Hozirgi zamon dostonlarida an’ana va badiiy mahorat - Adabiyot - Diplom ishlar

Hozirgi zamon dostonlarida an’ana va badiiy mahorat

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

220 KB

Ko'chirib olish

Hozirgi zamon dostonlarida an’ana va badiiy mahorat mavzuida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

M U N D A R I J A I. Bob. DOSTON JANRI VA UNING TARAQQIYOT BOSQICHLARI 1.1. Doston janri taraqqiyoti haqida 1.2. Doston janri taraqqiyotida sharq mumtoz an’analar II BOB. HOZIRGI ZAMON DOSTONLARDA SHAKL VA MAZMUN UYG’UNLIGI 2.1 Dostonlarda uslub va mahorat masalalari 2.2. Dostonlarda mavzu va shakliy izlanishlar Xulosa------------------------------------------------------------------ Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 2

Mavzuning dolzarbligi: Sharq adabiyoti an’analari ta’sirida rivojlanib kelgan o‘zbek adabiyoti XX asrda mazmunan va shaklan boyib, qator jarayonlarni boshdan kechirdi. Bu davr o‘zbek ijodkorlari mumtoz adabiyot an’analarini davom ettirish bilan birga jahon adabiyotining hayotbaxsh tajribalarini ham o‘z namunalariga singdira boshladilar. XX asr davr o‘zbek adabiyotida bu xususiyat yanada kuchayganligini doston janri misolida ham ko‘rish mumkin. Dastavval shuni ta’kidlash joizki, XX asr o‘zbek adabiyotshunosligida “doston” va “poema” atamalari aralash holda ishlatilishi oddiy urfga aylandi. Aslini olganda, bu unchalik ham to‘g‘ri emas. Doston deyilganda, eng avvalo bizning ko‘z o‘ngimizda “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” singari xalqimizning betakror san’at durdonalari gavdalanadi. Biroq bugungi doston va poema deb atalayotgan asarlarga o‘ziga xos xususiyatlari bilan xalq eposlari sanalgan “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘lilar” dan farqlanganidek, o‘zining yaqin o‘tmishi − XX asrning birinchi yarmidagi namunalaridan ham ajralib turadi. Har bir tarixiy davr muayyan ijtimoiy voqelik doston tabiatida o‘z izini qoldirib kelmoqda. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. XX asrning ikkinchi yarmida yozma adabiyotimizda yaratilgan, asarlarga doston atamasi bilan birga poema atamasini ham ishlatila boshladi. Xususan, N.Hotamov va B.Sarimsoqovlarning “Adabiyotshunoslik terminlarining izohli lug‘ati” (T., 1983) da “Poema-she’riy shakldagi katta hajmli lirik epik janr, she’riy rivoyaviy asar” (256-bet) da ta’rif beriladi. Ba’zilar, xususan Samarqandlik adabiyotshunoslar N.Shukurov va Sh.Xolmatovlar esa“ Poemada voqealar ramkasi dostonga nisbatan tor bo‘ladi” (“Adabiyotshunoslikka kirish” Samarqand, 1974, 162-bet) degan fikrni olg‘a suradi. Xullas, janrning atamasi va uning taraqqiyot xususiyati haqida fikrlar har xil. Aslini olganda ham xalq og‘zaki ijodidagi dostonlar va yozma adabiyotning jahon namunalari hisoblangan Dantening “Ilohiy komediya” si, J. Bayronning “Donjuan”, N. Hikmatning “Insoniyat manzaralari”, Nekrasovning “Russiyada kim yaxshi 3

yashaydi”, A.Tvardovskiyning “Vasiliy Terkin” poemalari bugungi poemalardan mazmun va hajmli jihatidan ancha zalvorlidir. Taniqli adabiyotshunos, ustoz I.Sulton “Poema aslida epik asardir, ammo she’riy shaklda yozilishi uni ayni mahalda lirikaga mansub etadi” deb ta’riflaganda ming bora haqdir. Boshqa xalqlar adabiyotidagi bo‘lgani singari o‘zbek dostonchiligi ham janr taraqqiyoti xususiyatiga ko‘ra shakl va mazmun jihatidan doim o‘sish o‘zgarishda eng muhimi bu asarlarda inson va uning muammolari talqini yetakchilik qilib kelmoqda. Chinakam ijod va iste’dod mahsuli bo‘lgan asarlarni, yozuvchining yuragidan, qalbidan chiqqan haqqoniy va ta’sirchan fikrlarni keng ommaga yetkazish uchun barcha mavjud vositalardan unumli foydalanish kerak. Mana qariyib bir asrdirki chinakam iste’dod egalari sanalmish shoirlarimiz jamiyat, va inson ma’naviy dunyosini aks ettirishda badiiy vosita sifatida doston janridan foydalanib kelishmoqda. XX asrning 30-50 yillaridagi doston (poema) namunalari markazida muayyan qahramon hayotining xarakterli bir davri turardi (G‘. G‘ulomning “Ko‘kan”, H. Olimjonning “Zaynab va Omon”, Uyg‘unning “Jontemir”, A. Muxtorning “Po‘lat quyuvchi” asarlari kabi), 60-70 yillarga kelib esa poemalarga bir konkret voqea hodisasidan mutaassirlanishi natijasida ko‘nglida tug‘ilgan ehtirosli, his hayajonlari, xitoblari bilan poema (doston) syujetini harakatga keltiradigan bo‘ldi. (Mirtemirning “Surat”, S. Zunnunovaning “Ruh bilan suhbat”, E. Vohidovning “Nido” va boshqa dostonlar). O‘tgan asrning 80 ayniqsa, 90 yillarida yaratilgan poema (doston) larda esa muayyan bir qahramonning hayot tarixi yoki muayyan bir voqea-hodisani asos qilib olish unchalik ham muhim bo‘lmay qoldi (Zulfiyaning “Hotiram siniqlari”, A. Mahkamning “Ishq”, “Tavajjuh”, Faxriyorning “Ayolg‘u”, “Muchal yoshi”, S. Ashurning “Tunchiroq” singari dostonlari). Asar markazida muayyan voqealar tizimi yoki ma’lum bir voqelik turmaganligi bois bugungi poemalar lirikaga yanada yaqinlashdi, o‘zining epik ko‘lamdorligini saqlash ehtiyoji esa mushohadakorlikning tasavvufiy − falsafiy, modernistik ohanglarni talab eta boshladi, hatto, xalq, Vatan kabi epik muhtashamlikni taqozo etadigan yirik 4

mavzular talqini ham subyektiv tarzda hal etiladigan bo‘ldi. Tafakkur va ong osti qatlamlarga chuqurroq kirish natijasida poema qahramoni o‘zlikni taftish qilishga kirishdi, o‘zlikni barkamol etish tadorigini ko‘ra boshladi. Zamonaviy shakl mumtoz mohiyatini shu tariqa davom etira boshladi. Biroq janrdagi muhim yangilanishlar − o‘zgarishlar undagi tasvir turlarining rang-baranglashuvda ko‘zga tashlanayotir. Biz o‘zimizning mazkur bitiruv malakaviy ishimizda hozirgi o‘zbek dostonchiligi janri taraqqiyotidagi ana shu xususiyatni o‘rganish mavzuning dolzarbligini anlatadi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi ва vazifalari : zamonaviy dostonlarda an’anaviylik va mahorat masalasini o‘rganishdan iboratdir. Yuqorida bayon qilingan asosiy maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutiladi: − XX asr oxirida yaratilgan o‘zbek dostonlaridangi an’anaviylikni o‘rganish; − Hozirgi o‘zbek dostonlaridagi liro-epik tasvirning o‘ziga xosligini tahlil etish; − Dostonlardagi liro-dramatik tasvirga xos-xususiyatlarni ko‘zdan kechirish; − Dostonlardagi sintezli (aralash, qorishiq) tasvir xillarini tahlil etish; Dostonnavisning mahorat qirralarini ochib berish. Bitiruv malakaviy ishning metodologik asosi va tahlil usuli: Ushbu ishimizning metodologik asosini Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyevning ma’naviyat, adabiyot va san’at haqidagi fikrlariga hamda shu mavzuga oid tadqiqotlar yaratgan, maqolalar e’lon qilgan adabiyotshunoslarimiz U. Normatov, B. Sarimsoqov, Sh. Hasanovlarning qarashlariga suyandik va tahlilda qiyosiy usulni tanladik. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . zamonaviy dostonchilikning an’analari va dostonnavislarning o‘ziga xos mahorati hamda dostonning yangi janr ko‘rinishlarini kuzatish, poemalar badiiy strukturasida qo‘llangan rivoyat, maqol va xalq qo‘shiqlarining badiiy- kompozitsion vazifalarining o‘rganish ishimizning yangiligi hisoblanadi. Yuqorida aytilgan fikr-mulohazalar ishimizning ilmiy yangiligini belgilaydi deyishimiz mumkin. 5

Bitiruv malakaviy ishning predmeti: − obyekti: Ushbu ishimizning mavzu- muammosini o‘rganish uchun XX asrning so‘nggi choragida yaratilgan O.Matjon, H.Xudoyberdiyeva, M.Yusuf dostonlari, shuningdek Sh.Rahmon she’rlaridagi an’anaviylik va mahorat masalasi tahlilga tortildi. Tadqiqotning ilmiy ahamiyati . Mazkur BMI natijalari va xulosalaridan umumta’lim maktablarida, akademik litsey, kasb-hunar kollejlarida zamonaviy dostonchilikka oid darslarni tashkil etishda foydalanish mumkin. Shuningdek, O.Matjon, H.Xudoyberdiyeva, M.Yusuf dostonlari, shuningdek Sh.Rahmon she’rlaridaga oid maqolalar yozishda ham foydalanish o‘rinlidir. Bular ishimizning amaliy ahamiyatini belgilaydi. Malakaviy ishning tuzilishi va hajmi: Ushbu bitiruv malakaviy ishi ikki bob, to‘rt fasldan iborat bo‘lib xulosa va foydalanilgan adabiyotlarni tashkil etadi. Ish sahifada o‘z aksini topgan. 6

I. Боб. DOSTON JANRI VA UNING TARAQQIYOT BOSQICHLARI 1.1. Doston janri taraqqiyoti haqida XX asr o‘zbek adabiyotida doston janriga mansub asarlar muhim o‘rin egallaydi. Oybek, G‘afur G‘ulom, Hamid Olimjon, Mirtemir, Sulton Jo‘ra singari shoirlar ijodida shakllangan mazkur jarayon M.Shayxzoda, Zulfiya, Saida Zunnunova, Asqad Muxtor, Shukrullo, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Husniddin Sharipov, Azim Suyun, Oydin Hojiyeva singari turli avlod va bo‘g‘inga mansub shoirlar ijodida yanada to‘lishdi va taraqqiy etdi. Natijada o‘zbek xalq og‘zaki ijodi, mumtoz adabiyot va jahon poemachiligining hayotbaxsh an’analaridan oziqlangan lirik va liro-epik dostonlarning o‘ziga xos badiiy tizimi vujudga keldi. “Doston” so‘zi asli forscha bo‘lib makr, firib, hiyla, navo, maqom, afsona, doston ma’nolarini bildiradi. Adabiyotshunos D.Qurbonovning hozirda ommaviylik kasb etgan “Adabiyotshunoslik lug‘ati” (T., 2010) kitobida u “turkiy xalqlar og‘zaki ijodidagi epik janr. Xalq og‘zaki ijodidagi dostonlar voqeaband sujet asosiga qurilgan yirik hajmli asarlar bo‘lib, ular baxshi jurligida ijro qilingan, og‘izdan- og‘izga o‘tib bizgacha yetib kelgan. Mumtoz adabiyotimizdagi dostonlarning aksariyati yaxlit voqea asosidagi sujetga qurilgan (mas. “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”) epik asarlar tashkil qiladi” (94-bet) deyiladi. Biroq, poema atamasining izohini ham doston atmasi izohiga havola etadi. Lekin hozirgi adabiy jarayondagi bu asarlarni bir xil ma’noda ishlatish o‘zini oqlamaydi. Istiqlol yillarida dostonchilik o‘ziga xos tamoyillar asosida taraqqiy etdi. Zulfiyaning “Xotiram siniqlari”, A.Oripovning “Ranjkom” dostonlari bilan boshlangan mazkur jarayon o‘tgan davr mobaynida ancha to‘lishdi. I.Otamurodning “Sopol siniqlari”, “Ichkari...Tashqari”, “Tag‘azzul”, T.Nizomning “Avvalu oxir”, “Girya”, “Suhbat”, “Poyga”, H.Sharipovning “Ming ikkinchi kecha”, O.Hojiyevaning “Ziyorat”, A.Suyunning “O‘zbek davlati”, Y.Eshbekning “Ona Turkiston”, M.Toirning “Otamning o‘kinchi”, “Ogoh bo‘l, dunyo”, A.Yo‘ldoshevning “Qiyshiq poydevor qurbonlari”, Faxriyorning 7

“Ayolg‘u”, E.Shukurning “Naqshband”, K.Avazning “Ogahiy” singari turli mavzu va yo‘nalishdagi dostonlar dunyo yuzini ko‘rdi. Bu asarlarda shoirlarimiz, yurtboshimiz o‘rinli ta’kidlaganiday: “xalqimiz qalbini, uning oliy maqsadlari, bugungi hayoti, taqdiri va kelajagini yaqindan biladigan insonlar sifatida” ko‘rinadi . 1 Demak, XX asrning ikkinchi yarmi o‘zbek dostonchiligining rivojlanish xususiyatlaridan biri liro-epik asarlar badiiy tizimiga, ichki tarkibiga rivoyat, afsona, ertak va naqllar syujetlarining singdirilishidir. Bunda dostonlar badiiy qurilishida ijtimoiy-falsafiy, estetik-ma’rifiy vazifalarni bajarib keladi. Ko‘pincha ulardan kompozitsion ko‘rinish, kompozitsion vosita sifatida ko‘proq foydalanilganligi kuzatiladi. Binobarin, rivoyat, afsona va naqllarning doston lar tarkibiga olib kirilishi turli badiiy vazifalarni ado etadi. Demak, doston mazmuni ifoda etilgan shakl yoxud poema tarkibiga kiritilgan folklor materialining epik mazmundorligi hisobiga badiiylikni, estetik ta’sirchanlikni oshirishga, axloqiy-ta’limiy mazmunni o‘ziga xos shaklda kuchaytirib ifodalashga xizmat kiladi. Keyingi yillar o‘zbek dostonchiligi badiiy qurinishidagi kompozitsion yangilanish ko‘proq shu bilan belgilanadi. Afsonalar poemalar tarkibiga kiritilganda nafaqat ijodkorning g‘oyaviy- badiiy niyatini yuzaga chiqarishga, balki asarning tasvir usulini belgilashga ham xizmat ko‘rsatadi. Shuningdek, u orqali asarning milliy ruhi yanada ortadi. Chunonchi, Omon Matjonning "Haqqush qichqirig‘i" dostonida qirq afsonadan foydalanib, asar mustaqil kichik-kichik qismlarga, syujet yo‘nalishlariga solingan. Shuning uchun shoir bu asarini “Qirq afsona” deb ham ataydi. Ma’lumki, afsona xalq og‘zaki ijodining qadimiy janrlaridan biri bo‘lib, epik bayon shaklida yaratiladi. Ularda yurt mustaqilligi, ozodligi, erki uchun kurashgan xalq qahramonlarining jasorati haqida hikoya qilinadi. Bugungi dostonchilik sahifalariga nazar tashlansa, shoirlar afsonaga tez-tez murojaaat etayotganliklarini kuzatish mumkin. Buning sabablari nimada? Avvalo, ijtimoiy voqelik shunday 1 Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor// “O‘zbek tili va adabiyoti”, 2009 yil, 4-son, 4-b. 8

ma’naviy ehtiyojni vujudga keltirdi. Qolaversa, sobiq tuzum davrida poetik fikrni oshkora aytish imkoniyati bo‘lmagan. Ijodkorlar esa xalqning dilidagi ijtimoiy dardlarni, ularning tuyg‘u-kechinmalarini o‘z asarlarida aks ettirishlari kerak edi. Mana shunday sharoitda afsona ularga ko‘makka keldi. Shoirlar xalqimiz qalbida yashirinib yotgan dardlar ni shu yo‘l bilan ifoda etdilar. Muallif shaxsiyatining doston markazida mustahkam o‘rnashishi janrning barcha tizimlarini, jumladan, uning qurilish xarakterini ham belgilaydi. Muallif shaxsiyatning asar markazini tashkil etishi esa lirikaning asosiy belgisi ekanligi ko‘plab tadqiqotlarda isbotlangan. Lirika unsurlari, epik parchalar va dialog ko‘rinishidagi dramatik manzaralar bilan yaxlit bir butunlikda zamonaviy dostonlarning murakkab gavdalantirmoqda. Obyektiv olamni tasvirlashda lirikaning imkoniyatlari katta Jamiyat va shaxs ichki dunyosidagi ziddiyatlar, manzaralar, umuman davrning eng muhim masalalari epik lirika, ya’ni dostoniy lirikada individual dunyoqarashiga ega bo‘lgan shaxs nuqtai-nazaridan yoritiladi. Hamda bu xususiyat zamonaviy dostonlarda lirik tur belgilarining ustivor o‘rniga ko‘tarilganligini ko‘rsatib turibdi. G‘arbiy Yevropa dostonchiligida lirik tur xususiyatlarining ustivorligi XIX asrning birinchi yarmidan boshlab kuzatiladi. O‘zbek dostonchiligida ang’anaviylik xususiyatlarining ustivorligi XX asrning 20-30 yillar orasidagi namunalarida boshlangan bo‘lsa-da, bu yo‘nalish 60-yillariga kelib o‘zining kamolot bosqichlariga ko‘tarildi. Omon Matjonning “Haqqush qichqirig‘i” H.Xudoyberdiyevaning “Qasam”, S. Zunnunovaning “Ruh bilan suhbat” kabi asarlarida an’anaviylik xususiyatlarining yetakchi ko‘tarilganligi yaqqol namoyon bo‘ladi. XX asrning 60-70 yillarida sobiq ittifoq matbuotida dostonchilik borasidagi ko‘p bahslar bo‘lib o‘tdi. (Bu haqda “Literaturnaya gazeta” ning 1965 yilgi sonlarini, “Literaturnaya obozreniya” jurnalining 1973-1974 yillardagi nashrlarini kuzatish kifoya). Bu kuzatishlarda har xil fikrlar bilan dostonning sintetik tabiatidagi u yoki bu jihat turli tarixiy davrlarda muayyan darajada yetakchilik qilishi mukinligi ko‘pchilik tomonidan e’tirof etildi. 9

Bunday xususiyat zamonaviy o‘zbek dostonchiligiga ham xosdir. Ularda lirik, epik va dramatik tasvir usullari tobora faollashib bormoqdaki, muayyan asarni ma’lum bir tur va janrga mansubligini aniqlash murakkablashmoqda. Shuning uchun dostonlarni tahlil etishda u yoki bu tur qurilishiga xos belgilardan qaysi birining ustivorligiga e’tibor qaratmoq lozim ko‘rinadi. Masalaga shu nuqtai nazardan yondashganda XX asrning 60-yillaridan keyingi o‘zbek dostonchiligida lirika qurilishiga xos xususiyatlar yetakchilik qilib kelayotganligini kuzatish mumkin. Voqealar tizimini hikoya qilishga asoslangan epik qurilishdagi dostonlar bugungi kunda ham yaratilmoqda. Ammo so‘nggi yillarida epik qurilishga asoslangan bunday dostonlarning yaxshi namunalari yaratilayapti, deb aytish mushkul. Davrning qon tomirlarida kechayotgan botiniy jarayonlar, zamondoshlar ruhiyatidagi murakkab o‘zgarishlar dostonnavislardan teran psixologik tahlillarni, qalbning sir-sinoatiga to‘la jumboqlariga javob izlashni talab etmoqdaki, bu talab lirik qurilish andozalariga mos shakllarda ro‘yobga chiqadi. Omon matjonning “Nega men?” dostoni 1987 yilda, sobiq markaz tarafidan uyushtirilgan “O‘zbeklar ishi” ning shov-shuvi davom etayotgan paytlarda yozilgan. Asarning “Bolalarga bir nima bering” bobida shunday bir voqea tafsiloti aks etgan. O. Matjon O‘zbekistonga mehmon bo‘lib kelgan rusning yetuk shoiri Yevgeniy Yevtushenkoni Buxoroga kuzatib borar ekan, yo‘lda bir manzaraga duch kelishadi. “Mana bu-paxtazor! Kelinglar, ko‘ring! Ehtiyot! Yaqinda dori sepilgan!...” Salkam odam bo‘yi g‘o‘zalar aro Bolalar g‘imirlab yurar edilar... “Zahar?! Unda nega bolalar kirgan? Bolalar?!” Shoirim junbushga keldi. Uch-to‘rtta jujuqni yoniga to‘plab, Bir nelar so‘radi, bir nelar dedi 10

Mazkur misralarda dramatik ohangdagi epik manzara lirik ifodaga tortilgan. Ta’kid (so‘roq va undovlar vositasida), serqatlamlilik (uch nuqtalar vositasida), g‘oyaviy mazmun talabiga ko‘ra so‘zga ijtimoiy salmoq yuklash (“Ehtiyot!”, “Zahar?!”, “Bolalar?!” kabi), poetik sintaksisni yuzaga chiqaruvchi siqiqlik, ritm (bo‘g‘inlar miqdorining muayyan tartibda takrorlanishi), qofiyalanishi tartibining birgina fe’l turkumiga oid so‘zlardan tarkib topishi (“sepilgan” “kirgan”, “keldi”, “dedi”), antiteza (dori sepilgan paxtazorda bolalarning g‘imirlab yurishi) singari qator belgilar dramatik xarakterdagi epik lavhaning lirik qurilishidan darak beradi. O.Matjonning “Erkin havolarda” to‘plamiga yozgan so‘ngi so‘zida adabiyotshunos Suvon Meli ham shoir she’riyatining ana shu jihatlariga alohida e’tibor qaratadi. “Epiklik Omon Matjon ijodini yetakchi xususiyati bo‘lib, hatto uning lirik she’rlarida ham bu xususiyat bo‘rtib ko‘zga tashlanadi. Shoir asarlarining gap qurilishi-poetik-sintaksisi ham o‘ziga xos va bu ijodkor badiiy tafakkuridagi voqeabandlik an’anaviylikdan tug‘ilgan ezgu hosila deyish mumkin” Badiiy tasvir vositalari asar tilining shirali, bo‘yoqdor, rang-barang bo‘lishiga yordam beruvchi omillardandir. Bu xususiyat she’riyatda yaqqol seziladi. Chunki, lirika tabiatidagi ixchamlik, siqiqlik ko‘chma ma’no tashuvchi badiiy tasvir vositalariga ko‘proq ehtiyoj sezadi. Zamonaviy dostonlarimiz tabiatida ham bu xususiyat kuchaymoqda. Dostonning lirik liro-epik, dramatik ko‘rinishlarida badiiy tasvir vositalarining maqomi har qachongidan kuchaygan. Tasvir vositalarining quyuq qo‘llanishi murakkab kechinmalar tasvirini chizishda, rangin ruhiy holatlarni siqiq va aniq ifoda etishda qo‘l kelayapti. Poema tilidagi lakonizm xususiyat bo‘rtib ko‘rinmoqdaki, bu ham lirik qurilish alomatidir. Lirikaga xos takrorlar, qaytariqlar, ta’kidlar, intonatsiyalar, ritorik so‘roq va murojaatlar ham lirika “men” ning dostoniy qiyofasini yaratishda muhim rol o‘ynamoqda. Har qanday dramada komediya yoki tragediyaning ma’lum bir xususiyatlarini uchratish mumkin. Biroq ular xarakterlar rivojida, sujet qurilishida shunday bir o‘rinni ishg‘ol qilishadiki, bu bilan janr shakllanmaydi. Zamonaviy 11

dostonlar tabiatida ham shunday bir holga duch kelamizki, bunda lirik asosning ustunligi yaqqol sezilib turadi. Omon Matjon poemalarida lirizm va epizm mutanosibligi E. Vohidov dostonlaridan ancha farq qiladi. Bu farq epik hodisalarga lirik nazar bilan qarashda namoyon bo‘ladi. Uning “Gaplashadigan vaqtlar”, “Cho‘ldagilar”, “Nega men?” poemalarida shu holatni kuzatish mumkin. Bu, albatta, shoirning individual uslubidan, shaxsiyatidan, olamni idrok etish tarzidan kelib chiquvchi qonuniy poetik hodisadir. O. Matjonning aksariyat she’rlarida ham shu poetik uslubni ilg‘ash qiyin emas. Epik voqealarga lirik nigoh bilan qarash muallif nutqini jonli so‘zlashuv tiliga yaqinlashtiradi. Omon Matjonning “Nega men?” poemasi shu jihatidan xarakterlidir. ...Bosh imom alhol bir kalom aytmayoq Qolganlar qo‘l tiklab, takrorlab yakdil, Chapak chalardilar, “xo‘p-xo‘p” derdilar, Chehra ham, yuz-ko‘z ham, tillar ham bir xil... “Ha-ha” muridlari, “xo‘p-xo‘p!” qullari Samolyotga chiqib hammadan burun, Yetib kelasolib poytaxtlariga Majlis boshlardilar shu kun kechqurun Dostonning ayrim o‘rinlarida epik tasvirning maqomi oshgandek taassurot qoldiradi, biroq shoirning ana shu epik lavhalarga bo‘lgan emotsional munosabati liro-epik eshlikni vujudga keltiradi. Asar boblari hayotning alohida- alohida manzaralar tasviridan tarkib topgan. Lirik “men” ning voqelikka faol aralashuvi alohida-alohida lavhalarga yaxlitlik bag‘ishlaydi. Doston hayotning xilma-xil muammolari, uzoq va yaqin kechmishning achchiq saboqlari, inson tabiatining tushunish va tushuntirish qiyin burchi kabi masalalarda bahs yuritadi, hayotga, xalq taqdiriga ochiq ko‘z bilan qarashga undaydi, mudroq tuyg‘ularni bedorlikka chorlaydi. Omon Matjon badiiy mahoratning yuqori pog‘onalarga ko‘tarilayotgan va g‘oyaviy-badiiy kashfiyotlar yaratish uchun izlanishda davom etayotgan ijodkor. 12

Shoirning “Haqqush qichqirig‘i” dostoni uslubiy izlanishlardagi badiiy kashfiyotlardan biri bo‘ldi. Afsonalarga murojaat etish tajribasi Omon Matjonning “Haqqush qichqirig‘i” dostoni dunyoga kelguncha ham mavjud bo‘lib, bu hol adabiy jarayonda insoniyatning ma’naviy o‘tmishiga murojaat sifatida yetakchilik qildi. Adabiyotshunos G‘.Mo‘minov mazkur poema haqida mulohaza yuritar ekan, shunday yozadi: “Omon Matjon o‘z dostonini qirq afsona asosida quradi. Lekin bular shunchaki afsonalarni qayta hikoya qilib berish emas, balki shu afsonalar asosida yaratilgan she’rlarning mantiqida muhim hayotiy problemalar yotadi. Shoir dunyo voqealari, kishilar munosabati, ularning takdir va qismatlari, ular zimmasidagi mas’uliyat, hayotning kichik zarralarida namoyon bo‘luvchi muammolari xususida xayolga toladi, mushohada yuritadi, o‘quvchini ham hayot jumboqlari haqida, kelajak haqida fikr yuritishga chaqiradi”.1 Haqiqatan, Omon Matjon poemasida nazm va nasr uyg‘unligida yaratilgan katta-kichik hajmdagi qirq afsona zamonaviy voqelikni aks ettiradi. Ularning har biri, folklorshunos S.Mirzayeva o‘rinli ta’kidlaganiday: "mustaqil syujetga ega va ular shoirning adolat, insof, poklik, e’tiqod, burch singari inson ma’naviy kamolotining asosiy sifatlari haqidagi qarashlari bilan ichki bog‘lanishga ega”.2 Ma’lumki, afsonaning muhim xususiyati, unda voqelikning xayoliy uydirmaga tayangan holda og‘zaki bayon etilishi va sehr-joduga asoslanishi bilan belgilanadi. Shu mohiyatdan kelib chiqilsa, Omon Matjonning "Haqqush qichqirig‘i" dostonida afsona ikki xil: 1) voqelikni tasvirlashda xalq afsonalari syujetidan foydalanish; 2) voqelikni afsona usulida tasvirlash ma’nosida qo‘llanganligini kuzatish mumkin. Asarga Alisher Navoiyning “Yozmoqda bu ishqi jovidona, Maqsudim emas edi fasona” tarzida boshlanuvchi misralarning epigraf qilib keltirilganligidan ham ijodkorning asl maqsadini anglash qiyin emas. Zero, shoir afsonani juda ko‘p o‘rinlarda "libosi mavzun" tarzida qo‘llagan. Poemadagi birinchi afsona “Tabiatning ikkinchi siri” deb nomlanadi. Bundagi lirik kirish badiiy usul bo‘lib, unda bahor manzarasi tasvirlanadi va shoir 13

uni bolalar xarakteriga mengzaydi. Yoxud “toshdan toshga irg‘ib, quvalashayotgan” soyni bir to‘p shumtakalarga, “gullarning lov qizarib turishini” qizaloqqa o‘xshatadi. Tabiatning ikkilamchi ko‘rki-tarovatini mana shularda ko‘radi. Shu asosda shoir afsona syujeti bayoniga kirishadi. Afsonaning qahramoni bolalardir. Qirga o‘ynash uchun ketgan bolalar qaytishganida mudhish hodisaga: jona-jon qishloqlari vayron qilinganiga guvoh bo‘lishadi. Xarobalar osha o‘zlariga sevimli bo‘lgan narsalarni, yaqin insonlarini izlagan bolalar hech narsani topolmaydilar. Bu holat “mitti qalblarga cheksiz xo‘rlik, yolg‘izlik tuyg‘usini soldi”. Shunda g‘alati holat yuz beradi: “Shu payt birinchi bo‘lib gapirgan eng kichkina qizaloq yana gapirdi: −Oyijonim aytgan edilarki, bo‘ying o‘sib anavi qizil gulimizga tenglashib qoldi. Endi o‘sha gul ham yo‘q... Biram o‘sha gulga aylanib qolgim kelyaptiki... Birdan mo‘jiza yuz berdi. Qizaloq qizil gulga aylanib qoldi".Buni ko‘rib bir bola ham o‘z istaklarini aytadi. U ham soyga aylanib ketadi. Uchinchi bola buni ko‘rib qishlog‘ida qayta hayot tiklanishini so‘raydi va boyagi "toshqin soy bo‘yida chinorlar, uylar, bog‘lar, kushlar paydo bo‘ladi. Chollar, otalar, xotinlar ko‘rinadi"1. E’tibor berilsa, bunda afsonaga xos muhim jihat - voqelikning sehr-jodu asosida ifoda etilishi ko‘zga tashlanadi. YA’ni, xarobaga aylangan makonda qizil gul, toshqin soy, chinorlar, uylar, bog‘larning bir zumda paydo bo‘lishi, odamning boshqa ko‘rinishga evrilishi mo‘jizali holatdir. Demak, bunda afsona atamasi o‘zini oqlagan. Dostondagi ikkinchi afsona “Hevoq afsonasi” deb nomlanadi. U mazmunan toponimik afsonalar sirasiga kiradi. Chunki unda joy nomi − Xivaning kelib chiqishi izohlangan. Uning mazmuni Nuh to‘foni haqidagi afsonalar syujeti bilan bog‘langan. Nuh kemasi yo‘lga tushadi va yer ko‘rina boshlaydi. Shunda: Kemadagi jonlarga Nuh: "Hey! Boq! Depti. Ana, yer! O‘sha yerdan boshlanajak Hamma uchun ona yer! 14

Nuh va uning kemasi kelib tushgan zamin "Hey, boq" deb atala boshlagan ekan. Bu so‘z davrlar osha fonetik o‘zgarishlarga uchrab, Xiva shaklini olgan deyiladi. “Ikki gul” deb nomlangan afsona professor I.Mo‘minovga bag‘ishlangan. Undagi birinchi gul, ikkinchi gul, buloq obrazlari ramziy ma’no tashiydi. Suvli- bog‘li shahar tomon yo‘l olayotgan birinchi gul jaziramada yo‘lida uchragan buloqlardan tashnaligini qondirmoqchi bo‘lganida ular yaprog‘idan tashlab ketishini so‘raydilar. Lekin birinchi gul baxilligi tufayli ularga yaprog‘idan bermaydi va natijada manzilga yetay deganda so‘lib qoladi. Shahar tomon yo‘lga chiqqan ikkinchi gul esa yo‘lida uchragan buloqlardan tashnaligini qondirish barobarida ularga yaprog‘idan bittadan tashlab ketaveradi. E’tibor qilinsa, afsonada birinchi va ikkinchi gul obrazlari kontrast qo‘yilgan. Birinchi gul baxilligi tufayli kurib qoladi. Ikkinchi gul saxiylik qilib, yo‘lidauchragan buloqqa bargidan berib, suvidan qonib ketavergan. Natijada uzilgan barg o‘rniga suv ichgani tufayli yangi barglar chiqib, gul yanada go‘zallasha borgan. Aslida bu afsona ramziy-falsafiy mazmun tashiydi. Shoir katta olim Ibrohim Mo‘minovni ikkinchi gulga qiyos etadi. Chunki bugun O‘zbekistonning faxriga aylangan I.Mo‘minov o‘z vaqtida bilim chashmalaridan ko‘plab ilm ahlini bahramand etgan edi. Ko‘rinadiki, afsona shoirga poetik fikrni falsafiy yo‘sinda ifodalash imkonini bergan va shu asosda Omon Matjon dostonida tasvirlagan voqelik zamonaviy mohiyat kasb eta borgan. “Odamning yoshi” deb nomlangan afsona ham o‘ziga xos mazmuni bilan ajralib turadi. Unda Tabiat boboning bor jonzotni jamlab, hammasiga mos xizmat va mavqe berishi xamda ularga qirq yoshni belgilashi xususida hikoya qilinadi, Tabiat bobo, eshak, it, odam obrazlari orqali umr va uning mazmuni xususida fikr yuritiladi. Qirq yosh eshak va itga to‘g‘ri kelmaydi. Shu bois ular Tabiat boboga arz qiladilar. Biroq insonga qirq yil umr ozlik qiladi. Chunki: Qirk yosh − eng zo‘r yosh ekan 15

Ong − tiniq, kuch − chosh ekan. Lekin andak tashvish ko‘p, Umr − chop-chop, shosh ekan. Hali uyim bitmadi, Yig‘in−to‘yim bitmadi. Orzu−o‘yim bitmadi Shu asosda Tabiat bobo mulohaza qilib, eshak, itdan ortgan umrni odamga beradi. Ko‘rinadiki, hayotiy voqelik bunda afsona yo‘sinida tasvirlangan. Bu usul ijodkorga inson umri haqida falsafiy xulosalar chiqarish imkonini bergan. “Alla” deb nomlangan afsona shoir g‘oyaviy maqsadini yorqinroq ifoda etishga ko‘makka kelgan. Ma’lumki, alla eng qadimgi qo‘shikdir. Uning ohangida bola uxlab, orom oladi. Allada onaning farzandiga bo‘lgan cheksiz muhabbati aks etadi. Bu muhabbat Vatanga, yaqinlarga muhabbat tarzida jaranglaydi. Afsonada Navro‘z sayli va uch dugona−Roziya, Robiya, Guljon taqdiri haqida hikoya qilinadi. Shu saylda xorijlik mato sotuvchi yigitning ishqi Roziyaga tushadi. Qizning oilasi uni noiloj xorijlik yigitga uzatishadi. Onasi qiziga baxt tilar ekan, shunday deydi: "Jon bolam, sog‘ bo‘l, salomat bo‘l. Baxtli bo‘l. Bitta o‘tinchim: bola ko‘rsang ularning hech biriga alla aytma! Aytsang, sendan butun umr norozi ketaman...”(26-bet). Roziya o‘zga yurtda ketma-ket ikki o‘g‘il ko‘radi. Roziya onasining o‘tinchini yodida saqlab, biror marta go‘daklarga alla aytmaydi. Ikki o‘g‘il ham ko‘p yashamaydi. Eri Roziyaning farzandlariga biror marta ham alla aytmaganini biladi. Uchinchi o‘g‘li dunyoga kelgandan so‘ng ham Roziya unga alla aytmaydi. Bola betob bo‘lgan paytda "eri dahshatli qiyofada hayqirdi: - Qanday onasan o‘zi?! Mehr degan narsa bormi senda ham? Bir alla aytib, bag‘ringga bossang-chi sho‘rlikni?! Alla ayt", - deydi. Roziya alla aytay desa, onasi taqiqlagan, aytmay desa gulday bolasi ko‘z oldida so‘lib boryapti. U onasining o‘tinchlarini ham unutib, go‘dagini bag‘riga bosib alla ayta boshlaydi. Shundan so‘ng bola orom olib uxlab qoladi va sekin-asta tuzala boshlaydi. Roziya endi har kun alla aytadi. Alla ohanglari orqali yaqinlari: ota-onasi, ukalari, 16

dugonalarini eslab, ularni sog‘inganini his etadi, qishlog‘i manzaralari ko‘z o‘ngiga keladi. Bora-bora bu sog‘inch ulkan bir dardga aylanadi. Yurtiga boray desa, zamon notinch, Gurlan va u yashayotgan mamlakat orasida qattiq janglar ketmokda edi. Haqiqatan, asarda tasvir etilgan voqea nihoyatda ta’sirchan. Xo‘sh, nega ona qizidan alla kuylamasligini so‘radi. Afsonadagi badiiy lavhalar bu savolga javob beradi. Zero, alla inson qalbiga Vatan degan muqaddas tuyg‘uni singdiradi. Chunki vatan deganda, avvalo, tug‘ilib o‘sgan yurt gavdalanadi. Unda esa ota- ona, aka-ukalar, yaqin insonlar istiqomat qilishadi. Ona aslida "uzoq yurtda bolam sog‘inchda o‘rtanmasin" deb, qizidan alla kuylamasligini iltimos qilgan bo‘ladi. Poemadagi boshqa afsonalar ham o‘ziga xos mazmunga ega. "Haqqush qichqirig‘i" insonlarning tinch va osoyishta hayot kechirishlari mohiyatini ochishga qaratilgan. Agar Haqqush “haqq” degan ovozi eshitilsa (uni na ko‘rib bo‘ladi, na bilib), odamlar xursand bo‘lishar ekan. Chunki bu sado tinch-xotirjam yashashga ishora ekan. Shu voqelik vositasida shoir Haqqush ovozidagi g‘ayrioddiy kuchning qudratini, xalqning unga ishonchini ifodalab bergan. Asardagi "Komil Xorazmiyning sulh tuzishni so‘ragani", "Bir Xiva − ikki qal’a", "Gurlan degan joyning nomi", "O‘n uchinchi eshik" singari afsonalar tarix sahifalaridan so‘zlaydi. Umuman, "Haqqush qichqirig‘i" Omon Matjonning poemachilikdagi butunlay yangicha izlanishlari mahsuli sifatida ahamiyatli. U afso-nalar syujetini qayta badiiy ishlab, xalqimizning ming asrlik orzu-kechinmalarini qalamga oladi, qadim yurt tarixiga oid manzaralarni g‘oyatda jonli va real tasvirlaydi. Poemadagi afsonalarning ko‘pchiligida janr tabiatidan kelib chiqib yondashilganligi seziladi. Chunki ularda voqelikning xayoliy uydirma vositasida, sehr-joduga asoslangan holda ifoda etilishi kuzatiladi. Shoir afsonalarda "hayotning eng kichik zarralarida namoyon bo‘luvchi" (G‘.Mo‘minov) serko‘lam hayotni ko‘radi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, shoir ularning barchasini bir nom bilan ataydi. Xuddi ana shu xususiyatlariga ko‘ra dostonni afsonalar asosida qurilgan asarlar qatoriga kiritish mumkin. 17

Poemaning ayrim o‘rinlarida epik tasvirning maqomi oshgandek taassurot qoldiradi, biroq shoirning ana shu epik lavhalarga bo‘lgan emotsional munosabati liro-epik ananaviylikni vujudga keltiradi. Asar boblari hayotning alohida-alohida manzaralar tasviridan tarkib topgan. Lirik “men” ning voqelikka faol aralashuvi alohida-alohida lavhalarga yaxlitlik bag‘ishlaydi. Shu bois ayrim adabiyotshunoslar poemani yangi bir turning, ya’ni liro- epik turning janri deb atashni taklif qilishgan. Poema lirik, liro-epik, dramatik bo‘lishi mumkin, ammo bu ko‘rinishlarning barchasi zamirida epiklik mavjud. Lirik poema to‘g‘ri ma’noda tushuniladigan bo‘lsa, hech qachon lirik doston bo‘lolmaydi. Faqatgina lirik kechinmalar bilan doston yaratilmaydi. Chunki birgina lirik kechinma tabiati dostoniy ko‘lamdorlikni aks ettirishga qodir emas. Shuni alohida ta’kidlash kerakki. Lirik dostonda lirik tur xususiyatlari yetakchilik qiladi, bu –lirik poemada epik va dramatik tur xususiyati bo‘lmaydi degani emas, albatta. Poemaning mazkur ko‘rinishida epik va dramatik xususiyatlar lirik tasvirga ergashadi. Bu xuddi gapning bosh bo‘laklari ikkinchi darajali bo‘laklarni o‘ziga tobe qilganidek, ergashtirganidek bir gap. Demak, poemaning muayyan bir ko‘rinishga egaligi asarning ustivor xususiyatlariga qarab belgilanadi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, ma’lum poemadagi liro-epiklikning mustahkamligi unda dramatik belgilarning yo‘qligini anglatmaydi. 18

1.2. Doston janri taraqqiyotida sharq mumtoz an’analar Omon Matjon badiiy mahoratning yuqori pog‘onalariga ko‘tarilayotgan va g‘oyaviy-badiiy kashfiyotlar yaratish uchun izlanishda davom etayotgan ijodkor. Shoirning “Haqqush qichqirig‘i” kitobi uslubiy izlanishlardagi, boshqacha aytganda, adabiyotimizdagi muhim badiiy kashfiyotlardan bittasi bo‘ldi. Bu asar badiiy mahoratning cheksiz imkoniyatlarini kash etish yo‘lidagi samaralardandir. Afsonalarga murojaat etish tajribasi Omon Matjonning “Haqqush qichqirig‘i” kitobi dunyoga kelguncha ham mavjud bo‘lib, bu hol adabiy jarayonda insoniyatning ma’naviy o‘tmishiga murojaat sifatida yetakchilik qildi. Insoniyatning ma’naviy o‘tmishi – bu uning bizgacha yetib kelgan yozma va og‘zaki adabiyoti durdonalaridandir. Ijodkorlarimiz davr talabi, ma’naviy ehtiyojlarimiz tufayli ana shu og‘zaki adabiyot durdonalariga murojaat etib, ular yordamida zamonaga zarur bo‘lgan xulosalar chiqarishga harakat qilishdi va ma’lum ijodiy yutuqlarga erishishdi. Bunday asarlarning ilk namunalari she’riyatda Abdulla Oripov («Jannatga yo‘l») va Erkin Vohidov («Ruhlar isyoni») qalamiga mansub edi. Abdulla Oripov «Jannatga yo‘l» asarida jannat, do‘zax so‘roq kabi tushunchalarga murojaat etib, shular vositasida hayotimizga oralab, ma’naviy olamimizga rahna solish havfini keltirib chiqarayotgan jiddiy nuqsonlarni fosh etadi. Hayotdan, inson ma’naviy ehtiyojlaridan uzoq yashab, «samo, gul, bulbul, quyosh, nur»larni o‘zicha madh etuvchi, beparvo, loqayd shoirlarni tanqid etib, shular barobarida davrning dolzarb muammolari haqida fikr yuritadi. Shoir adabiyot kurashchanlik ruhidan mahrum bo‘lsa, bu nafaqat uning, balki butun insoniyatning fojiasi degan xulosani ilgari suradi. Erkin Vohidov esa “Ruhlar isyoni” dostonida afsona va rivoyatlar yordamida bengal shoiri Nazrul Islom, unga o‘xshagan fidoyilar taqdirini, fojiali qismatini va bu fojianing bosh aybdori notinch davrning illatlarini fosh etadi. Omon Matjonning «Haqqush qichqirig‘i» kitobi ham fosh etish qudratining o‘ziga xosligi jihatidan yuqoridagi asarlar 19

bilan bir qatorda turadi. Shuni ta’kidlash kerakki, bu uchta ijodkor badiiy mahorati, mushohada quvvati jihatidan navqiron avlod o‘rtasidagi tayanch ustunlardan hisoblanadi. Chunki ularning ijtimoiy fikrlash tarzi, dunyoga qarashlari, hayot va inson munosabatlari masalasiga munosabatlari bir-biri bilan mushtarak, lekin bu mushtaraklikka ularning o‘z shaxsiy his-tuyg‘ulari, qalb, ruh manzaralari, nuqtai nazarlari singib ketgan. YA’ni har bir shoir asarida o‘zining aql va qalb dialektikasini yaratgan. Shu ma’noda Erkin Vohidov ijodiga shunday bir nazar tashlasak, uning lirik qahramoni muloyim, samimiy, ammo inson sha’niga, uning hayotiga, yurt shuhratiga ziyon yetkazadigan har qanday hodisaga yoki narsaga nihoyatda beshafqat. Abdulla Oripov lirik qahramoni esa tamoman boshqacha. U yaxshilikdan quvona oladi, go‘zallikdan zavqlanadi, odamlarga faqat ezgulik istaydi. Ammo hayotning nursiz tomonlariga sirayam chiday olmaydi. Ana shunday paytda uning qalb navolariga ko‘proq mung oralab qoladi. Hayot uning ko‘ziga quvonch koshonasi emas, balki g‘amxonaday ko‘rinadi. Bundan ozor chekkan lirik qahramon g‘azab va nafratini ona xalq qaddini bevakt bukib, sochiga qor bo‘lib yog‘ayotgan adolatsizliklarga beayov sochadi. Adolat, poklik yo‘lini to‘sayotgan har qanday kuchning yo‘lida mustahkam to‘g‘onga aylanadi. Ular bilan hech qachon murosa qilolmasligini ochiq aytadi. Xullas,ezgulik uchun kurash Abdulla Oripov lirik qahramoni hayotining bosh mezoni. Omon Matjon lirik qahramoniga kelsak, u o‘ta o‘ychan, og‘ir va bosiq. Bir qaraganda u hayot muammolari haqida ko‘p ham kuyib-yonmayotgandek tuyuladi. Ammo lirik qahramon har bir fikri, mushohadasi mag‘zini o‘ziday bosiqlik, o‘ychanlik, fikrchanlik bilan chaqilsa, uning qalbidagi maqsadlar, umidlar ummonining benihoya teranligi, his-hayojon, tuyg‘ular kamalagi nurlarining behad o‘tkirligi ko‘rinadi. Shoirning hayotni, inson ma’naviy olamini tushunish, qalbini o‘qish iqtidori ulkan va chuqur, yuzasi osoyishta ko‘rinuvchi, ammo tubi notinch va tezoqar daryoni eslatadi. Mana shu har bir shoirdagi o‘ziga xosliklar zarur paytda, ya’ni insondagi 20

ma’naviy yetuklikni qalban poklikni, tabiatan tozalikni himoya qilish borasidagi kurashlarga qo‘zg‘alganda, tabiiy ravishda, bir-biriga suyangan, bir-birini quvvatlagan holda mushtaraklik kashf etib ketaveradi. Buni shoirning she’riyati, “Jannatga yo‘l”, “Ruhlar isyoni”, “Haqqush qichqirig‘i” asarlarini qiyoslash bilan bemalol ko‘rish mumkin. Lekin bu o‘ringa qiyosiy tahlilga zarurat yo‘q. Shuning uchun “Haqqush qichqirig‘i” haqidagi fikrlarimizni davom ettiramiz. Omon Matjon “Haqqush qichqirig‘i”ga Xorazm xalq afsonalarini to‘plab, ularga “libosi mavzun” kiydirdi. Unutilib borayotgan milliy, ma’naviy boyligimizni tarix qatlamlaridan izlab topib, ularni avaylab zamondoshlari e’tiboriga havola qildi. Shoir “Afsonalar – bolaligimizning oq qanotli qushlari. Ular bugun ham, ana yaqinginamizda – nurli ko‘zlari bilan kuzatib turganga o‘xshaydi bizni! Bu hammaga tanish tuyg‘u. Lekin yurtning – tug‘ilgan maskanning afsonalari qayerda boshlanadi? Kim to‘qigan ularni?!” – deb yozadi kitob so‘z boshisida. Darhaqiqat, kim to‘qigan ularni? Afsonalar oq qanotli qushlar! Ular shoirga yonginamizda turgandek tuyuladi. Shundaymikan? Bu savolga ha yoki yo‘q deb keskin javob berish mushkul. Chunki ular juda- juda qadim tarixga ega. Uni hammaning ham yonginasida o‘zi bilan birga odimlayotganday his qilmog‘i qiyin. Afsonalarni bizga yaqinlashtirish, ular yog‘dusi bilan ma’naviyatimizni nurlantirish vazifasini ayni paytda so‘z san’atkorlari bajarishyapti. Omon Matjonning mana shu kitobni yaratishining o‘zi ana shu xayrli ishning amalga oshishidir. «Afsonalar eng uzoq umr ko‘radigan, eng ko‘p ma’naviy xizmat qiladigan faxriy vatandoshlarimiz!»— deganda shoir nihoyada haq. Zero, shu haqiqatga suyanilganda so‘z san’atkorlarining zamondoshlarimiz qalbida faxriy vatandoshlarimizni muqimlashtirish, ularni qadrlash, e’zozlash tuyg‘usini tarbiyalashga kirishishlari xalq, adabiyot va san’at oldidagi beqiyos xizmatlaridan hisoblanadi. Omon Matjon Xorazm vohasida tug‘ilib voyaga yetgan. Tug‘ilgan joy tuprog‘ining har bir zarrasi qiziqtiradi kishini. Bu tuproq farzand uchun bir umr qadrli, sehrli va muqaddas. Shuning uchun ham Omon Matjon Xorazm xalqi madaniyati, tarixi va taraqqiyoti bilan hamisha qiziqib keladi. Qadimiy, ilm, 21

madaniyat, san’at maskani bo‘lgan, jahonga qomusiy olimlar yetkazib bergan bu vohaning o‘tmishi, buguni va kelajagi hamisha shoirning diqqat markazida. Omon Matjon professor Umarali Normatov bilan “O‘ziga xoslik va mushtaraklik” mavzuidagi suhbatida: “Xorazm dunyoda bitta. O‘zbekiston bitta. Xorazm ham kata, ham kichik tushunchadir. Biron narsa haqida eng ko‘p balsam bun – Xorazmdir, oz balsam, bu ham Xorazm. Men hamma xalqlarning san’atlarini hurmat qilaman. Undagi etnik jilolar men uchun yanada qadrli. Chunki san’atni bosh omillar qatorida milliy-mahalli kolorit, etnik jilolar, ayniqsa farqlantirib turadi. Shu rang-baranglik bo‘lmasa dunyoda hamma narsa g‘ishtlardek bir xil bo‘lib qolar edi”, - deydi. Darhaqiqat, shoir badiiy ijodida o‘zining ushbu fikrlariga muntazam amal qilib keladi. Uning asarlariga Xorazm xalqi madaniyatiga xos bo‘lgan milliy mahalliy xususiyatlar jilo berib, yanada go‘zallik, barkamollik va o‘ziga xoslik baxsh etib turadi. Shoir o‘zi tug‘ilib o‘sgan joy tarixi haqida iloji boricha ko‘proq bilishga intiladi. Bilgan va bilmagan ganjlarini yana va yana kashf etishga, ulkan ma’naviy madaniyat yaratganajdodlar merosini mehr bilan avaylab avlodlarga yetkazishga harakat qiladi. Omon Matjon ona yurt, ona xalq tarixining har bir sahifasini qalb, aql ko;zi bilan o‘qiydi. Ulardagi turli sahifalarni zamondoshlari nazariga tutadi. Bu sahifalardagi nur yuqorida ko‘rganizmiz dramatic dostonlarida ilm va madaniyat tarixida charaqlagan aql yog‘dulari bo‘lib porlasa, “Haqqush qichqirig‘i” kitobida xalq ma’naviy merosi, tafakkur durdonalari – afsonalar bag‘ridagi haqiqat gavhari sifatida namoyon bo‘ladi. Taniqli adabiyotshunos Georgiy Lomidze o‘zining “Buyuk mushtaraklik tuyg‘usi” kitobida: “Yozuvchi tuprog‘ining yaqinligini doim his qilib turmog‘i kerak, chunki ona tuproq uning g‘ayratiga g‘ayrat qo‘shadi, hayoti va faoliyati uchun oziq beradi”, - deb yozadi. Bu fikrlar zamiridan turib, Omon Matjon ijodiga, ayniqsa, uning “Haqqush qichqirig‘i” kitobi mohiyatiga chuqurroq kirib borsak, tug‘ilgan maskaniga, ona yurtga bo‘lgan mehr-muhabbat tuyg‘usining naqadar kuchliligini, benihoyaligini, so‘zsiz anglaymiz. 22

“O‘zbekiston to‘lin kamalak! Xorazm uning bitta o‘tkir rangi! Bu rangning o‘z hayoti, o‘z falsafasi bor. Bu hayot, bu falsafa xorazmliklarning o‘tmishida, bugungi o‘ziga xos turmush tarzida, shuningdek, bizgacha yetib kelgan tirik ertak va afsonalarida namoyon bo‘ladi…Men bu kitobga jamlagan afsonalarga ehtiyot va e’tiqod bilan bilan yondashib, sayqal berdim, har kungi va abadiy ma’naviy ehtiyojlarimizga mos libosi mavzun kiydirdim”, - deb yozadi shoir. Darhaqiqat, Omon Matjon afsonalarni qayta ijod qilib, o‘zining shaxsiy – shoirona tuyg‘ulariga yo‘g‘irib, yildan-yil boyish o‘rniga qashshoqlashib borayotgan ma’naviy ehtiyojlarimizni qondirish uchun amalga oshirilishi nihoyatda zarur bo‘lgan vazifani bajardi, burchini o‘tadi. Bunda shoir erishgan yutuqlar, uning har bir afsonada aniq sezilib, ko‘rinib turadigan shaxsiy qarashlari, o‘zi ta’kidlaanidek, afsonalarga kiydirishga muvaffaq bo‘lgan “Libosi mavzuni”dadir. Omon Matjon afsonalarga shunday “libosi mavzun” kiydirganki, natijada ularning har biri xalqimizning yaratilayotgan va kelajakda bunyod etilajak tarixida hamda ma’naviy kamolotida oq qanotli qushlardek bemalol parvoz eta oladigan darajada qudratga ega bo‘ldi. Shoir “Haqqush qichqirig‘i”ni “Tabiatning ikkinchi siri”afsonasi bilan boshlaydi. O‘quvchi bu sirning qandayligi bilan qiziqadi. Ammo shoirning “ikkinchi sir” mana bu degan lo‘nda xulosasini topa olmaydi. Shoir bir go‘zal tog‘ qishlog‘i manzarasini va undagi fojiani tasvir etadi. Fojiadan omon qolgan tabiatning bir bo‘lagi bolalar qismatidan so‘zlaydi. Bundan o‘quvchi qalbida achchiq, alamli tuyg‘ular bosh ko‘taradi. Shoirning “Nega?”, “Nima uchun?” degan savollariga javob izlab teran jumboqlar yechimini axtaradi. Nega shunday? Bizningcha! shoir tabiat bilan inson bitta narsa demoqchi. Tabiatga ziyon yetkazish insonning o‘z- o‘zini xalok qilishi bilan barobar. Darhaqiqat, ba’zida qonida johillik, ustivor bo‘lib vijdoniy turg‘unlikni yo‘qotgan odamlar nimalar qilmaydi deysiz. Ular uchun yashillik, go‘zallik, kamalak, osmon, ona zamin, umuman, borliq kul sepgandek rangsiz, surursiz. Go‘zallikni his qilmagan, ona zamin, ona tabiat mehrini tuymagan odam atrofidagi kishilar qalbiga, intilishlariga zarracha e’tibor bermaydi befarq karaydi. Ular uchun 23

hayotning umuman qizig‘i yo‘q, yashashdan maqsadning ma’nosi ham puch. Natijada, bunday odamlar yashagan joyda faqat janjal, dilozorlik, beqadrlik, nosamimiylik hukmron bo‘ladi. Shoir bularni afsonalar bag‘ridan olib nima demoqchi? Shoirning maqsadi bu bilan inson uchun bolaligi, yoshligi kechgan damlar qanchalik shirin, aziz va qadrli bo‘lsa, tabiat ham ana shu darajada ekanligini anglatmoq. Zero, inson umrining ilk, mas’um bosqichlari hech qachon qaytmaydi. Tabiatda ham shu qonuniyat hukmron. Inson umrining to‘rt fasli birin-ketin o‘tadi, lekin ular qaytarilmaydi. Tabiatda fasllar har yili qaytalanib tursa ham, ammo uning ham ayrim go‘zalliklari, xususiyatlari qaytarilmas bo‘lib bormoqda, boyliklari, ehsonlari bizni tashlab ketmoqda. Chuqur o‘ylamaslik, loqaydlik oqibatida atrof- muhitda xato o‘zgarishlar qilinayotganligi, tabiat muhofazasi, umuman, sedan chiqarilganligi, unga kata ziyon yetkazilayotganligi bugun hech kimga sir emas. Ana shu ziyonni birgina Orol dengizining qurishi misolida olib qarashning o‘zi ko‘rsatadiki, bu tuzatish qiyin bo‘lgan nihoyat darajada kata fojia. Buni Omon Matjon afsonasi yaratilishidan ancha ilgari “Tilsiz narsalar” she’rida ogohlantirish sifatida aytgan ham edi. Tabiiyki, inson bolaligini eslaganda yuragi qanchalik orziqib qalbida goh yoqimli, goh alamli og‘riq paydo bo‘ladi. Umrining o‘tib ketayotganligi ana shu payt esiga keladi. Shoirning tabiatga, uning go‘zalligiga inson bolaligini o‘xshatishdan maqsadi, har bir kishi bolaligini qanchalik sog‘inib, qo‘msab, eslasa, ruhan unga talpinib yashasa, tabiatni ham shunchalik sevmog‘i, uning har yilda takrorlanib turuvchi fasllaridagi go‘zallikdan zavq olmog‘i uni qadrlamog‘i, avaylab asramog‘i, buning uchun qalbida hamisha ezgulik urug‘ini undirib yashamog‘i shart degan g‘oyani o‘quvchi qalbiga muhrlamoqdir. Bu fikrlar hozirgi tabiat va inson munosabati masalasi ko‘ndalang turgan davrda, ayniqsa, qadrli. Tabiat va inson masalasining adabiyotda ko‘ndalang qo‘yilayotganligiga sabab ona tabiatga munosabat keyingi yillarda ancha murakkablashdi. Unga qilinayotgan noxush ta’sirlar nihoyat darajada ko‘payib ketdi. Ilmiy-texnika inqilobi inson hayotini o‘zgartirib yuborganidek, tabiatning 24

ham million yillar yurib kelgan yo‘llarini muammolarga ko‘mdi. Tabiatning esa inson ochgan yo‘llardan yurishi, unga moslashishi qiyin bo‘lyapti. Shuning uchun shoir «Tabiatning ikkichi siri» afsonasi bag‘rida turib, o‘quvchiga savollar bilan murojaat qilyapti. Ularning qalbini go‘zalliklar bilan, ezguliklar bilan, mehr tuyg‘ulari bilan to‘ldirishga intilyapti. Inson va tabiat o‘rtasida million yillar davom etgan azal-abad yaqinlikni, muvozanat va mutanosiblikni buzmaslik masalasini ko‘taryapti. Chunki o‘zimiz guvoh bo‘lanimizdek, tabiat va inson bir-biri bilan murosasiz yashashi qiyin. Har ikkalasi ham bir-birining mehriga zor. Bu mehr tabiatning aslida ongli, aqlli bo‘lagi bo‘lgan inson qalbida abadiy hukmron bo‘lgani ma’qul. Shuning uchun ham shoir tabiat va inson o‘rtasidagi ziddiyatlarni yo‘qotish tarafdori. Tabiat in’omlarining bezavolligi, inson zakovotining ulug‘vorligiga putur yetmasligini istaydi. Bu shu vaqtgacha amal qilganimiz “Biz tabiatdan in’om-ehson kutib yashamaymiz, uni o‘zimizga bo‘ysundiramiz” shoirning og‘ir oqibatlariga, ekologik fojialarga olib kelgan hozirgi kunida nihoyatda muhim ahamiyat kasb etuvchi fikr-xulosadir. Shu boisdan bu afsona shoirning keyingi afsonalaridan ma’naviyatimizga quyiladigan nur yo‘llarini ochish vazifasini o‘tay oladi deyishimizga huquq beradi. Chunki u qalbimizga tabiiylik muhrini bosib, tafakkurimizni tabiiylik tushunchasi bilan nurlantirib yashashga undaydi. “Odamning yoshi” afsonasi ham mantiqan yuqoridagi afsona bilan uyg‘un. Bu afsona asosida ham tabiat va inson munosabatlari yotadi. Ammo bu munosabatda asosan inson va uning ma’naviyati masalasi yetakchilik qiladi. Tabiat boboning it va eshakdan qolgan yoshni insonga berib, aytgan: Qirq yosh – asl o‘z yoshing, Qirq – eng tikka quyoshing. Shuni a’lo yashasang, So‘ng ham egilmas boshing. hikmati uning hayot yo‘lini belgilashda, umr mazmunini teranlashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. boshqacha qilib aytganda, insonning har bir nafasi, kechayotgan har bir oni aql, zakovat nurlaridan oziq olishi kerak. Bo‘lmasa, u 25

asl Yoshi – qirq yoshini ham nari-beri yashasa o‘zining qarilida kechadigan umri uchun tayanch ustunlarini yaratmasa, bu ustunlik vazifasini ado etuvchi farzandlarini komil inson darajasida tarbiyalay olmasa, jamiyat hayoti bilan o‘z hayotini uyg‘unlashtira bilmasa, it va eshakning kuniga tushishi, ular qismatiga “duch” kelishi, shubhasiz. Omon Matjon bu bilan insonni oqillikka, ma’naviy yuksaklikka, ruhan poklikka, tabiat bilan hamjihatlikka chorlaydi. Kitobdagi «Alla» afsonasi o‘zining nihoyatda ta’sirchanligi bilan o‘quvchi qalbiga larza soladi. Bu afsona Vatan deb atalmish muqaddas tushunchaning ohanrabosi, mehrigiyosi haqida bitilgan. Yoshlik hoyu- havaslari, muhabbat tuyg‘ulariga bandi bo‘lib, xorijga ketgan, u yerda bir umr yashab qolishga majbur bo‘lgan. Roziya qismati kishida o‘z Vataniga, tug‘ilib o‘sgan tuprog‘iga bo‘lgan mehrini, sadoqatini yanada oshiradi. Shoir, avvalo, afsonada Roziyaning bolaligi, o‘smirligi, yoshlik yillari, bu yillarning o‘ta shirin damlari, dugonalarining bir-biriga bo‘lgan mehr- muhabbatini pokiza nurlari tasvirini chizadi. Uning xorijlik yigitni sevib qolganligi, qanchadan-qancha mashaqqatlarni yengish evaziga muhabbatiga yetishganligini aytar ekan, o‘quvchida xalqimizning soddalik, samimiylik, pokizalikka boy o‘tmishiga nisbatan cheksiz mehr, havas uyg‘otadi. o‘zimizdan ortda qolib ketgan, qaytib kelmas bolaligimizni, yoshligimizni shirin bir orziqish, yengib bo‘lmas o‘kinch bilan eslatadi. Roziyaning dugonalari, hamqishloqlari o‘tkazgan quvonchli, tashvishli damlarrangi qalbga ko‘chadi. Bolaligimiz, yoshligimiz tomon o‘sha qalb, tafakkur tasavvur qanotlarida parvoz etganimizni sezmay qolamiz. bir muddat yoshimizni unutib, o‘zimini bolalikning erka, to‘kin, ma’sum bog‘larida his qilamiz. Undagi gullar, go‘zalliklar husni, tarovatini eslab, ruhan chanqoqlik tuyg‘usini tuyamiz. Bir muddat bola bo‘lib yashaymiz. Bu hayolotda jonlangan sururli damlar oromini Roziyaning xorijga jo‘nash paytidagi tuyg‘ular bo‘roni buzib yuboradi. Roziya xorijga ketar paytida onasi agar farzand ko‘rsa, unga zinhor alla aytmaslikni o‘tinadi. Ammo bu bag‘ritoshlik tufayli aytilgan o‘kinch emas, balki farzandidan tirik judo bo‘layotgan onaning unga bo‘lgan benihoya va beqiyos 26

mehrining belgisi edi. Chunki onaning hayotiy tajribasi farzandinikidan ulug‘. Ona allaning beqiyos qudratini yaxshi biladi, his qiladi. Chunki alla insonga ko‘p narsalarni: bolalikning ma’sum damlarini, yoshlikning sho‘xligiyu, yigitlikning shiddatini, qizlarning yetuklik pallalaridagi nafaqat o‘zgalar, balki o‘zlari ham sezadigan, his qiladigan latofatini, nazokatini, keksalikning hamdard istagan paytlarini, kindik qoni to‘kilgan maskanning hamma narsadan azizligini, eng asosiysi, onaning munis, mo‘tabar diydorini, haroratli mehrini esga soluvchi ma’naviy qudrat. Inson oan mehrini, diydorini sog‘indimi, demak, u do‘st- yorlarini, qarindosh-urug‘larini, qisqasi, Vatanini sog‘inadi. Shularni dil-dildan his qilgan ona yuragi qon bo‘lib, jigarporasini bir umrlik ayriliq girdobiga jo‘natar ekan, shunda ham o‘zining alam va iztiroblarini dilbandiga syezdirmaydi. Dilini vayron qilmaslik uchun, uning o‘zga elda qolib, ona yurtidagi yaqinlari dog‘idagi kuymasligi uchun o‘zini sipo tutadi va unga farzand ko‘rganda alla aytmaslikni nasihat qiladi. Roziyaga esa bu paytda ona dilidan kechayotgan faryodli tuyg‘ular, ruhiy iztiroblar hali butunlay yot edi. U onasining farzand ko‘rganda alla aytmaslikni haqidagi nasihatining mag‘zini chaqishdan, u haqda chuqurroq o‘ylab ko‘rishdan ham ancha uzoq edi. Onasi nasihatlariga amal qilgan Roziya xorijda ikkita farzandiga alla aytmay, ulardan judo bo‘ladi. Uchinchi farzandiga alla aytib, uni hayotga qaytargan Roziya onalikning babaho baxtidan, mehridan bahramand bo‘ladi. Roziya farzandiga alla aytayotgan paytdagina tuyadi onasining beqiyos mehrini, otasining shafqatini, do‘stu dugonalarining sog‘ichchini. Shundagina u bola qalbi, ehtiroslari bilan suygan – ona yurtini, Xizreliyopning loyqa suvlarini bilan suygan – ona yurtini, Xizreliyopning loyqa suvlarini, yozda g‘arq pishib yotuvchi tut va o‘rik bog‘larini, hayitlarda gujumlarga solib uchgan arg‘imchoqlarini bir-bir eslaydi. Ularning sog‘inchi Roziya qalbiga, ruhiy olamiga dahshatli larza soladi. Roziyaning ana shu paytdagi ruhiy holati tasvirida shoir dramatizmini shu darajada kuchli va ta’sirchan beradiki, bundan qalblarga titroq kiradi, ko‘zlarga yosh qalqadi. O‘quvchi o‘zi Roziya bilan birga his qiladi, ruhida g‘alayon qo‘zg‘aladi. Mana Roziyaning o‘sha paytdagi ruhiy 27

holati: “…Onasi-chi? SHo‘rlik qarib qolgandir?! YO…Xudo ko‘rsatmasin, kasalmand edi. Olamdan o‘tgan bo‘lsa-ya…Onajon! Dod, oyijonim! …Ukalarim katta bo‘lib ketgandir. Otam-chi? Bechora otaginam. Birgina ko‘rsam sizlarni armonim yo‘q edi! Birgina ko‘rsam! Robiya! Guljon! Ko‘ramanmi sizlarni endi?!” Bu Roziyaning qalbini pora-pora qilib tashlayotgan faryodga hech kim befarq qaray olmaydi. O‘quvchi o‘zi xohlasa, xohlamasa ham Roziyaning holatiga tushadi. Qalbida hayajonlar, tuyg‘ular po‘rtanasi boshlanadi. Omon Matjon asarda Xarazm xalqining milliy-an’anaviy urf-odatlarini hech bo‘yamasdan, qanday bo‘lsa shundayligicha tasvirlaydiki, bu asarning ta’sir kuchini yanada oshirgan. Tasvirdagi tabiiylikni ta’minlagan. Ma’lumki, shoirning bolaligi, yoshligi kechgan davrlarda ham katta-katta maydonlarni egallagan o‘rik va oq tut bog‘lari saqlanib qolgan. Urush tufayli boshga tushgan dahshatli ocharchilik, yo‘qchilik yillarida xalq jonini omon saqlagan ham o‘sha bog‘lar edi. Ming afsuski, hozir o‘sha bog‘lardan asar ham qolmagan. Afsonada tasvirlanganidek, yig‘inlarda xalfalar (otinlar) kitoblar o‘qib, xotin-qizlarni o‘z sa’ati va mahoratlariga maftun qilishgan. Ayollarning esa oppoq doka ro‘mollarini ko‘zlarigacha tushirib, xalfalarni tinglaganlari haqiqat. Sumalak pishirishlar ham an’anaviy hodisa sifatida nihoyatda qadrlangan. Kechalari katta-katta qozonlarda sumalak qaynatib, ashula aytishlar, o‘ynab, ho‘qqalarda yurib, qiziqchilik qilishlar – bularning hammasi hayotiy an’analar edi. Yoki bo‘lmasa qizil sholi (ilgari vaqtlarda Xorazmda faqat qizil sholi ekishgan) tuyishlar, hayitlarda faqat qiizlarning qo‘llariga xinolar yoqib, gujum va qaromollarga arg‘imchoq solib uchishlari, ot qo‘shilgan aravalarga go‘shanga qurib, ichiga chiqor yoqib yor-yor aytib qiz uzatib borishlar – ularning ham barisi Xorazm xalqiga mos milliy urf-odatlar. Keyingi yillargacha ularning ayrimlari saqlangan bo‘lib, ular to‘y-hashamlarning bezagi edi. Shoirning o‘zi ham ularning ko‘pchiligini ko‘rgan, guvohi bo‘lgan. Buni ham ming afsus bilan qayd qilish kerakki, avloddan-avlodga o‘tib kelgan meros urf-odatlarning ko‘pchiligi hozirgi kunda unutilib boryapti, zamona zayli bilan ular xalq hayotidan surib chiqarishga hukm ham qilindi. Shu boisdan ham Omon Matjon 28

afsoonada ana shu milliy urf-odatlarga murojaat qiladi va ularni xalq hayotida muqimlashtirish g‘oyasini ilgari suradi. Omon Matjon “Alla” afsonasidagi voqealarni aynan o‘zi tug‘ilib o‘sgan joy – Bog‘olon qishlog‘iga ko‘chiradi. Yoshligida ko‘rgan, bilgan xalq udumlarini, ulardagi milliy o‘ziga xosliklarni, tabiiylikni sevadi va ularni sayqallamasdan asarga olib kiradi. Axir, “bolalik, yoshlik chog‘ing bilan bog‘liq bo‘lgan narsalarni sevmaslik mumkin emas” (Georgiy Lomidze). “Alla” afsonasini yaratishdan, shoir ikkita maqsadni ko‘zlagan. Buning birinchisi, yuqorida ta’kidlanganidek, Vatanga bo‘lgan muhabbat tuyg‘ularini teranlashtirish bo‘lsa, ikkinchisi, o‘z vatanini sevmagan, milliy tuyg‘usi, g‘ururi bo‘lmaganlarga Roziya qismatini ibrat qilib ko‘rsatishdir. Shoir bundaylarga ona yurt mehrini butunlay boshqacha tarzda – she’r yoki publisistik maqola yordamida anglatishi ham mumkin edi. Ammo shoir bu yo‘ldan bormaydi. Vatan tuyg‘usini, qadrini, xalq mehrini oddiy soda, ammo qalbga chuqur o‘rnashadigan, o‘rnini hech qachon boshqa tuyg‘ularga bo‘shatmaydigan darajada ta’sirchan qilib tuydirishni maqsad qiladi. Shoirning bu maqsadiga afsonadan foydalanish juda mos tushadi. Bunda shoir yuqorida ko‘rganimizdek, milliy an’analarga juda katta urg‘u beradi, ularni shu qadar ta’sirchan qilib tasvirlaydiki, na faqat ona yurtdan uzoqda, balki shu zaminda yashab turgan har bir qalb allaqanday tushuntirishga til ojizlik qiladigan hislar, tuyg‘ular hayajonlar girdobiga tushib qoladi. Undan chiqib ketish yo‘llarini esa aslo izlamaydi. Shoirning asarning “Alla! seni ilk bor dunyoda qaysi ona aytdi ekan?! So‘zlaringni yozgan sening qaysi bir shoir, bastakoring qaysi zamona?!” – deb boshlashining o‘zidayoq vujudga, jonga sehrli bir olov chirmashadi. Shu so‘zlarni o‘qish jarayonidayoq, qalb o‘ziga kirib kelayotgan kuchli larzani sezadi. Ammo hali uning qanday larza ekanligini bilmaydi. Asarning ichiga kira borgan sari kishi tafakkur olamiga bir tutam nur yo‘l oladi. Bu nur asar nihoyasida “Alla – onadan o‘tgan meros emas, bizga u – onalarimizga katta ona bo‘lgan ona tuproqdan kelayotgan sado” so‘zlaridan qudrat olib, olamga 29

sig‘maydigan ulkan, beadad yog‘du manbaiga aylanadi. Bu yog‘du Vatan – ona tuproq, tug‘ilgan maskan, fidoyi xalq mehrigiyosi, ohangrabosi ekanligi dilga ravshanlik baxsh etadi. Adabiyot – insonshunoslik. U qaysi davrda bo‘lmasin, insonning dunyoqarashi, intilish va kurash yo‘llarini, uning jamiyatdagi mavqei va o‘rnini, shular bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy, syyosiy va ma’naviy-ma’rifiy hodisalarni aks ettiradi. Bu bilan adabiyot insoniyat tafakkuri taraqqiyotida, ma’naviy olami kamolotida juda katta rol o‘ynaydi. U xoh salbiy hodisalarni, xoh ijobiy voqealarni tasvirlamasin, barchasi bilan inson ongiga ta’sir qiladi. Unda hayotga, jamiyat voqea-hodisalariga nisbatan ma’lum - munosabat uyg‘otadi. Davrning har bir nafasiga, odamlar kundalik hayotida kechayotgan, urf- odatlarimizdan chiqib ketayotgan, shu bilan birgalikda unga kirib kelayotgan hodisalarga o‘z vaqtida munosabat bildiradi. Adabiyotning hayotiylik ildizi ham xuddi ana shu xususiyatlarda tajassum topgan. Shu nuqtai nazardan Omon Matjonning «Yor tanlash» afsonasiga razm solsak, undan juda kat ta hayotiy falsafa o‘qiymiz. Bunda tasvirlangan voqea bir tomondan afsonaviy, an’anaviy xususiyat kasb etsa, ikkinchi tomondan, unda davrning xalq taqdirida chigallik paydo qilayotgan muammolari borasida chuqur mulohaza paydo qilayotgan muammolari borasida chuqur mulohaza yuritilganligining guvohi bo‘lamiz. Har bir kishining o‘ziga munosib yor – umr yo‘ldoshi tanlashi ota- bobolardan qolib kelayotgan meros, hayotiy zarurat. Shu bilan birgalikda o‘ta mas’uliyatli va murakkab ish. Ana shu murakkabliklar tufayli hayotda ko‘ngilli, ko‘ngilsiz hodisalar bo‘lib turadi. Shuning uchun ham Omon Matjon bu asarini yaratish bilan davrning juda katta ijtimoiy-ma’naviy, axloqiy masalalariga, shu bilan birgalikda urf-odatga aylanib, hayotga singib borayotgan g‘ayritabiiy hodisalarga e’tiborni tortadi. Xalqimiz farovonligi oshib, ravnaq topib boryapti deb tasavvur qilib yashayotgan bir paytimizda, boylikka tuzoq qo‘yib, basma-basiga mulk yig‘ish, tilla, zeb-ziynatlarga mukkasidan ketish, bu yo‘l har qanday pastkashliklardan qaytmaslik, molparastlik, boshqacha qilib aytganda o‘ta “madaniyatlilik” singari 30

kasallikning avj olishi, odat tusiga kirib borishi kishini afsuslantiradi. Shuning oqibatida bugungi kunda o‘g‘il uylantirish, qiz uzatishlarning ota-onalar uchun nihoyatda qimmatga tushayotganligi ham hech kimga sir emas. Zero, birov bu alg‘ov-dalg‘ov zamonda mol-mulkni oson, qandaydir qing‘ir-qiyshiq yo‘llar bilan to‘playdi, birovlar esa peshona teri, halol mehnati bilan topgan boyligining olg‘irlardan ortgan qismi bilan amal-taqal hayot kechiradi. Shunday ota-onalar borki, ular farzandlarini ham o‘zlari singari boylikka o‘ch qilib, meshchanlik ruhida tarbiyalaydilar. Qizlarini katta molk-mulk bilan uzatadilar. O‘g‘illarini esa umr yo‘ldoshini xuddi ana shunday boy oiladan, “tagli-zotli” qizlardan tanlashga undaydilar. Bunday oila qurgan yoshlar hayotida muhabbat ikkinchi o‘rinda turadi, oilaviy turmushda u muhim rol o‘ynamaydi. Shuning uchun ham aksar hollarda ular oilasi mustahkam bo‘lmay, parokandalikka uchraydi. Qo‘l kuchi, mehnati bilan hayot kechiruvchi, halol umr o‘tkazuvchi xokisor kishilar katta molk-mulkni qanday qilib topadi, qiz uzatadi yoki o‘g‘il uylantiradi?! Omon Matjon hayotimizga oralab qolgan ana shunday muammolarga afsonada zimdan ishora qiladi. Asarda shoir xuddi shu narsalarning o‘zini yozmaydi, balki zamonaviy mazmunni afsona shaklida an’anaviy yor tanlash hodisasi, “Qizil gul bayrami” tasvirida kuchli ehtiros bilan mujassam etadi. Xorazmda ilgari, qadimiy ana’anaga ko‘ra “Qizil gul bayrami” o‘tkazilgan. Bayramda xursandchilik, qiziqchiliklar qilishgan, sozanda, go‘yandalar o‘z san’atlarini namoyish etishgan. Yigitlar esa gul saylida o‘zlariga yor tanlashgan. Mazkur asar qahramoni – Yigit ham ana shu bayramlarning birida o‘ziga bir umrlik, sodiq yor tanlash uchun chiqadi. An’anaga ko‘ra qizlarning orzu- umidlari, kelib chiqishlari, maqsad-niyatlari boshiga ko‘tarib chiqqan narsalaridan ma’lum bo‘lar ekan. Yigit rizq-ro‘z timsoli – ko‘za ko‘targan, boshidagi chambari oltin kumush bilan to‘lgan, ya’ni “baland joydan chiqqan”, atir-upa koni, chet tilda gapirgan – “madaniyatli”, sandig‘ini meva-chevadan to‘ldirgan bir qator qizlarga duch keladi. Ular bilan savol-javob qiladi. O‘g‘li bilan birgalikda kelin izlayotgan ona esa uchragan har bir so‘zini yaxshilikka 31

yo‘yadi. O‘g‘lini shu qizga uylanishga undaydi. Nihoyat, Yigit boshida hech narsasi yo‘q, ikki qo‘li bo‘m-bo‘sh qizni ko‘radi. Yigit unga intiladi, savol beradi, ona esa qizni noumidlikka ayblaydi. Qiz Yigitning savollariga: “Muhabbatim qozonmoq nasib etsa gar kimga, men bir umr o‘shani ko‘targayman boshimga”, - deb javob beradi. Qizning bu javobi – yor izlayotgan Yigit uchun ayni muddao, shoir uchun maqsad, asar uchun mantiq. Shoir asarda go‘yoki afsonaviy mazmunni ifodalayotganday. Lekin ana shu jarayonda u o‘z oldiga hozirgi paytda ommalashib ketayotgan “baland joydan chiqqan” qizlardan kelin qilishga bo‘lgan urinishlarni, modaparastlikni, ona tilini qo‘yib, chet tilda gapirishni “madaniyat”, o‘z tilida gapirishni uyat deb tushungan kaltabinlarni fosh etishni aniq maqsad qilib olgan. Zero, shoirning asosiy niyati oila qurishning asl poydevori muhabbat emas, balki boylik, mansab deb hisoblayotgan yoshlarga ta’sir o‘tkazish. Ularning ongini, ma’naviy dunyosini zaharlayotgan molparastlik, xudbinlik tushunchalaridan tozalash. Oila mustahkamligining bosh omili — muhabbatning buyukligini, bu muqaddas tuyg‘uning mo‘jizakor qudratini anglatish. Asarning zamonaviy qimmati, shoirning bosh maqsadi xuddi ana shunda mujassam. Omon Matjon afsonalari kelajakka xizmat qilish qudratiga ega deyilganda xatoga yo‘l qo‘yilgan bo‘lmaydi. Chunki ularda bugunninggina emas, balki kelajakda ham jamiyat taraqqiyotiga halaqit berishi mumkin bo‘lgan illatlarning tub mohiyatini ochib tashlashga intilish kuchli. Sirasini aytganda, shoir ko‘rgan, bilgan va afsonalar tili bilan fosh etgan hodisalarni ko‘pchilik bilardi. Ammo hech kim hayotimizga, orzu-umidlarimiz, maqsadlarimiz to‘siq bo‘luvchi unsurlarga qarshi kurashish uchun o‘zimizda jur’at topa olganimiz yo‘q. Bunday paytda adabiyot va uning fidoyi zahmatkashlari esa o‘zimizdan olib, bugunning ma’naviy mulkiga aylantirilgan tanishayotganimiz afsonalari ana shu jasoratning mevalari hisoblanadi. Omon Matjon afsonalarda ko‘pincha o‘zini bilimdon sanab, shuhrat izlovchi, mansab istovchi shaxslarni nishonga oladi. Ko‘pchilikning, ko‘pni ko‘rgan donolarning maslahatlarini nazarga ilmaydigan o‘zicha “kashfiyotlar” 32

qilib hammani qoyil qilish yo‘lida urinib, ammo yo‘lidan adashib ketayotgan kishilarning ko‘payib ketayotganligi shoirni afsuslantiradi. Chunki o‘shalarning xatti-harakatlari tufayli hayotimizga turg‘unlik, sukunat hukmini o‘tkazib qo‘ydi. Lekin so‘z san’ati jim turolmadi. SHe’riyat bu sukunatga dosh berolmay, isyon bilan bosh ko‘tardi. Omon Matjonning “Muallaq to‘rg‘ay” afsonasi ana shu isyon ruhining mahsulidir. Unda harakat qilgan, “katta faoliyat” ko‘rsatmoqchi bo‘lgan to‘rg‘ay, biz bilan birga nafas olayotgan, bemaqsad, beaql, ammo amal kursisida o‘rnashib olgan, kimlarningdir e’tiborini “qozongan”, xalq manfaatlari emas, o‘z manfaati nuqtai nazaridan “fikrlaydigan” shuhratparast shaxslarning majoziy obrazidir. Havoyi hislar og‘ushida parvozdan qaytib, o‘z qavmini ko‘kda shahar yaratishga majbur etib, o‘zicha “yangicha fikrlab” qanchadan-qancha kuch, mehnatni zoye ketkazib, biron-bir natijaga erisholmay, ora yo‘lda muallaq qolib, sharmanda bo‘lgan to‘rg‘ay qismati o‘quvchini o‘ylantiradi. Bu qismat unga kerakli xulosani chiqarib olishga yordam beradi. Hayotga chuqurroq razm solib, qo‘yayotgan har bir qadamiga tanqidiy munosabatda bo‘lishga undaydi. Asarning tarbiyaviy ahamiyatini mana shular belgilaydi. Bu jihatdan kitobdagi “Ajdar quduq” afsonasi ham diqqatga sazovor. Omon Matjon unda dilidagi muhim gapni, vijdonini o‘rtayotgan dardini aytish uchun folklor an’analariga murojaat etadi. Aslini olganda afsonalarning o‘zi folklore namunasi sanaladi. Ammo shoir bu afsonada bosh g‘oyaning asl mag‘zini davrdan olib, uni bugunning kerakli ma’naviy mulkiga aylantirgan holda og‘zaki ijod formasiga joylaydi. Omon Matjon asarni “Bir bor ekan, bir yo‘q ekan…” an’anaviy boshlanmasi singari “Bir bor ekan desammi, bir yo‘q ekan desammi” misralari bilan boshlaydi. Nega shoir shunday boshladi? Unda “Bir bor ekan, bir yo‘q ekan” degan qat’iy ta’kidni qo‘llamaydi. Bu savolga asarning o‘zi to‘laligicha javob bo‘ladi. Undagi voqealarni o‘quvchi xohlasa afsona deb tushunsin, xohlasa bu voqealarni o‘z zamonasi zamiridan axtarsin. Shuning uchun shoir ta’kiddan kechib, mulohaza bilan yo‘l tutadi. 33

Asarda g‘iybatchi kampir tilidan aytilgan voqealarning hayotiyligi sir emas. Bunday o‘ylab qaralsa, kampir g‘iybat qilgan insofsiz qassoblar hozir yo‘qmi? Ularning notanish odamlarga bir parcha go‘shtga uch baravar suyak, kalla-pochalarni qo‘shib tortishlari bor gap-ku, axir. Yoki bo‘lmasa, nafs bandalari, pul gadolari – otarchilarning san’at va san’atkorlar nomiga dog‘ tushirayotganligi haqiqat-ku. Yoxud g‘iybatchi kampirning madrasa domlasi haqidagi so‘zlariga diqqat qilaylik. Bu yerdagi “g‘iybat” zamirida hayotimizning tub haqiqatlari yotibdi. Oliy o‘quv yurtlariga qabul vaqtidagi oshna- og‘aynigarchilik, tanish-bilishchilikka yo‘l qo‘yilayotgani rost gap. Oqibatda, iste’dodsiz, chalasavod yoshlarning institutlarni bir amallab tugatayotganliklari, olgan mutaxassisliklarining katta mohiyatini tushunolmay, hayotda o‘z o‘rnini topolmay sarson yurishlari, atrofdagilarni ham sarson qilayotganliklari haqiqat. Natijada, xalq jamiyat hayoti uchun zarur bo‘lgan moddiy ne’matlarni ishlab chiqarishda ju da ko‘p nuqsonlarga yo‘l qo‘yilmoqda. Eng yomoni chalasavod mutaxassislarning malakasiz, pala-partish, noto‘g‘ri «tarbiya»viy faoliyati hayotni, kelajakni nursizlantirishgacha borib yetish xavfi tug‘ildi. Shuning uchun Omon Matjonning g‘iybatchi kampiri bu voqealarni hammadan ilgari «g‘iybat qilib» qo‘ydi. Jamiyat, xalq hayotini parokanda qiluvchi salbiy hodisalarga qarshi mavjud hokimiyat har doim ham keskin kurash olib bormadi. Bu esa badiiy adabiyotning ma’naviy kurashlar maydoniga dadilroq chiqishiga turtki ham bo‘ldi. Adabiyot, ayniqsa, she’riyat xalq diliga yaqin bo‘lganligi sababli unda ilgari surilgan fikrlar, ma’naviy-tarbiyaviy ahamiyatga molik g‘oyalar o‘quvchi diliga tez yetib boradi. Natijada, ommaning hayotga, jamiyat voqea-hodisalariga bo‘lgan munosabatlarida o‘zgarishlar tez paydo bo‘ladi. Omon Matjonning “Ajdar quduq” afsonasi davr, zamon haqidagi fikrlariga ravshanlik baxsh etuvchi, ba’zan qalbni qiynaydigan, uzoq o‘ylab, oxiriga yetolmaydigan savollarga javob beruvchi, kurashga chorlovchi xususiyatga ega. “Ajdar quduq” afsonasining yakuni hayot qatlamlariga chuqurroq razm solishga, o‘ylashga majbur qiladi kishini. U afsonada aytilayotgan gaplar o‘zi 34

ko‘rayotgan, guvoh bo‘layotgan voqealarning g‘iybatchi kampir tiliga ko‘chirilgan tasviri ekanligini anglaydi. Ayniqsa, kampirning “Biz bilgan ajdarlar butun-butun shaharlarni, davlatlarni egallab, qurbonlik so‘rar edi. Deyman, bu maxluqlar ham zamoniag qarab har xil bo‘lar ekan-da! Manov quduqda yashagan ajdar, deyman, fahm-farosatsiz, o‘z haqini tanimaydigan, hukmdorlarning tilsiz-zabonsiz xizmatkoriga aylanib qolgan, umri bo‘yi eshakdan battar xizmat qilib, oxirida yetishgani shu qorong‘u go‘r – sayoq itlar ham hazar qiladigan o‘ra – bir baxti qaro ajdar bo‘lsa kerak! Gapim noto‘g‘ri bo‘lsa bu jahannam qudug‘i “ajdar” degan ulkan nomga munosibmi, eh dunyo, dunyo! Men gapirsam – otim g‘iybatchi…” – so‘zlari juda qattiq fosh etish qudratiga ega. Bu qudrat hatto, qonunbuzarlarni jazolash huquqiga ega bo‘lgan tashkilotlardagi nohaqliklarning ham niqobini yirtadi. Omon Matjonning zamonaga moslashgan “baxti qaro” ajdar va u makon tutgan quduq haqidagi gaplari katta haqiqatlarni jasorat bilan aytishga yo‘l ochuvchi ma’naviy kurashlarning boshi bo‘ldi. Shoirning asarni “Bu voqea qayerda o‘tgan dersiz? Aytmayman! Buni o‘zingiz eslab ko‘ring: yashagn joyingizga yaqin yerda “ajina quduq”, “alvasti g‘or”, “Shayton o‘ra”, “jin teshik” kabi sirli, xilvat joylar bor! Ularning ko‘pchiligidan haligacha go‘ng‘illagan ovozlar eshitilib turadi. Ishonmasangiz borib ko‘ring…” deb yakunlashida ham juda katta ijtimoiy ma’no bor. Shoir afsonadagi voqeaning qayerda o‘tganligini o‘ylab topishni o‘quvchini o‘ziga havola qiladi. Sirasini aytganda, bunday “g‘or, teshik, o‘ra”lar hamma joyda paydo bo‘lib ulgurgan edi. Shoir bu bilan har kimni o‘zi yashayotgan joydagi voqealardan hamisha ogoh bo‘lishga chorlaydi. Ularning noxush, nojoiz ta’sirlariga qarshi kurash nihoyatda zararligini ta’kidlaydi. “Ishonmasangiz borib ko‘ring…” deyishi ana shu da’vatning o‘zi. Shoirning “Davronshohning suvrati” afsonasi “ajdar quduq”da fosh etilgan “hokim” kirdikorlarining boshqacha, yanada ramziylashgan shakli bo‘lib, ana shu ramziylik zamiridagi katta haqiqatning tasviridir. Zero, hali bizda “Davronshohning suvrati” afsonasida tasvirlangan shoh tipidagi rahbarlar yo‘q emas. Ular turg‘unlik davrida rosa hukmini o‘tkazishdi, qo‘li yetgan joyda hayot 35

ummonini chayqatishdi, xalqni talashdi, taraqqiyotning yo‘llarida katta to‘g‘onlarga aylanishdi. Bugungi oshkoralik, demoktariya kuchga kirgan kunlarda ular niqobini o‘zgartirgan holda yana haqiqatning yuziga zimdan loy chaplashayapti. Omon Matjon asarda shohni fosh etadi. Lekin shu jarayonda o‘tmishni tanqid qila turib asosiy urug‘ni davr illatlarini ochib tashlashga qaratadi. Sir emas, o‘ta injiq, mansabparast, xudbin rahbarlar faoliyati xalq nomiga, uning tarixi va buguniga dog‘ bo‘lib tushganligi. Davronshoh o‘zining ma’naviy va jismoniy nuqsonlarini biladi, ammo uni tan olishni istamaydi. O‘zining xunuk basharasini, notekis fizionomiyasini to‘g‘ri tasvirlagan rassomlarning ham, o‘ta chiroyli qilib chizganlarning ham boshini oladi. Lekin aqllilik, o‘ychanlik bilan chizgan paysalchi rassomning ishi shohni mamnun etadi. Chunki quv rassom shohni suratda cho‘loq oyog‘ini toshga qo‘ydirib, ko‘r ko‘zini qisdirib, qo‘liga kamon ushlatib, bahodir ovchi qiyofasida tasvirlaydi. Bu qiyofadagi shoh go‘yo ov zavqiga cho‘milgan mard sayyod. Bu Davronshoh uchun ayni muddao. Chunki unga paysalchi rassomga o‘xshagan tadbirkor, makkorona ish yurituvchi, uning barcha nuqsonlarini ham fazilat qilib ko‘rsatadigan odamlar yoqadi. Shunday odamlar uning taxtu davlatini barbod bo‘lishidan asrashda benihoya zarur. Shu bois u afsonalarda kuylandi, rivoyatlarda aytildi, qo‘shiqlar mag‘ziga singdirildi, adabiyot va san’atning o‘q ildiziga, jon tomiriga aylandi. Shoir «Samandar» afsonasida haqiqatning ana shu buyuk kuchi, qimmati haqida fikr yuritadi. Haqiqat ko‘kda, u Xudoning o‘zi deyuvchilarga munosabat bildiradi. Insoniyat ruhi timsoli, afsonaviy qush — Samandar sarguzashti orqali haqiqat uchun olib borilgan kurashlar haqida o‘yga toladi. Haqiqatni yerga, insoniyatga qaytarish uchun tangri bilan talashib, mangu olov ichra qolib ketgan Samandar qismatidan zamonaga zarur xulosalar chiqaradi. Bu jihatdan Omon Matjonning «Haqqush qichqirig‘i» afsonasi juda xarakterlidir. Bu asarida shoir, asosan haqiqatning yengilmas kuchini, tarixiy, hayotiy voqealarga tayanib turib tasdiqlaydi. Asar mohiyatida xalq donoligi —“Haqiqat egiladi lekin sinmaydi” maqoli yotadi. 36

“Haqqush qichqirig‘i»ning eng muhim, bosh fazilati shundaki, unda hayot va inson munosabatlari masalasi, unda insonning hayotdagi o‘rni va roli to‘g‘risida har tomonlama o‘ylab, xalq maqoli tili bilan ta’riflaganda ”yetti o‘lchab bir kesilgan» holda fikr yuritiladi. Shunisi diqqatga sazovorki, afsonalar zamirida insonning o‘tmishi, bugungi hayot yo‘li va kelajagi mantiqan bir-biri bilan bog‘lanib ketadi. Shu bilan birgalikda bu kitob inson hayotiy zarurat tufayli o‘tmishdan bugunga nimalarni tadbiq qilishi lozim va bugundan kelajakka nimalarni eltishi, olib borishi zarur, nimalarni esa tashlab ketishi kerak degan, ammo hal qilinishi juda ham muhim bo‘lgan dolzarb masalalarni oldimizga qo‘yadi Omon Matjon muqaddimada: “Haqqush qichqirig‘”ga qirqta afsonani jam etdim”, - deydi. Lekin shoir “Xotima o‘rnida” degan joyda “Xo‘sh, bu yog‘i o‘ttiz to‘qqizta-ku, qirqinchisi qani?!” dersiz?! Qirqinchisi sizga havola, muhtaram kitobxon. Xohlang, o‘zingiz to‘qing, xohlang, eshitgan yo o‘qiganlaringizdan birortasini qo‘shib qo‘ying. Axir hayotda kishining hech bo‘lmaganda birgina o‘z afsonasi bo‘lishi kerak!” – deydi. Bizning nazarimizda, qirqinchi afsona har bir kitobxon qalbiga o‘ttiz to‘qqiz afsona bag‘ridan to‘kilgan haqiqat gavharidir. Shu bilan birga bu afsona yana uning ana shu haqiqat gavharidan nurlangan ruhiy, ma’naviy boyligi, tafakkur takomili, hayotga, odamlarga bo‘lgan qarashlarida, munosabatidan paydo bo‘lgan o‘zgarish va faolligidir. Yaxshilikka intilish, yomonlikka qarshi kurash esa har bir odamning hayotidagi o‘zi yaratgan afsonasidir. 37

II BOB. HOZIRGI ZAMON DOSTONLARDA SHAKL VA MAZMUN UYG‘UNLIGI 2.1 Dostonlarda uslub va mahorat masalalari XX asrning 60-yillari o‘rtasi va 70-yillarning boshlarida she’riyatimizga yangi to‘lqin, yangi avlod kirib keldi. Bular -Shavkat Raxmon, Muxammad Yusuf, Usmon Azim, Azim Suyun, Halima Xudoyberdiyeva, Abdulla Sher, Xurshid Davron, Toxir Qahhor, Matnazar Abdulhakim, Ismoil To‘lak, Qutlibika Raximboyeva, Asqar Qosimov singari iste’dodlar edi. Ularning badiiy — estetik izlanishlarisiz XX asrning so‘nggi choragi va XXI asr boshlari badiiy madaniyatimizni tasavvur qilish qiyin. “Har bir avlod vakillari o‘ziga xos ovozi, uslubi, manerasi, idrok etish xususiyatlari bilan o‘z badiiy dunyosini yaratadi. Bu xususiyat mazkur avlodning qiyofasini ham belgilab beradi. Mazkur davr she’riyati taraqqiyotida tutgan o‘rni va rolini, badiiy-estetik tafakkur rivojiga qo‘shgan ulushini ko‘rsatish poeziyamizning aynan shu bosqichdagi taraqqiyot tendensiyalari xaqida fikr yuritish imkonini yaratadi”. Ana shu shoirlar guldastasida Halima Xudoyberdiyeva ijodining badiiy harorati, tarovati va nafosati o‘zgacha. Xususan, ruhiy sezimi o‘tkir, tuyg‘ulari nafis va tarang, tafakkuri cho‘ng va terandir. Halima Xudoyberdiyeva qaldirg‘och she’rlar kitobi “Ilk muhabbat” (1968) bilan kitobxonlar ko‘ngliga kirib keldi, yuraklar to‘ridan joy egalladi. “Ilk muhabbat”... unda yoshlik xayajonlari va hayratlari, sodda samimiylik va begard beg‘uborlik balqib turadi. Hayotni, atrof tevaragida kechayotgan voqea-xodisalarni bolalarcha ma’sum tuyish xolatlari, yoshlikning serg‘uluv idrok va ifoda asnolari, xikmatga moyil yetuk tafakkur nishonalari bilan omuxtaligi o‘quvchini oshufta etadi. Shoiraning o‘quvchi bilan uchrashuvi bir umr xotiradan o‘chmaydigan, ko‘ngillardan ko‘chmaydigan taassurotlarga boy bo‘ldi. Shu boisdan ham Halima Xudoyberdiyevaning birin-ketin e’lon qilgan “Oq olmalar” (1973), “Chaman” (1974), “Suyanch tog‘larim” (1976), “Bobo quyosh” (1977), “Issiq qor” (1979), “Sadoqat” (1983), “Muqaddas ayol” (1987), “Bu kunlarga yetganlar bor” (1993), “Hurlik o‘ti” (1993), “To‘marisning aytgani” (1996), “Saylanma” (2000), 38

publitsistik maqolalaridan tarkib topgan “Yuragimning og‘riq nuqtalari” (1991) majmualari, rus tilida chop etilgan “Gordost” (1976), “Beliye yabloki” (1979), “Reshimost” (1985) to‘plamlari adabiy — madaniy xayotimizda o‘z o‘rniga, o‘tli ovoziga ega bo‘lgan yorqin iste’dod sifatida nazarga tushdi, e’tibor topdi. Ushbu avlod izlanishlari xususan, Halima Xudoyberdiyeva ijodi o‘zining ijtimoiy-estetik axamiyati bilan, olamni va odamni badiiy - falsafiy tushunishi hamda tushuntirishi bilan ajralib turadi. Tabiat, jamiyat xodisalarini, ruhiy olam sir- sinoatlarini idrok va ifoda qilishdagi obrazlilik, xayotiy detallarning yorqinligi, poetik obrazlarning ma’nodorligi, sermiqyosligi muxlislarning yangi-yangi to‘lqinini vujudga keltirmoqda. Shoiraning badiiy -estetik izlanishlari so‘z madaniyati mutaxassislari, muxlislarning doimiy diqqat e’tiborida. Halima Xudoyberdiyevaning ilk she’ri matbuot yuzini ko‘rganiga ham, mana, roppa - rosa 40 yil to‘libdi. Shu orada shoiraning ehtirosli, jo‘shqin ijodi namunalari ozarbayjon, turk, turkman, qozoq, qirg‘iz, tatar, qoraqalpoq singari turkiy tillarga, rus, ukrain, latish, eston, belorus, polyak, rumin kabi Ovrupo tillariga tarjima qilindi. Bu kitobxonlar kanorasi kengayib borayotgani, ko‘ngillarni zabt etib kelayotganidan dalolatdir. U dillardan dillarga ko‘chib, yuksak ko‘ngil cho‘qqilariga otlanmoqda. Halima Xudoyberdiyeva ijodini o‘rganishning muhimligi, dolzarbligi ana shu omillar bilan belgilanadi. Ijtimoiy ahamiyati, ma’naviy- axloqiy qadr-qimmati bilan asoslanadi. Shoira ijodi haqida adabiyotshunosligimizda ko‘plab kitobxonlar va maqolalar mavjud. Bu o‘z navbatida Halima Xudoyberdiyevaning o‘zbek adabiyotida, xususan XX asrning so‘nggi choragi va istiqlol yillari she’riyati taraqqiyotida tutgan o‘rni va rolini, ijodining badiiy-estetik ahamiyatini ko‘rsatishga, shuningdek bu ijod namunasini adabiyot ixlosmandi hamda ahli ziyo orasida tanitish uchun qilingan ezgu niyatlaridir. Ma’lumki, ijodkorning g‘oyaviy-badiiy maqsadini amalga oshirishdagi ifoda usullari, tasvir shakllari va ko‘rinishlarida ham individual uslubning muhim, o‘ziga xos belgilari namoyon bo‘lar ekan. Xususan, Halima Xudoyberdiyevaning poetik 39

nutqida tasvir va talqin omuxta yashaydi. Bir- birini to‘ldirgan va boyitgan holda ruhoniy holatlar manzarasini yuzaga keltiradi. Har ikki unsurni publitsistik ifoda o‘z tabiatiga singdirayapti. Ushbu unsurlar uzviy bog‘liq. Tirik qahramon nutqidagi hayotiylik, haqqoniylik, adolat tuyg‘usining ustuvorligi publitsistik jo‘shqinlikning ta’sirchanligini orttiradi. Shoira uslubining mazkur xususiyat belgilarini baxshiyona turkumidagi “Qasam”, “Ona sadoqati va o‘g‘il armoni qissasi”, “Tug‘ilish”, “Ko‘zi borlar to‘g‘ri yo‘ldan yurmasa”, “Intiqom”, “Yo‘qlov” kabi o‘nlab asarlarida ko‘rish, kuzatish mumkin. Xususan, “Qasam” asari lirik personaj Oysuluvning achchiq taqdiri va fojiali qismati haqida. “Qimmatchilik, qahatchilik yillari...” deb boshlanadi ham nasrda, ham nazmda yozilgan bu she’r. “Ko‘zi ko‘r taqdirga o‘t ketsin-a, bo‘lmasa Oysuluvday suluv juvon bir kazzob, o‘g‘riga duch kelib qolarmidi”. Shu holatning o‘zidanoq ayolning hayoti azobli qiynoqlar ila kechayottanligi ayonlashadi. Tun yarimlab qoldi, erdan darak yo‘q. Yo‘q, birdan og‘il tarafdan tapir-tupir, shivir-shivir, sigirning mo‘ngrashi, hirqirashi aralash- quralash bo‘lib ketdi, Oysuluv oy-kuni yetib, shiqirlab o‘tirganidan to‘shakdan arang qo‘zg‘alib og‘il tarafga o‘tdi. O‘tdi-yu, dong qotib qoldi. Og‘ilning ichi oppoq sut... Uying kuygur er o‘zining bir hamtovog‘i bilan birovning endigina bo‘shagan sigirini o‘g‘irlab kelib, so‘yibdi. Go‘shtini nimtalab, ertaga, bozorga olib chiqishga tayyorlab qo‘yibdi...”. Er chag‘ir ko‘zlarini o‘ynatib burchakdan bir bo‘xcha olib xotiniga otdi. Ma, iynimga ilarim yo‘q,-deb quloqni qoqib qo‘limga berding, xohlaganingcha kiy. O‘ziyam ertaga to‘yi bo‘ladigan qizdi sepidan, taxmonidan tinchitdik. Oysuluv bo‘zday oqarib, bor kuchini to‘plab bo‘xchani uloqtirganini biladi, sharaqlab tushgan tarsakining zarbidan devorga borib urildi-da, ildizi qo‘porilgan daraxtday qulab, cho‘zilib qoldi. Asarda voqealar tasviri nasr va nazmda berilgan. Erning faoliyatini ko‘rsatuvchi voqealar xarakterli detallar vositasida nazmda, Oysuluvning ichki dunyosi, erga va uning qilmishlariga munosabati nazmda ifodalangan. “Qasam” asarida ham shoira ijodiy prinsipiga sodiq qolgan. O‘g‘ri er-yovuzlik timsoli sifatida, Oysuluv poklik-bokiralik ramzi tarzida tasvirlanadi. YA’ni, go‘zallik 40

yonida tubanlik, yomonlik bor. Shu ma’noda, Oysuluvning bag‘ri butun emas. Butun umri ham zahar zaqqum ichgan. O‘g‘ri erning qilmishlari detallashtirilgan tafsilotlarida (sog‘in sigirni so‘yib nimtalash, qizning kelinlik sepini o‘marish kabi) beriladi. Oysuluvning yovuzlikka munosabati, yurak nidolari she’rga ko‘chgan. Ko‘rinadiki, tasvir va talqin omuxta zohir bo‘layotir. Xususan, o‘g‘ri erning yovuzliklari lirik qahramon hikoyasi orqali ayonlashsa, lirik personaj -Oysuluv ruhiyati she’rda ochiladi. Asardagi monolog ikki xil shaklda-lirik qahramon hamda lirik personaj nutqi vositasida berilyapti. Psixologik tasvir bilan tuyg‘u-kechinmalar talqini realistik ifodaga asoslangan fojiaviy ohangni ta’minlayotir. Demak, detallashtirilgan lavhalar vositasida ruhoniy holatlar manzarasini yaratish Halima Xudoyberdiyeva ijodiy individualligining yana bir muhim belgisidir. Oh, umrim-ey, endi unda abad shom, Bolam “o‘g‘ri bolasi” deb olmas nom, Uviz sutim emizmayman, u-harom, Dunyosida endi tirik yurmayman Asar, Oysuluvning o‘limi-yovuzlikka qarshi isyoni bilan yakunlanadi. Va bu ko‘rgulikni ona: “Voh bole-yem, qirchinidan qirqilib qurigan, bole-yem. Haromning kasofati urgan bole-yem!” deya baholaydi. Agar e’tibor bersak, she’rda yovuzlik poklik-bokiralik ustidan g‘alaba qozongandek, go‘zallikka rahna tushgandek tuyuladi. Oysuluv-bokiralik ramzi bo‘lgan hayotning bir bo‘lagi “... o‘zining yomon qasami, u qiblasini bu qiblasiga aylanganidan ming marta roziday tinchgina abadiyat uyqusiga ketgan edi”. SHe’rda obyektiv-xolis tasvir bilan ruhiyat kechinmalar talqini qorishiq holda, biri-ikkinchisini boyitgan, to‘ldirgan tarzda zohir bo‘ladi. Hayotiy lavhalar o‘g‘ri erning kazzob qilmishlari, Oysuluvning o‘limi holati obyektiv -xolis tasvirda aks etsa, Oysuluvning o‘g‘ri er yovuzligiga munosabati liro-publitsistik nutq-Personaj monologi orqali ayonlashadi. Va har ikki ifoda tuyg‘ular dramatizmini ochishga xizmat qilayotir. 41

Demak, she’rdagi lirik va epik tasvir mutanosibligi personaj hayotining dramatik holatini yoritayotir. Bu shoira mahoratini tasdiqlash bilan barobar ijodiy individualligini ko‘rsatuvchi poetik tasvir imkoniyatlarining kengligidan ham dalolat beradi. Ma’lumki, lirik she’rda tuyg‘u-kechinmalar tadriji, takomili o‘ziga xos syujet oqimini tashkil etadi. Lirik xarakterning shakllanishi va rivojlanishi bilan bog‘liq keladi. Mazkur xususiyatga ko‘ra lirik she’r sertarmoqli, murakkab tasvir imkoniyatlariga esh bo‘lgan boshqa liro-epik asarlardan farq qiladi. Diqqat qilinsa, Oysuluvning qalb nidolarida, monologida fosh qilish bilan birga o‘kinish, alam, dard ohangi ham kuchli. U o‘zbekning tolesiz bir ayoli-xarom- harishdan hazar qilgan, halollik va poklikni farz bilgan, ammo kazzob muhitning qahrli qo‘llarida qovjirab kurigan soliha ona ruhiyatining portreti, deyish ham mumkin. “Qasam” asarini o‘qigan kishi qimmatchilik, qahatchilik yillari ham o‘zbek ayollari naqadar pok va iymonli, sabr-toqatli bo‘lganligi, nechog‘li ma’nan va fikran boy, buyuk ekanliklariga guvoh bo‘ladi. Oysuluv xarakteridagi insoniylik xususiyatlari asos-e’tibori bilan milliy qadriyatlarga borib taqaladi, Ichki syujet - tuyg‘u — kechinmalar oqimi asar g‘oyasini ochishga xizmat qilgan. Erning fe’l- atvori Oysuluvga tamoman qarama-qarshi. “Dunyosida endi tirik yurmayman”. Lirik personaj jisman o‘limni tanlayotgan bo‘lsa-da, ruhan g‘olib. Zero, o‘lim poklikning tantanasi sifatida o‘zligini ko‘rsatayotir. Oysuluv nopok er bilan yashashdan o‘limni afzal ko‘rdi. U vijdon azobida qoldi. U qiblasining bu qiblasiga aylanishini istadi. Bu bilan u kitobxonni ham poklik sari chorlayapti. Hayotni xamisha pokdomonlik, go‘zallik asrab qolgan. Shu boisdan ham hayot totli, shukuhli, yorug‘. Shoiraning so‘nggi yillar she’rlari xususan, “O‘sh, O‘zgan faryodi daftaridan” turkumini tashkil etgan she’rlarda ham psixologik tasvir usullari, imkoniyatlari keng. Ularni, ko‘proq, psixologik portretlar deyish joiz. Ularda butun bir insoniy taqdirlar hayotiy fojialar, qismatlar o‘z aksini topgan. Dunyo shevalarini odam sir- sinoatlarini teran anglash, ma’nosini yanada chuqurroq idrok etish va ijtimoiy- 42

axloqiy, falsafiy xulosalar chiqarish ustuvor yo‘nalishga aylangan. Bunday tiyran nigoh Halima Xudoyberdiyeva lirikasining tasvir va talqin usullari, vositalari nechog‘lik boyligini tasdiqlaydi. Bu-bir. Ikkinchidan, hayot bilan ruhiyat iqlimlarini yaxlit uyg‘unlikda poetik tadqiq etish xamisha yangi-yangi vositalar, tasvir imkoniyatlari orqali ayonlashadi. Bu-badiiy tafakkur madaniyati bilan tasvir-talqin imkoniyatlarining Halima Xudoyberdiyeva lirikasini boyitayotgan ko‘rinishlari. Keyingi yillarda shoira she’riyatida kuchaygan fojeiylikni, fsjeiy ohanglarni ijodkor shaxsiyati bilan, dunyoni, odamni, jamiyatni tushunish hamda tushuntirishdagi tafakkur tarzi bilan bog‘lash cheklanganlikka olib kelmasmikan. Yoki, shoira yashashdan charchadimi? Yoxud dunyoning norasoliklari, odam deb atalgan hilqatning nomukammalligi uni bezdirib qo‘ydimi? Nechun she’rlarida muncha g‘am-alam, yig‘i, isyon alangasi? Shoiraning she’riyat maydoniga kirib kelgan ilk odimlaridan boshlab bugungi kungacha kechgan ruhiyat iqlimlaridagi tadrijiy takomilga nazar solsak, bu taxlit so‘ngsiz savollarga bir qadar javob topgandek bo‘lamiz, SHe’r-shoira uchun adolat tuyg‘usi ko‘ngillarga ekish, yuraklarda go‘zallik tuyg‘ularini undirish, qalb haqiqati bilan hayot xaqiqatining uyg‘unligiga ershish shakllaridan biri. Shu ma’noda, nafaqat she’r, umuman, poema yoki dramami, qissa yoki romanmi, badiiy barkamol asar go‘zallik hodisasidir. Badiiy asar g‘oyasi, ijodiy niyat va uning vosil bo‘lshi, qog‘oz yuzini ko‘rishi vahiy misoli ijodkorning ko‘ngliga solinadi. Yorug‘ peshonasiga bitilgan bo‘ladi. Halima Xudoyberdiyeva lirik qaxramonining iroda-imkoniyatlari, kо‘nglidan kechgan sadolar shu taxlit fikrlar uyg‘otadi. Lirik qaxramonning millatsevarlik, vatanparvarlik tuyg‘ularini voqif etadi. Kо‘rinadiki, badiiy ifodada lirik qaxramon tabiatidagi vatanparvarlik psixologiyasini yoritish yetakchilik qilayotir. Shoira iborasicha, “har bir inson yashagan yer Yerning qoq kо‘ksi”. Shu ma’noda, ona yer, Vatan tushunchalari bir olmaning ikki pallasidek bir gap. Ona yerni sevib Vatanni, va yoki, Vatanni sevib ona yerni sevmaslik mumkin emas. Har ikki omildan unib о‘sgan mehr - muxabbat tuyg‘usi vatanparvarlik daraxtini bunyod 43

etadi. Ustoz Zulfiya Halima Xudoyberdiyeva she’riyatida qad rostlagan vatanparvarlik daraxtining ildizlarini xaqli ravishda ona zamin -tuproq bilan, qishloq kishilarining xayoti bilan bog‘liq kо‘radi. Shoira she’rlari “...tо‘lqinni cholg‘ilar kesayotgan bо‘liq boshoqlar dengiziga, otaning quyosh va yillar jо‘yaklar solgan peshonasiga о‘xshagan shudgorli dalalarga, pichan hidi anqigan xovlilarga olib kiradi. Siz u bilan о‘z dexqon uyi ostonasidan boshlangan kichik sо‘qmoqdan yalangoyoq yо‘lga chiqasiz. Yalangoyoq yurishning, yerni, ona yerning bahri va iliqligi bergan huzurini his qilasiz. - Bu yо‘l shoira uchun katta bosh yо‘l, yerning qoq о‘rtasidan tushgan о‘ktam yо‘l.. Qо‘shiqlarning bepoyon dalalari, qirlarning sarflanmagan xarorati, bokiraligi, yaxlitligini olib kirdi shoira she’rlariga” 2 Halima Xudoyberdiyevaning lirik qahramoni zо‘riqishni, ovozini baland kо‘tarib baqirib-chaqirishni, kо‘kragiga urib xayqirishni yomon kо‘radi. U dexqonsifat oddiy va sodda, tо‘pori va jо‘mard, dangal gapni yaxshi kо‘radi. Ana shu badiiy ifoda tarzidagi soddalik va samimiylik yolg‘iz Halima Xudoyberdiyevaning tafakkur tarzi uchun xos bо‘lgan xususiyat, desak bir yoqlamalikka berilgan bо‘lamiz. Mazkur alomat 60-yillar о‘rtasi va 70- yillar boshi adabiyot sahnida paydo bо‘lgan avlod vakillarining badiiy estetik izlanishlari uchun ham xos. Ayniqsa, XX asrning 50-yillarida adabiyotda keng palak yozgan dabdababozlik, ofarinbozlik, ritorika, soxta patetika, yolg‘onchi pafos, jimjimadorlik singari chuchmal va tumtaroq adabiy uslub yosh avlodning g‘ashiga tekkan, kо‘ngliga о‘tirishmagan edi. Mazkur yо‘nalish she’riyatdan о‘quvchilar ishqini sovutib, ixlosini qaytarayotgan, kо‘nglini qoldirayotgan edi. Eng muximi, hayot xaqiqatini, obrazli, timsolli ifoda etish madaniyatiga rahna solayotgan, puturini ketkazayotgan edi. Shu boisdan ushbu avlodning yetakchi vakillari, bir ovozdan kelishib olgandek, sun’iy dabdaba asosiga qurilgan havoyi adabiy uslubni rad etishdi. She’riyatni, badiiy sо‘z madaniyatini azaliy va adabiy о‘zanlariga 2 ZulfiY. Tuyg‘un о‘ylar, toshqin hislar kuychisi. Xudoyberdiyeva H. Oq olmalar. Toshkent, 1973. 3-bet. 44

qaytarishga obrazlar, timsollar, ramzlar asosida fikrlashga chog‘landilar. She’r- g‘oyatnafis, ingichka, obrazli ifoda san’ati ekanligini yana bir qur isbotlashga jazm etdilar. Tuyg‘ular realizmiga asosiy diqqat - e’tibor qaratdilar. Riyokorlik, yolg‘onchi patetik uslub-tumtaroq madhu sanoning bahridan о‘tgan Halima Xudoyberdiyeva ham avloddoshlari Shavkat Raxmon, Muhammad Yusuf, Xurshid Usmon Azim, Azim Suyun, Asqar Qosimov, Ismoil Tо‘lak, Mirza Kenjabek, Matnazar Abduhakim va x.k. singari realistik tasvirni chuqurlashtirishga intildi. Hayotning, voqelikning kо‘ngil orqali kechgan tuyg‘ulari suratini chizish, ong-tafakkurida uyg‘otgan fikr va kechinmalari, xolatlari, kayfiyatlari manzarasini yoritish sari tutindi. Halima Xudoyberdiyeva she’rlaridagi ilohiylikka mansublik belgilarining tag zamini shundaki, go‘zal badiiy-estetik barkamollik kasb etganligining boisini shoiraning o‘zi ham to‘la-to‘kis tushuntirib berolmaydi. Negaki, she’r urug‘ining badiiy niyat sifatida ko‘ngilga qadalishi, yozilish jarayonlari yolg‘iz Allohga ayon. Ushbu jarayon yolg‘iz Alloh bilan ijodkor o‘rtasida kechguvchi sirli, sehrli hodisa. U g‘oyibdan kelgan bir tutam yorug‘lik shodasidek, bir chimdim gulning tabassumidek, bir hovuch atirgul tarovatidek yeldek kelib, yeldek o‘tib ketadi. Ijodkor qalbi ana shu lahzalar bilan g‘oyibona tutash bo‘lsagina nurning, yorug‘likning etagidan tutib qoladi. Gulning tabassumini ko‘ngliga yuqtiradi, ko‘zlariga yashirib qolishga ulguradi. Halima Xudoyberdiyevaning keyingi yillar lirikasida ajdodlarimiz hayoti va taqdiri, buyuk siymolar qismati, moziy voqeligi kasb etdi. Bugungi kunning ijtimoiy, axloqiy masalalariga moziydan imdod tilash, moziy voqeligidan javob qidirish yorug‘ siymolar nomini tilga olishdan, fakt va ma’lumotlarni sanab o‘tishdan iborat emas. Shoira lirikasida tarix tuyg‘usi ruhiyati bilan, fikriy qudrati, ma’naviy salohiyati bilan vobasta yashaydi. 45

2.2. Dostonlarda mavzu va shakliy izlanishlar Adabiyotshunoslikda mumtoz dostonlar epik turga, zamonaviy dostonlar lirik turga nisbat beriladi. Bu nisbatlar poema janrining taraqqiyot xususiyatidan kelib chiqib bildirishmoqda. Dramatik dostonlarda bo‘rtib ko‘ringan liro-dramatik tasvir dramatik tur belgilari bilan poema-doston imkoniyatlarini kengaytirdi, uning ko‘lamdorligi, serqamrovligini oshirishga xizmat qildi. Shu bilan bir qatorda XX asrning 70-80 yillariga kelib she’riyat publitsistik xususiyat ham kasb eta boshladi. Adabiy turlar sintez (birikish, qo‘shilishi) idan vujudga kelgan doston endi publitsistikaga xos bo‘lgan tezkorlik, hozirjavoblik bilan hal qilinishi zarur bo‘lgan eng muhim ijtimoiy masalalarni ko‘tarib chiqish xususiyatlari paydo bo‘la boshladi. Adabiyot va publitsistikaning qo‘shilishi 70-80 yillar poemachiligida sintezli (qorishiqli, aralash) tasvirni kuchaytirdi. “Ayrim hollarda ikki xil janr munosabati natijasida ulardan biri ikkinchisining tarkibiga singib ketadi, -deb yozgan edi taniqli adabiyotshunos B. Sarimsoqov. – Masalan, afsona, rivoyat-ertak-ertak yoki ertak-doston-doston. Fikrimizga afsona, rivoyat, ertak shaklidagi ko‘pgina hujayralar doston shakli uchun xam asos bo‘lishi mumkinligi dalil bo‘la oladi”. Olim fikrini davom etirar ekan, doston janrining tarixiy prinsiplari barqaror bo‘lganligi uchun u rivoyat, ertak, afsonani o‘ziga singdira oladi, biroq u janrlar o‘z strukturasiga dostonni singdira olmaydi degan xulosalarga keladi. O‘tgan asrning 70-80 yillari dostonchiligida ham xuddi shunday holatini kuzatish mumkin. Xabar, reportaj, etud kabi adabiy- publitsistik janrlar doston tarkibidan joy ola boshladi. O.Matjonning “Gaplashadigan vaqtlar”, M. Yusufning “Qora quyosh“, “Ko‘xna quduq kabi qator asarlari misolida doston janrining voqelikni o‘ziga xos qamrab olish chegaralari, tasvir imkoniyatlari publitsistika hisobidan kengayganligining guvohi bo‘lish mumkin. Bu ijodkorlarini o‘sha yillarda matbuot sohasida ishlaganliklarini hisobga oladigan bo‘lsak mazkur diffuziya jarayonining yanada qonuniy asoslarga egaligi tasdig‘ini topadi. “Gaplashadigan vaqtlar” XX asrning 50-yillar oxiri 60-yillar boshi o‘zbek qishloq hayotining tasviriga bag‘ishlangan. Unda liro-epik, liro-dramatik, liro- publitsistik tasvir usullari o‘zining ajoyib sintezini topdi. Markazida Anvar xarakteri turish asar voqealari bir qator tarmoqlaridan tashkil topgan. Anvar tarixi, 46

otasining hayot yo‘li, kolxozning o‘tmishi va buguni, Gulshan bilan kechgan munosabatlari tarixi na boshqalar. Ana shu syujet tarmoqlarining har biri o‘zining mavzui va g‘oyasi bilan, ahamiyati va o‘rni bilan, mundarijasi va mohiyati bilan o‘ziga xos alohida-alohida tasvir usullarini taqozo etgan. Anvarning bolaligi o‘smirligi liro-epik, otasi va kolxoz tarixi lavhalari liro-publitsistik, Gulshan va Anvar munosabatlari liro-dramatik tasvirlarni taqozo etgan. Oxir oqibatda bularning bari birlashib yagona adabiy-publitsistik ohangga bo‘ysundirilgan. Anvar aka! YA’ni, Anvar, bu ism menga bolalikdan xo‘p sirlidir. Qutli. Belgili. Ona mehri garchi sutdan o‘tsa go‘dakka, bolalikda yo tengquring yoki o‘zingdan sal kattaroq kimdir nogoh, allane bilan xayolingni mashg‘ul etsa, ruhingni tortsa bir-birovga mehr shunday uyg‘onar asli. Asar boshidagi ana shu liro-epik tasvir ko‘p o‘tmay Anvar va maktab direktori to‘qnashuvida liro-dramatik tus oladi. Adib bosh qahramon xarakterini, qiziqish doirasini ko‘rsatishda natyurmortdan samarali foydalanadi. Odatda buyumlar tasviri peyzajdan ko‘ra kamroq, emotsional ta’sirdorlikka ega. Shu bois asardagi bunday o‘rinlarda obyektivlikning maqomi oshadi. Anvarning institutdan “yiqilib” irrigatsiya texnikumiga o‘qishga kirganligi, hamon fizika, elektrotexnika bilan mashg‘ulligi-yu qog‘ozkarnay, naushnik, kollektor, dvijok, radiouzel, nasos kabi narsa buyum, detallarga qiziqishi aks etgan satrlar bosiq obyektiv tasvirdan darak beradi. Maktab o‘quvchilarining kolxoz ishlariga jalb etilishi masjid g‘ishtlarining maktab qurilishiga sarf etilishi, diniy kitoblar yoqilishi-yu yozuvning isloh qilingani haqidagi manzaralar, xabarlar publitsistik ohangning kuchayganligini, obyektiv tasvir bilan birlashganini ko‘rsatadi. Keyingi paytlarda adabiyotimizning “qizil imperiya” istibdodi davridagi, jumladan, 60-70-yillar rivoji tevaragida qizg‘in bahslar ketyapti. So‘nggi o‘n yilliklar adabiyoti ustida gap borganda o‘sha kezlari yaratilgan asarlar, xususan, she’riyatga xos yetakchi xususiyatlar, chunonchi, she’riyatdagi ijtimoiy grajdanlik ruhi, oshkora publitsistik talqin, “gap aytish” ga, davrning o‘tkir masalalarini ko‘tarib chiqishga moyillik tamoyillari xususida goho biryoqlamaroq fikrlar ham bildirilayapti; adabiyot, she’riyat kundalik hayot muammolari bilan haddan 47

tashqari band bo‘lib ketib, inson qalbining ilohiy, sirli-sehrli tomonlari tahlili, mangu umuminsoniy, umumbashariy qadriyatlar ifodasi e’tibordan chetroqda qolgan demoqdalar. Chindanam o‘sha davr she’riyati, xususan poemachiligi borasida fikr yuritganda, uning bo‘rtib turuvchi publitsistik xususiyatini kamchilik sifatida ko‘rsatish noo‘rin. Zero u davr she’riyati publitsistikaning ham vazifasini o‘z zimmasiga olganligini unutmaslik zarur. Aralash tasvir o‘zining ajoyib sintezini topgan asarlar sirasiga Muhammad Yusufning “Ko‘hna quduq”, “Qora quyosh” poemalarini kiritish mumkin. “Ko‘hna quduq” XX asr Buxoro tarixiga bag‘ishlangan. M. Yusuf Buxoroni ko‘hna quduqga qiyoslaydi, bu “Iskandarning shoxi bor” deb dardini quduqqa aytgan cho‘pon afsonasini yodga soladi. Chindanam mustaqilligimiz arafasidagi Buxoro ne-ne g‘am u anduhlarni bag‘riga ko‘mgan, obidalari yanglig‘ ichidan nurab borayotgan va ayni paytda hazin sadolar taratib, ko‘kka unsiz nola qilayotgan quduqqa o‘xshaydi. Shoir Buxoroga safari natijasida ko‘nglida tug‘ilgan titroqlarini, his-hayajonlarini goh publitsistika ohangida, goh oddiy so‘zlashuv uslubida goh liro-romantik ba’zan liro-dramatik tasvirlarda muhtasham mazmunga jamlashga harakat qiladi. “Buxoroning jin ko‘chalari” (A.Muxtor,) “Dushan qaysarning sarguzashtlari” (T.Po‘latov,) “Tosh tug‘yon” (J.Kamol), “Buxoroi sharif derlar” (A. Hasan), “Buxoronoma” (T.Ahmad) kabi asarlarda Buxoro mavzuiga qayta qayta murojaat etilgan. M. Yusuf bularni takrorlamagan holda “o‘z Buxorosi” ni yaratadi. Buxoroning xaqiqiy qiyofasini gavdalantirish maqsadida shoir turli tuman tasvir usullarini qo‘llaydi. “Kuygan joydan kuy chiqadi deydilar. Buxoroninig esa kuymagan joyi yo‘q. Bunda nimaiki qulamasin kuy bilan qulaydi. Devor qulasa kuy, maqbara qulasa kuy, hovuz qulasa kuy . . .” Dramatik holatdagi publitsistik mavzu lirik talqini bilan epik shaklda namoyon bo‘lmoqda. Boshqa biror bir janrda tasvir usuli dostondagidek rang baranglik kasb etishi mushkul. Safarga qadar shoir xayollarida Buxoroning gullar va afsonalarga to‘la, Bog‘i Eram chamanlarini eslatadigan qandaydir sirli, diltortar romantik obrazi yashagan, biroq, u ko‘rgan real Buxoro xayoldagi tasavvurdagi Buxoroga mutlaqo o‘xshamaydi. Shuning natijasida ruhiy drama tug‘iladi. 48

Mayus kunim ko‘zim tushsa, Kuyar osmon, tushunmaysan. Meni sabo tushungaydir, Sen ey inson tushunmaysan. Kuyib ko‘ksim o‘tar bo‘lsam, Oqar bo‘lsam, ketar bo‘lsam, Meni daryo tushungaydir, Sen ey ummon, tushunmaysan. Men ham shaydo, men ham maftun, Men ham hech kimi yo‘q majnun, Meni Laylo tushungaydir, Seney jonon tushunmaysan. Mening yo‘lim uzun armon, O‘zim dovon, o‘zim karvon, Meni sahro tushungaydir, Sen ey sarbon tushunmaysan . . . Buxoroning sho‘r bosib, mog‘or anqigan tor ko‘chalarida zikr tushib aytish mumkin bo‘lgan lirik kayfiyat daf’atan poyoniga yetadi. Endi liro-publitsistik kayfiyat epik yo‘l bilan dramatik sahnaga ko‘tariladi. Muhammad Yusufning “Qora quyosh” asarini ko‘zdan kechirib, universal tasvirning doston poetikasida mustahkam asosga egaligiga yana bir bor ishonch hosil qilish mumkin. Poema xat bilan boshlanadi: “Jondan aziz singlim Qumri! Maktubingga javob yozaman, shuning uchun yozamanki, kechasi soat to‘rtda eslab xat yozganing uchun yozaman, yana shuning uchunki, yosh qalbing baxtsiz mahbus uchun ezib shirin uyqungni bema’ni sarguzashtim bilan buzganing uchun yozaman. . .” Xatdan so‘ng muallif izohi beriladi. “Muallifdan: Bu xatni men tasodifan topib oldim. Shu holda, imlolarini tuzatmay sizga havola etdim”. 49

Muallifning qisqa izohi hayot va o‘lim, baxt va armon, inson va davr kabi boqiy falsafiy masalarning dramatik tasviriga yo‘l ochadi. -Umr nima, ey odam? -Umr yo‘ldir bir quloch. -Armon nima, ey odam? - Armon xam bir ehtiyoj. Omad nima, ey odam? Ayvondagi qaldirg‘och. Orzu nima, ey odam? Bo‘ldi, mening qornim och Muallif monologining bu diologik shakli besh banddan so‘ng lirik tasvir bilan almashadi. Soqovni qamashdi, Soqov “dushman” ni. Siyosiy savodsiz, Anqov dushmanni . . . Ana shu sakkiz bandlik lirik tasvir poyoniga yetgach, surgunda uchrashib qolgan ikki hamyurtning suhbati tasvirlanadi. -Sizni nega qamadilar, birodar? Sulaymon Azimovning “dumi” san deb! - Kimning -kimning? Aytdim-ku, Azimovning . . . Anchadan keyin biroz o‘zimga kelib sekin borib yelkasidan quchdim: -Uni taniysizmi? -Yo‘q, ko‘rmaganman. . . Unda keling, tanishvolaylik dedim, Menman o‘sha siz aytgan odam!. .” Dostonning boshlang‘ich to‘rt sahifasidan keltirilgan qisqa ko‘chirmalardan ham ko‘rinib turibdiki, o‘zgarayotgan kayfiyat, ohang, tasvir dostonning unversalligidan darak bermoqda. 50

XX asrning ikkinchi yarmi o‘zbek dostonlarida ko‘ringan aralash tasvir barobarida “lirik-qissa” yoki “she’riy qissa” atamasi tez-tez tilga olinadigan bo‘ldi. Mirtemirning “Surat”, O.Matjonning “Gaplashadigan vaqtlar”, A.Mahkamning “Ishq”, T.Nizomning “Majnuntol yig‘isi”, “Oq, gul”, “Botmay qolgan oy” kabi asarlari mualliflari tomonidan lirik qissa sifatida taqdim etildi. “Lirik qissa” she’riy romanlardek obyektivizmga tayanadigan alohida hodisa emas. U universal tasvirni ifoda etishga yo‘naltirilgan tushuncha, Chunki “doston” so‘zining lug‘aviy ma’nolaridan biri qissadir, shu sabab adabiyotshunosligimizda nomlari qayd etilgan asarlar doston deb etirof etilmoqda. Shavkat Rahmon she’riyati deganda ko‘z oldingizga keladigan, tom ma’noda, shoir dunyoga keltirgan badiiy asarlarining bir nechtasi, ya’ni tog‘, daraxt, avtobus va qarsak detallariga to‘xtalganligini ko‘ramiz. Shoirning “Qarsak” nomli she’rida millat va milliy tuyg‘ularning oyoqosti qilinishi, erksizlik, soxta farovonlik kabi jamiyatning og‘riqli nuqtalari qarsak detali orqali yuzaga chiqariladi. Qarsak nima o‘zi? ikkita kaftning Orasidan potrab chiqadigan sas Xohlasam chalaman, xohlamasam yo‘q, Qarsak menikidir, sizniki emas. “Sobiq Ittifoq davrida (bu ko‘p ming yillik davlatlar tarixida ham ko‘p bo‘lgan) xunuk ishlar: rahbarga yaltoqlik, uni ko‘klarga ko‘tarib “yashirin ochko ishlash”, shu yo‘l bilan ish bajarish kasali ham urchigan, “modaga” aylangan bo‘lib, baholash mezoni go‘yo “guldiroz”, “davomli” qarsaklar edi. Ayrim manbalarda qayd qilinishicha, Leonid Brejnev sobiq Ittifoqning ayrim Respublikalariga borganida uning nutqiga qarsak urish maxsus mashq qildirilgan ekan. Shavkat Rahmon aynan ana shu qarsakbozlik, soxta farovonlik, erksizlik, millat va milliy tuyg‘ular, adolat oyoqosti bo‘lgan bir og‘ir davrda ijod qildi. U millatning kuchli shaxs, xarakterli, irodasi bukilmas shoir sifatida haqiqatdan ham har qanday joyda qarsak chalavermadi. O‘z she’rlari bilan soxta qarsakchilarni fosh etdi, ulardan jirkandi. Sabab: “vijdonsiz shoirlar ko‘paygan juda, yurakni so‘z bilan 51

yondirguvchi kam”. Maddoh, xoin, qo‘rqoq, munofiq, naxs bosganlar haddan ziyod ko‘p. Bunday yurt millatda birlik, erk, ozodlik, baxtdan gapirish, chin yurakdan qarsak chalish mumkinmi? Yo‘q!!! Shoir g‘oyatda nozik bir tazodiy manzara yaratadi. YA’ni she’rning dastlabki misralaridayoq qarsakni “ikkita kaft orasidan potrab chiqadigan sas”, ya’ni shunchaki bir narsagina ekanini aytib qo‘yadi, keyinroqda “arzimagan gap” deya fikrini yana mustahkamlaydi-yu, keyin ana shu arzimas sasning ham ijtimoiy hayotda arzirli ahamiyati borligidan so‘z yuritadi. Aks holda, qarsakni qizg‘anishning, “axir, o‘zbekning o‘jar shoiri qarsak chalarmidi”, “xalqimas, shuhratni o‘ylab so‘ylagan ahmoqqa bermayman qarsagimni ham” deb yozishga hojati bo‘lmasdi. Shu tariqa qarsak muhim badiiy detalga, muhim ijtimoiy hodisaning ramziga aylanadi. Mana shu she’rda Shavkat Rahmon ijodiy dasturining yana bir qirrasi oydinlashtiriladi, shoir ijodida o‘ziga nisbatan tez-tez ishlatilgan “o‘jar shoir” tavsifnomasi aniqlik kasb etadi: G‘irromlik qilmasa notiq agarda, Yolg‘on she’r aytishdan qaytsaydi shoir, Miltiq o‘qlariday gumburgum qilib Havodan qarsaklar yasardim doim. O‘jar shoirlikni tashlab o‘shal payt Epchil bir yugurdak kabi zamonda. Qarsak chaladigan xizmatchi bo‘lib Ishga kirar edim O‘zbekistonda. Demak, Shavkat Rahmonning shoirligidan muddaosi – shon-shuhrat yohud ko‘ngil mayli emas. Jamiyatning og‘riqli nuqtalari, inson fe’lidagi yaramas shaytoniy qusurlar uni qo‘liga qalam olishga, shu illatlariga qarshi o‘jarlarcha kurashishga undaydi. Agar mana shu illat-u qusurlar bo‘lmasa, uning shoirligiga ham hojat qolmaydi. “Qarsak” komil shaxs, mukammal jamiyat sog‘inchidan tug‘ilgan she’rdir. Shavkat Rahmon she’riyatida tog‘ mag‘rurlik, alplik, yengilmaslik, sabr- qanoat, yuksaklik, o‘z o‘rnida kamtarlik ma’nolarida betakror qo‘llaniladi. Shoir 52

uchun tog‘ – inson madad olishi mumkin bo‘lgan kuchlarning eng munosibi. Shuning uchun ham shoir ne bo‘lsa ham “Tog‘larga chop...” – deydi. U o‘z vujudini qayerda ekanligini bilmaydi, biroq yuragi yashashi mumkin bo‘lgan joyni juda yaxshi biladi: “Yuragim tunaydi tog‘larda”. Tog‘ga katta ixlos bilan qaragan shoirning bu iqrori barchani hayratlantiradi. Ayniqsa, Sh. Rahmonning quyidagi she’rida tog‘ detali birinchi darajali va eng katta mazmunni ifodalashga xizmat qilgan. Ne davrlar qori tagida Muzlaganday qari qo‘toslar, Sokin yotar Oloy tog‘lari, Bag‘ri to‘la g‘alayon, saslar. Uzoq zamonlardan buyon bag‘riga g‘alayonlarini g‘amlab kelgan tog‘lar bir necha ming yil avvallardan yashab kelayotgan o‘zbek xalqining timsolidir. Bu xalq ne-ne kunlarni ko‘rmadi, goh talandi, goh o‘z ichidan yemirildi. Shunday damlarda ham u jim turdi, ammo sergak edi: Ammo sezar har bir sharpani, Bo‘lsa hamki xoblari hadsiz, O‘z tinchini buzgan yovlarni O‘ldiradi tog‘lar shavqatsiz. Bunda yurt tinchini buzgan yovlarga qarshi shavqatsizlik bilan kurashgan azmi qat’iy Shiroq, Spitamen, Jaloliddin Manguberdi kabi millat qahramonlariga ishora qilinmoqda. O‘zbek xalqi ko‘p narsa chidashi mumkin, u sabrli, yuvosh va mo‘min. Biroq o‘z o‘rnida o‘ta mag‘rur ham: Ishonmasang, o‘q otib ko‘rgin: Bo‘kirvorar sanoqsiz qoya. O‘ta mag‘rur, fe’li ko‘p yomon, Tog‘lar o‘zin sevar bag‘oyat. Agar uning g‘ashiga tegsang, tuprog‘iga daxl qilsang, ayab o‘tirmaydi. 53

Shoir she’rning xulosa qismida mustabid tuzumni, umuman, qora kuchlarni bugun nazariga ilmay, toptagan xalqning aslida ko‘p narsalarga qodirligi, bir qo‘zg‘alsa, juda yomon qo‘zg‘alishi mumkinligidan qattiq ogohlantiradi: Ehtiyot bo‘l bunda yurganda, Buyukman deb xos hayol surma. Miltiq otish u yoqda tursin, Ovozingni ko‘tara ko‘rma... Chindan ham shunday. O‘z davrida tuturiqsiz va’j va buyruqlarga chidab kelgan xalq erksizlikka, ayniqsa, o‘zligining, milliy ma’naviyatining toptalishiga, unga o‘q otilishiga qarshi kurashga otlangan. Bugungi dorulomon kunlarning badalini o‘zbek xalqi o‘z joni bilan to‘ladi. Ana shu haqiqatni chuqur anglagan Shavkat Rahmon bu haqida yonib-yonib yozdi. Shoirning tog‘ detali markaziy o‘rinda turgan o‘nlab she’rlari haqida firklashishimiz mumkin. Biroq, Sh. Rahmonning o‘zi bir buyuk tog‘, degan xulosani berish hamda she’rlarida tog‘, qoya, cho‘qqilar yashayotgan shoirga ana shu tog‘larning sifatlari, shaksiz, ko‘chgan deb aytish bilan chegaralanamiz va u mahorat bilan qo‘llagan boshqa detallarga yuzlanamiz. Shavkat Rahmonga xos fikrni ramz va obrazlarga yashirish, ayniqsa, fikrning asosini detal orqali aytish xususiyati uning “Baland daraxtlar” nomli she’rida ham o‘z ifodasini topadi: Baland daraxtlar bor, Baland daraxtlar – Yerning yuragidan kuch-quvvat so‘rgan. Baquvvat chatishgan shox-shabbalarda Daburu Po‘yiroz yo‘lini to‘sgan. Baland daraxtlar bor,qulaganda ham Hech kimga aytmaslar qiynoqlarini, Hech kimsa eshitmas, eshita olmas Baland daraxtlarning ingroqlarini. 54

Shoirning ona yer yuragidan quvvat olib, Daburu Po‘yirozdek dahshatli shamollarga yengilmagan, qulaganda ham qiynog‘ini bildirmagan daraxtlar deganda, o‘z millatini uyg‘onishga, g‘aflatdan qutulib, o‘zligini anglashga undagan, biroq sho‘ro bo‘ronlari qulatgan buyuk daraxtlar – Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Usmon Nosir-u Fitrat kabi millat qahramonlarini nazarda tutayotganini bilish qiyin emas. Qulagan bo‘lsa-da, bu daraxtlarning ildizi baquvvat edi, ular shu sabab ham tirik. Shu sabab ham Istiqlol suvi va mehri bilan qayta tirildi, ma’rifatparvar zotlarning nomi qadr va ehtirom bilan tilga olinadigan bo‘ldi. 1983 yilda – ayni sho‘ro qilichi o‘ynab turgan pallada yozilgan ushbu she’rda shoirning asl dardi, asl qayg‘urgani millat va unga suyanch bo‘ladigan buyuklar yodi edi. Shavkat Rahmon bu haqiqatni daraxt detali orqali mohirlik bilan yuzaga chiqardi. Ma’lumki, Shavkat Rahmon uchun Turkiston va uning erki juda muqaddas edi. Shu sabab shoir yurti va hatto o‘zini taqdirini o‘ylamay, beg‘am yashayotgan odamlardan nafratlanib ketadi. Buni biz “Avtobusdagi o‘ylar” she’rida yaqqol ko‘ramiz. SHe’rni tahlil qilar ekanmiz, Muhtaram Prezidentimizning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida qayd etilgan haqqoniy fikrlarga yana bir bor ishonchimiz komil bo‘ladi: “Dushmanlardan qo‘rqma – nari borsa, ular seni o‘ldirishi mumkin. Do‘stlardan qo‘rqma – nari borsa, ular senga xiyonat qilishi mumkin. Befarq olamlardan qo‘rq – ular seni o‘ldirmaydi ham, sotmaydi ham, faqat ularning jim va beparvo qarab turishi tufayli xiyonat va qotilliklar sodir bo‘laveradi”. Zero, loqayd odam dushmandan ham xavfliroqdir. Shoir loqayd va beg‘am odamlani qayergadir olib ketayotgan badbin zamona timsolini avtobus detali yordamida aks ettiradi. Dastlab qishloqlarimizning o‘ta milliy tasviri, tabiat, odamlar va yo‘lovchilarning fikr-hayollari uyg‘unligida kelgan misralar ruhingizda kuchli ta’sir uyg‘otgan bo‘lsa, borgan sari shoirning so‘zi qattiqlashib boradi. Nosoz jamiyat va unda ayollarning qadrsizligini achchiq kinoya bilan yozadi: Paxtazor boshlanar, kirza etikli, Yuzlarin quyoshlar yalagan qizlar. Ming bora egilib,ming bor yalinib, 55

Har bitta g‘o‘zani uyg‘otar sizlab. Bu lavha o‘zbek ayollarining qora mehnatdan boshini ko‘tarmay yashaganining jonli ifodasidir. Avtobus ichidagi yo‘lovchi (shaharlik) qishloq uylariga, ularning ko‘rimsiz eshiklariga hayrat bilan qaraydi. Chindan ham shaharlardagi ayrim uylardan farqli ravishda bu yerda “ko‘rimsiz eshiklar mangu yopilmas”. Bu esa qishloq odamlarining bir-biriga ishonchi, qaysidir ma’noda o‘g‘irlikni hayoliga keltirmasligiga ishora. Yo‘lovchi tasvirlashda davom etadi: Teragidan ko‘ra majnuntoli ko‘p... Nega shunday? Sababi qora mehnatdan ezilgan xalqning qaddi dol, u terakdek tetik emas, majnuntoldek egilgan. SHe’rning davomi Turkiston nomi bilan bog‘lanadi: Mayxonaga o‘xshar avtobus ichi, Yosh-yalanglar chaynar nag‘malarini. Bir butun odamni ko‘rmadim bunda, Ko‘rdim men odamning zarralarini. Ko‘ngil ag‘darilar latifalardan, Orzular, qarashlar naqadar kalta. Nega gapirishmas separatchilar Indira Gandini otgani haqda?! SHe’rda avtobus – zamona aravasi sifatida talqin qilinadi. “Bu zamon aravasida kirza etikli, qo‘llari yerday qorayib ketgan zahmatkash qizlarga ham, yerga botib ketgan siniq tabassumli g‘arib bahodirlar singari odamlarga ham o‘rin yo‘q. Mayxonaga o‘xshagan talotumli bu zamon aravasi orzu-qarashlari kalta, ko‘ngil ag‘dariladigan siyqa latifalar aytib ketayotgan odam zarralarini olib yelib boradi. Undan ham yomoni, nag‘malarni chaynab borayotganlar aravasi sabr daraxtiday o‘sgan odamlar uchun ushalmas orzular kemasiday bo‘lib ko‘rinadi. Bu lavhada ham milliy fojialarimizning eng ko‘p urchigan turi – maydagaplik. Burnining tagidan uzoqni ko‘rolmaslik, kaltafahmlik, biqiqlik, mahdudlik, ijtimoiy ongning cheklangani, dunyoda keyaayotgan jarayonlardan 56

xabarsizlik shoirni kuyuntiradi. U atayin talmeh qilib Indira Gandining otilganlik voqeasini tanlashi ham aniq. Bu falsafiy xulosa uchun zarur. U – hind xalqining erk va istiqlol timsoli, haqsizlik, zo‘rlik, fitna qurboni. Bular yashaydilar qaysi kunlarda, Qayga boradilar, kimga yukinib? Bu faoliyatsizlik, dunyoqarashning torligi muallifni qattiq qayg‘uga oladi. Uning: Shular o‘ylarmikan tuprog‘imizni, Shular ko‘tararmi elning yukini?! Qani birortasi bitta so‘z aytsa, So‘qimlar davrasin nogoh to‘zitib, Shoir yuragimni yulib berardim Birgina Turkiston degan so‘z uchun. -degan nolalari O‘zbekiston Qahramoni A. Oripovning XX asrning 60-yillarida yozgan: “Xudbin tengdoshimga qarayman g‘amgin, Ko‘lmak davra ko‘rsam, ezilar ko‘nglim. Xalqim kelajaging o‘shalarmikin? Xalqim o‘shalarga qolmasin kuning ”, –degan satrlarini esga oladi. Nihoyat, shoir yuragini to‘ldirgan hasrat Turkiston ozodligi va turkiylar birligini ko‘rishdek muqaddas orzuni bor kuchi bilan kuylaydi.” Bunda esa shoir tanlagan avtobus detalining kuchi she’rdan ko‘zlangan maqsadni ochishga xizmat qilgan. Nega shoir aynan avtobusni tanladi, odamlari ko‘p bo‘lgani uchunmi? U holda choyxona yoki bozorni ham olishi mumkin edi- ku? Bu yerda aynan avtobus turkistonliklarni oxiri yo‘q manzilga, umuman, allaqayergadir olib ketayotgan tuzumni ifodalash uchun ham kerak edi. Tan olish kerakki, avtobus detal sifatida Shavkat Rahmonning noyob va ibratli topilmasidir. 57

X UL O S A Zamonovaiy о‘zbek adabiyotini kuuzatib, unda yuksak sifat о‘zgarishlai amalga oshayotganligining guvohi bо‘lish mumkin. Izlanishlar о‘z samarasini bermoqda. Milliy adabiyot tafakkur tarzini jahon adabiyoti uzoq asrlar davomida tо‘plagan an’ana va tajribalarga omuxta etilayotganligi о‘zbek adabiyotining yaqin istiqbolidan darak bermoqda. Bitiruv malakaviy ishimiz manbai sifatida tanlangan davr oralig‘i yigirma yil mobaynida ijtimoiy hayotda rо‘y bergan о‘zgarishlar, zamondoshlar psixologiyasida kechgan yangilanishlar, jamiyat va shaxs, davr va tarix о‘rtasidagi murakkab munosabatlarning badiiy silsilasi doston janrida о‘z tajassumini topdi. Dostonlarning mazmun mohiyatini, tafakkur doirasining kengayganligiga, fikrlash tarzini о‘sganligiga, insonni azal va abad ruhi adabiyotning yana chinakam tadqiqiga tortayotganligiga ishonch hosil qilish mumkin. Umuminsoniy qadriyatlar va muammolarning kun tartibiga qо‘yilayotganligi, hayotning turfa ranglari, turli zamonlarning xulosa va saboqlari bugungi tarixiy voqeligimizni ochib berishga yо‘naltirilayotanligi fikrimizni yorqin dalilidir. Bugungi dostonning lirik qahramoni insoniyat tarixining markazida turgandek taassurot qoldiradi, har bir hodisa uning ishtirokida rо‘y beradi, uning sezimlari tizimi barcha hodisalarni taftish qiladi, chamalaydi. Xullas, zamonaviy doston poetikasining tadqiqi quyidagi xulosalarga olib keldi: 1.Tadqiq obyektiga tortilgan dostonlar tahlilidan kо‘rinadiki, tarixga yondoshishda har bir ijodkorning о‘z prinsipi, tarixiy shaxslar obrazini yaratish borasida о‘z qarashlari mavjud. Aytaylik, Mirzo Bobur hayoti va faoliyati birmuncha batafsil tasvirlash bilan ikki ijodkor ijodida ikki xil talqin mavjud bо‘lsada, har ikkalasida ham zamondoshlariga ibrat olishga chaqiradi. 2. Ma’lumki, millatni hamisha sergak ushlab turguvchi kuch bu-shonli tarixning zamondoshlar qalbini faxru g‘ururga tо‘ldiradigan ibratli zarvaraqlari, ulug‘ ajdodlarimizning avlodlar uchun namuna bо‘lib xizmat qiladigan sermazmun hayot yо‘llari hisoblanadi. Shuning uchun ham mustaqillik sharofati bilan tarixiy 58

mavzuga kо‘plab murojaat qilinayotgan xalqimizning asl farzandlariga bag‘ishlab turli janrdagi asarlar, jumladan, dostonlar ham yaratishga intilish kuchaygan hozirgi kunda dostonlarda tarixiylik masalasini har tomonlama chuqur о‘rganish zarurligi yuqoridagi dostonlar misolida о‘z isbotini topishi tabiiy. 3.Tarixiy voqelikning haqqoniy talqinida ijodkor dunyoqarashi ham muhim rol о‘ynaydi. Bevosita subyekt qarashlaridan iborat bо‘ladigan doston janrida shoir dunyoqarashi, ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi dostonning bosh qahramoni shoirning о‘zidir. Asarning jami unsurlari lirik “men” atrofida uyushadi. Shoir о‘ylari bayonida namoyon bо‘luvchi xarakterlar muallif о‘y- xayollari salmog‘ini, zalvorini va bardavomiyligini oshirish uchun xizmat qiladi. 4. Yillar davomida dostonning shakli, hajmi, kompozitsion qurilishi, bayon tarzi о‘zgarib kelgan bо‘lsa-da, biroq u о‘zining Vatan timsolini, xalq obrazini tasvirlash va umumxalq psixologiyasiga tayanishi kabi qadimiy an’analariga sodiq qoldi, Xalq, Vatan timsollari bugungi о‘zbek dostonchiligida ham bosh mavzulardan biri ekanligi dostonlar misolida isbotlandi. 5. Bugungi doston qurilishi XXasrgacha yaratilgan dostonlar qurilishidan keskin farq qiladi. Janr shaklu shamoyilidagi о‘zgarishlar hanuz davom etmoqda. Bugungi о‘zbek dostoni sharqu g‘arb adabiyotining turli xil oqimlaridan oziqlanib turgan bо‘lsa-da, ammo u о‘zining milliy sarchashmalari an’analariga sodiq qoldi va unga yangi ohanglar baxsh etdi. 59

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar. 1. I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-T.: ma’naviyat, 2008 y 2. I. A. Karimov. Adabiyotga e’tibor-ma’naviyatga, kelajakka e’tibor.-T.: О‘zbekiston, 2009 y 3. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar.-T.: Yangi asr avlodi, 2001. ILMIY ADABIYOTLAR: 4. Adabiy turlar va janrlar. Uch jildlik. 1-jild.-T.: Fan, 1991 y 5. Aristotel. Poetika.-T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1980 y 6. Belinskiy V. G. Tanlangan asarlar –T.: О‘zdavnashr, 1955 y 7. Boboyev T. adabiyotshunoslik asoslari.-T.: О‘zbekiston, 2002 y 8. Gorkiy M. Adabiyot haqida. T.: 1962 y 9. Yoqubov H. Adibning mahorati.-T,:Fan, 1966 y 10. Ibrohimov M. О‘zbek balladasi.-T: Fan, 1978 y 11. Ibrohimov M. О‘zbek poeziyasi janrlarining tarkib topishi.-T.: Fan, 1983 y 12. Mamajonov S. Poemada inson va zamon // Ranglar va ohanglar.-T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1978 y 13. Suvon Meli. Lirizm va tragizm. “О‘zbek tili va adabiyoti” jurnali, 1999, 2-son. 14. Normatov О‘. Janr imkoniyatlari – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1979 y 15. Normatov U. Hamdam U. Dunyoni yangicha kо‘rish ehtiyoji. “Jahon adabiyoti” jurnali, 12-son 16. Rahimjonov N. О‘zbek sovnt adabiyotida poema.-T.: Fan, 1986 y 17. Rahimjonov N. Davr va о‘zbek lirikasi.-T.: Fan, 1979 y 18. Sarimsoqov B. Epik janrlar diffuziyasi // О‘zbek folklorining epik janrlari-T.: Fan, 1981 y 19. Sulton Izzat. Adabiyot nazariyasi-T.: О‘qituvchi, 1986 y 20. Sharofiddinov O. Poema va qahramon // Zamon, qalb, poeziya-.: 1962 y 60

21. Quronov D. va b. Adabiyotshunoslik lug‘ati-T.: Akademnashr, 2010 y 22. Hasanov SH. О‘zbek dramatik dostoni. Samarqand, 1997 y 23. Hotamov N. Sarimsoqov b. Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-о‘zbekcha izohli lug‘ati.-T: О‘qituvchi, 1983 y III. BADIIY ADABIYOTLAR 24. Azimov U. Kо‘zgu. She’rlar va dramatik doston-T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983 y 25. Ahmedov T. chorbakr. She’rlar. Dostonlar. –T.: Yangi asr avlodi, 2000 y 26. S. Ashur. Siz ertaga kelasiz. She’rlar va dostonlar.T: О‘qituvchi, 2000 y 27. X. Davron. Uchib boraman qushlar bilan. T: Adabiyot va san’at nashriyoti 1983 28. Rahmon SH. Rangin lahzalar. –Toshkent: Sharq, 1978. 29. Rahmon SH. Gullayotgan toSH. –Toshkent, 1985. 30. Rahmon SH. Uyg‘oq tog‘lar. –Toshkent, 1986. 31. Rahmon SH. Saylanma. – Toshkent: Sharq, 1997 32. Rahmon SH. Abadiyat oralab. –Toshkent: Movaraunnahr, 2012. 33. T. Jо‘ra. Sanduvoch. She’rlar va dramatik doston. 35. E. Vohidov. Saylanma. II. T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1986 y 3 6 . ZulfiY. xotiram siniqlari. “Saodat”, 1995, 5- son 3 7 . O. Matjon. Imon yog‘dusi. She’rlar, dostonlar. T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994 y 3 8 . A. Mahkam. Ishq. T.: CHо‘lpon, 1993 y 3 9 . A. Oripov. Najot qal’asi. T: Adabiyot va san’at 1980 y 4 0 . I. Otamurod. Sen. T: Qatortol-kamolot, 1999 y 41 . I. Otamurod. Yobondagi yolg‘iz daraxt // Sharq yulduzi, 2000 3-4 son 42 . Faxriyor. Ayolg‘u. She’rlar, dostognlar. T: Sharq, 2000 y 43 . E. CHо‘lpon. Kо‘zgudagi qiz “Sharq yulduzi” jurnali, 1990, 1-son. 44 . E. Shersur. Ibtido xatsi. “Sharq yulduzi”, 1991 y, 5-son. 45 . A. Qutbiddin. Baxtli yil. She’rlar va doston. T.: 1991 y 4 6 . U. Qо‘chqor. Og‘ir karvon. She’rlar va san’at nashriyoti, 1991 y. 4 7 .Yusuf.M. Saylanma. She’rlar va dostonlar.-T.: “Sharq”, 2004 yil. 61

O'xshashlar

Tursunboy Adashboyev she`riyatida an`anaviylik va badiiy mahorat masalalari

Lirik va dramatik dostonlarda tarixiy shaxs talqini

Uslub va mahorat (Saida Zunnunova ijodi misolida)

Hamid Olimjon ijodida xalq og‘zaki ijodi an’analari

Mumtoz adabiyotda mifologik obrazlar talqini