O’zbek adabiyotida zamon va makon muammosi (Rauf Parfi she’riyati misolida)

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

256.5 KB

Ko'chirib olish

O’zbek adabiyotida zamon va makon muammosi (Rauf Parfi she’riyati misolida) 1

MUNDARIJA: KIRISH …………………………………………………………………….....…3-6 I BOB. MAKON VA ZAMON TUSHUNCHASI HAMDA UNING RAUF PARFI SHE’RIYATIDA AKS ETTIRILISHI …………………….….....….7-11 1.1 EPIK VA LIRIK TURDA MAKON VA ZAMON MASALASINING O’RNI. ............................................................................................................... 12-24 1.2 XRONIKAL TASVIRDA MAKON VA ZAMONNING AKS ETTIRILISHI......... ........................................................................... .......... ..... ..25-36 II BOB. RAUF PARFI IJODIDA BADIIY XRONOTOPNING ASSOTSIATIV TASVIRDA NAMOYON BO’LISH XUSUSIYATLARI 2.1 MAKON VA ZAMONNING RAMZIY OBRAZLARDA IFODA ETILISHI...........................................................................................................37-41 2.2 KONTRAST USULIDA ZAMONIY VA MAKONIY TUSHUNCHALARNING VOQE BO’LISHI..................................................42-54 XULOSA ............................................................................................................55-59 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ..........................................60 2

KIRISH Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. Badiiy adabiyot maxluqotlar gultoji bo’lgan insonda ong, qobiliyat, tuyg’u kabi xususiyatlarning rivojlanib borishi natijasida dunyoga kelgan va bugungi kungacha insonning ma’naviy-axloqiy jihatdan takomillashuviga xizmat qilib kelmoqda, millionlab qalblarni ezgulik unsuri bilan sug’ormoqda. Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganlaridek: “Ma’naviy va axloqiy poklanish, imon, insof, diyonat, or-nomus, mehr- oqibat va shu kabi chinakam insoniy fazilatlar o’z-o’zidan kelmaydi. Hammasining zaminida tarbiya yotadi 1 . Tarbiyaning eng oliy ko’rinishlaridan biri erk va haqiqat kuychisi Cho’lpon ta’kidlaganidek, adabiyot orqali “ko’ngil kirlarini yuvishdir”. Shuning uchun ham, taniqli adabiyotshunos Izzat Sulton: Badiiy adabiyot hamma uchun qiziqarli va foydali bo’lgan juda ko’p muammolarni,dastavval, ijtimoiy va axloqiy masalalarni qamrab oladi. Insoniyat psixologiyasi va intilishlarining mushtarakligi tufayli bir xil vakili tomonidan shu xalq hayotiga asoslanib yaratilgan asar agar yuqori g’oyaviy va badiiy saviyada yozilgan bo’lsa, o’z- o’zidan yer yuzining hamma joylaridagi kishilar uchun qiziqarli bo’lib qoladi 2 .” – deya so’z qudrati bilan butun banibasharga ma’naviy ta’sir ko’rsata olish mumkinligini izohlagan. Demak, badiiy adabiyot omma sezimiga mo’ljallangan bo’lib, shaxsiy, ma’naviy, axloqiy salohiyatini kamol topishiga xizmat qiladi. Bunda u o’zining bir qator ilmiy-nazariy kategoriyalariga ega bo’lishi lozim. Masalan, g’oya, syujet kabi asosiy elementning poetik qonuniyatlariga mos tarzda ishlatilishi o’ziga xos kategoriyalarni hosil qiladi. Bu kategoriyalarning eng asosiylaridan biri badiiy asarning hayotiyligi va haqqoniyligini taminlovchi makon va zamon kategoriyasidir. Bu tushuncha adabiyotshunoslikda xronotop deb ham nomlanadi. Badiiylikning birinchi qonuni “hayotni buzmay haqqoniy tasvirlash demakdir”. 1 Каримов И. Ўзбекистон мустақиллика эришиш остонасида. – Т.: Ўзбекистон, 2011 й. 432 бет. 2 Султон(ов) И. Адабиёт назаряси. – Т.: Ўқитувчи, 2005 й. 47 бет. 3

Mazkur qonuniyatni istisno qilmagan holda badiiy asarlarning tub hayot falsafasi yotishini anglashimiz mumkin. Adabiyotshunoslik ilmidan ma’lumki, badiiy adabiyotning tasvir predmeti – inson hisoblanadi. Adabiyotda inson tasvirlanar ekan, undagi ijobiy yoki salbiy xususiyatlar qaysi adabiy turda bo’lishidan qat’iy nazar ma’lum obrazlarga yuklatiladi. Aniqrog’i, syujetni harakatga keltiruvchi obrazlar ma’lum makon va zamonda tasvirlanishi shart. Negaki bu o’quvchini badiiy yaqinlikka olib kelish uchun, uni asar mohiyatiga qiziqtirish uchun badiiy haqiqatga ishontirish kerak bo’ladi. O’zbek adabiyoti, ayniqsa, she’riyatining xilma-xil yo’nalishda rivojlanayotganligi uning yorqin istkqbolidan dalolatdir. Modernizm bugungi o’zbek she’riyatidagi jiddiy uslubiy yo’nalishlardan bo’lib, milliy poeziyamizning yanada tarovatli va ta’sirchan bo’lishini ta’minlayotir. Har qanday adib ijodining moxiyatini uning shaxsiyatidan qidirgan ma’qul. Negaki, ijodkor hamisha o’z shaxsiyati doirasida va uning darajasida mavjud bo’ladi. Chunki ijod jarayoni va uning natijasida ham asosan yaratuvchi shaxsning qirralari namoyon bo’ladi. Rauf Parfi she’rlari sinchiklab o’qilsa, shoirning hamishalik norozilik ruxi sezilib turadi. U, birinchi navbatda, o’zidan norozi. Negaki, shoir o’zining nuqsonsiz odam emasligini biladi, ezguliklar qilgisi keladi, ammo bunga imkon topolmaydi. Dunyo hodisalaridan mazmun talab etadi, lekin o’z shaxsiy hayotiga ham tuzukroq mazmun berolmayotganini anglaydi. Shoir o’z noroziligining sabablari haqida xam o’ylaydi, bu to’g’rida xayolga toladi va shunday badiiy to’xtamga keladi: "Men kuyi nib sevaman, netay, Men kuyinib so’zlayman, xolos". Bu haqda taniqli shoir Asqad Muxtor: "Rauf Parfi - yaralari ochiq shoir. Unda hazinlik ko’p, ora-chora shunchaki marsiya xam yozib tashlaydi, tushkunlik alomatlari ham uchraydi. Men buni sho irning aybiga yo’ymasdim. Shoir insoniy dardlardan xoli bo’lolmaydi. Rauf Parfi esa, shoir sifatida o’zligini to’laroq ifodalashga intiladi", — deganida tamomila haq edi. 4

Tadqiqotni dolzarbligi. Tadiqiqot ishida Rauf Parfi ijodi keng va atroflicha ya’ni makon va zamon muammosi bilan uzviy tadqiq etilgan bu esa ishning dolzarbligini tashkil etadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Rauf Parfi ko’pchilik katta iste’dod egalari singari eng baland ideallarga, eng yuksak natijalarga intiladi. Uning qalamiga mansub: "Yarim dunyounga kerakmas fakat, Butun Koi- notni zabt etmagi shart" misralarida shoirlarning shaxsiyatiga xos shu jixatlar ko’rsatiladi. R. Parfi olamni biror kamchiliksiz ko’rgisi keladi. Atrofdagi nohaqlik, dunyoning bir dunyo kirlikka to’laligi, qirg’inlar, zo’ravonlik, adolatsizlik, zulm shoirni norozi qiladi. Uning she’riyatidagi murosasizlikning ildizi ayni shu yerda. Shoirning: "Agar yurak yutib kilsam oshkor, So’zlarim zulmga otilgan o’qdir" tarzidagi iqrori xam shaxsiyatining, ham ijo dining mohiyatini aks ettiradi. U muayyan bir tuzum yoki tizimga emas, umuman, dunyoning kirligiga, nohaqlikka muxolifatda turadi. Inson ko’nglidagi kirlik, aldov va nopokliklarga qarshi borishga urinadi. Shoir erkin ruh egasi bo’lgani uchun ham har qanday qolipga, tartibga, intizomga o’z-o’zidan qarshi bo’laveradi. Ijtimoiy intizom va tartib bilan shoir go’yo o’t bilan suvday bir-biriga ters. Shoir murosasizligi shundan. Uningcha, ijodkor uchun murosa, qoniqish o’lim demakdir. Rauf Parfi alohida olingan bir insonning ichki olamini tasvirlashga intiladi. U o’zini tanimoqqa urinayotgan, o’zli gini topishga intilayotgan kishilar ruhiyatini chizadi. Shoir olam ham, odam ham jo’n emasligini yaxshi bilganidan ularni jo’n tushungisi, izohlagisi, tasvirlagisi kelmaydi. R. Parfi — hayot haqiqatlarini ko’rsatishdan ko’ra, ko’ngil haqiqatlarini, ruhiyat chinliklarini ifodalashga moyil. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib aytish mumkinki bitiruv malakaviy ishning o’zida shoir she’riyatidagi nozik qirralarni zamon va makon bilan uyg’unlikda aks ettirilish ishning o’ziga xos yangiligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishning o’rganilishi, maqsad va vazifalari. Rauf Parfi ijodi o’zbek adabiyotshunoz olimlari M.Qushjonov, H.Yoqubov, J.Kalol, S.Mamajonov, E.Vohidov tadqiqotlaida ham qisman hayoti va ijodi o’rganilgan. 5

Ammo shoir ijodi makon va zamon bilan uyg’un holda yetarlicha tadqiq etilmagan. Biz shuni hizobga olib chiqib ilmiy ishimiz oldiga quyidagi vazifalarni yechishni lozim topdik: - Makon va zamon tushunchasi hamda unig Rauf Parfi she’riyatida aks ettirilishi - Epik va lirik turda makon va zamonning o’rnini aniqlash - Xronikal tasvirda makon va zamonning aks ettirilishi - Makon va zamonning ramziy obrazlarda ijod etish - Kontrast usulida zamonaviy va makoniy tushunchalarning voqea bo’lishini o’rganish. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati. Mazkur bitiruv malakaviy ishdan litsey, kollej o’qituvchilari Rauf Parfi ijodini o’rganish, ma’ruza va referatlar yozishda bolalar foydalanishlari mumkin. I BOB. MAKON VA ZAMON TUSHUNCHASI HAMDA UNING RAUF PARFI SHE’RIYATIDA AKS ETTIRILISHI 6

Адабиётшунослик илмидан маълумки, макон ва замон бадиий асарда юз беражак воқелик учун ҳаётий ресурс вазифасини бажаради. Ҳаётий жиҳатдан ёндашсак, деҳқон барака уруғини ерга сепиб, ундан мўл-кўл ҳосил кўтаргунча тинмай меҳнат қилади. Бу жараённи содир бўлиши учун, бошланиши-ю ниҳояланиши учун макон ва замоннинг компонентлари сув ва ҳаводек зарур. Ижодкорни деҳқонга қиёсласак, унинг асарида ўз ўрнини топган ҳаётий воқелик шундай мева берадики, бу мевадан инсониятнинг ошқозони эмас, маънавияти, юраги, қалби озиқланади. “Адабий асар сюжетининг занжири ҳалқаларини ташкил этувчи воқеа- ҳодисалар муайян макон ва замонда юз бериши табиийдир” 1 . Бу бадиий адабиётнинг ўзига хос қонуни ҳисобланади. Мана шу қонуниятга амал қилиб ёзилган бадиий сюжетлар пухта бўлади. Маълумки, макон ва замон фалсафий тушунча бўлиб, олам ҳодисаларининг юз беришида ҳал қилувчи аҳамиятга эга. “Макон ва замон (фазо ва вақт) – борлиқнинг умумий яшаш шакллари; фазо (макон) дунёни ташкил этувчи объектлар ва улардаги таркибий нуқталарнинг ўзаро жойлашиш тартиби, кўлами ва миқёсини ифода этса, вақт (замон) дунёда содир бўлувчи ҳодиса ва жараёнларнинг кетма-кет рўй бериш ва давомийлигини ифодалайди. 2 ” Нафақат кетма-кет рўй берувчи давомий ҳодисалар, балки бир онлик микро воқелик ҳам маълум вақтда содир бўлади. Масалан, чақмоқ чақиш, хазон япроғининг узилиши, сувнинг пўртаналаниши кабилар “озгина тегиб кетсанг, кўпроқ сачрайдиган” ижодкорни илҳомлантириб, тўлқинлантириб юбориши мумкин. Бу эса бадиий адабиёт фақат ҳаётни тасвирлабгина қолмай ундан ресурс сифатида фойдаланишни ҳам кўрсатади. Сўз санъаткори бу 1 Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. Т.: Ўзбекистон. 2002. 133 бет. 2 Фалсафа. Энциклопедик луғат. -Т.: Шарқ. 2010. 271 бет. 7

митти воқеликни некбин туйғулар билан шу даражада тўйинтирадики, натижада қуйидагича бадиий мўъжизакорлик вужудга келади: Умринг жуда қисқа бўлса ҳам, Дунёга шаффофлик бўлиб тўласан. Сен жамийки кўзларга малҳам, Илиқ табассум билан ўласан. Шеърнинг мазмуний салмоғидан англашиладики, шоир мусаффолик, поклик рамзи сифатида қаламга олинувчи “шабнам”нинг тонг саҳарда ёруғ дунёни кўриб, қисқа муддатда яна йўқликка айланишини тасвир этган. Шеър рамзийлик асосида қурилган бўлиб, “шаффофлик бўлиб тўлиш”, “илиқ табассум билан ўлиш” ассоциатив бирликларни ўз ичига олган. Шаърдаги қуймо образи чизилган “шабнам” оддий шабнам эмас, у жуда кам умр кўрса-да, узоқ асрларга хотирот сифатида меҳрланувчи покдомон инсон рамзи. Мазкур шеърда бадиий хронотопни ўзида мужассам этувчи бирорта элемент тилга олинмаган бўлса ҳам, у бадиийлик қонуниятидан келиб чиқиб англашилади. Шеър учун макон вазифасини борлиқ бажарса, замон вазифасини эрта тонг маҳали ўзида тўла-тўкис ифода этади. Адабиётдаги бадиий ўзлаштирилган макон ва замон муносабатларини ўзаро алоқаси хронотоп деб аталади. Хронотоп юнонча сўз бўлиб, “чронос– вақт, топос – жой” деган маънони англатади. Ушбу атамани адабиётшуносликка биринчи бўлиб, рус олими М.М.Бахтин олиб кирган 1 . Адабиётшунослик илмида хусусан ўзбек адабиётшунослигида бу тушунча кўпроқ макон ва замон деб юритилади. Унинг ўрганилиши ўзига хос макон замон категориясининг хусусиятларидан келиб чиқилса, мақсадга мувофиқ 1 Тўйчиев А. Ҳикояларда макон ва замон тасвири // Тил ва адабиёт таълими. 2009 йил. 11-сон. 32 бет. 8

бўлади. Негаки, асар қаҳрамонининг руҳияти, турли кўринишдаги сезимлари макон ва замон элементлари билан бевосита боғлиқдир. Булбуллар хушнаво қилган, гуллар хандон отган замон ва маконда ижодкор тушкунлик кайфиятидаги образни тасвирламайди. Қаҳрамон, замон ва макон ўзаро мантиқий боғлиқликда келиши керак. Масалан, Бутун турк дунёси шамсул миллат, яъни миллатлар қуёши деб изоҳланган Алишеър Навоийнинг “Саббаи сайёр” достонидан ўрин олган “Меҳр ва Сухайл” ҳикоятида ҳижрон азобида ўртанган Меҳр образининг руҳий ҳолатидан келиб чиқиб, унинг нилуфаргул либосида севгисига мотам тутганини ва боғда фақат нилуфаргуллар борлигини шундай тасвирлайдики, бош қаҳрамоннинг ҳижрон азобидан нечоғлик қийналаётганини макон орқали ҳам англаб олиш қийин эмас. Бадиий асарда макон ва замон унсурлари сюжет, композиция бирлашиб, туташиб, аниқ бир поэтик даврнинг руҳий манзарасини юзага келтиришга, шу билан бирга, адабий асар қаҳрамонининг қалб диалектикаси, моҳияти, руҳий маънавий дунёсини тасвирлаш вазифасини бажаришга қаратилади. Масалан, А.Қодирийнинг “Ўткан кунлар” романи тарихимизнинг муайян бир манзили ва даврида юз берган: Отабек, Кумушбибилар фаолиятларидан ўзиб чиққан воқеа-ҳодисалар конкрет макон (Марғилон, Тошкент, Қўқон ва улар атрофидаги қишлоқлар)да ва аниқ бир давр ХИХ аср ўрталарида юз берган; Отабек ва Кумушбибилар ХИХ аср ўрталаридаги ўзбекларнинг типик вакиллари. Бу омил замон сюжетнинг қизиқарли, ҳаётий, ҳаққоний бўлиб чиқишига имкон яратади. Роман учун муаллиф “ХИХ асрнинг энг қора ва кир кунлари”ни бадиий хронотоп сифатида танлагани учун воқеалар ривожинининг кечими ижобий характер касб этади. Шунинг учун ҳам замон ниҳоясида қаҳрамонларнинг трагик ҳолати юз беради. Бадиий хронотопнинг драмматик тур ва миқиёсида ўрганилишини ф.ф.д.проф.Илҳом Ғаниевнинг “Фитрат драмалари поэтикаси” монографиясида, “Шайтоннинг тангрига исёни”, “Абулфайзхон”, “Арслон”, 9

“Ҳинд ихтилочилари” драммалари, “Чин севиш” пессаси ва “Рўзалар” комедяси мисолида кўришимиз мумкин. Адабиётшунос олимнинг таъкидлашича, драматургияда макон ва замоннинг ҳаракат бирлиги таминланиши, қаҳрамонлар, воқеалар, коллизиялар остонасидаги боғланишларда табиийлик мейёри сақланиши шарт. Макон ва замон боғлиқлигини биз реал замонда ҳам ҳар доим сезиб турамиз. Масалан, бирор ҳодисанинг қаерда содир бўлганлиги билан бир қаторда қачон рўй берганлиги ҳам муҳимдир. Аниқроғи, макон ва замон бир-бирини тўлдиради, улар доимо ўзаро боғлиқликда. Шунинг учун ҳам машҳур назариётчи олим М.Бахтин ушби яхлитликни хронотоп деб яхлитликда ўрганади. Эстетикада макон ва замон категориялари ўзаро боғлиқ ва шу билан бирга ўзига хос алоҳида хусусиятга эга. Ҳатто эстетиканинг аввалги даврларида макон ва замон санъатларнинг турларга бўлинишдаги асосий мезон вазифасини бажарган. Лессинг биринчи бўлиб макон ва замонни санъатлар бўлинишининг асоси деб эълон қилган. Шунга кўра санъат турларини қуйидагича тавсифлаш мумкин: Статик маконда воқеланувчи санъат турлари: Меморчилик; Рассомчилк; Ҳайкалтарошлик; Графика. Динамик замонда воқеланувчи санъат турлари: Мусиқа; Бадиий адабиёт; Синтетик хронотопда воқеланувчи санъат турлари; Кино; Театр. 10

Тарихан таркиб топган мазкур тасвирланиш ҳизирги кунда ҳам ўзини илмий аҳамиятини йўқотмаган. Бадиий хронотопдаги фикрий ва конкрет бутуникда маконий ва замоний бирликларнинг қўшилиши ўз ўрнига эга. Замон бу ерда ўзгарувчан, бадиий кўринувчан бўла беради. Макон эса жадаллашади. Замон, воқеа, сюжет ҳаткатда чўзилади. Замон хусусиятлари маконда намоён бўлади ва макон замонда ўлчанади, идрок этилади. Бадиий ижодда макон ва замоннинг ўлчамлари шартли тарзда ўзгариб турадиъзамон сиқилиши, узайиши ва тўхташи ва орқага кетиши мумкин”. Шу каби маконий муносабатларниг қоришиб кетиши, турли усуллар воситасида бадиий шакл ва бадиий мазмун ўртасида шартлилик аталувчи оралиқ ҳосил бўлади. 11

И.1. Эпик ва лирик турда макон ва замоннинг ўрни Бадиий макон ва замон бу адабий образнинг шахсий ҳаёти, ўлчами ҳамдир. Макон ва замон муаммосини муштаракликда ўрганишнинг яна бир афзал томони шундаки, муаллиф вақти (замони) билан тарихий вақтни у яратган асарнинг реал замони билан узвий боғлаб туради. Масалан, Лев Толстойнинг “Уруш ва тинчлик” Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар” асарларини олсак, бу асарларда тасвиранган ўтмиш замон бағрида ҳозирги келаси замон яширинган. Яна бадиий макон ва замон шартларининг ўзига хослиги шундаки, ижодкор бир шахс, бир кунлик ёки бир соатлик қисматнинг ботинида яна тафаккурида бир неча макон, замонларни сиғдириши мумкин. Масалан, С.Айнийнинг “Қуллар” романи юз йиллик даврни қамраб олса, Ч. Айтматов “Асрга татигули кун” асарининг қаҳрамони йигирма тўрт соат давомида бутун бир тарихни бошдан кечиради. Ёки “Алвидо Гулсари” асаридаги Танибой ўлаётган йўрға отни тепасида бир неча соат туриб, хаёл суриб фикран бутун бир даврни хотирадан ўтказади. Макон ва замон масалаларининг мураккаблиги айни замонда ўта фалсафий, қизиқарлилиги билан бўлса керак, жаҳон адабиётшунослик илмида назарий жиҳатдан атрофлича ўрганилган ва изчил тадқиқ этилаётган макон ва замон масалаларининг назарий асоси фалсафанинг, демакки, воқеликнинг у ёки бу томонини диалектик жараён сифатида ўрганиш даражасига кўтарилган ондан бошлаб ҳар қандай фан тармоғининг муҳим тармоқларидан биридир. Зеро, ҳар қандай предмет ёки ҳодиса маконда муайян ўрин тутади. Лекин у шу маконда тинчгина муайян жой эгаллаб турмайди, балки ҳаракатланади, ўзгаради, ривожланади. Бу ҳаракат эса 12

фақатгина муайян маконда эмас, балки муайян замон ичида ҳам рўй беради. Фалсафанинг “иккикара икки тўрт” дегандай оддий, лекин теран қоидаси шуки, макон, замон, ва ҳаракат, материя ва онгнинг яшаш формалари ёки яшаш шакларидир. Ҳеч қандай ҳодиса, ҳеч қандай объект, ҳеч қандай воқеа жараён макон ва замондан ташқарида яшай олмайди. Макон ва замон муаммоси санъатда ва унинг имкониятларининг кенг тури бўлмиш адабиётда (шу билан бирга эстетика ва адабиётшуносликда) алоҳида аҳамият касб этади. Одатда исталган санъат турининг ҳар қандай асарида макон ва замоннинг у ёки бу даражада ривожланган образи тимсоли мавжуд бўлади. Зеро, санъатнинг мақсади оламни унинг яхлитлигида, яъни макон ва замон координаторларининг бирлигида моделлаштиришдан иборат. Эстетика ва адабиётшуноликда замон ва макон (ёки бадиий макон ва бадиий замон) муаммосига мурожаат ХХ асрнинг биринчи ярмида бу фанларнинг энг илғор намоёндалари томонидан бошлаб берилди. Ҳозирги кунда бу мавзудаги асарларнинг салмоғи анча кўпчиликни ташкил қилади. Макон ва замон категорияларининг санъат турлари миқиёсида чуқурлаштирилиб ўрганилишидан шу нарса маълум бўладики, миқдор ўзгаришлари вақт ўтиб сифат ўзгаришларига олиб келиши мумкин. Аслида бу билиш тараққиётидаги қонуний ва юксалишнинг нишонаси ҳисобланади. Рус академиги Д.Лихачев ёзгандек: “замон категорияси оламни тушунишнинг ва бу оламни санъатда акс эттиришнинг ҳозирги босқичида тобора кўпроқ аҳамият касб этиб бормоқда”. Бу муаммонинг алоҳида масалалари, қирралари сон-саноқсиз, албатта. Ҳар бир янги тадқиқотчи муаммонинг янги-янги қирраларини кашф этиши тайин. Бадиий макон ва бадиий замон муаммосининг алоҳида ёзувчи ижоди мисолида ўрганишнинг биринчи масаласи “Ўша ижодкорнинг ҳар бир асарида тасвирланган воқеалар қайси маконда ва қайси замонда рўй беради?” деган саволга жавобтопишдан иборат. Ёзувчи бадиий оламнинг замонавий ва маконий чегараларини англаш учун унинг алоҳида асарларида акс 13

эттирилган маконий, замоний чегараларни бир жоIа жамлаш ва умумлаштириш уларнинг бир-бири билан боғлиқ томонларини ўрганиш ва уларнинг яхлит бир олам сифатида тасаввур эиш керак. Чунки, уларнинг ўзи аслида ижодкор яратган бутун бир бадиий оламнинг турли жиҳатларидир. Адабиётшунос олим И.Ғаниев Фитрат драмаларини макон ва замон хусусиятлари ҳақида шундай дейди: “Фитрат драматургиясида акс этган бадиий оламнинг ибтидоси бир оз сезгиларимиз билан бевосита идрок эта олмайдиган маконларга (етти қават осмон устидаги кенгликларга) ва олам яратилган-у, ҳали одам алайҳиссаломнинг жисмларига жон ато этилмаган замонларга бориб тақалади. Макон ва замон ибтидосининг шу вақтларни ўз ичига олган қисми драматургнинг “ Шайтоннинг тангрига исёни” деб номланган бир пардали пьесасида ўз аксини топган”. Badiiy xronotopning mazkur xususiyatini lirik tur miqiyosida, aynan R.Parfi she’rlari misolida olib ko’rsak, shoir she’riyatida ham murakkab taxayyul mahsuli bo’lgan “zimiston”, “uyquning sahrosi”, “g’ariblar dunyosi” kabi makoniy ifodaviyliklar borki, ular badiiy xronotopning xayoliy modeliga yorqin misol bo’la oladi. R.Parfi she’rlarining makoniy va zamoniy chegaralari ona Turkiston hamda unga aloqador bo’lgan moddiy olamlarga borib taqaladi: Uyg’onar Turkiston, uyg’onar dunyo, Porloq umidlarga to’lib kun boqar. Baxt singari olis yulduzlar go’yo, Azal go’zallikning shamini yoqar. Ko’nglim osmon yanglig’ yorishdi, yorishdi osmon, Yorqin saharlarda sen, Ruhim osmon, Yuksak-yuksaklarga qilaber parvoz. Ey Samo, ey Zamin, ey Inson – qodir, Gullar chechaklarga to’lsin oydin yo’l. Nafosatga axir chidamli odam. Bu kun sen boshqasan, Dunyo boshqadir. Senda Hur tug’ilding. Bir so’zla. Bir o’l, 14

Va bilgil qaylarda sarsondir Alam… 1 “Turkistonning uyg’onishi”, “dunyoning uyg’onishi”, yulduzlarning, go’zallik shamlarining yoqilishi”, lirik qahramon ko’nglining osmon kabi yorishishi” kabi assotsiativ tasvir asosida qurilgan mazkur sonetda makon – ona Turkiston, zamon esa kelajak, ya’ni “yurgin sahar” hisoblanadi. She’rning tasvir markazida ona vatan va uning amalga oshishiu muqarrar bo’lgan nurli istiqboli, nozik sezimlar ila tasvir etilgan. Shoir mazkur sonetning nihoyalanishida “Samo”, “Zamin”, “Inson” kabi lirik obrazlarga: “gullar, chechaklarga taskin oydin yo’l, Nafosatga axir chidamli odam”, – deya murojaat qiladiki, bunda badiiy adabiyotning eng oliy vazifalaridan biri bo’lgan “ezgulikni tarannum etish” o’z aksini topgan. Shoir dunyoning ezgulikka burkanishini faqat o’zi va atrofdagilardan so’ramaydi, “Samo” deya barcha yaratguvchilarning sohibi bo’lgan Alloh taolloga, “Zamin” deya ona sayyoraga, “Inson” deya maxluqotlarning gultojiga murojaat qiladi va shodligi kam-u, g’ami ko’p bo’lgan bu dunyoda bani basharga nafosat, oydin yo’l tilaydi, qalblarning ezgulik chashmasini suvidan bahramand bo’lishni xoxlaydi. Sonetning nihoyasida lirik zamon vazifasini shoir yashagan davr bajargan. Zamonni makonsiz tasavvur qila olmaganimizdek, makon sifatida ona vatan gavdalanadi. Tamaddun qaysi ko’rinishda bo’lishidan qat’iy nazar, zamin-u zamonni o’zgartirishi, rivoj topishi bilan birga, uni anglovchi, sezuvchi, his qiluvchi insonni ham kamol topishi muqarrarligini ta’kidlaydi va Xuddi XX asrning birinchi choragida yashab ijod etgan jaded ijodkorlarimizdek, asr niyohasida “Sen –da hur tug’ilding. Bir so’zla. Bir o’l va bilgil qaylarda sarsondir Alam…” – deya hayqiradi. Bu misralarida R.Parfi cho’lponning “kishan kiyma, bo’yin egmaki, sen ham hur tug’ilgansan” misralaridan badiiy estetik bahra olganligini yashirib o’tirmaydi. 1 Парфи. Р. Сўнги видо. – Т.: Алишер навоий номидаги Ўзбекистон миллий кутбхонаси нашриёти. 2006. 14- бет. 15

$Mazkur sonetning yaratilish davri XX asrning oltmishinchi yillariga to’g’ri keladi. Bu davrda “xalq dushmani” deya e’tirof etilgan ijodkorlarning asarlaridan ijodiy bahra olish, ularning uslubiga ergashib she’r bitish о‘ziga xos jasorat hisoblanadi. She’rning “Kelin ot о‘ynatib Xaloskor sarboz” misrasida iste’dodli, mard, jasur xalq hech qachon belga qolmasligi о‘ziga xos shoirona mahorat bilan tasvir etilgan. “Dusi kammakon – kol, zamona esa esib turuvchi el, ldindagi to\lqin inlaring bо‘lsa, orqadagi tо‘lqin – og‘alaringdir, navbat bilan olishar, avvalgiday bо‘lishar” – degan edi qoqzoq xalqining xassos shoiri Abay “Naqmiya sо‘zlar” asarini о‘ttiz yettinchi sо‘zida Darhaqiqat, inson umri azim kо‘l kabi mavjlanib turuvchi dunyoda tinim bilmas el singari о‘tib boraveradi. Bu kо‘lda mavj urayotgan tо‘lqinlar hammaga har xilcha ta’sir kо‘rsatadi: Kimnidir umr bahorin kuzga aylantilaradi. Kimnidir eng yaqinlaridan ayiradi, kimgadir unutib bo’lmas zavq naxsh etadi. Umr daryosini bunday to’lqinlarini hech kim hech qachon hech narsa bilan jilovlay olmagan. Faqat uni ongli tarzda idrok etish mumkin. Rauf Parfining “Sohil sari borardi bir chol” misrasi bilan boshlanuvchi she’rini lirik qahramoni oqishdan to’xtamaydigan azim daryoda bir somon cho’piday oqim izmidagi butun bani basharni umumlashma obrazi hisoblanadi. Sohil sari borardi bir chol, Qo’lda hassa, shoshib borar ul. Har kun takror bo’lar ushbu hol, G’udranadi asabiy nuqul. Qandayi sir border bu yoqda, Azim daryo sen, o’zing aytgil. –Huv, yoshlik qlogan qirg’oqda, Yoshligini izlab kelar ul. 16$