklar bo`ylab yerga tushirilgan inson ruhi «bu yo`lni qaytadan 38

bosib o`tib, asliga qaytishi lozim». qur`ondagi «Ular Ollohdan keldilar va yana Ollohga qaytadilar» oyatidagi o`nish-yuksalish tushunchalarini mutasavviflar qavsi nuzul, qavsi uruj shaklida izohlaydilar. Tanazzul maqomida inson ruhi yuqoridan pastga qarab harakatda bo`lsa, taraqqiy maqomidagi harakat quyidan yuqoriga tomon bo`ladi. Boshlang`ich va oxirgi nuqta bitta bo`lib, u ashadiyat maqomi hisoblanadi. Ruhning bunday maqom-manzillardagi sayrini Navoiy ko`p bora qalamga olgan. “Navodir ush-shabob” devonidan o`rin olgan: Ko`k bo`nafshazorini anjum chu nargiszor etar, Nargi so`ng birla bo`nafshang hajri ko`nglum zor etar, - bayti bilan boshlanuvchi g`azalda “oshiq ruhi”ning yuqoridan pastga harakati tasvirlangan bo`lsa, “Sab`ai sayyor” dostonida ilohiy visolga yetishgan inson harakati pastdan yuqoriga tomon yo`nalgan. Bunday tasvo`rni “Xamsa” asarining boshqa dostonlarida ham ko`rish mumkin. Navoiy asarlarida to`qqiz yoki yetti falakning ikki xil tartibda berilishi tasodif emas, albatta. Bu tasavvuf ta`limotida mavjud bo`lgan nuzul va uruj tushunchalari bilan bog`liq. Demak, Navoiy to`qqiz raqamiga murojaat qilganda, bu raqamning xalqimiz tarixi, urf-odatlari, an`analarida tutgan o`rniga, diniy mifologik qarashlarda, shuningdek, tasavvuf ta`limoti hamda adabiyotidagi ramz va ma`nolariga ham e`tibor qaratgan. Shuning uchun shoir she`riyatida tilga olingan raqamlar bilan bog`liq fikrlar tahlilga tortilganda ana shu jihatlar ham hisobga olo`nsa, maqsadga muvofiq bo`ladi. Aks tarzda, u yoki bu raqamdan ko`zda tutilgan asl maqsad va ma`noni yoritish qiyinlashib, olimlar orasida bahsu munozaralar ko`payib boraveradi. «O`n sakkiz ming olam» iborasiga tegishli fikr va talqinlar buning bir misoli bo`lishi mumkin. Ulug` shoir mashhur g`azallaridan birida yozadi: O`n sako`z ming olam oshubi agar boho`ndadur, Ne ajab, chun sarvo`nozim o`n sako`z yoho`ndadur. Desa bilg`aykim, yana ham o`n sako`z yo`l husni bor, O`n sako`z yoho`nda muncha fitnakim boho`ndadur. 39

O`n sako`z yo`l dema, yuz sakson yo`l ilsa, uldurur Husn shohi, ul balolarkim ko`zu qoho`ndadur. Hayrat etmon husni naqshidaki, har hayratki bor, Barchasi ezid taolo sun` naqqoho`ndadur. Tan anga siymu icho`nda tosh muzmar ko`nglido`n, Aqlg`a yuz hayrat ul oyning ichu toho`ndadur. May ketur, ey mug`ki, yuz hayrat aro qolmish Masish, Bul ajablarkim, bu eski dayr xuffoshindadur. To Navoiy tikti ul oy furqatidin bahri ashk, Har qachon boqsang, quyosh aksi aning yoho`ndadur. Bu g`azalda o`n sakkiz raqami to`rt marotaba ikki ma`noda ishlatilgan: birinchisi - o`n sakkiz yo`l, ikkinchisi - o`n sakkiz yoshdagi husn. G`azalni sharhlagan olimlar «o`n sakkiz ming olam» iborasi xususida albatta alohida to`xtalganlar. Filologiya fanlari doktori Nusratilla Jumaxo`ja «O`n sakkiz yosh hayratlari» maqolasida bunday deydi: «O`n sakkiz ming olam» - badiiyatda timsolga aylangan turg`un so`z birikmasi bo`lib, u butun borliq o`n sakkiz ming olamdan iborat, degan olamning chekso`zligi haqidagi qadimiy tasavvurlardan kelib cho`qqan». Filologiya fanlari doktori Ibrohim Haqqul esa nisbatan boshqacha mulohazalarni ilgari suradi: «Navoiy g`azalida ta`kidlangan «O`n sakkiz ming olam» tasavvuf ta`limoti zamirida yuzaga kelgan bo`lib, Haq oshiqlarining siyrat olamiga, zohiriy olamga emas, boto`niy olamga daxldordir. «O`n sakkiz ming olam» - tasavvuf she`riyatidagi poetik obrazlardan biri. Unga shunchaki «turg`un so`z birikmasi» deb qaralmasligi kerak». 40

Bir necha tasavvuf lug`atlarida «o`n sakkiz ming olam» iborasiga atroflicha izoh berilgan. Ulardan birida qayd etilishicha, olamning o`n sakkiz mingga yetkazilishi quyidagi tarzda izohlanadi: «Bu to`qqiz falakla teng kurrai shavo, suv kurrasi, tuproq kurrasi, otash kurrasi, ya`ni anosiri arba`a, jamodot, hayvonot, nabotot, ya`ni mavolidi salosa. Inson va insoni komil. Bularning jami o`n sakkiz bilurki, zuhur e`tibori ila har biri mingdan bo`lib, o`n sakkiz ming bilur». Turk olimi Mashmud Bayroqdor e`tirofi bo`yicha, payg`ambarimizni barchaga irnak ko`rsatish va yuksaltirish uchun «O`n sakkiz ming olam payg`ambari» deyish musulmonlar orasida bir odat tusiga ko`rgan va u majoziy mazmunga ham egadir. «O`n sakkiz ming olam»ning o`n sakkiz raqamini muqaddaslashtirish bilan bog`liq jihati ham bor. Albatta, o`n sakkiz yosh ma`shuqaning eng go`zal davri. Navoiy o`n sakkiz olamga muqobil ravishda «Ne ajab chun sarvo`nozim o`n sakkiz yoho`ndadur», deganmi? Bunda boshqa bir sir ham bor. «Jaloliddo`n Rumiy «Devoni Kabir»dagi bir g`azalida, - deydi rumiyshunos Gulpinarli, - «Ey, siymtanli go`zal, o`n sakkiz qadashdan ortig`ini qabul qilmasmen. Shafqat qil, holimni ko`r, ey berahm, ey jallod go`zal», demish. Mavlono nimaga aynan «o`n sakkiz»ni tilga olayotir? Chunki o`n sakkizni muqaddas bilish Mavlono zamonida ham bo`lgan. Demak, bu qanoatning Mavlonodan avvalgi davrlardan kelayotgan bir an`ana ekanligiga ishonishimiz kerakdir». Umuman olganda, o`n sakkiz raqami mavlaviylar uchun muqaddas sanalgan. Ular Mavlono «Masnaviy»sining butun mohiyati va xulosasi ilk o`n sakkiz baytda jamlangandir, deb qarashgan. Faqirga sadaqa ulashilganda ham iloji boricha «o`n sakkiz»likka amal qilishga intilishgan ekan. «O`n sakkiz ming olam» muammosi ancha murakkab va chigal. Ehtimol, shuning uchun ham filologiya fanlari nomzodi, taniqli navoiyshunos YOqubjon Isxoqov masalaga yanada aniq yondashib, maqolasini «O`n sakkiz ming olam asrori» deb nomlagan. Olimning yozishicha, «O`n sakkiz ming» tushunchasi bir jihatdan olamning yaxlit va yagonaligi haqidagi tasavvur tarafdori bo`lgan Platon va Aristotelning olam garmoniyasi haqidagi konsepsiyasiga mos keladi. Ikkinchi jihatdan esa raqamlarning ramziy mohiyati haqidagi asotirlar bilan (uch, yetti, to`qqiz) aloqadordek tuyuladi». Olimning xulosasiga ko`ra, «o`n sakkiz ming olam» iboraso`ni 41

«ikki xil yo`nalishda - olamning paydo bo`lishi borasidagi diniy tasavvurlar bilan yoki tasavvuf falsafasi bilan bog`liq holda talqin etish imkoniyati mavjud. Har ikkala holatda ham Olloh bilan uzviy bog`liq holda keladi. Lekin birida (diniy aspektda) Yaratuvcho`ning buyuk qudrato`ni, ikkinchisida, ya`ni falsafiy ma`noda Ollohning sifatlari (tajalliysi)ni ta`rif va tavsif etish uchun xizmat qiladi». Bizning nazarimizda, Hujviriyning quyidagi fikrlari masalaning iildizini aniqlash va ravshanlashtirishga yaqindan yordam beradi. U yozadi: «Olam - Ollohning maxluqotidan iborat erur. So`fiylar o`n sakkiz ming va ellik ming olam mavjud, degan qarorga kelishgan. Faylasuflar biri ulviy, boshqasi sufliyga ajraluvchi ikki olam haqida bahs yuritmishlar. Usul ulamosi esa Arshdan yer yuziga kelguncha har ne bo`lsa olamdur, deydilar. Tasavvuf yo`liga ko`rganlarning ruhlar olami, nafaslar olami deyishdan ko`zlagan maqsadlari faylasuflarnikidan boshqadir. Zero, so`fiylarning murod va maqsadlari ruhlar hamda nafaslarning zuhur aylashi va bir joyga jamlanishidir». Diniy nuqtai nazardan ham, oddiy odamlar tushunchasida ham o`n sakkiz ming olam iborasi olamning ko`pligini ifodalaydi. Bularning har ikkalasidan ham ramziy ma`no axtarib bo`lmasligini e`tiborga olish lozim. Tasavvufga kelsak, mazkur ibora sufiylik zaminida yuzaga kelganligi bois unga shu qadar ko`p ma`nolar singdirilganki, ularni birma-bir izohlashning sira iloji ham, imkoni ham yo`q. Davriya mohiyatini o`rgangan tadqiqotchilarlarning aytishlari bo`yicha, Olloh ilk tajalliysi bilan Aqli kull (Muhammad nuri)ni yaratgan. Aqli kull tajalliylaridan boshqa maxluqotlarni bino qilgan. Nuri Muhammadiya navbati bilan ruhlar olami (nafsi kull), tabiat, xayyula, jismi kull, shakl, arsh, atlas falagi, manozil falagi, yetti ko`k, yetti qat yer va mavolidi salosa (ma`dan, o`simlik, hayvonot) martabalarida zuhur etganki, bular «o`n sakkiz olam»ni tashkil etgan. Demak, o`n sakkiz ming olam tushunchaso`ni insonning kamol martabalaridan ajralgan holda xayolga keltirib bo`lmaganidek, yoro`tib ham bo`lmaydi. Xuddi shu sababga binoan ham mutasavvif ijodkorlar o`n sakkiz ming olam tushunchasiga alohida e`tibor berib, takror-takror uni qillaganlar. Bunga to`la ishonch hosil qilish uchun Yassaviy, Boqo`rg`oniy, Yunus Emro, Nasimiy, So`fi Olloyor kabi 42

shoirlarning asarlari bilan tanishish kifoyadir. Professor Mustafo Totchiga ko`ra, «o`n sakkiz ming olam ramziydir va yaratilmish barcha olamlar uchun ham qo`llaniladi... Ollohga yetishgan valoyat ahli o`n sakkiz ming olamdan nariga qadam qo`yib, borliq kategoriyalaridan kechib, ilohiy olamga yuksalmishdir». Bu esa ishq va ma`rifat natijasidurki, shuning uchun ham Ahmad Yassaviy: Orif oshiq jon mulkida alam tortsa O`n sakkiz ming qamug` olam g`ulg`ul bilur, - degan. O`n sakkiz ming olam ayni paytda «o`n sakkiz ming hijob», ularni bartaraf aylash ham tashqi va tashqaridagi sayrni emas, balki ruhiy sayri sayohatni aks ettiradi. Bu xususda Yunus Emro: Odim-odim ilgari besh olamdan ichkari O`n sakkiz ming hijobni kechdim bir tog` icho`nda, - deydi. Bu «tog`» esa Birlik, ya`ni Vahdatdir. Bunga yetib borguncha inson juda ko`p tuyg`ulardan kechishi va ularning ta`siridan butunlay ozod bo`lmog`i kerak. Ana shu haqiqatga asoslanib, mutasavvif ijodkorlardan biri: «O`n sakkiz ming olam insonga tegishlidurki, bu uning o`n sakkiz ming sifati erur. Bulardan olti mingi nabototga, olti mingi hayvonotga, olti mingi insonga taalluqli. Bular esa bir-biridan ayri emas, balki ixtilot holindadir. Tangri ularning barchasini ishota etmishdir», - deydi. Bo`lim xulosasi sifatida ayto`ladigan fikrlar esa quyidagilardir: 1. Alisher Navoiy dunyo va hayot haqiqatlarini obrazli tarzda ifoda qilganligi bois raqamlarga ham, birinchi navbatda, obrazli fikrning bir vositasi yoki «unsuri» sifatida murojaat etgan. Shuning uchun mutafakkir shoir raqamlar asosida ifodalangan ma`nolarni, bir tomondan, yangiliklar bilan boyitgan, ikkinchi tomondan, ularning chiroyli, ta`sirli va ibratli tasvirlarini yaratishga erishgan. 2. Navoiyning raqamlarga munosabati va ularning ramziy-majoziy mohiyatini kashf etishdagi mahorati, xususan, bir, yetti, to`qqiz kabi raqamlardan foydalanishda yaqqol namoyon bo`lgan edi. Bu raqamlar zamiridagi ma`nolar ulug` san`atkor diniy, tarixiy, falsafiy bilimining keng va chuqurligidan ham dalolat beradi. 43

3. Alisher Navoiy she`rda qaysi raqamga murojaat etmasin, albatta, unga singdirilgan mazmunning ilmiy zamini va asosini nazardan qochirmagan. Bu gap «o`n sakkiz ming olam» tushunchasiga ham tegishlidir. 4. Navoiyni raqamlar sir-asrori bilan ko`proq qiziqishga ilhomlantirgan yo`l, albatta, tasavvuf yo`li edi. Shu boisdan ham Navoiy she`riyatidan o`rin olgan raqamlar ikki tomonlama ahamiyatga ega. Biri, Navoiy she`riyatining ichki va sirli nuqtalarini yoritish uchun, ikkinchisi, tasavvuf haqiqatlarini aniq tarzda bilish uchun. Shunga ko`ra, «hijob» singari ayrim murakkab tushunchalar xususida bahs yuritilganda tasavvufga tayanmasdan hech qanday ijobiy natijaga erishib bo`lmasligiga ishonish kerak, deb o`ylaymiz. 44

II.2. NAVOIY SHE`RIYATIDA RAQAM ASOS BO`LGAN SAN`ATLAR Mumoz she`riyatda raqam asos bo`lgan badiiy san`atlarda bir, ikki, uch, to`rtdan boshlab tokim yuz minggacha yetib boradigan raqamlarga duch kelinadi: Kirdi tufroqqa hilol, ochdi tilun oyg`a jamol, O`n tilun oyning qirog`ido`n chu oldo`ng o`n hilol. Alisher Navoiyning ushbu baytida ma`shuqaning to`lin oyga o`xshab husn- jamoli ochilgani ta`riflangan. Lekin shoir ta`rifda «o`n» raqamiga tayanib, hilol shunchaki to`lin oyga aylanmadi, balki «o`n tilun oyning» chetidan olingan o`n hilol go`yoki birlashdi, deydi. Bu esa o`quvchida taassurotning kuchayishini ham ta`minlaydi. Firoqi o`qido`n bilmish teshuk-teshuk bag`rim, Bu turfaroqki, bir o`qdo`ndurur har ikki teshuk. Firoq o`qqa qiyos qilinib, yor firog`i ko`ksimni «teshuk-teshuk» qildi, deydi lirik qahramon va keyingi misrada mubolag`aning ig`roq turidan foydalangan holda «bir o`q»dan «ikki teshuk» paydo bo`ldi, degan fikrni ifoda etadi. Navoiyning boshqa bir baytiga nazar tashlaylik: Ey, ko`ngulda shahdi la`ling hasratido`n yuz teshuk, Har teshukdur shahd zanburi uyi yanglig` chuchuk. Shoir demoqchiki, sening la`ling nihoyatda shirin. Uning hasratidan ko`ngulda «yuz teshuk» paydo bo`ldi. Balki uning soni yuzmas, undan ko`pdir? Ikkinchi misradagi fikr ushbu raqamning nisbiy ekanligiga she`rxonni ishontiradi. Asalari uyasining teshiklari sonini sanash hech kimning xayoliga kelmaydi. Chunki ular bir necha yuzga yetishi mumkin. Biroq har birida asal bo`ladi. Oshiqning ko`ngli ham shunga monand, shu boisdan u «shahd zanburi uyi yanglig` chuchuk»dir. 45

Lirik qahramonning ruhiy holatini yorqin namoyish qilish raqamlar vositasida ifoda etiladigan fikrlar orqali ham amalga oshiriladi: Dardi ishqimdo`n suvol etti ul oy, faryodkim, uz javobim boru yo`q hushim demakka bir javob. Ma`shuqaning ishq dardi to`g`risida bergan savoliga oshiqda yuzlab javoblar bor, ammo shulardan loaqal bittasini ham aytolmaydi. Chunki bunga uning kuchi, ishtiyoqi – hushi yo`q. U yoki bu shoir she`riyatidan joy olgan raqamlarni shunchaki qayd qilish bilan maqsadga erishib bo`lmaydi, albatta. Bunda poetik obraz va obrazli ma`no mag`zini yoritish nuqtai nazaridan ish yuritilsa, ko`zlangan natijalar qo`lga kiritiladi. Shuni ham qayd etish zarurki, raqamlarga singdirilgan ma`no va poetik san`at mutanosibligi masalasi maxsus tekshiriladigan bir masala bo`lib, uni to`la-tikis ochib berishning uddasidan chiqish nihoyatda qiyindir. Shuning uchun biz ayrim xarakterli misollar orqali ko`zlangan maqsadni yoritishga harakat qildik. Mana, mumtoz adabiyotda ko`p qo`llanilgan talmeh san`atini olaylik. Ma`lumki, she`r yoki nasrda mashhur tarixiy voqealar, afsonalar, adabiy asarlar yoki maqollarga ishora qilish san`ati talmeh deb yuritiladi. Navoiy she`riyatida raqamlar bilan bog`liq qarashlar, urf-odatlar ushbu san`atdan foydalanishga asos bo`lgan. Shoirning «Navodir ush-shabob» devonidagi g`azallardan birida shunday bayt bor: Qirq yoshda faqr oyo`no`n agar kasb etmado`ng, Arbain chekmak bila ul hosil ilmoqtin tungil. Xuddi shu baytga hamohang misralar ozarbayjon shoiri Nasimiy ijodida ham uchraydi: Xilvati arba`o`n ila kimsa erishmadi Haqqa Zushdu saloshu mayl etgan fikru mahola tushmasin. 46

Bu baytlarda tariqat yo`liga ko`rgan solikning nafsni yengib qalbni poklash, zikr va ibodat bilan mashg`ul bo`lib, Haq yodi bilan yashash maqsadida sokin uzlatga chekinib, chilla o`tirishiga ishorat etilganki, bu talmehdir. Chilla (arbain)dan maqsad oz yeb, oz uxlash, toat-ibodat, riyozat bo`lsa-da, ammo faqat shu yo`l bilan maqsadga erishish ham mumkin bo`lmagan. Navoiy bu to`g`ridagi fikrlarni ifodalashda qirq raqami va uning arab tilidagi muqobili «arbain» so`zlaridan foydalangan. Talmeh qonuniyatiga ko`ra qo`llanilgan raqamlar shoir fikrini asoslash va kuchaytirishga xizmat qilgan. Ma`lumki, badiiy asarda biror so`zni o`z ma`nosidan boshqa bir ma`noda qo`llash san`atiga istiora deb yuritiladi. Shayx Ahmad Taroziy «Funun ul-balog`a» asarida istiora haqida shunday deydi: «Bu san`at ul bilurkim, bir lafzeni haqiqiy ma`nodin elo`tib, yana o`zga yerda oriyat tariqi birla keltururlar». Gadoiy g`azallaridan keltirilgan quyidagi baytda «ikki la`l» lab ma`nosida keltirilgan: To`nmayin har dam-badam misko`n Gadoning ko`zidin, Ikki la`ling hasratindin, kir, na turluk qon oqar. Lutfiy qalamiga mansub mana bu baytdagi «ikki ayyor» istiorasi esa ko`z ma`nosida ishlatilgan: Har icho`nda bo`lsa usruk so`ziga yo`q e`tibor, qonima bergay tonuqluq ikki ayyoro`ng sening. Shunga yaqinroq bo`lgan fikrni ifodalovchi bayt Navoiy she`riyatida ham uchraydi. Masalan, shoirning Vaslig`a ko`z mahram ermastur, netib mahram bilur, Ikki tar domanki, tanug`lug` berurlar qonima, - baytida birinchi misradagi «ko`z» so`zi o`rnida ikkinchi misrada «ikki tardoman» ifodasi qo`llanilgan. «Tardoman» forscha «tar» - «shil» va «doman» - etak so`zlaridan tuzilgan qo`shma so`z bo`lib, «etagi shil» degan ma`noni bildiradi. Ko`z doim yoshlanib turish xususiyatiga ega bo`lganligi uchun ham unga nisbatan shu sifatlash qo`llaniladi. Shuningdek, tardoman yuzi qora, degan ma`noni ham anglatadi. 47

Tasavvuf va tasavvuf adabiyotida basirat, ya`ni qalb ko`zi xususida ancha keng fikr yuritilgan. Zero, dunyoni qalb ko`zi bilan ko`rib, mohiyatni anglash g`oyatda ahamiyatli sanalgan. Yuqoridagi baytning birinchi misrasidagi «ko`z»dan maqsad zohir ko`zi bo`lib, basiratga teng kelolmagan bois tardomandir va u oshiqni qoniga tashna qilib yuborgan. Navoiy she`riyatida ko`z so`zi o`rnida «ikki nargisi jodu», «ikki sayyod», oshiq qalbi ma`nosida «bir qush» yoki «bir kabutar», ma`shuqa ma`nosida «bir quyosh» istioralari ham ko`p ishlatilgan. Masalan: Nazarg`a kelgali ul ikki nargisi jodu, Ko`ngulda yo`qturur oromu ko`zda ham uyqu. Yoki: Eyki dersen, ko`zlarim ko`nglungni ne nav` etti sayd, Bir kabutar netsun oxir ikki sayyodo`ng bila. Bu baytning birinchi misrasida ma`shuqa ko`zining oshiq ko`nglini rom etganligi qayd etilib, bu hodisa «sayd» - ov qilishga nisbat berilgan. Shu bois ikkinchi misrada ov bilan bog`liq tushunchalar - «kabutar», «sayyod» so`zlari keltirilib, oshiq qalbi «ikki sayyod» (ma`shuqa ko`zlari) qarshisida ilojsiz qolgan kabutarga qiyos qilinmoqda. quyidagi misolda ham xuddi shunday istiorali manzara tasvirlangan: Sayd ildi ko`ngul ko`zlaro`nga, vash, qutulurmu Bir qushki, aning qasdida bilg`ay iki sayyod. Navoiy ayrim o`rinlarda ko`z so`zi o`rnida «ikki buloq» istiorasini ham qo`llaydi: Xayolo`ng etti Navoiy boshida manzilgash, Nedo`nki bir tepada joriy erdi ikki bulog`. 48

Biror bir fikrni isbotlash uchun she`rda maqol qo`llash irsolul masal san`ati deb atalgan. O`zbek mumtoz she`riyatida bir qancha shoirlar singari Mavlono Lutfiy ham ushbu san`atdan mohirlik bilan foydalangan. Odatda, ma`lum bir ziddiyatli tushuncha, maqsad yoki holatlarni ochishda raqamlar juda o`ng`ay bo`ladi. Shuning uchun xalq maqol va matallari tarkibidan ham ayrim raqamlarning erkin o`rin egallaganini kuzatish mumkin. Masalan, «Bir mayiz qirq kishiga yetadi» deyilganda aynan bir dona mayiz va qirq kishi nazarda tutilmaydi. Balki fe`l keng, ko`z tiq bo`lsa, oz narsa ham ko`pchilikka yetib ortadi, degan ma`no anglashiladi. «Bir noru ming bemor» maqolida ham xuddi shunga yaqin fikr ilgari surilgan. Ammo unda yetib- yetmaslik, «qo`l kalta»ligiga ham ishorat bor. Mazkur maqoldan Mavlono Lutfiy ma`shuqa va ishq ahlining unga munosabato`ni ta`kidlash uchun foydalangan: Nazar ahli kirub nortek yangoqo`ng, Masal: «Bir noru ming bemor» derlar. Chunonchi, yor yanog`i nor-anorga o`xshaydi. Yanoqdan ko`ngli o`rtangan oshiq bir emas, ko`pchilik. Balki ular o`ndir, yuzdir. Gap bunda emas. «Bir anor ming bemor»ga shifo bo`lganidek, ma`shuqa yanog`i ham ko`pdan-ko`p dardmand oshiqlar uchun davodir. Biroq hech qachon bir anor mingta bemorga nasib etmagani singari, yanog`i nordek ma`shuqa ham ming oshiq uchun baxt yo`lini ocholmaydi. Buni Lutfiyning lirik qahramoni o`zicha e`tirof qilib deydi: Nortek yanoqo`ng shavqido`n jonlar bari afgor erur, Ko`nglum qachon topsun murod, bir noru ming bemor erur. Xalqimizda «yetti o`lchab, bir kes» degan maqol bor. Ushbu maqol tarkibidagi yetti raqami haqida fikr yuritib, folklorshunos M.Jo`rayev shunday yozadi: «Xo`sh, nega endi aynan yetti marta ekan, deb o`ylab ko`rganmisiz? Axir sakkiz yoki 49

undan ko`proq marta «o`lchansa» shoshilmasdan, obdon o`ylab ko`rilsa, maslahatlashilsa, yanayam yaxshi bo`ladi-ku! Ma`lum bo`lishicha, tilimizda yetti raqami ishtirok etgan ibora va tushunchalar shunaqangi ko`p ekanki, ularning tarkibidagi raqamni joyidan siljo`tib bilmas ekan. Chunki yetti raqami bunday iboralar tarkibiga chuqur so`ngib ketgan, ularni bir-biridan ajratish amri mahol ekan». Bunday fikrni maqollar tarkibidagi boshqa raqamlar xususida ham aytish mumkin. Har bir ishga tadbirkorlik bilan yondashish, o`ylab ish qilish lozimligini uqtirish maqsadida ishlatiladigan yana bir maqol bor: «Bir sinaganni ikki sina». Ushbu maqolda ham puxta o`ylab, shoshmasdan harakat qilish kerakligi ta`kidlanadi. Atoiy bir g`azalida ana shu maqol yordamida oshiq holatini tasvirlashga harakat qilgan: Zulfunguzdo`n gar Atoyi boshqa kirsa ne ajab Kim, ko`rarmen: «Bir so`nog`onni yana ikki so`nor». Raqamlar vositasida ruju` - qaytish san`ati orqali Navoiy nihoyatda chuqur ma`nolarni ifodalashga erishgan. Mana bir misol: Ilohiy amringa ma`mur yetti torami a`lo, Ne yetti torami a`lo to`quz sipehri muallo. Ma`lumki, hayot har turli ziddiyat va qarama-qarshiliklar zaminida ilgarilaydi va rivojlanib boradi. Inson hayoti va taqdiri ham qarama-qarshiliklarga to`ladir. Shu boisdan badiiy san`atlar orasida ham bevosita qarama-qarshi fikr, faoliyat va tushunchalarni aks ettirishga xizmat qiladiganlari bor. Tazod shunday san`at. Aslida bir-biriga qarama-qarshi bo`lgan raqamlar yo`q, ular miqdor, sanoq jihatdan kam-ko`plikni anglatishiga ko`ra farqlanadi. Ammo mumtoz she`riyatimizning ko`zga ko`ringan siymolari raqamlarga tayanilgan obrazli tasvirlarida ham qarama- qarshi fikrlarni ilgari surganlar va bunda raqamlar tazodiy xarakter kasb etgan. Bir- biriga zid tushunchalarni ifoda etishda birikma shaklida keltirilgan bir va yuz, bir va 50

ming, bir va yuz ming raqamlariga murojaat qilingan. Bunday o`rinlarda bir raqami yakkalik, tanholik, yagonalik va kamlik ma`nolarida; yuz, ming, yuz ming raqamlari esa ancha ko`p, shadso`z, hisobso`z ma`nolarida ishlatilgan. Fikrimizning isboti sifatida qiyidagi misollarni keltiramiz: Zulfining bir torina ming jon olur erdi, vale Fikr etar go`yoki narxi mushk arzon bilmasun. So`z ma`no-mohiyatini ta`kidlab ko`rsatish lafziy san`at turlaridan bo`lgan takrirning asosiy xususiyatidir. Navoiy ijodida raqam takrori vositasida ular zamiridagi ma`no-mohiyatni to`laqonli aks ettirish, shuningdek, ayni shu raqamni ifoda etgan so`zning ham emotsional ta`sir kuchini oshirishga erishiladi. Buni «Lison ut-tayr» dostonidan olingan quyidagi bayt misolida ko`rishimiz mumkin: Bir bilu bir kiru bir de, bir to`la, Mayl qilma munda ikkilik bila. Baytda bir raqamining bir misrada to`rt marta aynan takrorlanishi natijasida shoirning «bir» raqami zamiridagi mohiyatni ta`kidlash maqsadini sezish qiyin emas. Zero, bunda «vahdat» - birlik tushunchasi va «tavhidga erishgan kishining ko`zi «Bir»ni ko`rishi, qulog`i «Bir»ni eshitishi, tili «Bir»ni so`zlashi, qalbi «Bir»ni tilashi» ifoda etilgan. Bunday misollarni shoir g`azallaridan ham keltirish mumkin: Ikki gul vaqtiduru, ikki quyosh davronidur Kim, ko`ngulda ul iki oraz g`ami shijronidur. Bu baytda ikki raqami aynan takrorlanib, takrir san`atining yuzaga kelishiga xizmat qilmoqda. Ma`lumki, she`rda ma`no jihatdan har xil, ammo shaklan bir xil so`zlarni qo`llash tajnis san`ati deyiladi. Raqamlar vositasida tajnis yaratish va shu orqali 51

ma`lum bir fikr, lavha yoki timsolni ta`sirchan ifodalash ham ijod tajribasida ko`p uchraydi. Ahmad Yassaviy hikmatlaridan birida: Qul Xoja Ahmad qirqqa kirdo`ng nafsingni qirq, Munda yig`lab, oxiratda bilg`il oriq, - deyiladi. Baytdagi qirq so`zi shaklan bir xil bo`lsa-da, lekin ikki xil ma`noni bildiradi: birinchi qirq so`zi yoshni (raqam) ifodalasa, misra oxiridagi qirq so`zi «kes», «ildir» mazmuniga ega. Bundagi so`zlar shaklan bir xil bo`lganligi sababli tajnisi tomni, ikki xil so`z turkumiga (qirq - son, qirq - fe`l) mansubligi uchun tajnisi mustavfiyni hosil qilgan. Raqamlar vositasidagi tajnislarda aksariyat hollarda yetti, yuz raqamlari asos bo`lgan. Masalan, Gadoiyning quyidagi baytida yetti so`zi bir misra ichida ikki marta takrorlangan bo`lib, birinchisida yetti – yetdi (fe`l), ikkinchisida yetti – raqam (son) ma`nosini anglatgan: Chun gasht uchun otlando`ng, ayo sarvi ravonim, Yetti yetti gardung`a mening oshu fig`onim. Navoiy she`riyatida «yuz» so`zi yordamida tajnis yaratilganligi ko`proq ko`zga tashlanadi. Masalan: Istasa vaslin ko`ngul ko`z rashkdin qon yosh tikar, Ko`z yuzin kirgach, ko`ngul yuz nola g`ayratdo`n qilur. Yoki: Soqiyo, ochto`ng chu may tutmaqqa jomi Jam yuzin, Yuz g`amim daf` aylado`ngkim, ko`rmagaysen g`am yuzin. Ushbu misralarda lirik qahramon soqiyga murojaat qilib, jomi Jam yuzini ochib, menga may uzatding, bu mayni ichib, mening «yuz g`amim» daf bo`ldi, shuning uchun sen g`am yuzini ko`rma, deya uni sharaflaydi. Baytda uch o`rinda yuz so`zi keltiriladi, birinchi va ikkinchi misra oxirida radif bo`lib kelayotgan «yuz» so`zlari bet 52

ma`nosini anglatayotgan bo`lsa, ikkinchi misra boshida raqam, miqdor ma`nosini bildirmoqda. Shuningdek, ushbu baytda qorishiq san`atlar qo`llanganligini ham ko`ramiz. Baytning ikkinchi misrasi boshida kelgan «yuz g`amim» misra oxirida «g`am yuzi» shaklida o`rni almashtirib qo`llangan. Bu «tardu aks» san`ati sanalib, so`zlarning o`rnini almashtirish natijasida ularning ma`nosi ham yangilashadi, misra mazmuni takomillashadi. Navoiyning «Lison ut-tayr» dostonida ham ana shu san`at asosida yaratilgan baytda raqamlar asosiy rol o`ynagan: Men dog`i mingdo`n bo`rin aylay bayon, So`zga birdo`n minggacha aylay ayon. Xullas, badiiy san`atlar raqamlarni «tilga» kiritish, raqam vositasida ifodalangan ramziy-majoziy ma`nolarni to`g`ri aniqlash va talqin etishda tajribada sinalgan eng ishonchli usul bo`lgan. Shuning uchun ham mumtoz adabiyotimiz vakillari ularning ko`pchiligini ilhom va mahorat bilan tatbiq qilganlar. «O`n to`qqizinchii asrda raqamning falsafiy va ilohiy xususiyatlari haqida ko`p olimlar qalam tebratganlar. Bir, ikki, uch va yetti raqamlarini muqaddas deb e`lon qilganlar», - deydi A.I.Borodin. Chunki raqamlarga turli ma`no yuklash va muqaddaslashtirish uzoq tarixga ega bo`lgan. Olimning yozishicha, «Aflotunchilar raqamni muqaddaslashtirib, qaysidir raqamning xususiyati baxt, boshqa biriniki - adolat, uchinchisiniki yaxshilik, deb hisoblashgan». Mumtoz shoirlar she`riyatidagi raqam «silsilasi» tekshirilganda biz ham ularda hayotiy, falsafiy ma`nolar bilan bir qatorda, diniy-ilohiy mazmunlar ham singdirilganligiga ishonch hosil qilamiz. Lekin bularni ifodalashda har bir shoir poetik g`oya va tasvir talablariga muvofiq tarzda badiiy san`atlarga murojaat qilgan. Shuning uchun, o`z navbatida, poetik san`atlar raqamlar bag`rida yashiringan ma`no sir-asrori bilan chuqur qiziqishga undaydi. 53

X U L O S A Odam farzandlari aql-idroki, tafakkur va xayolotining muhim bir unsuri sifatida raqamlar ham badiiy adabiyotdan o`ziga xos o`rin egallagan bo`lib, bu hodisa uzoq tarixga ega. Shuning uchun xuddi o`zbek xalq og`zaki ijodiyotidagidek, mumtoz adabiyotimizda ham bir qancha raqamlar faol qo`llanilgan. Shuni alohida qayd qilish kerakki, raqam ramzlaridan foydalanish va ular orqali muayyan bir ma`noni ifodalash muhim bir an`anaga aylangan hamda ijodkor mahoratini ma`lum ma`noda sinovdan o`tkazgan desak, xato qilmagan bo`lamiz. Bunday an`ana nafaqat XII-XV asrlar adabiyotida, balki undan keyingi davrda qalam tebratgan ijodkor tajribasida ham davom ettirildi. Masalan, Muhammad Ro`zo Ogahiy o`z ruboiylaridan birida raqamlarning shunday tizimini keltiradi: O`n aql, to`qqiz sipeshru sakkiz jannat, Ham yetti muniri axtaru ham olti jihat, Ham besh hisu to`rt unsuru uch mavlad, Ham ikki jahon bir senga aylar xizmat. Ushbu misralarda birdan o`ngacha bo`lgan raqamlar zamiridagi ma`no- mohiyat orqali shoir maqsadi yoritilgan. Sharq adabiyotida raqamdan foydalanish tajribasi mifologiya, do`n, urf-odat, marosim va tasavvuf ta`limoti bilan bevosita bog`liqdirki, biz o`z ishimizda masalani ana shu uyg`unlikka tayangan holda yoritishga harakat qildik. Shuning uchun oddiy bir raqam zamirida yoki unga ramziy mazmun singdirilganda u poetik timsolga o`xshab juda chuqur va xilma-xil haqiqatlarni ifodalashga xizmat ettirilganligi ravshanlashadi. Shu ma`noda tasavvuf ta`limotiga tayanishga alohida ehtiyoj sezilganligini ham ta`kidlab o`tish joiz. Birinchidan, raqamlardan u yoki bu maqsadda foydalanish ijod tajribasidagi jo`n yoki oddiy ishlardan emas, albatta. Chunki har qanday raqam asar matni tarkibida aniq bir g`oyaviy, badiiy, ramziy vazifani bajarmasa, u o`zining mavjudligini to`la-tikis 54

oqlay olmaydi. Mumtoz adabiyot vakillari tomonidan qo`llanilgan raqamlar hamma payt va hamma holatlarda ham yangi fikr yoki mazmun ifodasi uchun xizmat ettirilgan, deb bo`lmaydi. Zero, adabiyotdagi an`anaviylik qonun-qoidalari va talablari mohiyat e`tibori bilan raqamlarning an`anavo`ylashuviga sabab bo`lgan. Masalan, 1, 3, 5, 7 kabi raqamlar vositasida ilgari surilgan ramziy-majoziy haqiqatlar ifodasidagi yaqinlik va o`xshashlikning boisi, bizningcha, ana shundadir. Ikkinchidan, o`zbek mumtoz adabiyotida raqam magiyasi yoki «sehrli» raqamlarga sig`inish hodisasi yorqin nazarga tashlanmasa-da, qadimgi ishonch va tasavvurlardan ularni butunlay ajratib ham bo`lmasligini aniqladik Uchinchidan, bir tariqatga mansub shoirlarning raqam zamiriga singdirgan mazmun-mohiyati boshqa bir tariqat vakili bo`lgan shoir talqiniga mos kelmasligi mumkin. Buni nazardan soqit etmaslikka tirishdik. Raqamlarni muqaddaslashtirish jahondagi turli xalqlarda turli maqsadlarda amalga oshganidek, ularning ma`no haqiqati va sirlari ham mazhab, tariqat va ta`limotlarning mafkuraviy qarashlaridan kelib chiqib o`zgarib borgan. To`rt va yetti raqamlari zamiridagi ma`no-mohiyatni o`rganish asnosida bunga amin bo;lishga o`rindik. To`rtinchidan, badiiy ijodda raqam qo`llash, raqam yordamida fikr bayon aylashdan ko`zlangan bosh maqsad olam orqali odam, odam vositasida olam sir- asrorini ochish, komil insonga xos xususiyat va fazilatlarni ifodalash bo`lgan. Alisher Navoiy ijodida qo`llangan yetti yoki to`qqiz ko`k, o`n sakkiz ming olam kabi birikmalarni tekshirganganda, raqamlar zamiridagi ramz va majoz orqali komil inson mohiyatini yoritishga qaratilgan fikr-mulohazalar bayon etilganligi ayon bo`ldi. Beshinchidan, raqam ramzlari, ularning majoziy mohiyatini kashf etish, shuningdek, badiiy ijodda ulardan samarali foydalanish raqamlar zamiriga singdirilgan ilmiy zaminga ham asoslanilgan. Shu ma`noda raqamlarning xalqimiz tarixi, urf- odatlari, an`analari bilan bog`liq jihatlari bilan birga, ularning ilmiy asoslari, fan qo`lga kiro`tgan yutuqlardan ham foydalanilgan. Oltinchidan, so`z qo`llash shoirdan qanchalik mahorat talab etsa, she`rda raqamga murojaat qilish ham shunga yaqin malaka va mohirlikni talab qiladi. Chunki 55

har bir raqam o`ziga xos va yangi mazmundagi so`z goho ibora va ma`no qiymatiga ega. Shuning uchun raqam sirtdan bir «belgi», son va miqdor birligi bo`lib ko`rinsa-da, u she`rda ham g`oyaviy, ham estetik mukammallik va ta`sirchanlikka xizmat qiladi. Mubolag`a, ruju`, istiora singari badiiy san`atlarda qo`llanilgan raqamlar bunga dalil bo`lishi mumkin. Yettinchidan, raqamlar vositasida obrazli fikr yuritish shoir mahoratini, malakasini sinovdan o`tkazgan. Hatto bir-biriga zid bo`lmaydigan, qarama-qarshi ma`no ifodalamaydigan raqamlar vositasida shunaqangi ajoyib tazodlar yaratilganki, bu bevosita ijodkor fantaziyasining kuchliligidan dalolat beradi. Tajnis, tardi aks san`atlari qo`llanilgan baytlardagi raqamlar ramziyligidan foydalanishda ham shunday xulosaga kelish mumkin. 56

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma`naviyat, 2008. – B.174. 2. Abdug`afurov A. Erk va ezgulik kuychilari. – Toshkent: Adabiyot va san`at nashriyoti, 1979. – 200 bet. 3. Abdug`afurov A. Buyuk beshlik saboqlari. – Toshkent: Adabiyot va san`at nashriyoti, 1995. - 184 bet. 4. Abdug`afurov A. qalb qa`ridagi qadriyatlar. – Toshkent: Adabiyot va san`at nashriyoti, 1998. - 216 bet. 5. Abdug`afurov A. Tira oyo`ni bila... // O`zbek tili va adabiyoti. – 2001. – 2-son. – B. 22-25. 6. Adabiyot nazariyasi. II jildlik. 1-jild. – Toshkent: Fan, 1978. – 416 bet. 7. Adabiyot nazariyasi. II jildlik. 2-jild. – Toshkent: Fan, 1979. – 448 bet. 8. Alisher Navoiyning adabiy mahorati masalalari. – Toshkent: Fan, 1993. – 208 bet. 9. Aristotel. Poetika. – Toshkent: Adabiyot va san`at nashriyoti, 1980. – 150 bet. 10. Jahongirov /.A. O`zbek bolalar folklori. – Toshkent: O`qituvchi, 1975. – 122 bet. 11. Jumaxo`ja N. Satrlar silsilasidagi sehr. – Toshkent: O`qituvchi, 1996. – 224 bet. 12. Jo`rayev M., Xolmuhamedov K. Yetti iqlimdagi «yetto`lar». – Toshkent: Fan, 1989. – 68 bet. 13. Jo`rayev M. «Sehrli» raqamlar siri. – Toshkent: O`zbekiston, 1990. - 112 bet. 14. Jo`rayev M. O`zbek xalq ertaklarida «sehrli» raqamlar. – Toshkent: Fan, 1991. - 162 bet. 15. Zokir Bashodir. Raqamlar faylasufi // Tafakkur. – 2001. – 4-son. – B.72-77. 16. Zoshidov V. Ulug` shoir ijodo`ning qalbi. – Toshkent: O`zbekiston, 1970. – 496 bet. 57

17. Ibrohimov A. XVII asr o`zbek adabiyotining asosiy xususiyatlari. – Toshkent: Fan, 1981. – 160 bet. 18. Isxoqov Y. Navoiyning ilk lirikasi. – Toshkent: Fan, 1965. – 135 bet. 19. Isxoqov Y. Klassik adabiyot poetikasidan ma`lumotlar // O`zbek tili va adabiyoti. – 1970-1973 yo`lgi sonlari. 20. Isxoqov Y. Navoiy poetikasi. – Toshkent: Fan, 1983. – 168 bet. 21. Karomatov Sh. qur`on va o`zbek adabiyoti. – Toshkent: Fan, 1993. - 96 bet. 22. Komilov N. Najmiddin Kubro. – Toshkent: A.qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1995. - 32 bet. 23. Komilov N. Tasavvuf yoki komil inson axloqi. 1-kitob. – Toshkent: Yozuvchi, 1996. - 272 bet. 24. Komilov N. Tasavvuf: tavhid asrori. 2-kitob. – Toshkent: Adabiyot va san`at nashriyoti, 1999. - 206 bet. 25. Mallayev N. Alisher Navoiy va xalq ijodiyoti. – Toshkent: Adabiyot va san`at nashriyoti, 1974. – 333 bet. 26. Mallayev N. Navoiy ijodiyotining xalqchil nego`zi. – Toshkent: O`qituvchi, 1980. – 174 bet. 27. Masnaviydan taralgan nur // Muloqot. – 2001. – 3-son. – B. 32-35. 28. Navoiy va adabiy ta`sir masalalari. – Toshkent: Fan, 1968. – 353 bet. 29. Navoiy asarlari uchun lug`at. – Toshkent: Adabiyot va san`at nashriyoti, 1971. – 784 bet. 30. Navoiy va ijod saboqlari. – Toshkent: Fan, 1981. – 160 bet. 31. Navoiyning ijod olami. – Toshkent: Fan, 2001. – 200 bet. 32. Nosirov O. O`zbek adabiyotida g`azal. – Toshkent: Adabiyot va san`at nashriyoti, 1979. – 134 bet. 33. Ochilov E. Ruboiy tarjimasida shakl va mazmun birligi: Filol. fanlari nomzodi ... dis. – Toshkent, 1994. – 134 bet. 34. Ochilov E. Darvesh – komil inson timsoli // O`zbek tili va adabiyoti. – 2000. – 2-son. – B. 3-8. 58

35. Ochilov E. Navoiy g`azallarida komil inson timsoli // O`zbek tili va adabiyoti. – 2001. – 1-son. – B. 7-14. 59

O'xshashlar

Nodira she`riyatida tarixiy obrazlar talqini

Tursunboy Adashboyev she`riyatida an`anaviylik va badiiy mahorat masalalari

Alisher Navoiy lirikasi modulini o’qitishda interfaol metodlardan foydalanish

Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`qitishda interfaol metodlardan foydalanish”

Bolalar she’riyatida hajviy obraz yaratish (80-yillar she’riyati misolida)