Sonetning janriy xususiyatlari - Adabiyot - Diplom ishlar

Sonetning janriy xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

249.5 KB

Ko'chirib olish

Sonetning janriy xususiyatlari mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

MUNDARIJA 1. Tushuntirish qismi - Kirish.………………………………………………… ..3 ASOSIY QISM: I . BOB. SONET JANRINING O’ZIGA XOS TUZILISHI VA TARKIBI 1.1. Sonetda shakl va mazmun uyg’unligi………………………..……… …...18 I.2. Sonetda lirik syujet masalasi........................................... ……………… ....29 II BOB. O’ZBEK SONETINING BADIIY-ESTETIK TABIATI 2.1. Sonetlar gulchambarining badiiy xususiyatlari ..........................................40 2.2. O’zbek sonetlarida poetik obraz va badiiyat… ...........................................46 XULOSA……………………………………………………………………… 56 Foydalanilgan adabiyotlar ro’xati…………………………………............... .. . 60 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy, madaniy, hayotidagi ulkan o’zgarishlar milliy adabiyotimiz oldiga ham qator vazifalar yukladi. Hozirgi o’zbek adabiyotida lirikaning o’rni va poetik mukammalligi, uning ma’naviy ta’siri, tasavvurlar xazinasini tobora boyitayotganligi uzoq asrlik boy adabiy an’analarining munosib davomchisi bo’lib qololganidan dalolatdir. Muhtaram yurtboshimiz: “Har bir ilmiy yangilik, yaratilgan kashfiyot – bu yangicha fikr va dunyoqarashga turtki beradi, ma’naviyatning shakllanishiga 2

o’ziga xos ta’sir ko’rsatadi 1 ”, - deydi. Tabiiyki taraqqiyot tinimsiz izlanish natijasida yuzaga keladi. Jahon adabiyoti vakillarining badiiy tajribalari ta’siri lirik janrlar va turli shakllarning milliy she’riyatimizda aks etishi - poetik xilma-xillikni yuzaga keltiradi. Jumladan, rondel, rondo, tersina, xokku, elegiya, tanka, sonet kabi bir qator shakllarning XX asrning ikkinchi yarmida keng qo’llanilib kelingani fikrimizning dalilidir. Ular orasida sonet o’zining spesifik xususiyatlari ayniqsa kompozitsiyasidagi ichki murakkab va qat’iy qonuniyatlar o’ziga xos komponentlar undan ijodiy foydalanish oson emasligini ko’rsatadi. Sonet tarixiga nazar tashlasak, Dante va Mikelanjelolar bu janr imkoniyatlaridan to’laqonli foydalandilar, uning ommalashuviga katta hissa qo’shdilar. Keyinchalik, XIV asrga kelib Angliyada sonetga qiziqish kuchaydi, ingliz adiblaridan Daniel Barns, Persi, Spinser, Shekspirlar sonet janri taraqqiyotini o’z asarlari bilan ta’minladilar. Bu janr o’zbek she’riyatiga XX asrning birinchi choragida kirib keldi va ommalasha boshladi. Ilk sonet namunalari Cho’lpon, Usmon Nosir, Maqsud Shayxzodalar ijodida uchraydi. Keyinchalik Barot Boyqobilov, Rauf Parfi, Abdulla Sher, Mirpo’lat Mirzo, Faxriyor kabi shoirlar janr imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda, uning poetik go’zalligidan o’zbek kitobxonlarini bahramand etdilar. O’zbek sonetnavislari ijodini o’rganishga ehtiyoj sonetning taraqqiyot tadrijini, takomil xusususiyatlarini ko’rsatib berish zarurati tufayli yuzaga kelgan. O’zbek she’riyatida bu jarayonni asosan XX asrning ikkinchi yarmida ijod qilgan B.Boyqobilov, R.Parfi, A.Sher, M.Mirzo, Faxriyor sonetlari tadqiqi orqali kuzatish maqsadga muvofiqdir. Xususan sonet janrining ham shaklan, ham mazmunan boyitgan ijodkorlardan biri B.Boyqobilovdir. Uning 400 dan ortiq sonetlari 2ta sonetlar turkumini tashkil etgan dostonlari ushbu janrning o’zbek adabiyotidagi takomil jarayonini kuzatishga asos bo’ladi. 1 Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent. Ma’naviyat. 2008. B 41. 3

XX asr o’zbek modern adabiyotini yetuk vakillaridan biri Rauf Parfi ijodining salmoqli qismini sonetlar tashkil qiladi. U o’zbek soneti maktabini yaratishda faollik ko’rsatgan. Janrni yangi bosqichga ko’targan ijodkor. Shoir sonetlari jahon badiiyati andozalari darajasida yaratilganligi, yuksak estetik saviyada ekanligi bilan diqqatga sazovordir. O’zbek adabiyotida Faxriyor sonetlarining ham alohida o’rni bor. U o’ziga xos sonet turkumlari yaratib, o’zbek soneti taraqqiyotiga munosib hissa qo’shgan shoirdir. Sonetning adabiyotimizda o’rinlashuvini tadqiq etish, nazariy umumlashtirish, badiiy-estetik saviyasini o’rganish va baholash mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Sonet janri spesifikasiga bag’ishlangan tadqiqotlar, qator maqolalar, asarlar yuzaga kelgan. Lekin o’zbek soneti badiiyati yuzasidan fundamental tadqiqot yaratilgan emas. Professor E.Y.Fesenkoning ”Adabiyot nazariyasi” o’quv qo’llanmasining ”Lirika turi va janrlari” bobida jahon va rus sonetnavislari tajribasi yuzasidan qimmatli kuzatishlar bor. Sonetning o’ziga xos xususiyatlari bilan alohida shug’ullangan B.Mixaylechenkoning ilmiy izlanishlari e’tiborga molik. U B.Boyqobilov ijodi misolida o’zbek sonetining xos jihatlarini, sonetnavislar ijodi namunalarini izchil o’rganadi. ”O’zbek soneti poetikasi” tadqiqoti bu jihatdan e’tiborli. Unda o’zbek sonetnavisligi shartli ravishda bosqichlarga bo’lib o’rganilgan. Sonet janriga qo’l urganlar izlanishlari ko’proq qofiyalanish tartibiga, mazmun-mohiyatiga ko’ra tekshirilgan. Mixaylichenkoning rus sonetnavislari ijodi namunalari xususidagi nazariy qarashlari janr tadqiqida o’ziga xos o’ringa ega. Abdulla Sherning ”Sonet sirlari” maqolasida ushbu janr genezisi masalasi yoritilgan, uning kelib chiqqishi Sharq adabiyotidagi g’azal janrining mumtoz yetti baytlik namunalari bilan bog’langan. Sonetning ham shaklan, ham mazmunan dialektik tizimga asoslangan qat’iy shakl ekanligini ta’kidlash A.Sher maqolasining maqolasining mag’zini tashkil etadi. 4

B.Boyqobilov maqolasida sonetning janr xususiyatlari va taraqqiyot tadrijiga to’xtaladi, janr imkoniyatlarini nazariy jihatdan tahlil qiladi. A.Rahimov kitobida Shekspir sonetlari tarjimasiga 2 , tadqiqotchi Sayyora Rahmonova maqolasida Sheksperning sonetnavislik mahorati va B.Boyqobilovning sonet-gulchambarlari haqida fikr yuritsa, keyingi izlanishlarida Faxriyor sonetlarining obrazliligi masalasiga e’tiborni qaratadi. ”O’zbek sonetlari: poetik struktura va badiiy obraz” mavzuidagi nomzodlik dissertatsiyasida o’zbek sonetining tarixiy shakllanish jarayonlari G’arb va Sharq poetika ilmi hamda adabiy janrlari negizida ilk bora o’rganilgan. Yuqoridagi ishlar sonet janri nazariy jihatdan bir qadar tekshirilganligini dalolatlaydi. Bizning bitiruv malakaviy ishimizda sonet janrining amaliy jihatlariga, xususan, badiiyati masalalariga alohida e’tibor qaratiladi. Bitiruv-malakaviy ishining maqsad i: hozirgi o’zbek she’riyatida sonet janrining badiiy xususiyatlarini, xususan, uning spesifikasi va taraqqiyot tendensiyalarini, badiiy-estetik tafakkur takomilidagi o’rni masalalarini B.Boyqobilov, R.Parfi, Faxriyor ijodi misolida ilmiy-nazariy asoslashdan, shoirlarning mahorat sirlarini tahlil qilishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari : mazkur bitiruv malakaviy ishda quyidagi vazifalarni hal qilish ko’zda tutilgan: - janrning spesifik xususiyatlarini o’rganish va o’ziga xos murakkab tadrijini aniqlash; - sonetning o’zbek adabiyotiga kirib kelishi, yetakchi vakillari izlanishlarini kuzatish, ijodkorlar mahorati ortishiga ta’sir ko’rsatgan birlamchi asoslarini tahlilga tortish va shular vositasida individual uslub qirralarini o’rganish; - janr spesifikasida kompozitsiyasining poetik shakl sifatidagi o’rnini aniqlash; - sonetda syujet va syujetlilik masalasini o’zbek shoirlari ijod namunalari misolida tadqiq etish; 2 Rahimov A. Shekspir o’zbek tilida/ Milliy adabiyotlar ravnaqi. – Toshkent: Fan, 1981. – B. 86-106. 5

- o’zbek sonetining badiiy-estetik xususiyatlarini yetuk badiiy asarlar asosida tahlil qilish; - sonetlar turkumi va tizimi masalalarining shakliy izlanishlar samarasi yoki an’anaviylik tadriji ekanligini yoritish; Bitiruv malakaviy ishning yangiligi . Bitiruv malakaviy ishning yangiligi quyidagi masalalarda namoyon bo’ladi: - o’zbek sonetining badiiy-estetik tabiati atroflicha tadqiq etilganligida; o’zbek soneti mazmun-mohiyatiga ko’ra yangilanganligida, ya’ni an’anaviy muhabbat talqinlari bilan bir qatorda ijtimoiy-falsafiy mazmun kasb eta borganini ko’rsatishda; - sonet badiiyatini yuzaga keltiruvchi badiiy tasvir vositalarining janr strukturasidagi o’rni, janr imkoniyatlari, spesifik xarakteri konkret misollar orqali dalillab borilganida; - o’zbek sonetida syujetlilik barqaror hodisaga aylanganligi ochib berilganida; - ijodiyotning salmoqli qismini sonet janridagi she’rlar tashkil etgan B.Boyqobilov, R.Parfi, Faxriyor asarlarining poetik xususiyatlari umumlashtirilganida; - hayotni, voqelikni aks ettirishda, insonni tushunishda, tushuntirishda badiiy so’z nechog’lik keng, teran imkoniyatlarga ega ekanligini sonet misolida ilmiy isbotlashga erishiganligida; - mazkur janrning hozirgi o’zbek lirikasi taraqqiyotida tutgan o’ziga xos o’rnini munosib ko’rsatib berishda. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati: Ishning nazariy xulosalari XX asrning ikkinchi yarmi va hozirgi o’zbek lirikasining o’ziga xos tendensiyalarini tasavvur etish, ushbu jarayonda sonet janrining, nufuzli o’rnini belgilash, boshqa janrlar bilan o’zaro aloqasi va ta’siri imkoniyatlarini aniqlashda, bu borada B.Boyqobilov, R,Parfi, A.Sher, M.Mirzo, Faxriyor izlanishlari o’zbek sonet maktabini yuzaga keltirganini yoritish hamda amaliy ahamiyatga ega. Mazkur bitiruv malakaviy ishdan litsey, kollej, maktablarda modern 6

adabiyoti va mustaqillik davri o’zbek she’riyatini o’rganayotganda va mavzu yuzasidan ma’ruza referatlar yozishda foydalanish mumkin. Ishdagi ilmiy fikr- mulohazalar, nazariy umumlashmalar sonet janri haqidagi qarashlar, nazariy muammolarni hal etishda yordam beradi. Natijalarning joriy qilinishi. Tadqiqot natijalaridan o’quv qo’llanmalar tuzishda, maxsus kurslar o’qishda, o’zbek adabiyotshunosligi va adabiy tanqidchiligida, sonetnavis shoirlar ijodiy portretlarini yaratishda, seminarlar o’tkazishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning metodologik asoslari: Bitiruv malakaviy ishning metodologik asoslarini O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ma’ruza,nutq va asarlarida adabiyot va san’atga doir, milliy istiqlol mafkurasi yuzasidan bildirgan fikrlari tashkil etadi. Ilmiy-nazariy jihatdan o’zbek adabiyotshunoslaridan I.Sulton, O.Sharafiddinov, S.Mamajonov, N.Karimov, U.To’ychiyev, U.Normatov, B.Nazarov, A.Rasulov, I.G’ofurov, N.Rahimjonov, Q.Yo’ldoshev, U.Hamdam, D.Quronov, J.Kamollarning ilmiy qarashlariga murojaat qilindi. Mavzuni atroflicha ochib berish maqsadida matn talqini, qiyosiy-tarixiy, tavsifiy metodlardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi : Ish kirish, 2 asosiy bob, 2 fasl, umumiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I. bob. Sonet janrining o’ziga xos tuzilishi Sonet (italyancha sonare – yangramoq) – jahon poeziyasida keng yoyilgan lirik janr. U dastlab Italiyada paydo bo’lgan va so’ng jahonga tarqalgan. Italiyada XIII-XIV asrlarda Dante, Petrarka, keyinchalik Mikelanjello; Angliyada V.Shekspir (XVI asr), Polshada Mitskevich, Rossiyada A.S.Pushkin sonetlari jahonda shuhrat tutgan. Rus adabiyoti ta’sirida o’zbek poeziyasida ham sonet janri 7

kirib keldi. Usmon Nosir va Barot Boyqobilov sonetlari adabiyotimiz xazinasiga qo’shilgan munosib hissadir. Sonetning a’nanaviy-poetik belgilari: sonet shakliga ko’ra 14 misradan tashkil topadi; she’r kompozitsiya jihatidan ikki qismdan iborat: birinchi qism ikki to’rtlik band bo’lib, u ”katren” va ikkinchi qism ikki uchlik band bo’lib, u ”terset” deb yuritiladi. Katren va tersetlar bir-biriga bog’liq bo’ladi. Sonetning qofiyalanish tartibi: a) mumtoz sonetlarning to’rtlik bandlari a+b+b+a, a+b+b+a; uchlik bandlar v+v+g, d+g+d tarzida qofiyalanishi ko’proq uchraydi; b) o’zbek shoirlari yaratgan sonetlarning qofiyalanish tartibi rang-barang. Chunonchi, M.Shayxzoda Vilyam Shekspirning sonetlarini a+b-a+b, v+g+v+g; d+e+d, e+s+e sxemasida o’zbek tiliga tarjima qilgan; shoir Usmon Nosir ”Yana she’rimga” sonetida katren bandlarini a+b+a+b, v+g+g+v; terset bandlarini d+e+e, d+s+s tarzida qofiyalagan. Shoir Barot Boyqobilovning bir sonetini olib ko’raylik: Odamzod kelganda yorug’ olamga, -a Tabassum armug’on etganmish quyosh. -b Hayotni bezagan aziz odamga -a Tabassum gulini tutganmish quyosh. -b Katren Yuzingda chaqnasa quvnoq tabassum -v Tabassum zavqidan sog’ayar bemor. -g Insonda tabassum bo’lmasa do’stim, -v So’ngan oy singari ko’rinar ruxsor. -g Tabassum – yurakka yorqin oyina, -d Tabassumsiz yurak yurakmas , oshna. -d Insonlik ziynati ekan tabassum -e Terset Ulkan hayot sari qo’yarkan qadam. -s Quyoshdan tabassum olmagan odam -s Odamdan quyoshga ham bergan tabassum. -e 8

Sonetning qofiyalanish sxemasi: katren – a-b-a-b, v-g-v-g; terset: d-d-e, s-s-e. O’zbek sonetiga doir tadqiqotlar va zamonaviy o’zbek she’riyati o’zbek she’riyati manbalariga tayangan holda, o’zbek sonetnavisligini xronalogik nuqtai nazardan to’rt davrga ajratish mumkin. 20-30-yillar she’riyatida, asosan, Cho’lpon, Botu va Usmon Nosir ijodida ushbu janrdagi she’rlarning namunalari uchraydi. Aksariyat o’zbek adabiyotida ilk sonet yaratgan ijodkor tadqiqotlarda shoir Usmon Nosir o’zbek adabiyotida ilk sonet yaratgan ijodkor sifatida ko’rsatiladi. B.Mixaylichenkoning “O’zbek soneti poetikasi” kitobida esa birinchi o’zbek soneti shoir Botu qalamiga mansubligi aniq dalillar, misollar orqali asoslab berilgan. O’zbek sonetnavisligining ikkinchi davri o’tgan asr 60-80-yillarini o’z ichiga oladi. Ushbu davrda o’zbek she’riyatida sonet janri to’la shakllanib, taraqqiyot bosqichiga kirgan, deyish mumkin. Chunki aynan 60-80-yillarda bu lirik janr o’zbek she’riyatida o’z o’rnini topib, faol adabiy janrlardan biriga aylandi hamda muttasil tarzda mavzu doirasini kengaytirib bordi. 60-80-yillar o’zbek sonetidagi o’sish-o’zgarishlar samarasi Barot Boyqobilov, Muhammad Ali, Rauf Parfi, Halima Xudoyberdiyeva, Xayriddin Saloh, Tohir Qahhor, Gulchehra Jo’rayeva kabi ijodkorlar she’riyatida namoyon bo’ldi. O’zbek soneti rivojidagi uchunchi davr 80-90-yillarni qamrab olib, u mavzular xilma-xilligi, ijtimoiy mazmunning yetakchi o’rin tutishi, zamon muammolarini chuqur aks ettirishi bilan boshqa davrlardan ajralib turadi. Bu davrda To’ra Mirzo, Faxriyor, O’tkir Nurillayev, Sirojiddin Rauf singari ijodkorlar sonet janri imkoniyatlaridan keng foydalangan. Nihoyat, to’rtinchi davr – XXI asrning dastlabki o’n yili bo’lib, bu davr sonetlarida modernlashuv jarayoni yaqqol seziladi. Bunday holat XXI asr sonetlarining aksariyati uchun xos bo’lib, ularda struktura va poetik mazmunda yangilanishlar borligi aniq bilinadi. Ushbu davr sonetchiligida, ayniqsa, obrazlar rang-barangligi, originalligi va ko’pqatlamliligi bo’rtib ko’rinadi. Yevropa va rus adabiyotshunosligida sonet janri atroflicha tadqiq etilib, monografik tadqiqotlar, risolalar yaratilgan. Shuningdek, ushbu muammo bo’yicha 9

dissertatsiyalar himoya qilingan. Lekin bu sonetshunoslikka doir ilmiy-nazariy muammolar to’la xal etildi, degani emas. Ushbu janrda asar yaratilar ekan, sonet poetikasiga doir ilmiy izlanishlar to’xtamaydi. Bundan tashqari, o’zbek sonetlarini sistemali o’rganish masalasi adabiyotshunosligimiz oldida ochilmagan qo’riq bo’lib turibdi. Adabiyotshunoslikda ”sonet vatani” masalasida ham turli taxminlar bor. Jahon sonetshunoslari bu masalada, asosan, quyidagi versiyalarni ilgari surishadi. Bular: 1)sonet janri ilk bor XI-XIII asrlarda ritsarlik lirikasi tarkibida Fransiya janubidagi qishloqlardan biri Provansda paydo bo’lgan; 2) sonet tug’ilgan makon Italiya ekani haqidagi tahmin; 3) sonet qadim Gretsiya zaminida paydo bo’lgan; 4)sonetning asl vatani arab dunyosi, degan versiyalardir. Ko’rinadiki, adabiyotshunoslar ilgari surgan Gretsiya versiyasidan tashqari, barcha versiyalar sonet janri Sharq she’riyati hisobiga boyitgan. Ma’lumki, o’rta asrlar oxiri – Uyg’onish davri boshlari Yevropa ritsarlik she’riyati o’z poetik imkoniyatlarini Sharq she’riyati hisobiga boyitgan. Xususan, Yevropa truverlar lirikasi bevosita Sharq she’riyati ta’sirida shakllangan. Italiya, Ispaniya, Fransiya (Provans) bu o’rinda muhim katalizator vazifasini bajargan. Bu esa sonet janri Yevropa adabiyoti zaminida paydo bo’lmagani, bu hududga adabiy-madaniy aloqalar tufayli kirib kelganidan dalolat beradi. Sonetning dastlabki namunalarida muhabbat yetakchi mavzu hisoblangan. Jumladan, Petrarka sonetlarida ham ishq-muhabbat mavzusi asosiy o’rin tutgan. Bizningcha, sonet janri o’zining bu muhim jihatini ham g’azal janridan olgan. Sonet janri qat’iy shakl talablariga asoslanadi. Qat’iy shaklga asoslanish esa Yevropa she’riyatiga emas, ko’proq Sharq aruz she’riyatiga xos xususiyatdir. Sonet janri Sharq poetikasi va Sharq xalqlari tabiatiga har jihatdan yaqin va mos bo’lgani uchun ham o’zbek she’riyatiga tez singib ketdi. Har qanday adabiy janr o’z falsafasiga ega bo’ladi. Sonet poetikasi, uning struktural, semantik xususiyatlari markazida ham sonet falsafasi turadi. I.R.Bexerning ”Sonet falsafasi” tadqiqotida sonet janrining o’ziga xos xususiyatlari, falsafiy-estetik mohiyati ko’rsatiladi. Ushbu tadqiqot ayni jihati bilan 10

ahamiyatga ega. Tadqiqotda sonet falsafasi haqidagi haqidagi fikrlarni umumlashtirib, ularning Sharq poetikasiga doir qarashlar, xususan, Alisher Navoiyning bu boradagi poetik konsepsiyalari bilan mushtarak jihatlari, o’zbek sonetnavisligi bilan aloqadorligini ko’rsatib berishga urindik. Sonetda dialektika, so’z iqtisodi, hissiyot bilan aql, haqqoniylik bilan go’zallik uyg’un holatda aks etishi lozim. I.Bexer ”Sonet ijod qiladigan shoir bilan fikrlashi, aqli bilan his qilishi shart” deb ta’kidlaydi. Sonetning klassik, erkin shakllari keng tarqalgan. Shuningdek, ”noto’g’ri” (nepravilnie) sonetlarning ”dumli”, ”boshsiz”, ”egizak”, ”yarimta”, ”teskari”, ”oqsoq”, ”muloqot-sonet” kabi qator shakllari mavjud. O’zbek she’riyatida esa sonetning asosan ikki shakli – klassik va erkin sonet mavjud. Bitiruv malakaviy ishda sonetning o’zbek she’riyatidagi ana shu ikki shakli haqida so’z yuritiladi. Ko’pgina ilmiy adabiyotlarda ”sonet – o’n to’rt misradan iborat she’r” deb ta’riflanadi. Ammo o’n to’rt misradan iborat har qanday she’r sonet bo’lolmaydi. Chunki sonet o’ziga xos tuzilishga ega janrdir. Klassik va erkin sonetda ikki xil kompozitsiyaga amal qilinadi. Birinchi xil kompozitsiyaga ko’ra, sonet ikkita katren va ikkita tersetdan iborat bo’lishi lozim. Ikkala katren a-v-v-a tartibidagi o’rama qofiyaga ega bo’lishi lozim va mazmunan birinchi katren tezis, ikkinchi katren antitezis , qolgan ikki terset esa s-d-s, d-s-d yoki s-s-d, s-d-s shaklida qofiyalanadi hamda ikkala katrenning sintezi vazifasini o’taydi. Sonet tarixida bu xil kompozitsiyadagi sonetlar juda ko’p bo’lib, ular ”klassik”, ”to’g’ri”, ”italyancha” yoki ”petrarka” soneti deb yuritiladi. Sonetning ushbu shaklida qofiyalanish tizimi ichki talablar ta’sirida o’zgarishi ham mumkin. Sonet nazariyasiga doir tadqiqotlarda sonet vazni besh turoqli yamb vaznida yozilishi, klassik sonet 154 so’zdan iborat bo’lgan holda, uning band shakllari 8+6; 4+4+6; 4+4+3+3 ko’rinishida bo’lishi qayd etiladi. Ammo bular sonetning muhim belgisi bo’la olmaydi. Sonetda ichki struktura, misralarning semantika nuqtayi nazardan dialetik tizim kasb etishi muhim ahamiyatga ega. 11

Yevropa adabiyotida sonet janri gekzametr vazni imkoniyatlari doirasida rivojlangan bo’lsa, o’zbek she’riyatida bu vazifani asosan barmoq vazni bajargan. O’zbek she’riyatida Cho’lpon, Botu, Usmon Nosir, Asqad Muhtor, Rauf Parfi, Halima Xudoyberdiyeva, Faxriyor kabi shoirlar ijodida sonetning klassik shakllari mavjud. O’zbek sonetlarini o’rganish shuni ko’rsatadiki, sonetning ikki katren va ikki tersetdan iborat tuzilishi shoirga lirik kechinmalardagi shiddatni to’laqonli ifodalash imkonini beradi. Sonet janridagi ikkinchi kompozitsion shakl esa a-b-a-b tarzida qofiyalangan uch katren va v-a shaklida qofiyalangan ikkilik xulosadan iboratdir. Bunday sonetlardan birinchi katren – tezis, ikkinchi katren – tezisning rivoji, uchunchi katren – antitezis, oxirgi ikki misra sintez vazifasini bajaradi. Bunday ko’rinishdagi sonet erkin sonet deb yuritiladi. Erkin sonetning kelib chiqishi ham sonetchilik tarixiga borib taqaladi. B.Mixaylechenkoning yozishicha: ”Erkin sonetning shakllanib, rivoj topishi ingliz Uyg’onish she’riyatida ko’zga tashlanadi. Ushbu sonet shakli turlicha nomlanadi. Ya’ni uni ”inglizcha”, ”elizabetcha”, ”shekspirona” deb atashadi. Ingliz shoiri Tomas Uayt (1503-1542) erkin sonetning asoschisi sifatida e’tirof etiladi. U italyan sonetining an’anaviy shaklini o’zgartirgan”. O’zbek adabiyotida erkin sonet Asqad Muxtor, Rauf Parfi, Halima Xudoyberdiyeva ijodida uchraydi. Ammo bu shaklni eng ko’p istifoda etgan shoir Barot Boyqobilovdir. U yetakchi o’zbek sonetnavisidir. Xullas, sonet geografiyasi, tarixi, falsafasini nazariy aspektda o’rganish shuni ko’rsatadiki, sonet janri o’zbek adabiyotiga dunyo badiiy tafakkurining bevosita ta’sir ko’rsatishi natijasida kirib kelgan. Sonet tarixini o’rganish shundan dalolat beradiki, ushbu janr Sharq poetik tafakkuri ta’sirida paydo bo’lgan. Chunki sonet falsafasi Sharq va o’zbek mumtoz poetikasi qoidalari bilan uyg’un keladi. Shu bois bu janr o’zbek she’riyatiga singishib, rivojlanib bormoqda. Ma’lumki, o’zbek she’riyatida klassik sonetlarga qaraganda erkin sonetlar nisbatan ko’p. Mazkur janrda eng ko’p ijod qilgan shoir Barot Boyqobilovdir. Uning aksariyat sonetlari erkin sonet shaklida ekanligi ham shunday deyishga asos 12

bo’la oladi. Shuningdek, Cho’lpon, Asqad Muxtor, Rauf Parfi, Halima Xudoyberdiyeva, Tohir Qahhor, Faxriyor kabi shoirlar ijodida erkin sonetlar talaygina. Sonetning mazkur shakli barmoq vazniga yaqin bo’lgani, tarjima uchun bir qadar qulay ekanligi bois ham shoirlar ko’proq shu shakldan foydalanishadi. Uch to’rtlik va bir ikkilikdan iborat kompozitsiyadagi she’r semantik farqlanishlarga ega bo’lmasa, uni sonet deb bo’lmaydi. Chunki sonetning birinchi to’rtligi tezis, ikkinchi yoki uchinchi to’rtliklardan biri antitezis, so’nggi ikkilik esa poetik sintez vazifasini o’tashi zarur. Cho’lponning mashhur ”Men va boshqalar” she’ri (1921, Toshkent) shunday shakldagi sonet hisoblanadi: Kulgan boshqalardir, yig’lagan menman. O’ynagan boshqalar, ingragan menman. Erk ertaklarini eshitgan boshqa. Qullik qo’shig’in tinglagan menman. Boshqada qanot bor – ko’kka uchadir, Shoxlarga qo’nadir, bog’da yayraydir. So’zlari sadafdek, tovushi naydek. Kuyini har yerda elga sayraydir. Menda-da qanot bor, lekin bog’langan... Bog’ yo’qdir, shox yo’qdir, qalin devor bor. So’zlari sadafdek, tovushi naydek, Kuyim bor, uni-da devorlar tinglar . Erkin boshqalardir, qamalgan menman, Hayvon qatorida sanalgan menman. B.Mihaylechenko ”O’zbek sonetlari poetikasi” kitobida Cho’lponning mazkur sonetini tahlil qilar ekan, ushbu she’r g’azal va sonet kesishgan nuqtada paydo bo’lganligini ta’kidlaydi. Bunga qo’shimcha qilib yana shuni aytishimiz lozimki, o’zbek shoirlarining sonetlari qaysidir darajada yo barmoq yoki aruz 13

janrlaridan biriga yaqin bo’ladi. Qolaversa, cho’lponlar avlodi o’z ijodida klassik she’riyat bilan zamonaviy she’riyatni o’zaro uyg’unlashtirgan. Lekin B.Mixaylichenko qayd etganidek, ushbu sonetdagi erksizlik ohangi g’azaldan ko’chib o’tgan emas. Bunday fikr, bizningcha, g’azal a’nanalarini, Sharq she’riyatidagi obrazlar mohiyatini chuqur tahlil etmaslikdan kelib chiqqan. Unda o’tmishda o’zbek xotin-qizlari faqat erksizlik ostida, g’am-qayg’uda umr o’tkazishgan, degan bir yoqlama qarash ta’siri seziladi. Cho’lponning lirik qahramoniga nisbatan esa bu darajada bir yoqlama qarash asossiz. Chunki Cho’lpon she’riyati ramzlarga asoslanadi. Shuning uchun shoirning mazkur sonetidagi lirik qahramon, adabiyotshunos aytganidek, aynan o’zbek qizining timsoli (geroiniya) emas. Bu obraz shoir Cho’lpon timsolidir. B.Mixaylechenko mazkur sonetda o’tkir kontrast asosida ilgari surilayotgan poetik g’oyani maishiy turmush nuqtayi nazaridan talqin etgan. Bu esa ushbu sonetning asl g’oyasini tushunmaslik, uning badiiyatini his qilmaslikdan kelib chiqqan. O’zbek qizi o’tmishda ham o’zini butkul erksiz deb hisoblamagan. O’zbek xotin-qizlari oila sirini ko’chaga chiqarib, boshqalarga shikoyat qilishni azaldan or bilishgan. Buning ustiga, ”boshqalar” deganda o’z vatandoshlarini ko’zda tutayotgan qiz qanday qilib o’zbek qizlari timsolini o’zida aks ettirishi, qanday qilib, ”eksiztensiya” holatini namoyon etishi mumkin? Bizningcha, Cho’lponning mazkur soneti mazmun-mohiyati, g’oyasini to’g’ri talqin qilish uchun unga poetik semantika va sonet strukturasi nuqtayi nazaridan yondoshish maqsadga muvofiqdir. Sonetning birinchi katreni – tezis. Ammo shu tezisning o’zida ham ichki kontrast bor. Bu ”kulgan”, ”yig’lagan”, ”o’ynagan”, ”ingragan”, ”erk”, ”qullik” kabi o’zaro zid so’zlarda ifodalanadi. Ikkinchi katren tezisni yanada chuqurroq asoslashga xizmat qiladi. Birinchi katrenda qahramonning holati to’g’risida axborot beriladi, xolos. Ikkinchi katrenning 1-4-satrlari to’lig’icha ”boshqalar”ning imtiyozlari nimadan iborat ekanini asoslaydi. Ularda qanot bor (erk bor), shuning uchun ham xohlasa uchadi, xohlasa bog’da qo’nib sayraydi. Shu erk bois ularning ”so’zlari sadafdek, tovushi naydek”. Uchinchi katren to’lig’icha antitezis bo’lib 14

keladi. Aslida qahramonning ”boshqalardan” kam joyi yo’q. Unda ham qanot bor, uning ham ”so’zlari sadafdek, tovushi naydek” kuyi bor, lekin qanoti bog’langan, uning so’zlarini faqat devorlar eshitadi. Oxirgi ikkilik sintez bo’lib keladi. Bularning hammasiga sabab – bitta – boshqalar erkin, lirik qahramon esa qamalgan, xuddi hayvondek qafasda tutqun. Cho’lponning ushbu soneti shu qadar murakkab strukturaga, poetik mazmun jihatidan shu qadar mustahkam bog’lanishga egaki, uni hatto bo’laklarga ajratish ham mushkul. Birinchi katrenning 3-satridagi erk tushunchasi to’laligicha ikkinchi katrenda asoslansa, yana shu birinchi katrenning 4-satrida axborot tarzida o’rtaga tashlangan antiteza (qullik) uchinchi katrenda chuqur tahlil orqali isbotini topadi. Sintez ham o’z navbatida, erk va tutqunlik tushunchalarining qiyosi tarzida ishonchli yakuniy xulosani ifoda etadi. Cho’lponning ushbu soneti mana shunday semantik struktura asosida tekshirilsa, lirik qahramonning real ayol yoki umuman, biror inson emasligi ayonlashadi. Asarning eng kichik bo’laklari – sonet mazmuni yuklatilgan asos so’zlar ham sonet lirik qahramonini erksiz, huquqsiz o’zbek ayoli timsoli sifarida talqin qilishga imkon bermaydi. Adabityotshunos olim Suvon Melining ”Strukturalizm va struktural tahlil haqida” tadqiqotidagi: ”Struktura nuqtayi nazaridan qarash, narsa yoki hodisaning o’zgarishi, uning zaminida potensial (ichki quvvat sifatida) mavjud, ammo namoyon bo’lmagan xususiyat va ma’nolarni yuzaga chiqarish imkonini berar ekan”, degan mulohazalari fikrimizni isbotlaydi. Haqiqatan ham Cho’lpon asarida, bir qaraganda, erksiz o’zbek qizi to’g’risida so’z yuritilayotgandek tuyuladi. Chamasi shoirning o’zi ham she’rni shunday tushunishlarini istagan. Shuning uchun sarlavha tagida ”Bir o’zbek qizi og’zidan” deb izoh bergan. Bu izohni shoir mafkuraviy-siyosiy tazyiqdan qutulish maqsadida ataylab kiritgan bo’lishi ham mumkin. Ana shu tarzda chalg’itilganidan bu she’rda shoir sho’ro tuzumining afzalliklariga ishora qilayotgandek tuyuladi. Ammo bu yuzaki taassurot. Aslida esa bu sonet shoirning erksiz Vatani, ijodi, ilhomi haqida. Mazkur sonetga tashqi mazmun emas, poetik mazmun nuqtayi nazaridan yondashilsa, u shunday ekanligi ayon bo’ladi. Sonetdagi ”erk” so’zi 15

qanot, ko’k, uchmoq, qo’nmoq, yayramoq so’zlari bilan o’zaro uyg’unlashib, qo’shimcha badiiy quvvat kasb etadi. She’rda ”tutqunlik” so’zi esa bog’lanmoq, devor yo’q so’zlari bilan kuchaytiriladi. Lekin tutqunning istagi nima? Uning birdan-bir maqsadi – ”Sadafdek so’zlari, naydek tovushi” bilan xohlagan yerida sayramoq. O’z she’rlarini, so’zlarini, g’oyalarini xalqqa yetkazmoqdir. Lekin bunga mustamlaka tuzum imkon bermaydi. Shuning uchun shoir ilhomi qafasda. Tutqunlikdagi ilhom o’zini ”she’r” deya olmaydi. U shoir yuragida tutqun. Ushbu sonetdagi semantik uyg’unlik chizmada yanada aniqroq ko’rinadi. Cho’lpon erkin sonetining struktur chizmasi Umumiy kompozitsiya Qofiyalanish Kontrast so’zlar Bo’g’inlar miqdori 1-katren tezis yig’lagan menman - a ingragan menman –a boshqa – b tinglagan menman – a kulgan-yig’lagan o’ynagan-ingragan erk-qullik 6+5=11 6+5=11 6+5=11 6+5=11 2-katren tezisning izoxi uchadir – a yayraydir – a naydek – b sayraydir – a - - - - 6+5=11 6+5=11 6+5=11 6+5+11 3-katren antitezis bog’langan – a bor – b naydek – v tinglar – g qanot –bog’langan bog’-yo’q, shox- yo’q - kuy-devor 6+5=11 6+5=11 6+5=11 6+5=11 Ikkilik sintez qamalgan menman – a sanalgan menman – a erkin – qamalgan hayvon qatorida sanalgan 6+5=11 6+5=11 Ko’rinadiki, Cho’lpon sonetida qofiyaga u qadar amal qilinmagan. Ammo barmoqning 6+5=11 vazni ohang musiqiyligini ta’minlagan. Qolaversa, o’zbek 16

sonetchiligida 11 hijoli barmoq vazni qahramon fojieaviy holatini chizish uchun qulay hisoblanadi. Demak, o’zbek sonetchiligida sonetning, asosan, klassik va erkin sonet shakllaridan foydalaniladi. Lekin ularning struktural tarkibi mavzu, poetik mazmun ta’sirida o’zgarib turadi. Yangi sonetlarga xos gibridlik xususiyati ham sonetning umumiy kompozitsiyasiga emas, strukturasi, semantikasiga ta’sir qiladi. Bu jihatlar sonetlarning struktur chizmasida bevosita ko’zga tashlanadi. I. 1. Sonetda shakl va mazmun uyg’unligi. She’riy shakl so’zlardan ajoyib imkoniyatlarni maksimum darajada ”so’rab oladi”, tuyg’ularning nozik va turfa to’qimalariga e’tiborni qaratadi, hissiy-shuuriy ta’sirchanlik holatlari tasavvurini beradi. Sonet ham shunday she’riy shakl bo’lib, qat’iy tizimli bo’lishiga qaramay, unda hissiyot erkin, lekin lakonizmdan foydalangan holda ifoda etiladi. She’rning kompozitsion qurilishidagi qat’iy qonuniyatlar, ya’ni 14 qator bo’lishi, oldingi to’rtlik bandlar katren, keyingi ikkita uchlik bandlar terset ekanligi janrning spesifik xususiyatini tashkil etadi. Jahon sonetnavisligida qofiyalanish tartibida turli xil shakllar ko’zga tashlanadi. Bunga 17

italyancha a-b-a-b a-b-a-b ( yoki a-b-b-a a-b-b-a) c-d-c d-c-d (yoki c-d-e c-d-e), fransuzcha a-b-ba a-b-b-a c-c-d e-e-d va a-b-a-b c-d-c-d e-f-e- g-g inglizcha shakllarni misol tarzida keltirish mumkin. Petrarka, Dante, Shekspir, Haynrix Hayne sonetlari tahlili orqali sonetnavislikning o’ziga xos taraqqiyot tadrijini kuzatishga harakat qildik. O’zbek sonetnavislari B.Boyqobilov, R.Parfi, Faxriyor sonetlari tadqiqidan poetik tafakkur tarzining yetakchi belgilarini aniqlashda foydalanildi. Jahon va o’zbek sonetnavislari ijodining tadrijiy taraqqiyoti o’rganilganda, boshqa adabiy hodisalar qatori davrlar silsilasida sonet ham takomillashganiga guvoh bo’lish mumkin. Uslub – asarning yaxlit kompozitsiyasidan tortib alohida sifat belgisigacha bo’lgan barcha elementlar birligidir. Sonetnavislar ijodida ham, janrdagi qat’iylikka qaramay, har bir ijodkorning o’z uslubi bo’lgan. Sonetning mumtoz shakliga keyingi davrlarda boshqa o’zgarishlar ham kiritilgan. Xususan, qofiyalar tartibidagi o’zgarishlar ( c-b-a-b, b-a-b-a A.S.Pushkin sonetlarida), qo’shimcha qofiyalar (a-b-b-a, c-d-d-c – Sh. Bodler sonetlarida), qo’shimcha qatorlar kiritilishi (bu hol Burk’ullo va F.Berni sonetlarida uchraydi), erkin she’r shaklidagi ketren va tersetlar (ko’proq fransuz simvolistlariga xos), no’ananaviy o’lchovlar qo’llash (aksentli she’r – Xopkinsdagi kabi) oq she’rdan foydalanish hollari Meril Murniki singari - unda sonetdan faqat 14 qator qolgan, xolos. Mana shunday erkin shakllardan faqat Shekspirga nisbat beriladigan ”ingliz soneti”gina saqlanib qolgan. Uning qofiyalanish tartibi a-b-a-b, b-d-b-d, e-f-e-f, j-j tarzida. Yevropada qat’iy qonuniyatli she’rlardan sonetgina milliy poeziyada qo’llanilishi qulay, deya tan olingan. Qisman bu ichki bo’linish, kechinma va ruhiyatning yoritilishini taqozo qilishiga bog’lab tekshirilishi darkor. Ilk sonet nazariyotchilari sonetning mazmuni uchun pauzalar, strofa chegarasidagi nuqtalar, birorta ahamiyatli so’z takrorlanmasligi, oxirgi so’zning mantiqiy kalit bo’lishi kabilar zarur, deb hisoblaydilar. O’zbek sonetlari tuyg’ular talqini va fikrning badiiy ifodasi bilan o’zaro farqlanib turadi. Ya’ni, ifodaviy originallik har bir ijodkor uchun xos xususiyat. B.Boyqobilov sonetlarida muallif hayotidagi deyarli har bir vaziyat aks ettiriladi. 18

Bu holat kalendar she’rlarda, oila a’zolariga bag’ishlov-madhiyalarda ko’zga tashlanadi. B.Boyqobilovning sonet janri taraqqiyotidagi xizmatlarini e’tirof etgan holda, zo’rma-zo’raki difiramblardan iborat sonetlari o’quvchiga estetik zavq bermasligi ta’kidlab o’tish joiz. Shoir tanlagan xilma-xil vaziyatlar ifodasi badiiyligi jihatidan oqsaydi. Rauf Parfi sonetlari mavzu rang-barangligi, ifodaning originalligi, poetik tafakkurning betakror ifodalari bilan ajralib turadi. Shoirning sonet janriga murojaat qilishiga sabab sifatida ruhiyat komilligiga intilish va bunda ustozlar yo’lidan yurish istagi, shuningdek, to’kislik ijodkor tomonidan she’rning shakli uchungina qo’yilgan talab bo’lmasdan, balki mazmun va mohiyat taqozo qilgan talablardan ekanligini ta’kidlash joiz. Shuningdek, ijodkor ruhiyatidagi murakkab shuurni, ruhiyat evrilishlarini qat’iy qonuniyatli janrda jilovlab olish qobiliyatini shakllantirishga intilish deya izohlash mumkin. Rauf Parfi ko’pchilik katta iste’dod egalari singari eng baland ideallarga, eng yuksak natijalarga intiladi. So’zni o’ta nozik his etadigan, so’nggi tasvir imkoniyatlarigacha ishlatadigan hassos shoir uchun hajman ixcham janr qo’l kelishi tabiiy hol. ”Yo’lovchi” sonetlar majmuasining 3-qismida lirik qahramon ziddiyatli dunyoda, oqim bilan suzish jarayonida, umr sarhisobida erishilgan yutuq, yo’l qo’yilgan kamchiliklar o’z ustidan chiqarayotgan hukmiga nechog’lik daxldor ekanligini aytib o’tadi. Xiyonat yo’lini tutmaganligini, asosan, zulmga, jaholatga qarshi she’rlar yozganligini yurak yutib e’tirof etadi. Ular kim?! Men So’zni sevdim. Men-xarob, Loyiqmanmi So’zga, bilmadim, netay? Horg’in yo’lovchiman, manzil-da sarob, Itdek izg’idim men. Men endi ketay, - Notavon bandalarning qudratli so’z oldida hech narsa emasligi, hatto so’z qadrini bilgan o’zi ham unga loyiq emasligini, o’tkinchi dunyoning bir yo’lovchisi ekanligini bot-bot ta’kidlaydi. Lekin nima sababdan manzili sarob? Balki, u so’z qudratini namoyish etish bu dunyoga kelganligini sezgan-u, muddasini ado eta 19

olmaganidan xijolat chekib, ”matlabim ham, manzilim ham sarob ekan-da” deya, yozg’irib, holatini tentiragan jonzotga mengzaganmikan? Rauf Parfi shoir va she’riyat tushunchasiga oliy ne’mat va mashaqqatlar silsilasi deya qaraydi (”Hech tuzalmas yara, u so’zdir axir”). Shoir yurakdagi hissiyotlar to’lqinini ifodalashda, tafakkurni jilovlab berishda sonet yuksak cho’qqi, deb biladi. Yuksak badiiy-falsafiy g’oyalarni qolipli janrda ifoda eta bilish mahorati shoir iste’dodi darajasini ham ko’rsatadi. O’zbek sonetnavisligida Rauf Parfi fenomeni o’ziga xos hodisa. Shoir sonetlarining mavzui rangin va ko’lamli, poetik tafakkurning o’ziga xos tasvirlari bilan ajralib turadi. Sonetnavislikda deyarli uchramaydigan holat, ya’ni sof peyzaj tasvirlarini R.Parfi ijodida uchratish mumkin. Shoir sonetlari ruh iztiroblari, kechinma evrilishlari va murakkab assotsiatsiyalar janr tabiatiga singdirilgani bilan ajralib turadi. Bu inson dardlarini o’z vujudida sintezlayotgan ruhiyat rassomining chizgilari ekanligi ayni haqiqatdir. Petrarka sonetlaridagi otashin muhabbat, vafo, hijron sadolari, Pushkinning do’stga mehri, yashirin sevgisi, B.Boyqobilovning hayot hodisalari madhidan farqli o’laroq, Rauf Parfi sonetlarida iztirob, tiriklik, hayot ziddiyatlari, qarama- qarshi kechinmalar tug’yoni betakror holatda namoyon bo’ladi. ”Hamlet”, ”Muhabbat”, ”Mikelanjelo sevgisi”, ”Qora devor”, ”Munojot” kabi sonet turkumlarida dardning nechog’li ulkan, iztirobning esa naqadar chuqur ekanligi va boshqa xususiyatlarni ko’rish mumkin. Faxriyor she’rlari esa moderncha ifoda uslubi bilan farqlanadi. Uning sonetlari uchun xos dardli kechinmalarning shakllarga solinganligi, tuyg’ular simfoniyasining kutilmagan tashbehlar, tazodlar orqali ifodalanganligi ijodiy individualligining asosiy jihatlaridir. Ma’lumki, kompozitsiya va syujet masalasi haqida fikr yuritiladi; sonetda barcha qofiyalar o’ta jarangdor, tarhi toza, porloq bo’lishi shartligi, mazmun bandlararo ma’lum izchillik bilan bayon etilishi kerakligi, har bir bandi mustaqil she’r maqomida bo’lishi zarurligi ta’kidlanadi. Kompozitsion ko’rinishda birinchi o’rinda turuvchi katrenda mazmun mohiyati, ikkinchi katrenda uning rivoji va 20

yuqori nuqtaga ko’tarilishi, dastlabki tersetda masalaning yechimi va so’nggi tersetda esa uning xulosasi berilishi nazarda tutiladi. Bexer bu holatni ”tezis- antitezis-sintez’’ shaklida, Balzak esa ”muammo-o’sish-kulminatsiya-yechim” tarzida baholagan. Sonetdagi mazmunning bandlararo izchilligi, ichki kompozitsion qurilishida har bir band mustaqil she’r maqomida bo’lishi ham mazkur janrning shakl va mazmun munosabatiga daxldor jihatlaridan hisoblanadi. Lirik kompozitsiyaning asosiy talablaridan biri zarur ijtimoiy vaziyatni va manzur mavzuni tanlay bilish ham sonet janridagi mazmunga aloqador holatlardandir. O’zbek sonetnavislari ijodida kompozitsiya jihatidan o’ziga xosliklar kuzatiladi. Xususan, sonet tarkibida (aslida, ta’qiqlangan) so’z takrorlari, anaforalar qo’llanilish holatlari mavjud. Buni sonet spesifikasiga tashqi ijtimoiy- falasafiy fikr taraqqiyotining ta’siri natijasi deyish mumkin. Yana sonet spesifikasida badiiy-psixologik omillar bilan bir qatorda tashqi ijtimoiy muhitning ta’siri ham kuchli sezilib turadi. R.Parfining ”Thakurning oxirgi she’ri”da o’ziga xos kompozitsion qurilish kuzatiladi. Sonetning 1- va –bandlarida terset, 3- va 4-bandlarida katren beriladi. Bu ”o’girilgan” sonet turiga misol bo’la oladi. ”Qora devor” sonetlar majmuida esa an’anaviy kompozitsion tamoyilga amal qilinganligi tahlillarda oydinlashgan. Shuningdek, shoir sonetlarida asosan, katren bandlar a-b-a-b, terset bandlar esa d-e-d, e-d-e shaklida qofiyalanishi ham ta’kidlangan. Sonetda davr yashaydi, to’g’rirog’i – davrlar. Ya’ni, sonet janri mohiyatan ulkan bir tarixiy bosqichni bosib o’tgan va uzoq davrlar mobaynida mukammallashgan janr hisoblanadi. Shu ma’noda, sonetning kompozitsion qurilishida ham ma’lum darajada evrilishlar kuzatiladi. Faxriyorning ”Hadik”, ”Sen meni...”, ”Kayfiyat xulosasizligi” va x.k. sonetlarida shunday: Na gul bor singrarga otini aytib, Na kul bor boshingga sochmoqqa zorli, 21

Na yo’l bor bosh olib ketarga daydib. Yoxannes Bexerning ”Sonet falsafasi yoxud sonet borasida kichik yo’riqnoma” maqolasida bildirgan fikrlari alohida ahamiyatga ega. Bexer qat’iy qonun asosida yaratilmagan barcha sonetlarni inkor etib, ularni ”o’n to’rt satrli shig’irlar”, deb ataydi va ularning sonetga aloqasi yo’q, degan qat’iy xulosaga keladi. Agar sonet shaklining butunlay buzilishi (katren va tersetlarsiz, turli qofiyalar asosida yozilgan o’n to’rt satrli she’rlar), yuqorida aytilganidek, asosan ingliz shoirlari T.Vayet, V.Shekspir, J.Don ijodi orqali mashhur bo’lib ketganini eslasak, tabiiy savol tug’iladi: nimaga aynan ingliz she’riyatida shunday hodisa ro’y berdi? Bunga javobni 1575 yili chop etilgan Jorj Haskayning ”Ba’zi bir yo’l- yo’riqlar” nomli she’riy risolasidan topishimiz mumkin. Unda, jumladan, o’sha davrlarda Angliyada ”har qanday she’r (agar u hajmli bo’lsa) sonet deb atalishi mumkin” bo’lgan. Demak, ingliz shoirlari sonet atamasini asl ma’nosini bilgan emaslar va uni atayin buzish uchun harakat ham qilmaganlar, balki shunchaki sonet hajmiga taqlidan ”kichik she’rlar” yozganlar. Shu bois, ularning o’n to’rt satrli she’rlarini tom ma’noda sonet deb (shuningdek, ularga ”inglizcha”, ”shekspircha” sifatlarini qo’shib) aytish ham haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Bu o’rinda, Shekspir dahosiga ta’zim qilgan holda, Arastuning Aflotun haqidagi so’zlarini o’zlashtirib, shunday deyish mumkin: Shekspir ulug’, lekin haqiqat undan ulug’roqdir. Shunday qilib, sonet ”torlikda kenglikni” bera oladigan, yuksak mahoratni talab etadigan she’riy shakl, uning buzilishi aslida ma’lum ma’noda yo shoir mahoratining yetishmasligini yoki uning qiyinchiliklardan qochishini anglatadi. Lekin yana bir muhim jihat borki, uni nazardan qochirmaslik lozim bo’ladi. Har bir sonet mazmunining shaklga solinishi esa, xuddi asov otga ilk marta egar urishdek mahorat va mehnatni talab qiladigan jarayondir. Bundan tashqari, sonet janrining yanada murakkabroq shakli ham mavjud. U hajman yirik bo’lib, o’z ichiga bir mavzuga bag’ishlangan 15 sonetni – 210 satrni oladi va ”Sonetlar gultoji” yoki ”Sonetlar gulchambari”, deb ataladi. Sonetlar 22

gultoji murakkab kompozitsiyaga ega. Unda har bir sonetning so’nggi satri kelgusi sonetning birinchi satri qilib olinadi, oxirgi o’n beshinchi sonet gardish (magistral), deb ataladi va barcha avvalgi sonetlarning birinchi satrlarini o’z ichiga oladi. O’n to’rtinchi sonet magistralning so’nggi satri bilan boshlanib, uning birinchi satri bilan tugaydi. Natijada bitta gardishga aylanma tarzda bog’langan sonetlar gulchambar shaklini oladi. Shu bois, gardish gulchambar so’nggida tursa ham birinchi bo’lib yoziladi. Sonetlar gultoji mavzu yaxlitligi, kompozitsion puxtaligi tufayli 14 sonet va bir xotima-sonetdan iborat lirik-intim, lirik-ijtimoiy, lirik-falsafiy doston sifatida ham taqdim etilishi mumkin. O’zbek she’riyatida sonet XX asr boshlarida kirib keldi. Uning an’anaviy namunasini ilk bor Usmon Nosirda uchratamiz. Keyin bu janrda Barot Boyqobilov, Rauf Parfi, Ergash Muhammad, Mirpo’lat Mirzo singari shoirlar ham qalam tebratdilar. B.Boqobilov va E.Muhammad sonetlar gultoji ham yozganlar. B.Boyqobilov va M.Mirzoning sonetlari asosan uch to’rtlik va bir baytdan iborat o’n to’rt satrli she’rlardir. Rauf Parfida esa ikki qismli shakl buzilmaydi, lekin qofiyalar erkin. Xuddi shunday satrlarni biz Aleksandr Faynberg ijodida ham uchratamiz. Ularni shoir erkin sonetlar deb atagan va shu nom ostida ”Volniye soneti” nomli o’ttiz to’qqiz she’rdan iborat kitob ham nashr ettirgan. XI-XIII asrlarda adabiyotda ham Ovro’po muayyan ma’noda musulmon Sharqiga taqlidan rivojlanish yo’lidan bordi. G’azal, qasida, muvashshah janrlari Ovro’paga kirib keldi. Ayniqsa, g’azal nihoyatda mashhurlik kasb etdi. Sonetni ana shu g’azalga taqlidan yaratilgan she’riy shakl, deb taxmin qilish mumkin. Ma’lumki, g’azalning mumtoz yetti bayt – o’n to’rt misradan iborat. Ayni paytda, u qat’iy qonun asosida yaratiladi: bir baytli bandlardan tashkil topadi; misralar o’zaro faqat yagona qofiya vositasida bog’lanadi; matla’ bilan boshlanadi va maqta’ bilan tugaydi. Ma’tla’siz g’azal esa boshqa she’riy shaklga – qit’aga aylanadi. Sonetda ham ana shunday qat’iy qonun mavjud, uning buzlishi (bandlarning jovlashuvidami yoki katrenda qofiyaning qofiyaning har xil – ikkitadan ortiq bo’lishidami) mumkin emas. Sonetning to’rt qismi o’ziga xos badiiy miqyos, ular o’z ichiga insonni, uning hayoti, sevgisi, qayg’usi, shodligi, 23

mardligini, uni o’rab turgan tabiat manzaralarini sig’dira oladi. Ya’ni sonet go’zallik va xunuklik, ulug’vorlik va tubanlik, fojeaviylik va kulgililik, mo’jizaviylik va xayoliylik xususiyatlarini in’ikos ettira oladigan badiiy-estetik yaxlitlikdir. Ayni paytda, Bexerning yuqoridagi maqolasida ta’kidlanganidek, birinchi katren tezisni, ikkinchi katren aksiltezisni va tersetlar sintezni o’z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, birinchi katren – muayyan hissiy holatni, moslikni, ikkinchi katren aksilholatni, nomoslikni aks ettiradi va tersetlar ulardagi qarama- qarshilikni o’zaro kelishtiruvchi badiiy xulosa sifatida namoyon bo’ladi. Garchand bunday bo’linish hamma vaqt ham aniq ko’zga tashlanmasada, ular qay darajadadir ich-ichdan mavjud va sonetda umumiy dialektik tadrijning doimiy tarzda mavjud bo’lishini ta’minlaydi. Shunday qilib, sonet ham shaklan, ham mazmunan dialektik tizimga asoslangan qat’iy shakl va uni turli ko’rinishlardagi o’n to’rt misrali she’rlarda parchalab tashlash yoki buzish mumkin emas. Zero, sonetda mazmun- mohiyat shakl-hodisaga bo’ysundiriladi, shakl mazmun ustidan hukmronlik qiladi. Shu sababdan ham, sonetda birlamchi e’tibor shaklga qaratiladi, shoir avvalo mazmunni emas, shaklni o’ziga bo’ysundirishi lozim bo’ladi. Har bir sonet mazmunining shaklga solinishi esa, xuddi asov otga ilk marta egar urishdek mahorat va mehnatni talab qiladigan jarayondir. Bundan tashqari, sonet janrining yanada murakkabroq janri ham mavjud. Sonetlar guldastasi deb atalgan janr haqida shoira Novella Matveevaning fikrlari diqqatga sazovor. U A.Faynberg iste’dodini ta’kidlashi, uning sonet yo’lidagi urinishlarini ijobiy baholashi barobarida, sonetning hech qachon ”erkin” bo’lishi mumkin emasligini aytib o’tadi: ”Kitob nomining o’ziyoq antiqa, - deb yozadi shoira, - chunki sonetlar hech qachon ”erkin” bo’lmaydi”. Biroq atoqli rusiyzabon shoir o’zining bundan avval nashr etilgan ”Nevod” nomli tanlangan she’rlar kitobiga qat’iy qonun asosida yozilgan o’n sonetni kiritgan. Qizig’i shundaki, ularning birida shoir an’anaviy temir qonun iskanjasida yaratilgan asarnigina sonet deb atash mumkin va shunday sonetni yozgan shoirgina haqiqiy erkin shoir degan nomga loyiqdir, deydi hamda bu falsafiy fikrni sonet shakliga soladi. 24

Shunday qilib, ko’rib o’tgan shoirlarimiz ichida faqat U.Nosir va A.Faynberg haqiqiy sonet qonun-qoidalariga amal qilgan. Biz ham, tabiiyki, ana shu yo’lni qo’llab-quvvatlaymiz: yuqorida aytganimizdek, faqat qat’iy qonunga – qat’iy joylashuv va qofiyalanish tartibiga ega bo’lgan sonetnigina e’tirof etamiz, qolgan ”yangiliklar”ni, Bexer izidan borib sonet emas, o’n to’rt satrli oddiy she’rlar deb atash tarafdorimiz. Zero, g’azalning shakliy qonun-qoidalarini buzib bo’lmaganidek, sonet shaklini ham buzish mumkin emas. Birgina qiyosiy tarzda Shekspir sonetlariga diqqatimizni qarataylik. Shekspirning pyesalari keng ommaga, poemalari esa o’sha davrda oz bo’lgan ilmli o’quvchilarga mo’ljallangan edi. Xuddi shu asnoda sonetlarni ham, she’riyat ixlosmandlariga havola etish uchun emas, balki uni qurshab turgan ma’lum kishilarga atab yozgan. Shekspir sonetlarini o’z nomi bilan ”Lirik kundaliklar” deb atash mumkin. Shekspir sonetlarini o’rganish jarayonida san’at va adabiyot tarixining bir bo’lagi – Renessans – Uyg’onish davri bilan yuzma-yuz kelgandek bo’lasiz. Shekspir uchun turmushning o’zi bilim manbaiga aylangan edi. Uning o’ziga xos ifoda usullari mavjud. Shoir o’z she’rlarida ramzlar, tashbehlardan keng foydalanadi. Masalan, u yoshlikni bahor yoki tongga o’xshatadi, go’zallik ajoyib gullarga taqqoslanadi. Odamning yoshi qaytishini kuzga, qariligi qishga o’xshatiladi. Yigitlikning chiroyida yoz latofati mujassamlashtiriladi. Biz Shekspir sonetlarini o’qir ekanmiz, undagi hayotiylik diqqatimizni jalb qiladi, ya’ni ba’zida shoir o’z fikrlarini bayon qilish uchun shunday usullardan foydalanadiki, bir qarashda bu metaforalar maishiy detallardek tuyuladi. Masalan: 23-sonet 1. Ko’pdan tanish rolda nogahon aktyor. Tutilib qolganday, hayajon bosib, Aqli emas, jahli kelganida zo’r Chiqmay qolganiday oshiqning sasi... 25

Bu yerda shoir hissiyotlarini ifodalay olmayotgan oshiqni o’z rolini esdan chiqargan uquvsiz aktyorga o’xshatayapti. Shekspir sonetlarida shunga o’xshash hayotiy obrazli o’xshatishlarni ko’p kuzatish mumkin. 30-sonetda shoir sud jarayonini tasvirlaydi. Bu sudga guvoh sifatida shoirning xotiralari ham qatnashadilar. 46-47 – sonetlarda go’yoki shoirning ko’zi va bahslashib qoladi va ularni aql yarashtirib qo’yadi. Oqibatda ko’z va yurak bir bitimga keladilar. Ya’ni bitim sharti agar yurak qadrdon do’stni ko’rishni istasa, ko’zlar yurakka bu baxtni in’om etishi kerak, agar ko’zlar do’stni qidirib topolmasa, yurak ularni do’stning go’zalligi haqidagi xotiralar bilan siylab ovuntiradi. 48-sonetda sevgi qimmatbaho boylikka qiyos qilinadi, shoir uni o’g’irlashlarini o’ylamay, qutichaga qo’yadi va uni kimdir o’g’irlab ketadi. E’tibor beradigan bo’lsak, har bitta detal majoziy ma’no kasb etadi. Sonetlarning majozlarga boyligiga sabab, shoirning voqea-hodisalardagi oddiy ko’z bilan ilg’ash mushkul o’xshashliklarni o’qiy bilganidadir. Uning uslubini go’zal o’xshatishlari orqali tanib olish mumkin: 33 sonet 1. Kuzatdim subhidam chiqqanda quyosh, Tog’larning boshini silar erkalar, So’ng zumrad o’tloqqa jilmayib nurposh, Suvlar simobiga yurgizadi zar. Shekspir o’z she’riyatida sharqda keng tarqalgan tashhis – jonlantirish san’atini ham mohirona qo’llaganiga guvoh bo’lamiz. Bu jonsiz mavjudotlarga insonga xos xususiyatlarni ko’chirish san’ati. Bu quyoshning tog’lar boshini silashi kabi metaforalarda namoyon bo’ladi. Shekspir sonetlarida do’stlik mavzusi hayotiy-falsafiy ahamiyat kasb etadi. Tarixga nazar tashlasak, shoir yashagan davr (1590 yillar)da Yevropada turli xil o’latlar oqibatida odamlar qirilib keta boshlaydi. Vabo yoki boshqa bir kasallikdan halok bo’lishini o’ylagan kishilar, maishatbozlik va turli keraksiz ishlar bilan mashg’ul bo’ladilar. Shekspir o’z she’rlari orqali do’stiga murojaat qilib, kelajakka 26

poydevor qo’yishga, farzand ko’rishga undaydi. Zero, o’sha paytda kelajak avlodning davom etishi Yevropa uchun asr muammosiga aylanib qolgan edi. 1 sonet IV. Umringni qizg’anib g’aflatga botma, Befarzand o’tmoqlik qismatin totma . 2-sonetda esa shoir hayotiy misollar bilan do’stga qarilik chog’larini tasavvur etishga undaydi. Qariganda nochor ahvolga tushib qolmasligi uchun hozirdan zamin tayyorlash kerakligini uqtiradi. Shoir do’sti haqida jon kuydiradi, do’stining go’zal jamoliga turli tashbehlar izlaydi. Ammo uning husni yo’q bo’lib ketishini istamaydi. Do’stlikning ilohiy qudratlari namoyon bo’lgan (24-44-47-50-51) sonetlarda do’stni sog’ingan shoir ruhiyatining azoblari bayon etiladi. Shekspir sevgi haqidagi sonetlari bilan uch asrlik Yevropa poeziyasi an’analarini buzdi deyish mumkin. Ya’ni sonetlardagi ma’shuqa – aslzoda, xushro’y ayol emas, balki oddiygina qishloq ayolidir. Nafosatga baho berilgan chog’da, Chiroyli sanalmas edi qora rang. Shoir ko’pgina sonetlarida o’z sevgilisiga shunday ta’rif bergan. Shekspirshunoslarni taajjubga solgan jihat – Shekspirning doim qoramag’iz ayolni ideal qilishga intilganidir. Shoir do’st haqida gapirganida, uni ilohiy deb bilar, shoir kuylayotgan do’stlik hayotiy do’stlikdanda yuqori pog’onada turar edi. Ammo ma’shuqa obrazi ”ilohiy malaksiymo” emas, balki oddiy gunohkor banda, qishloq ayoli sifatida ifodalangan. Gohida oshiq shoir yorining tani qoraligi uchun emas, balki ”qora ishlari” xiyonatlaridan azob chekadi. Ammo shoir ideal bo’lmagan o’sha ayolga chindan oshiqligini, u ayolning surati go’zal bo’lmasa-da, siyratiga shaydo ekanligini tan oladi. Shekspir sonetlarida, shoirning ”dastxati” sezilib turadi. Takrorlanmas uslub egasining har bir she’rini o’qir ekansiz, undagi shekspirona ohang she’r 27

muallifining kim ekanligini anglatib turadi. Shekspir iste’dodining sehri bilan Angliyada gullab-yashnagan sonet, uning nomi bilan manguga muhrlandi. Demak, yuqoridagi tahlillardan ko’rinib turibdiki sonet janrida shakl va mazmunuyg’unligi o’z aksini topgan. I.2. Sonetda lirik syujet masalasi Lirik syujet o’ziga xos kompozitsion qurilishga ega. Ya’ni, ”muammo- o’sish-kulminatsiya-yechim” syujet unsurlari vazifasini bajaradi. Qahramon ruhiy holatidagi tuyg’ular harakati kompozitsiyadagi izchillik syujet unsurlarini shakllantiradi. Sonetlar ilk misralaridagi lirik qahramon holati yoki kechinmasi xususidagi dastlabki ma’lumot lirik syujetdagi o’ziga xos ekspozitsiya vazifasini o’tashi mumkin. Boshqa syujet unsurlarining joylashuvi ham mohiyatiga ko’ra, shu tartibda aniqlanishi mumkin. Aks ettirilgan muammo – tugun, hissiyotning 28

yuqori cho’qqisi o’z-o’zidan kulminatsiya, kechinmaning qisqacha tavsifi yoki rivoji, xulosa yoki qulf esa yechim sifatida e’tirof etilishi mumkinligi sonetnavislik ijodi misolida kuzatilib, xulosalar qilindi. Lirik kechinma tabiatidagi evrilishlar lirik syujet shaklining estetik tabiatini barqarorlashtiradi. Shoir mahorati bu vaziyatda salmoqli o’rin tutadi. O’zbek sonetida sof kechinma tavsifida ham syujetning ”psixologik syujet” turi mavjud. Sonetda syujet masalasiga doir nazariy fikrlar B.Boyqobilovning ”Favvora, bir lahza ruhimni yayrat”, R.Parfining ”Yana men uyg’ondim...”, Faxriyorning ”Hayot yuragimni tilkalar” kabi sonetlari tahlili orqali bildirilgan. Sonetda shakl va mazmun mutanosibligi, yuqorida aytib o’tilganidek, uyg’un holatda shakllanishi zarur. Xususan, kechinma yoki fikr harakati tufayli izchil kompozitsion qurilish kasb etishi shakl hodisasi bo’lsa, undagi kechinma tabiati, xarakter xususiyati, mohiyati mazmun hodisasidir. Chunki fikr obrazlar orqali kechinma talqini sifatida berilsa-da, u yuqoridagi pog’onali bosqichni bosib o’tadi. Adabiy asar o’zini estetik tajriba bo’la oladigan va to’laqonli shakllangan estetik obyekt sifatida tanitadi. Sonet janri to’laqonli shakllangan estetik hodisa sifatida o’zbek she’riyatida o’z o’rniga ega bo’ldi. Sonet XX asrning 20-yillarida Yevropa she’riyatidan rus she’riyati orqali o’zbek adabiyotiga o’tib o’zlashgan va hozirgacha rivojlanib kelayotgan janr hisoblanadi. XIII asrda Italiyada ”Sitsiliya maktabi” vakillari tomonidan kashf etilgan ushbu she’riy shakl Petrarka, Mikelanjelo, Jordano Bruno, Tasso kabi shoirlar ijodida keng tarqaldi. XVI asrdan bu janr Ispaniya, Portugaliya, Angliya va Fransiya adabiyotida, XVII asrdan esa Germaniya, XVIII asrdan boshlab rus she’riyatida ommalshdi. V.Shekspir, Gyote, Bexer, V.Biryusov, M.Rilka, I.Selvinskiy, O.Kirsanov singari shoirlar sonetning betakror namunalarini yaratdilar. Sonet janrida ikkinchi kompozitsiyada esa abab shaklida qofiyalangan uchta katren va o’zaro qofiyalanmagan ikki misradan iborat sintez mavjud bo’ladi. Bunday sonetlardagi birinchi katren – tezis, ikkinchi katren tezisning rivoji, uchinchi katren – antitezis va oxirgi ikki misra sintez vazifasini o’taydi. Bunday 29

sonetlar o’tgan asrning 20-yillarida Botu (Mahmud Hodiyev) va Cho’lpon she’riyatida ko’zga tashlanadi. O’zbek she’riyatida o’tgan asrning 70-yillaridan boshlab hozirga qadar R.Parfi, B.Boyqobilov, Faxriyor kabi shoirlar sonet janriga ko’p murojaat etdilar. Ular yaratgan sonetlar abab, abab, vav, ava tartibida qofiyalangan. O’zbek sonetlari tabiatini kuzatish shuni ko’rsatadiki, bir asarning ikki katren va ikki tersetdan iborat tuzilishi shoirga lirik kechinma oqimini, dramatik shiddatini mukammal ifodalashga imkon beradi. Masalan, Rauf Parfining 1980 yilda yozgan quyidagi sonetida bu narsa yaqqol ko’zga tashlanadi. Birinchi katren aniq poetik tezisni tashkil etgan: Ko’zimning g’orida parchinlangan ko’k, Bulutlar, to’lqinlar hiddat sochilgan. Sening chiroyingda gard yo’q, g’ubor yo’q, Aldangan gullarning bari ochilgan. Birinchi katrenda go’zalning g’uborsiz chiroyi haqidagi tezis tashlangan. Ikkinchi katrenda esa ana shu tezis alohida asoslanadi va birinchi katrenga antitezis qilingan: Sen-da sochilgansan ochilib, gulim, Sen balki men uchun yasharsan endi. Sen yolg’izsan bu dunyoda sevgilim. Cheksiz chidamimni sinchlari sindi. Mana shundan keyin birinchi tersetda lirik qahramon go’zalning topilmasligini, uni mudom qo’msashini bayon etadi: Cho’qqaygan cho’qqidan so’rayman seni, Qarigan bahordan seni so’rayman, Topgil deyman Mening Buyuk sevgimni. Ikkinchi tersetda esa poetik xulosa kuchli sintez mahsuli sifatida ifodalangan. Yer tishlab so’rayman, so’ng bor ko’ray men, Chaqinlar jimlikka chaqar jismimni, 30

Ko’kning sinig’iga seni o’rayman 3 . Sonet kompozitsiyasi oshiq yigitning sevgilisini ko’rishga mushtoqligi, uning qalbida chaqnayotgan tug’yonlar, sog’inchning huzurbaxsh holatlari, hijron dramatizmi, qalb iztiroblarini butun nozikligi bilan ifodalashga xizmat qilgan. Agar birinchi katrenda oshiqning sog’inchli holati, mahbubaga bo’lgan intiq mehri butun tarovati bilan ifodalangan bo’lsa, ikkinchi katrenda bu tuyg’u ochiq iqrorga ko’chadi. Keyingi ikkita tersetda esa oshufta yurakning alamli xulosasi ifodalanadi. Ma’lum bo’ladiki, sonet shakli oddiy shakl emas, u murakkab tuyg’uni butun murakkabligi, dramatizmi va ichki ziddiyati bilan she’rxonga yetkazishga xizmat qiluvchi mazmunga ega bo’lgan shakl xisoblanadi. Shuning uchun bo’lsa kerak sonet nafaqat o’zbek, balki jahon she’riyatidan mustahkam o’rin olgan poetik shakl sifatida diqqatga sazovor bo’lib qolmoqda. I.Bexerning qayd etishicha, sonetda ham xuddi hayotdagidek, oz kuch sarflab, ko’p mahsul olish qonuniyati, ya’ni chegaralangan shaklda ko’p fikr ifodalash prinsipi yetakchilik qiladi. Shuning uchun uning har bir uzviy qismi o’ziga hos mazmun bilan to’yingan bo’ladi va birinchi katrenga nisbatan ikkinchi katren fikriy burilish vazifasini o’taydi. Sonet yozuvchi shoir qalb bilan fikrlashi va aql orqali his qilishi shart. Busiz sonetning janr tabiatiga kirib bo’lmaydi. Chunki sonetda poetik mazmun poetik shakl bilan dialektik aloqada bo’ladi . O’zbek shoirlari yaratgan sonet namunalari qofiyalanish tartibi rang-barang. Masalan, Usmon Nosirning ”Yana she’rimga” sonetida katren bandlar a-b-a-b, v- g-g-v, terset bandlari esa d-e-e, d-e-d tarzida qofiyalangan. Rauf Parfi sonetlarida katren a-b-a-b, v-g-v-g, terset esa d-e-d, e-d-e shaklida. Shoirning uch qismdan iborat ”U dunyoga onamga maktub” sonetlar majmuida, to’rt qismli ”Siyovush” she’rida, ”Bir muxbirga” sonetida, ”Yana men uyg’ondim”, ”Ko’zimning g’orida”, ”Sensiz” (3 qism), ”Yo’lovchi” (3qism), ”Mikelanjelo sevgisi” (3qism), ”Muhabbat” (5qism), ”Ma’no o’qi ko’zimdan”, ”Hamlet” (3 qism), ”Van Gog”, ”Chingiz Aytmatov”, ”Vatan” (3 qism), ”Shoir qismati” (3 qism), ”Yong’in, 3 Rauf Parfi. So’nggi vido. Toshkent, 2006. 96-bet. 31

Og’riq” (3 qism) kabi aksariyat sonetlarida ham yuqoridagi tartibda qofiyalanish kuzatiladi. Lekin sonetlarda ham yuqoridagi tartibda qofiyalanish kuzatiladi. Lekin shoirning keyingi yillarda yozgan ”Thokurning oxirgi she’ri” sonetining 1-2- bandlarida terset, 3-4 – bandlarida katren beriladi. Sohir Sarasvati! Nadir bu iqlim, Nadir tanu nadir dilu nadir jon? Bu qanday kahkashon? Bu qaysi iqlim? Aldandimmi tug’ilib? Rostmi? Yo yolg’on? Ey mening parishon, ey sho’rlik xalqim, Bag’rim, qachon tug’ilasan sen, qachon? Sonetlar Rauf Parfi she’riyatining asosiy qismini tashkil etadi. Shoirning Cho’lpon, Fitrat, Mikelanjelo, Chingiz Aytmatov va boshqa atoqli shaxslarga, sevgilisiga bag’ishlangan va, umuman, adresli sonetlarida kechinma lirik qahramon tilidan bayon etiladi. Ularning birortasida buyuk shaxslar sha’niga yog’dirilgan madhu sanoni ko’rmaysiz. Tuyg’u kechinmalar talqinidagi xolis ifoda uslubi o’sha ulug’ shaxslar shaxsiyatini ochishga ko’maklashadi, o’quvchini lirik qahramonning tuyg’ular olamiga olib kiradi, qalb tug’yonlari, iztirobli o’y- mushohadalari bilan tanishtiradi, buyuk insonlar haqidagi tasavvur-tushunchalarini boyitadi. Sonetlardagi poetik obrazlar talqini ham o’ziga xos. Yuqoridagi sonetda Sarasvati, Shiva, srabon yomg’irlari singari poetik timsollar berilgan. Ushbu timsollarga murojaat qilayotgan lirik qahramon Robindranat Thokur fan va san’at ilohasi deya yuritiladigan Sarasvati timsolida o’z ijodi sarhisobini, bunyodkorlik va barbod ma’budi Shiva misolida o’z xalqi taqdiriga qayg’urish holatini, tinimsiz yog’uvchi srabon yomg’irlari timsolida vidolashuv onlrini, o’lim ma’budi Yama timsolida esa boqiy dunyodagi suhbatdodhini ko’rgandek bo’ladi. She’rdagi oksimoron obrazlar shoir poetikasining asosini tashkil etadi. ”Qorayib tirkashar o’z muzar ko’lkam”, ”Ma’yus jarang”, ”Muzlarga burkangan ko’klam”, ”Sovuq qorong’uning oppoq sadosi”, ”Alvido kunimdir, tug’ilgan 32

kunim” kabi oksimoron holatlari she’rning ta’sirchanligini kontrast holatlar hisobiga oshira olgan. Shoirning ”Qora devor” deb atalgan olti qismli sonetlar majmuida an’anaviy shakl o’ziga xos tarzda namoyon bo’lgan. Uning birinchi qismida katren bandi a-b- a-b, v-g-v, g-v-g tarzida qofiyalangan. U mohiyatan razolat olamiga nafrat tarzida yozilgan bo’lib, qora devor poetik timsoli ramziy ma’no kasb etgan. Unda ramz- obrazlar anchagina: lirik qahramon kechinmalari ifodasi uchun qora quzg’un – razolat olamining elchisi, buzg’unzor – razolatning makoni, majruhlar yurti – jaholatning jabrdiydalari o’lkasi, yurak zindoni – lirik qahramonning orzu- xayollariga to’siq bo’lgan mubham qafas, yalang’och dor esa lirik qahramonning kutayotgan qismat ramzi tarzida gavdalantirilgan. Yuragim zindoni. Bir yalong’och dor. Sollanib turadir faqat men uchun. Bunda bir muhabbat zahri qotil bor, Bu zindonda bir Laylo bor, bir Majnun Qahramon dunyoda mavjud jaholatu razolatning ”sovuq shamollari”dan toliqqan. Unda shoir kuylaydigan yangoq so’z aytish istagi hech amalga oshmaydi. U og’ir o’y-xayol iskanjasida, ana shu holat ifodasi uchun lirik qahramon ruhi ba’zan ”zaharga aylanadi”, ba’zan ”og’ochdek sinadi”, ba’zan ”o’zini so’yib, shamollarga sovuradi”, nihoyat, o’zini ”otuvga hukm qilish” orqali barcha savollarga nuqta qo’yadi. Ay, sovurdim ul sovuq shamollarga, Hukm qildim o’zimni. Tong chog’I otdim. Nuqta qo’ydim javobsiz savollarga Razolatdan zada ko’ngil avvalo o’zini poklashga harakat qiladi: bo’yniga chirmashgan iblisni quvadi, pokiza tosh bilan poklanadi, lekin uning armoni, aytilmay qolgan So’zi yana uni behalovat etadi. Ushbu behalovat ruh jonni tark etgan isyonkor xayol tarzida namoyon bo’ladi. Isyonkor xayol oqqa bo’yalgan qora devor saltanatiga yana qaytadi, o’z qondoshlari – insonlar holidan xabar 33

olmoqchi bo’ladi, lekin yana qabohatga duch kelib, o’zining yagona suyanchig’i. qalbi hukmroni – Olloh huzuriga qaytadi: So’zimga to’ldi sog’inch, so’zim-da yolg’iz. Ko’zimga to’ldi yolg’iz Olloh jamoli. Belgi berdi falak. Noma’lum bir iz. Jismimni sindirdi – ajal shamoli… Bu safar lirik qahramon Olloh huzuriga – boqiy dunyoga rihlat etadi, lekin ajal uning jisminigina mahv etadi. Bu holatda pokiza ruh abadiy yashashga hukm etilganligi ayon bo’ladi. Rauf Parfi lirikasi bir ummon bo’lsa, sonetlar undagi marvarid shodalari. U o’zbek lirikasiga ”o’zbek soneti”ni olib kirgan shoirlardan hisoblanadi. Sonetdagi shakliy izlanishlari uning bu janrda yetuklikka ko’tarila ilganligidan dalolat beradi. II bob. O’zbek sonetining badiiy estetik tabiati. Sonet janrining ilk namunalari Petrarka, Shekspir ijodida qaror topganligi o ’zbek she’riyatida esa Rauf Parfi va Faxriyor ijodidagi turkum sonetlar mazmun- mohiyati va yuksak badiiyati bilan sonetchiligimiz yutuqlari bo’la olishi xususida fikrlar yurittilgan. Sonet turkumlarining xos jihatlaridan biri kompozitsion yaxlitlik ham shaklga, ham mazmunga taalluqli bo’lishi R.Parfining ”Sensiz”, ”Tangri sog’inchi”, ”Qora Devor”, ”Thokurning oxirgi she’ri”, ”Yo’lovchi”, ”Hamlet”, ”U dunyoda onamga maktub”, Faxriyorning ”Sensizlik”, ”Namozshomgul” turkumlari misolida asoslangan. A.Sher va M.Mirzo ijodida ham ”Sevgi olmoshi” va ”Onajon” nomli turkumlari mavjud. 34

O’zbek sonetnavisligida turkumlilik badiiy-estetik xususiyatga nazariy jihatdan asoslanganligiga ko’ra shakllangan hodisa sifatida e’tirof etiladi. Bu jarayon tipologik xususiyatni mujassamlashtirgani, sonet turkumlarining hajmi uch sonetdan o’n sonetgacha birlashtirilganligi, ular mohiyatan izchil va ketma-ket bog’liqlikda berilishi mazmunan bir-birini to’ldirib, xulosa sari enib borishi kabilarni o’z ichiga oladi. Kompozitsiya va syujet unsurlarining joylashuvidagi mutanosiblik ham turkumlikni asoslashi ta’kidlangan. Xususan, sonetlar miqdoridan qati’iy nazar ularni bog’lab turuvchi umumiy kompozitsion tuzilish mavjud. Bunga mos ravishda umumiy lirik syujet unsurlarining joylashuvini ham sezish mumkin. Ya’ni, har bir sonet qahramon kechinmalari tavsifiga ko’ra biror lirik syujet unsuri vazifasini o’taydi. Rauf Parfi va Faxriyorning sonet turkumlari mazmun - mohiyati va badiiy to’kisligi bilan milliy she’riyatimiz yutuqlaridir. Har bir turkumning o’zida yakka lirik qahramon mavjud, kechinmalarning tadriji, takomili sonetlar birligini tshkil etadi. Markazda lirik qahramon ruhiyatidagi evrilishlar jarayonini va oqibatlari turadi. Rauf Parfining sonet turkumlari hajm jihatidan ancha katta. Ulardagi falsafiy mushohadakorlik, qofiyalanish tartibidagi o’ziga xos uyg’unlik boshqa sonet turkumlaridan ustuligini ta’minlagan. Faxriyorning ”Sensizlik” sonetllar turkumidagi muhabbat mavzusidagi o’nta she’r jamlangan. Ularda hijron iztirobi, qalbda og’riq kuchayishiga sabab bo’layotgan tuyg’ular to’lqini bosqichma- bosqich bayon qilingan. She’rlarning qofiyalanishida erkin yo’l tutilgan. Ya’ni, o’nta sonetning aksar qismi – 5,7,9,10 – sonetlar a-b-a-b, c-d-c-d, e-f-e-f, j-h-j tarzida bir hil qofiyalangan; qolganlarida hilma-xillik kuzatiladi. Bu holat janr spesifikasi qoidalariga javob beradi. Judolikmi - tong kabi otar? - e Sensizlikmi - beshumor sitam - f Hajring bo’lib ko’ksimga botar? - e 35

Qofiyalanish tartibidagi har xillik kechinma tasviri evrilishlari bilan bog’liq bo’lganligidan sonetlarning umumiy saviyasiga u qadar salbiy ta’sir ko’rsatmaydi. Buni shoirning o’ziga xos uslubi deb baholash mumkin. Turkum sonetlarning birlashmasidan iborat, undagi 15-sonet chambarak (yig’ma) she’r magistral bo’ladi. Bunda ham yagona mazmun va umumiy g’oya ostida birlashish kuzatiladi. Sonet - gulchambar yaratish shoirdan juda katta mahorat, yuqori saviya, did, tajriba talab qiladi. Petrarka, Dante, Servantes, Mikelanjelo, Gyote, Bexer kabi G’arb adabiyoti namoyondalari, Trediakovskiy, Derjavin, Pushkin, Lermontev singari rus shoirlari qator sonetlar turkumi yaratishgan. Adabiyotshunos N.Ochilov ”Jahon adabiyotida mavzuni turli tomonlari bilan chuqurroq ochib beruvchi turkum sonetlar yaratilgan. G’arbda oltita sonetdan iborat turkumlar ommalashgandir” deydi. Tadqiqotchi H.Mirzayev esa ”Sonetlar turkumi ham she’rlar turkumi kabi, bir mavzu doirasidagi bir qancha she’rlardan tashkil topadi. Turkumda mavzuning yangi qirralari ochila boradi, lirik kechinmalar esa ana shu turkumning yadrosi mavzuga taalluqli hamma narsa shoir kechinmalaridan kuch oladi. Emotsional ta’sir quvvatiga erishadi. Biz barcha narsani shoir shaxsiyati orqali qabul qilamiz mavzuga uning nigohi bilan qaray boshlaymiz”, degan qarashni ilgari suradi. Usmon Nosirning ”Nil va Rim” sonetlar turkumi oltita mustaqil sonetni o’z ichiga oladi. Yevropa sonetshunosligida sonet turkumining shu shakli ko’p uchraydi. Ammo bu sonet turkumi faqat oltita sonetdan iborat bo’ladi, degani emas. Yevropada rus va o’zbek adabiyotida sonetlar turkumining turli hajmdagi namunalari mavjud. Shunday ekan, turkumdagi sonetlar miqdori uning nazariy mezoni bo’la olmaydi. O’zbek she’riyatida U.Nosirdan keyin B.Boyqobilov, M.Ali, H.Xudoyberdiyeva, Faxriyor kabi shoirlar sonetlar turkumining ajoyib namunalarini yaratdilar. Rauf Parfi she’riyatida sonetlar turkumining ko’pgina namunalari mavjud. Shoirning turli yillarda yaratgan ”Diloromning ko’zlari”, ”Mikelanjelo sevgisi”, ”Hamlet”, ”Muhabbat”, ”Ona tilim”, ”Abdurauf Fitrat”, ”Abdulhamid Sulaymon Cho’lpon”, ”Ona Turkiston”, ”Sumbula”, ”Ogriq”, ”Qora 36

devor”, ”Siyovush”, ”Yo’lovchi”, ”Sensiz”, ”Tangri sog’inchi”, ”Thokurning oxirgi she’ri”, ”U dunyoda onamga maktub” she’rlari sonetlar turkumidir. Ularda buyuk shaxslar fojeasi, qayg’uli muhabbat qismati, millat o’tmishi, xalq qahramonlari, tabiat va inson, tush va hush, dunyo va oxirat, tangri va inson kabi qator badiiy konsepsiyalar o’z aksini topgan. R.Parfining ”Diloromning ko’zlari” sonetlar turkumi uchta sonetdan tashkil topgan. Turkumga Rene Shaarning ”Uning ko’zlari faqat hayqira olardi” degan so’zlari peshso’z – epigraf qilib keltirilgan. Turkum garchi uchta mustaqil sonetdan tashkil topgan bo’lsa ham, ularda izchillik, kompozitsion butunlik mavjud. Turkumda aniq bir voqeani tartib bilan aytib berish maqsad qilinmagani yaqqol bilinib turadi. Asarda voqelik bor, ammo bu voqelik hayot va reallikning birikiuvi, bir-biriga singib ketishi sifatida namoyon bo’ladi. Ko’z bu yerda mudhish hotiralarni o’ziga singdirgan va shoir qalaminig kuchi bilan oynayi jahonda aks ettirayotgan muhim poetik vosita bo’lib keladi. Dastlabki sonetning birinchi katreni tezis. Shoir ushbu to’rtlikda butun turkum voqeasini yashiradi: Ma’yus edi sening ko’zlaring g’oyat, Go’yo yo’lsiz o’rmon barglarini to’kib. Qora yorqinlikda shivirlar oyat, Ko’zlaringni tinglayabman entikib. Bu o’rinda lirik qahramon (shoir) subyekt, ko’z esa obyekt, ”Yo’lsizo’rmon”, ”qora yorqinlik” birikmalari asar mazmunini o’zida jamlagan metafora bo’lib kelyapti. Shoir – lirik qahramon mana shu tilsimni yechishga, unig sirlaridan boshqalarni ogoh qilishga chog’langan. Ikkinchi to’rtlik sonetda antitezis vazifasini bajarib keladi. Dunyo Diloromning ko’zlarida muhrlanib qolgan qora tunlar qiyofasini, ko’rinib turgan so’ngsiz bir mungni ko’rib - ko’rmaslikka uning hayqirig’ini eshitib eshitmaslikka olayotganlar bilan to’lib toshgan. Shuning uchun ham lirik qahramon (shoir) dunyo ichra yolg’iz: Ayricha ko’ringay har kasga dunyo 37

Borliqning savdoli ishlarin o’ylar Pirpirab yonadi yulduzlar go’yo Ruhning manguligin yondirar ular... Antitezis bo’lib kelgan ushbu katrenda ko’z metaforasining bir lahza reallik tomon ko’chgani kuzatiladi. Shoir nazarda tutgan ko’z aslida ko’z emas, dunyoning , milatning o’tmishi va buguni ekanligi anglashiladi. Lekin hamma ham shoir kabi millatning ko’ziga sinchkov qarashga, uning yurak dardlarini anglashga qodir emas. Faxriyorning ”Sensizlik” turkumi o’nta mustaqil sonetning struktural umumlashmasidan iborat bo’lib, u hayot hodisalari tahlil qilingan, ruhiy kechinmalar ifodalangan o’ziga xos asar hisoblanadi. Ushbu turkumdagi har bir sonet qahramon ruhiy holatining biror qirrasini o’zida aks ettiradi. Turkumda lirik qahramonning pozitsiyasi aniq emas. U nima istayotganini ham o’zi ham bilmaydi, uni sevilmaslik ham, sevilish ham hijron ham, visol ham birdek iztirobga soladi. Umidda umidsizlik, orzuda zulmatni ko’rish ”Sensizlik” lirik qahramonining a’moliga aylangan. Xuddi shu jihat turkumda boshdan oxir ekzistensiya kayfiyati hukm surishini ta’minlaydi. Vido fasli – ayni namozgar Ko’p qon qusar volalarimdan, Muhabbatim aqldan ozgan. Aynan shu ”aqldan ozgan” muhabbatning, o’z ichki dunyosiga qamalgan oshiqning iztirobli o’ylari turkumning mohiyatini tashkil etadi. Ushbu turkumda biz an’anaviy oshiq-ma’shuqa-raqib obrazini ko’rmaymiz. ”Sensizlik”da har uchala obraz lirik ”men”da mujassamlashgan. Bir so’z bilan aytganda, oshiq ham, ma’shuqa ham, raqib ham lirik qahramonning o’zi. Turkumdagi ”Ne baxt meni hijroning suydi” (3-sonet); ”Ketmasligingga zorligim - Qolmasingga emas munosib” (4-sonet); ”Muhabbat – armonli tengsizlik” (5-sonet);”Yurak – umidlarning mozori” (7-sonet); ”Sensizligim ko’ngil tarzimdir” (8-sonet); ”Visol havfi borar kamayib” (9-sonet); ”Bu dunyo, o’ngmidir, Ming kuyin, ming ista, 38

istama, imkondan xorijdir amallar” (10-sonet) satrlari lirik qahramon holatining g’ayritabiiyligidan dalolat beradi. Xulosa qilib aytganda, sonetlar turkumi mustaqil sonetlarni struktura, semantika va badiiy konsepsiya singari aniq poetik komponentlar asosida uyushtirgan mustaqil asardir. Unda bir nechta sonetda yagona poetik g’oya ilgari suriladi. Turkumdagi sonetlar poetik struktura: semantika, vazn, qofiya va bo’g’inlar miqdori jihatidan moslik asosida dialektik butunlikni saqlaydi. Sonetlar turkumida ham alohida sonetdagi singari tezis+antitezis+sintez tartibi talab qilinadi. II. 1. Sonetlar gulchambarining badiiy xususiyatlari. Sonetlar gulchambari jahon sonetnavisligida ushbu janr taraqqiyoti jarayonida maydonga kelgan. Struktura va badiiy konsepsiya nuqtayi nazaridan qat’iy qoidalarga amal qilish talab etiladigan ushbu poetik shaklda faqat katta tajriba va badiiy mahoratga ega shoirlargina mukammal asar yarata olishgan. Mahorat va ijodiy tajribaning yetishmasligi sonetlar gulchambarida shaklbozlikni keltirib chiqargan. Shuning uchun hamma shoirlar ham sonetlar gulchambari yaratishga jur’at etmagan. Yevropa adabiyotida sonetlar gulchambarining ilk namunasi XVIII asrda yaratilgan. Bu Yevropa sonet maktabida ham birinchi 39

sonetlar gulchambari maydonga kelishi uchun ham asrlar kerak bo’lganini bildiradi. Nemis shoiri va olimi I.R.Bexer: ”Sonetlar gulchambari 15 ta sonetdan tashkil topadigan sonetlar kompozitsiyasidir. Sonetlarning oxirgisi ”toj” deb ataladi... Har bir sonetni mana shu tojning ”vakili” bo’lgan bir misra boshlab beradi”, deb ta’kidlaydi. L.I.Timofeyev va S.V.To’raev tomonidan tuzilgan ”Adabiyotshunoslik terminlari lug’ati”da: ”Sonetlar gulchambari eng murakkab she’riy shakllardan biri. Kamdan-kam shoirlargina bu og’ir shaklda she’r yozishga muyassar bo’lgan. Sonetlar gulchambariga xos texnika ko’pincha yalang’och shaklbozlikni keltirib chiqargan”, deyilgan. ”Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o’zbekcha izohli lug’ati”da ham ”Sonetlar guldastasi 15 sonet 210 misradan iborat she’riy asar. Sonetlar guldastasi shunday tuzilishga egaki, unda har bir sonetning birinchi misrasi o’zidan oldingi sonetning oxirgi misrasi bilan boshlanadi, oxirgi sonet magistral deb ataladi. Magistral sonet 14 sonetning birinchi misrasidan tashkil topadi. Xuddi mana shu yo’l bilan sonetlar bir-biriga mustahkam bog’langan bo’ladi”, deyiladi. B.S.Mihaylichenko sonetlar gulchambari poema janrining sonetga aylanma ta’siri natijasida paydo bo’lgan, degan gipotezani ilgari suradi. Demak, sonetlar gulchambari 15 ta sonetni o’z ichiga oladigan, mustaqil kompozitsiyaga ega, yagona mavzu va poetik g’oyani talqin etuvchi, dastlabki 14 ta sonet oxirgi magistral sonetga semantik-struktural jihatdan mustahkam birikadigan shaklan murakkab asardir. O’zbek adabiyotshunosligida ushbu termin ”sonetlar guldastasi”, ”chambar”, ”sonetlar chambari”, ”sonetlar gulchambari” tarzida ishlatiladi. Adabiyotshunoslikda ”sonetlar gulchambari” termini nisbatan keng qo’llaniladi. O’zbek she’riyatida dastlabki sonetlar gulchambari XX asr 80-yillarda shoir B.Boyqobilov tomonidan yozilgan. Uning ”Oltin to’y”, ”Samarqand” sonetlar gulchambari o’zbek she’riyatida bu yo’nalishdagi yagona asarlardir. Mazkur asarlarning yetakchi pafosini ona yurt madhi va iftixor tuyg’ulari tashkil etadi. Shuning uchun ham tanqidchi I.G’afurov mazkur sonetlar gulchambari to’g’risida 40

so’z yuritarkan ”Iftixor bu tizmalarda har bir so’z, har bir qator, har bir tasvirda, tavsiflarda bosh mavqeini egallab turadi. So’zlar hammasi, obrazlar hammasi iftixordan tug’ilgan”, deydi. Gulchambar magistrali sonet shakliga amal qilib yozilsa ham, u sonet kompozitsiyasidan talab etilganidek tezis+antitezis+sintez qoidasiga tushmaydi. Maboda magistral shu qoidaga majburan bo’ysundirilsa ham, unda sonet gulchambari uch mustaqil qismdan tashkil topishi lozim. Ya’ni gulchambarning birinchi qismi tezis shaklidagi sonetlardan, ikkinchi qismi antitezis xarakteridagi sonetlardan va uchunchi qismi sintezni ifodalovchi sonetlardan tashkil topishi shart. Ammo bu holda gulchambarda ikkita kamchilik yuzaga keladi. Birinchidan, sonetlar o’rtasidagi dinamik izchillik yo’qoladi. Ikkinchidan, alohida sonetlar faqat bir kompozitsiya bo’lagini (yo tezis yoki antitezis yoki sintez) ifodalashi shart bo’lib qoladi. Natijada, magistralning har bir satri tartib bilan gulchambarni tashkil etuvchi har bir sonet uchun tezis vazifasini bajarishga xizmat qiladi. Ayni paytda u asar oxiriga kelib, 14 ta sonetda ifodalangan poetik g’oyani umumlashtirishi bilan gulchambar sintezi (xulosasi) sifatida namoyon bo’ladi. Barot Boyqobilovning ”Samarqand” sonetlar gulchambari ushbu fikrimizga to’la asos beradi. Sonet magistrali ”Zarafshon qo’ynida fusunkor shahar” deb boshlanuvchi birinchi satridan ”Shahrimga kiydiray men ham gulchambar” degan tugallanma satrigacha har qator, har bir band bir-birining tadriji, davomi bo’lib rivojlanib keladi. She’rning har bir misrasidagi fikr, badiiy obraz, timsol, tashbeh keyingi sonetlar uchun yetarli poetik asosga aylanadi. Unda bir-birini inkor etadigan, zid fikr – antitezis mavjud emas. Sonet o’n to’rt qatorli kichik bir she’r shakli bo’lsa bo’lsa-da, lekin uning o’z qat’iy va izchil qonuniyatlari bor. Aytaylik, sonetning barcha qofiyalari o’ta jarangdor, tarxi toza, porloq bo’lishi shart. Qofiyalanish rusumida ham o’ziga xosliklar mavjud. Sonetda mazmun bandlar aro ma’lum bir izchillik bilan bayon etiladi. Ya’ni birinchi to’rtlikda masala ko’tarilib, ikkinchida u rivojlantirilib, cho’qqiga olib chiqiladi. Qolgan ikki so’nggi bandda esa qiyomiga yetgan fikr yorqin yechimga boradi. Yakunlovchi bandni sonetning qobig’i deyilsa bo’ladi. 41

Sonetning butun shirasi uning eng oxirgi satriga yig’iladi. Shuning uchun uni sonet qulfi deb yuritishadi. Shu bilan birga sonetning barcha misralari alohida o’tkirlikka, nafosatga to’liq bo’lishi nazarda tutiladi. Barot Boyqobilov sonet bilan jiddiy qiziqarkan, bularni nazardan qochirmagan, albatta. O’zbek she’riyatida sonet namunalari u qadar ko’p yaratilmagan edi. Barot Boyqobilov uning miqdoriga talay o’zgartirishlar kiritdi. Shoirning sonetlari sodda uslubda, ya’ni obrazlarni quyuqlashtirmasdan, osuda ohanglarda yozilgan bo’lsa-da, lekin ularda juda katta mavzular o’zlashtiriladi. Vatanga muhabbat, insonning ma’naviy dunyosi, burch, sevgi, vijdon – mana shoirni to’lqinlantirgan mavzular. B.Boyqobilov o’z sonetlarida fikrni muntazam va tadrijiy takomilda bayon qilishga ahamiyat beradi. Bayon etayotgan masalasidan katta yombi, umumga ahamiyatli xulosalar chiqarishga intiladi. Bunda u ba’zan ko’proq didaktikaga moyilroq bo’lib ko’rinsada, biroq har qalay har bir she’rida kattaroq gap aytrishga urinishi tahsinga sazovordir. Shoir bir sonetida ”yetti og’ayni chinor” tagida buloq ko’rib, undan to’yib bahra olganligini, so’ng o’zini qaldirg’ochday yengil sezib, ezgu xayollarga berilib ketganligini yozadi. Shoir sehrlanib buloq oldida yotsa, bir mohi ruxsor paydo bo’lib, ”Hoy, aka, bu yerda yotmang, bu aziz joy”, deydi. Shoir: O’z ona-Yerim-ku, qo’rqma, suluv qiz, Men uchun hamma yer muqaddas, aziz, - deb javob beradi. Chunki shoir yurtga sadoqatini, muhabbatda sobitlikni, do’stlikda barqarorlikni, oilada pokizalikni, insonlar o’rtasida insoniylikni kuylaydi. U o’z she’rlarida kitobxonni oliyjanoblikka, olijanob g’oyalar bilan yashashga chaqiradi. Albatta, dostonda Homer, g’azalda Navoiy, ruboiyda Hayyom, she’rda Pushkin, sochmada Mayakovskiy shuhrati hech kimga nasib etavermaydi. Lekin har bir san’atkor o’zi sevgan, talantining darajasi ko’targan shaklda ijod qilishga haqli. 42

Barot Boyqobilov sonetga qiziqib, sonet bilan she’riyatimiz boyligini oshirishga xizmat qilayotgan ekan, o’zbek she’riyatida birinchilardan bo’lib sonnet gulchambari yaratgan ekan, uning bu mehnatlarini tabriklash kerak. Bu so’zlar yozilganiga ham ancha pallalar bo’lib qoldi. Hamonki oradan shuncha payt o’tgan ekan va shoir o’z intilishlarida juda muntazam izchillik namunasini ko’rsatgan ekan, endilikda yana shu so’zlarni ularga qo’shib qo’yish ayni muddaodir. Shoir bu orada o’zini ahd odami sifatida ko’rsatdi. Gapning ochig’i, umuman, ”ahd odami” degan tushunchani ilgari uchratmagan edim. Lekin yaxshilik yo’lida, odamlarning manfaatlari yo’lida, el- yurtning kelajagi yo’lida xizmat qilishga bel bog’lagan va umrini shunga sarflagan odamlarni ahd odami deyish mumkin-ku! Yurtni ulug’lash, uning sha’niga sha’n, sha’n shavkatiga shavkat qo’shish niyati bilan yashaydigan kishilarga bu yerning har bir giyohi, har bir yashil daraxti, har bir yashil daraxti aziz. Ularga inson qo’li bilan bino qilinayotgan qudratli elektrostansiyalar, yangi suv havzalari, yangi sanoat va ishlab chiqarish gigantlari, yangi qishloq va shaxarlar, yangi saroylargina emas, tiklanayotgan va ta’mir bo’layotgan buyuk o’tmish obidalari, inson aql-zakovatidan, ijodiy quvvatlarning zo’rligidan darak beruvchi manoqiblar, go’zal devonlar, tarix kitoblari ham aziz. Shularni aziz qilib yuragiga joylagan odam ulardan umr bo’yi ilhomlanib o’tadi. Umrni shu ilhomning samaralari bilan bezaydi. Muhabbati teran odamlardagina ahd kuchli bo’ladi. Ahd bunda harakatga va zo’r energiyaga aylanadi. Ahd energiyaning – she’riy energiyaning namoyishi. O’lmas she’rlar va barcha o’lmas asarlar ahdning yuksakligidan yaralgan desak xato bo’lmaydi. Navoiy, G’afur G’ulom, Hamid Olimjon, Pushkin, Mayakovskiy shunday ahd odami edilar. Ular o’z ahdlarining muntazam qudrati bilan she’r yaratganlar. Xalq oldida, Vatan oldida ahdsiz bir qator ham she’r yaratib bo’lmaydi. Butun ter to’kib ijodiy mehnat bilan o’z ertalarini bino qilayotgan kishilar oldida, sevganing, do’sting, qardoshing oldida ahdsiz bir qator ham she’r yaratib bo’lmaydi. 43

”Men ahd odami deganda shularni nazarda tutaman va gapning rostini aytganda, bu tushuncha menga juda yoqadi” – deydi shoirlardan biri. Barot Boyqobilov sonetlaridan birida yozadi: Mehringu sehringga qonmasman, Ishqingdan yaratib bir quyosh, O’zga bir o’tda hech yonmasman. Kechinmalarning va o’z ahdlarini bayon qilayotgan qahramon bizning ko’z o’ngimizda ahdi qattiq va ahdi olijanob kishi sifatida namoyon bo’lmoqda. Uni yorning mehri o’z komiga olgan va bir umrga mubtalo qilgan. U yorning mehri hayotbaxsh ekanligiga komil ishonch hosil qilgan. Shu ishonchdan ahd tug’ilgan. Lekin e’tibor beringki, bu oshiqni hatto mehrdek juda ezgu tuyg’u ham qondirolmaydi. Faqat mehr va sehr bilan yashamoqlik unga oz ko’rinadi. U o’z talab va xohishlarida ko’z ilg’amas yuksakliklarni ko’zlaydi. Oddiy odamlar ko’zi bilan qaraganda, zo’r mubolag’a bilan fikr yuritadi. U faqat quyoshning o’tida yonib o’tishga qaror qiladi. Shu qaror uning qanchalar ahd odami ekanligini yaxshi ifodalaydi. Sonetlar oshiq qalbining e’tiroflarini aks ettiradi. Bu e’tiroflarda ishq beradigan barcha lazzatlar, barcha go’zalliklar, shaydolik va mubtaloliklar, orzular va ushalmagan armonlar, sevikli yorning bag’ri toshligidan, noz-istig’nolaridan, araz va achchiqlaridan tug’ilgan kayfiyatlarning turfa darajalari – azoblar, o’rtanishlar, ahd-paymonlar aks etadi. Bu oshiq o’z ahdining qattiqligida klassik adabiyotimizda yaratilgan oshiqqa yaqinlashib boradi. Sonetlarning yakun misralari ham shu ahdning keskinligini aks ettiradi; ”ishqing menga ezgu qasamdir” ”qalbingdir topingan mening mehrobim”, ”men yonib o’turman Qaysdek o’rtanib”, ”seni deb, sen bilan o’tib ketardim, g’animlar qoshida egmasdan boshni!” va h.k. Bu qahramon – albatta, u shoir qalbi shxsiyati, qarashlarining asosiy xususiyatlarini aks ettiradi, ahd odami bo’lgani uchun ham ko’p narsalardan qanoatlanmaydi. U hayotning mazmuni, umrning qimmati haqida mushohada yuritishga moyil. O’z hayotidan, qilayotgan ishi, mehnatidan faxrlanadi. Samaralar 44

uni iftixorga to’ldiradi. U yaxshi bilan qanoatlanib qolmaydi, a’lo bo’lishini istaydi, a’lo bilan ham qanoatlanmaydi, a’lo uzra a’lo bo’lishni xohlaydi. Sonet qahramonining Vatan, ona tuproq haqidagi o’ylarida ham iftihor tuyg’usi bo’rtib turadi. U o’z taqdirini Vatan taqdiri bilan chambarchas holda his qiladi va she’rlarda buni ta’dkidlab boradi: Ulg’ayib dunyoni taniganda men Angladim tuproqqa jon ekan egiz. Bu shakllanib yetgan, e’tiqod darajasiga ko’tarilgan qarash. Uning tuproqqa bog’lanishi real chiziqlarga ega. Shoirning “Samarqand”, “Oltin to’y”, “Samarqand ushshog’i”, ”Men kashf etgan O’zbekiston” deb atalgan gulchambari va sonetlardan qurilgan dostonlari boshdan-oyoq iftixor tuyg’usi bilan to’la. Iftixor bu tizmalarda har bir tasvirda, tavsiflarda bosh mavqeni egallab turadi. So’zlar hammasi, obrazlar hammasi iftihordan tug’ilgan. Barot Boyqobilov mehnatkash shoir. Mehnat uni she’riyatning ichiga tobora chuqur olib kirmoqda. Barot Boyqobilov buni yurakdan his qilib turibdi. U xalq taqqdiriga yo’ldosh bo’lishni istaydi. Mana shu hissiyotdan uning she’ri rangdorlik va ohangdorlik kasb etadi. Ona diyorni, bunyodkor xalqni , yangi barkamol insonni ulug’lagan shoirona so’zning qadri doimo balanddir. II.2. O`zbek sonetlarida poetik obraz va badiiyat. Poetik obraz tushunchasi adabiyotning eng muhim muamm ol aridan biridir. Qadim zamonlardan beri voqelikni obrazli idrok etish va talqin qilish badiiy tafakkurning muhim sharti bo`lib keladi. ”San`atkor yaratadigan obraz oddiy in`ikoslardan farqli o`laroq, voqelikni badiiy tarzda hissiy aks ettiradi. Badiiy- hissiy mazmunni esa faqat badiiy g`oyagina bunyodga keltira olishi mumkin”. ”Adabiyot va san`at voqelikni obrazlar vositasida aks ettirar ekan, har bir asarda tasvirlangan narsa predmet yoki ishtrok etuvchi keng ma`noda obraz deyiladi. 45

Obraz termini xuddi shu ma`noda adabiyot va san`atdagi obrazlik tushunchasining eng muhim eng o`zak qismini tashkil etadi”. Demak, g`oyat serqirra tushuncha bo`lib tor adabiy ma`nodagi obraz markazida inson turadi.obrazning boshqa boshqa barcha shakllari inson obrazining mukammal va hayotiy chiqishiga xizmat qiladi. Shuningdek, faqat pafosga yug`rilgan obrazgina inson va voqelikni badiiy, hissiy aks ettira oladi. Voqelikni hissiy aks ettirishning yetakchi usullaridan biri ob`ektivlikdir. Sub`ektivlik esa bevosita lirik talqin o`zagini tashkil etadi. Professor G. N. Pospelov so`zlari bilan aytganda, ”lirika eng avvalo, shoirning o`z ichki dunyosini aks ettiruvchi so`z meditatsiyasi” bo`lgani bois lirik obrazning dunyoga kelishi ham, asosan, sub`ektiv harakterga ega bo`ladi. Shuning uchun ham ko`pincha lirik qahramon, lirik ”men”, lirik obraz tushunchalari shoir shaxsiyati – avtobiografizm asosida talqin etiladi. Binobarin, bunda tashqi olam, jamiyat, o`zga shaxslar ishtrokini inkor etmagan holda, aytish mumkinki, lirik obrazning har qanday ko`rinishi, shubhasiz shoir shaxsiyati va sub`ektiv dunyosining mahsuli hisoblanadi. Shu boisdan V. E. Xalizev: ”lirikaning o`quvchi tomonidan o`ziga xos tarzda qabul qilinishi aynan voqelikning muallif sub`ekti tomonidan faol va hissiy aks ettirilishi bilan bog`liq” deydi. B.S. Mixaylichenko esa lirik qahramon, muallif va lirikadagi poetik obrazlar o`rtasidagi bog`liqlikni avtobiografizm nuqtai nazridan baholar ekan, buni sonet janrining eng muxim qonuniyatlaridan biri sifatida qayd etadi hamda: ”Sonet janri obraz tizimida avtobiografizmning namoyon bo`lishi lirik ”men” holida she`r muallifi bilan bog`liq bo`lib, uni aslo adabiyotshunoslikdagi Sh. Sent-B`sv asos solgan biografik metod bilan almashtirmaslik lozim” deydi. Mazkur mulohazalardan ma’lum bo’ladiki,lirik janrlarda poetik obraz lirik ’’men’’ va muallif shaxsiyatining emotsional tasviri sifatida ko’zga tashlanadi. Shuningdek, poetik obrazga xos ushbu jihat sonet janri xarakterini belgilaydigan muhim nazariy mezonlardan biri hisoblanadi.G’azal janrida oshiq, mashuqa, raqib(yoki ag’yor)obrazlari turli jihatlardan xar hil badiiy vositalar orqali lirik-emotsional tasvirlangani sigari sonet janrida ham oshiq 46

obrazi bilan parallel ravishda ’’sonet xonimi’’ (sonetnaya dama) obrazi turadi.Lekin sonetda xuddi g’azaldagi singari raqib obrazi yorqin ko’zga tashlanmaydi. Lekin ushbu obraz ”Sonet xonimi” (Sonetnaya dama) obrazi turadi. Lekin sonetda xuddi g`azaldagi singari raqib obrazi yorqin ko`zga tashlanmaydi. Lekin ushbu sonetda mavjudligi bilinib turadi. Oshiq va ma’shuqa o`rtasida turuvchi uchinchi shaxs sonetda makon, zamonda mavjud bo`lib, u oshiq va mashuqa obrazlarining to`laqonli namoyon bo`lishi uchun xizmat qiladi. Ular sonetning badiiy g`oyasiga qarab, real shaxs, hayoliy yoki idiallashgan inson obrazi bo`lishi mumkin. Masalan, Petrarka sonetlaridagi Madonna Laura, Dante sonetlaridagi Beatriche obrazlari negizida shoir bilan zamondosh konkret kishilar turadi. Lekin real kishilar obrazlarida ham ideallashtirish, mubolag`a, hayol- tasavvur unsurlari kuzatiladi va bu tabiiy holat sanaladi. Badiiy asar protipi hech qachon o`z xolicha obraz bo`la olmaydi. ”Sonet xonimlari” ham faqat xususiy, obrazli talqin etilganidan songgina poetik obraz maqomini egallaydi. Poetik obraz qat`iy qolipga solingan, o`zgarmas tushuncha emas. Masalan O`rta asrlarda ritsarlik lirikasi sonetlarda qo`l yetmas, idial ayol obrazi asosiy qahramon sifatida ko`ringan bo`lsa, Uyg`onish davriga kelib, bunday obrazlar birmuncha reallik kasb eta boshlagan. Shu tariqa muallif obrazi lirik ”men”ni badiiy-emotsional talqin qilishda ham, haqiqatga intilish yuz bergan. Shuningdek, lirikadagi poetik obrazlar muallif shaxsiyati va dunyo qarashidagi o`zgarishlar ta`sirida yangilanib borishi mumkin. Mazkur bobda poetik muammosi ikki davrga bo`lib o`rganilgan. Birinchi davr XX asr ikkinchi yarmidan 90-yillargacha, ikkinchi davr esa 90-yillardan hozirgi paytgacha yaratilgan sonet namunalari misolida tadqiq etilgan. Uchinchi bobning birinchi faslida B. Boyqobilov, M. Ali, H. Xudoyberdiyeva sonetlari asosida fikr yuritilgan. 90-yillarda boshqa janrlar qatori sonet ham qaytadan jonlandi. B. Boyqobilov, M. Ali, R. Parfi, T. Qahhor, H. Xudoyberdieva, A. Qutbiddin, Faxriyor ijodida sonetning yangicha ichki poetik strukturuga ega namunalari ko`zga tashlana boshladi. Bunday yangilanish sonet janrining obrazlar poetikasida 47

ham namoyon bo`ldi. 60-80-yillar o`zbek sonetlarida poetik obrazning nisbatan an`anaviy, turg`un shakllari ko`proq qo`llangan bo`lsa, bu davrga kelib, ular yangi struktura va mazmun-mohiyat kasb eta boshladi. Avvalo obrazlarning zamon ko`lami kengaydi. Oldingi sonetlarda lirik ”men” jamiyat, millat dardini ifoda etuvchi qahramon sifatida ko`rishsa, endilikda uning sarhadlariga izoterik (nomoddiy) olam ham kira boshladi. Avval shoir faqat inson hayoti va uning aqliy faolyatini talqin qilsa, bu paytda u ruxning aql mezonlariga sig`maydigan makonu zamonlariga ham dahl qilishga kirishdi. Rauf Parfining ”U dunyoga, onamga maktub” turkumidagi uchta soneti hayot voqeligini falsafiy talqin qilishi bilan ajralib turadi. Ularda lirik qahramon obrazi (shoir) marxuma onasining ruxiga murojat etar ekan, yoshligida qilgan hatolariga tavba-tazarru qiladi. Ushbu sonetda shoir ona timsolida hayoy mashaqqatlariga farzandini bardosh bera oladigan inson sifatida tarbiyalovchi buyuk zot obrazini ko`rsatadi: Sening qiyofangda hilqatni to`ydim, Yashamoq san`atin soldim qo`ynimga, Olamonni emas, ollohni suydim, Hikmatingdan tumor soldim bo`ynimga. Shoir Rauf Parfining yangi asr boshida sonetlari ham poetik shakl jihatdan o`ziga xos bo`lib, ularda lirik ”men” (markaziy obraz) muayyan darajada shoir shaxsi bilan birikib ketgan. Albatta, bunday xususiyat lirikaning boshqa janrlari uchun xos bo`lsa ham bo`lsa-da, sonetlarda u alohida bo`tib turadi. Bu sonet tabiatidagi avtobiografizm bilan bog`liqdir. Chunki sonet ijodkor kechinmalarini yuksak ohangdorlikda ifodalashga qobil janrlardan biri sanaladi. Ayni jihat R. Parfi sonetlarida ham aks etgan. Shoir Faxriyor bu davrda o`zbek sonetiga orginal poetik obrazlar olib kirdi. Shu boisdan B. Mixaylichenko: ”Faxriyor she`riyati o`zbek sonetida yangi bosqichni yuzaga keltirdi”, deydi. Faxriyor sonetlarining aksaryati muhabbat haqida. Lekin ular an`anaviy muhabbat sonetlaridan tubdan farq qiladi. Faxriyor sonetlarida ishq mavzusi, oshiq 48

mashuqa obrazlari o`ziga talqin etiladi. Uning sonetlarida muhabbat mavzusi dunyoni anglash uchun bir vosita xolos. Shoir o`z badiiy konsepsiyasini, asosan, muhabbat vositasida ifodalar ekan, sonet strukturasiga doir ba`zi qoidalarini buzishga jur`at qiladi. Uning sonetlarida iztirob chekayotgan bedor oshiq va sitamgar mashuqa obrazlari bir-biriga qarama-qarshi qo`yiladi. Bu sonetlardagi tashbex va badiiy ko`chimlarda namoyon bo`lib, badiiy obrazlarning noan`anaviy, abstrak yo`nalishlarini yuzaga keltiradi: Hayot yuragimni tilkalar, Sochlaringdan xanjarlar yasab. Vayron ko`ngil otli o`lkalar, Sevgi bilan ichaman qasam. Sochining xanjarga tashbeh qilinishi bizga biroz g`alati tuyiladi. Chunki mumtoz she`riyatda qosh, kiprik oshiq qalbini tilkalovchi tig`, shoch esa dor sifatida qo`llaniladi. Faxriyorning sonetiga bu an`anaga boshqacha yondashilib, yurakni tilkalovchi obekt o`zgartirilgan. G`azal, tuyuq, ruboiylarda yor, mashuqa yarog` tutgan zolim sifatida namoyon bo`ladi. Mazkur sonetda esa ”hayot – zolim” deyilgan. Lirik ”men”ga atalgan xanjarlar – sanoqsiz soch tolalari. Ular qancha bo`lsa, shuncha xanjar oshiq yyuragini hayoti davomida tilkalaydi. Oshiq esa shu tufayli g`aribu notavon bo`lib qoladi. Shoir oshiq obrazining mana shunday siymosini gavdalantirsh uchun ba`zan vazn qoidalriga rioya qilmaydi. Agar sonetning birinchi satri 6+3=9 vaznida yozilsa, ikkinchi satr 4+5=9 vaznida keladi. Bunday holat sonetning oxirigacha davom etadi. Qofiyalar ham risoladagidek mos tarzda qo’llanmaydi. Xususan ’’ozorlar-mozori’’, ’’yasab-qasam’’,’’kelmassan-qilmassan’’so’zlarining qofiya sifatida keltirilishi sonet ritmikasini buzadi. Ammo shoir buni atayin qiladi.Ushu yo’l bilan oshiq qalbidagi bezovtalikni, ma’shuqaning beqarorligini ta’kidlashni ko’zlaydi. Bunga ma’lum darajada erishadi ham. Faxriyor sonetlari badiiy darajasi haqida yana shuni qayd etish joizki, sonet jarangsiz qofiyani ko’tara olmaydi. Uning xar bir qofiyasi jarangdor Bo’lishi lozim. Faxriyor sonetlarini tahlil etish esa shuni ko’satadiki, ularda 49

kompozitsion butunlik struktural yaxlitlikka erishilgan holda, zo’rma-zo’raki, sun’iy qofiyalar, obrazlarni o’ta mavhumlashtirish xolatlari seziladi.Bizningcha, shoirning modern obrazlar yaratishga ishtiyoqi uning sonetlarida ba’zi shakl buzilishlarini keltirib chiqargan. Ammo shuni takidlash joizki, sonetdagi shakliy o’zgarishlar xodisasi jahon sheriyati namoyondalari ijodida ham kuzatiladi. Shundan kelib chiqadigan bo’lsak, Faxriyor sonetlari jahon sheriyatida mavjud ba’zi jarayonlarning o’zbek modern she’riyatidagi ko’rinishidir. Barot Boyqobilovning ”Samarqand ushshog’i”, ”Men kashf etgan O’zbekiston” dostonlarida rivoyaviylik xususiyati lirik qahramon nuqtai nazari orqali aks ettiriladi. Unda ’’xarakter bir emas, bir necha bosqichdan o’tib, ko’ o’ngimizda shakllanib o’sadi va ma’lum bir tugallik kasb etadi yoki tugal bir xarakter voqealar oqimida yangi-yangi qirralari bilan ochila borib, shu yo’sinda to’liq namoyon bo’ladi’’. Ko’rinadiki, lirik dostonda epiklik xususiyati kechinmalar tizimi va badiiy-falsafiy umumlashmalar uyg’unligidan yuzaga keladi.Lekin o’zi tugallik xususiyatiga ega bo’gan sonetda, boshqacha aytganda, alohida lirik janr asosida yana bir lirik janr hosil bo’lishi uchun yuqoridagi xususiyatni sonetlar tizmasida bera olish kerak. Ijodkor poemaga xos jihatlarni sonet-dostonlarda bera olgan. Har ikkala dostonda ham lirik poemaga xos xarakter talqini , rivoyaviylik yoki epiklikning o’ziga xos ifodasi kuzatiladi. Ularda kompozitsiya unsurlaridan muqadima va xotima vazifasini mustaqil sonetlar bajarganligi, syujet unsurlarining mavjudligi, tuyg’ular talqinidagi uyg’unlik asosida joylashganligi, bu esa doston badiiyatining muvaffaqiyatini ta’minlashda sonetning o’rni bilan izohlangan. Lirik kechinma tadrijiga qurilgan B.Boyqobilovning sonet-dostonlari hajman ancha salmoqli; ”Samarqand ushshog’i”da konfliktning ruhiy kolliziyaga asoslangan turi qo’llanilgan. Kechinmalar syujetlilikni belgilasa, uzviyligi holatlar, kayfiyatlar birligi epiklikni tayin etgan. 50

”Men kashf etgan O’zbekiston” dostoni yuz sonetdan tarkib topgan. Unda o’zbek millati bosh timsol vazifasini o’tagan. Sonet-dostondagi aksar misralar quruq ritorika va madhiyadan iborat bo’lib qolgan, ya’ni difiramblardan qurilgan. Bu esa asar poetikasiga salbiy ta’sir ko’rsatgan. Lekin dostondagi o’ziga xos tashbehlar silsilasini e’tiborga loyiq badiiyat namunalari sifatida baholash mumkin. U vatanparvar lirik qahramonning hayotga, voqelikka olqishidek tuyuladi. Dostonda syujet va kompozitsion qurilishdagi izchillik mavjud, lekin hajmdagi salmoq ma’noning sayozlashuviga sabab bo’lgan o’rinlar anchagina. Umumiy mazmuniga ko’ra O’zbekistonga atalgan qasida-doston deyish mumkin. Poetik tasvir va talqin jihatidan o’zbek sonetida kompozitsion ”silsila” ko’rinishi aks etgan, lekin uni ”madh etuvchi” she’rlar sirasiga kiritib bo’lmaydi. Ularda aks etgan manzaralar xilma-xilligi, mavzular ko’lami asos vazifasini o’taydi. O’zbek soneti taraqqiyotida favqulodda tashbehlar, yangicha timsollar hisobiga boyib borganligi diqqatga sazovor. Rauf Parfi sonetlari ko’proq tahayyulli tafakkur hosilasi sifatida yuzaga kelgan. Tahayyulot esa poeziyada metaforalar qo’llash, ramz-obrazlarga murojaat, konrast usullardan foydalanish singari holatlarda vujudga keladi. Metafora vazifasini bajargan obrazlar Rauf Parfi she’riyatida hissiy tafakkur psixologiyasini yoritishga, ramzli obrazlar tabiatini ochishga hizmat qiladi. Shoirning ”Zangori og’ochman, hozir osaman” satrlari bilan boshlanuvchi sonetida shoirning badiiy idroki metaforalar shaklida namoyon bo’lgan. Sonetda zangori og’och, mehra, qish, bahor, barg kabi metaforalar qo’llangan. Ular murakkab taxayyulli poetik obrazlar talqinida muhim o’rin egallagan. Zangori og’ochman. Hozir osaman, Qayta tirilaman to’lib sehrga Ul Mehraning qanotini yozaman, Dunyolarni to’ldiraman mehrga 4 Rauf Parfi she’riyatida daraxt poetik obrazi o’rnida ko’p hollarda asl turkiycha og’och so’zi qo’llaniladi. Yuqorida kuzatilganidek, og’och-zangori 4 Rauf Parfi. So’nggi vido. – Toshkent: Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2006. – B. 127. 51

shaklda, ya’ni lirik qahramon kechinmalari ifodasida shoirning ijod pallasi tasviri o’rin olgan. Ushbu holat yashnagan daraxtga mengzalgan. Yashil daraaxt haqida so’z borayotganda shoir assotsiativ holatni vujudga keltiradi. ”Hozir osaman” jumlasini o’qigach, o’z-o’zidan savol tug’iladi. Lirik qahramon daraxt shoxlariga nimani osmoqchi va bu holat nima ma’noda? Ayon bo’ladiki, ”Zangori og’och” da lirik qahramon o’z mevalarini paydo qilmoqchi. Ana shu mevalarda u qaytadan jonlanadi. Mevalar esa pishib-yetilishi uchun quyoshni, qadimiy turkiy tushuncha – Mehrani chorlashadi. Mehra esa mevalarni larzonlashtiradi. Poetik mushohada shu tariqa ijod mahsuliga aylanadi. Sonetning terset qismida lirik qahramon ijodkor sifatida o’zligini, individual jihatlarini barg, shox, xalq, olomon, shoir kabi poetik shakllarga ko’chiradi: Abadiy koinot birla qolaman, O’lsam chirqiraydi ovozim tanda, Eng yangroq yulduzni uzib olaman. Ezilgan, xo’rlangan bargman tubanda, Yolg’iz, o’zim – xalqman, o’zim olomon, Men shoirman axir, shohman, ey banda. Ijodkorning koinotda abadiy qolishi, albatta, uning ijod mahsuli samarasidir. Asarlari umumbashariy ahamiyat kasb etgan ijodkor shaxsi abadiyatga daxldor. Eng yangroq yulduzni uzib olishi esa, ijod osmonida porlayotgan yulduzga egalik qilish – bu mangulikka ishora. Barg poetik obrazida ”ezilgan”, ”xo’rlangan” epitetlarining ishlatilishi esa ijodkorning xokisorligiga ishora. Bu holat sonetning yechimi sanaladi. Shoir o’zligini topganda, ”o’z” ”men”iga ega bo’lganida esa o’z kunining ”shoh”i darajasiga ko’tariladi. Ko’rinadiki, asl lirik asar ”Tilsiz sezgilarga so’z va ibraz beradi, ularga alohida umr bag’ishlaydi 5 ”. She’rlaridagi qish, bahot, tong, shamol, bulut, bo’ron, yomg’ir kabi tabiat hodisalari shorning sevimli obrazlari darajasiga ko’tarilgan. Tahayyulot olamidagi ushbu timsollar kechinma tavsifida shoirga qo’l kelganligi sonetlarda ham o’z 5 Yo’ldoshev Q. Yoniq so’z. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006. – B. 375. 52

isbotini topgan. Falsafiy yo’nalishdagi sonetlarda komil inson rozlari, kechinmalari, inson erki, millat taqdiriga qayg’urish, shoirning o’ziga xos olami, Vatan muqaddasligi, sevgi iztiroblari va hijron dardlari asosiy mavzular sanaladi. Faxriyor izlanishlarida falsafiy mazmun kasb etgan bir qancha sonetlar qatorida an’anaviy sevgi, hijron, vafo, sadoqat, sukunat, yolg’izlik, hadik kabi mavzulardagi asarlar ham uchraydi. Uning rassomga xos chizgilarida o’zgacha shakllar ko’zga tashlanadi. Shoir sonetlarida istioraning o’rni o’zgacha. Metafora – tushunchalarning tasavurdagi uyg’unligidir. Faxriyor she’riyatini metaforalar asosiga qurilgan she’riyat deyish mumkin. Zero, u so’z bilan emas, asosan, metaforalar orqali fikrlaydi. ”Metafora esa ikkita belgining to’qnashuvidir”. ”Oyna kabi shaffof shamol”, ”Osmon yonboshlaydi hovuz chetiga”, ”Somon yo’li changlarini yuvib olar yulduzlar”, ”Qaldirg’ochlar darz ketgan osmon”, ”Soya tikka turar yerga suyanib” kabi ruknlarda istioraning o’ziga xos namunalari kuzatiladi. Shoir ”Bo’g’zimdan sirqirar tovush” deb boshlanadigan sonetida ”qon”, ”gul”, ”muhabbat”, ”yurak” kabi istioralar qo’llangan: Bo’g’zimdan sirqirar tovush – qon, Gul – mening eng so’nggi so’zimdir. Ibtido, intiho ovushgan, Muhabbat sen bergan to’zimdir. Bu o’rinda qonli tovush yoki qon istiorasi aslida jigarlari xun oshiqning bag’ridan otilayotgan ohi, faryodi, bemehr yoriga atalgan gul so’zi sifatida aytilmoqda; gul – ma’shuqaning ramzi. Oshiq uchun sevgining ibtidosi, o’sha sevgining intihosi bo’lgan, ya’ni u sevgisi boshlanishidayoq o’z intihosiga yetgan. Muhabbatning to’zimga qiyos etilayotganining sababi esa oshiqning qalbi parokandaligidir. Faxriyor sonetlarida modern uslub ustunlik qiladi, xususan, kechinmalar badiiy tasvir vositalarining o’ziga xos shakllaridan foydalangan holda ifodalanadi. Tashbehlar bilan bir qatorda badiiy san’atlarning aksar turlariga namunalar topish mumkin. Bular shoir izlanishlari badiiy jihatdan xos saviyadaligidan dalolatdir. 53

Obrazlilik sonet janrining yetakchi tendensiyalaridan sanaladi. Ushbu janr hissiyot talqiniga yo’naltirilgan; aksar o’rinlarda avtor (muallif) obrazi lirik qahramon vazifasini o’taydi. Ya’ni sonetlar lirik qahramoni – shoir yoki muallifning o’zidir. Jahon sonetnavisligida lirik qahramon, asosan, oshiq, do’st, shoir, faylasuf bo’lsa, o’zbek sonetlari qahramoni o’z davrining fidoyi insonlari, dardkash, donishmand fuqaro, shoir sifatida maydonga keladi. Bundan o’zbek sonetlarida qahramon nisbatan kengroq, mohiyatan teran ma’no kasb eta borgan, degan xulosaga kelish mumkin. Jumladan, B.Boyqobilov sonetlarida lirik qahramon ”ahd kishisi” sifatida, R.Parfida ”Olloh oshig’i” va ”millat fidoyisi”, Faxriyorda ”qayg’udosh inson”, ”faylasuf”, ”telbavor oshiq” sifatida tasvirlangan. Sonetlarda poetik obrazning lirik-tragedik, falsafiy-lirik, intim-lirik, obraz- portret, obraz-manzara kabi turlariga mos shakllarni uchratish mumkin. Obrazlilikni yuzaga keltiruvchi vositalar esa keyingi yillarda yaratilgan sonetlarda modern ifoda va original mazmun bilan ajralib turadi. Rauf Parfi sonetlarida lirik qahramon shoirning o’zi bo’lib, u dard va iztirob kuychisi tarzida maydonga keladi. Qalb kechinmalarining tug’yonli daqiqalarini boricha namoyish qiladi. Shoir sonetlarida oshiq lirik qahramon bo’lgan o’rinlarda ikki xil ma’no anglashiladi. Birida shoir Olloh oshig’i sifatida, boshqasida dunyoviy ishq sohibi, o’z rafiqasiga ko’ngil qo’ygan inson sifatida ko’rinadi. San’atkor shoir ijodida konkret shaxs portreti tavsif orqali chizilmaydi, balki o’sha shaxs lirik qahramon vazifasida kelib kechinma uning tilidan bayon qilinadi. Bundan shoirning badiiy-estetik pozitsiyasi oydinlashadi. Ya’ni masalan, ”Siyovush faryodi” sonetining lirik qahramoni – Siyovushning o’zi. Ya’ni shoir o’sha qahramonning o’zligini hissiyotlari orqali namoyon qilishni ma’qul ko’radi. Bu she’riyatda ”so’z’, ”tosh”, ”hayot”, ”alam”, ”o’lim” kabi ko’plab poetik obrazlar alohida mavqega ega; ular murakkab taxayyulot mahsuli sifatida turli ma’no qirralarini ifodalashga ko’maklashadi. Shoir sonetlarida ”inson”, ”sevgi”, ”ozod ruh”, ”tafakkur”, ”jasorat” kabi qator obraz – kechinma namunalarini ham uchratish mumkin. Obraz – portret shaklidagi timsollarning aksariyati mazmun- 54

mohiyatiga ko’ra falsafiy yoki foje ma’no kasb etishi tahlillardan ayonlashdi. Faxriyor sonetlaridagi ”tosh”, ”namozshomgul”, ”hayot” kabi obrazlar badiiyatini belgilashda alohida mazmun-mohiyat kasb etadi. ”Yurak”, ”ko’ngil”, ”hijron” kabilarni ko’chib yuruvchi sayyor yoki tez-tez uchraydigan obrazlar sirasiga kiritish mumkin. Ramzli obrazlar qo’llanilganligi o’zbek soneti taraqqiyoti darajasini ko’rsatuvchi muhim omil vazifasini bajarganligidan dalolat. O’zbek she’riyatida timsollar, ramzlarga asoslangan badiiy idrok va ifoda madaniyatidagi falsafiy umumlashmalar sonetda ham o’z ifodasini topadi. B.Boyqobilov sonetlarining ayrimlaridagina ramzli obrazlar uchragani holda, R.Parfi sonetlarining aksar qismida ramz-obrazlarning original namunalari uchraydi. Shoir sonetlarida ”so’z”, ”o’lim”, ”qora devor”, ”taxt” kabi ramz- obrazlar ushbu jumlalarga bog’liq tushunchalarning timsoli vazifasini o’tagan. Ular murakkab ruhiy jarayon ifodasida alohida o’rin tutadi. Ramz-obrazlar talqinida o’ziga xos tashbehlar, oksimoronlarning o’rinli qo’llanilishi ham yuqori saviyali badiiyat namunasi yaratilganidan dalolatdir. Xullas, poetik obrazlar sonet janrida o’ziga xos tarzda talqin etiladi. Rauf Parfi, Faxriyor sonetlarining poetik obrazlar tizimida timsoldan foydalanish ijod jarayonidagi murakkab tahayyulot olami, ruhiy-psixologik tasvir ustunligi va sonet badiiy estetik tabiatidagi originallikdan, obrazlar tasviridagi serqirralikdan dalolat beradi. Umumiy xulosalar 1. Jahon sonetnavisligining yirik vakillari Petrarka, Dante, Gyote, Mikelanjelo, Shekspir, Kits, Pushkinlar ijodida sonet badiiyati takomillashuvi obrazlilik hisobiga amalga oshirilgan. Usmon Nosir, Barot Boyqobilov, Rauf Parfi, Abdulla Sher, Faxriyor she’riyatida ruhiy-psixologik tasvir ustunligi uslubda yangilik va originallik, obrazlar silsilasidagi serqirralik kabi xususiyatlarning murakkab tizimini vujudga keltirdi. Adabiy hodisaning mukammallik kasb 55

etishida jamiyatdagi mavjud ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy o’zgarishlarning ta’siri ham seziladi. Birinchi navbatda janr spesifikasini e’tiborga olgan holda, unga erkin munosabatda bo’lish, jahon sonetnavisligi tajribalarini dadil tatbiq etish va botiniy ma’no nozikliklari hamda mavzular ko’lamdorligiga ko’proq e’tibor qaratish ham sonetning ommalshuvi uchun muhim omil vazifasini o’tagan. 2. Sonet meditativ lirikaning mahsuli bo’lib, unda hissiy fikrlash ustun. U qat’iy tizimli janr bo’lsa-da, unda hissiyot erkin, lekin lakonizmdan foydalangan holda ifoda etiladi. Sonet uzoq taraqqiyot tadrijini bosib o’tsa-da, mohiyat mazmuniga ko’ra yangicha, lekin tuzlishi va kompozitsiyasidagi qat’iy qonunlar o’zgarmay qolgan. 3. Ruhiyatning nozik shakllarini sonetday qat’iy tizimli janrda bera olish ijodkordan yuksak salohiyat talab etadi. Muallifning voqelikka o’ziga xos estetik yondashuvi, uslubiy birliklardan foydalanish malakasi poetik mahorati bilan bog’lanib ketadi. Bunday ijodiy tajriba R.Parfi, M.Mirzo, Faxriyor she’rlarida muvafaqqiyatli qo’llanilgan, ijodidagi o’ziga xoslikni ta’minlagan. Tasviriy ifoda vositalari va poetik til uyg’unligi badiiy-estetik tafakkurning betakrorligini yoritishda qo`l kelgan. Voqelikni timsollar, ramzlar orqali idrok etadigan har ikki shoir xuddi shu xil ifoda usullaridan foydalanliklari favqulotda yorqin, teran poetik obrazlarning vujudga kelishiga sabab bo`lgan, deyish mumkin. 4. Sonet o`ziga xos g`oyaviy-badiiy butunligini kompozitsion qurilishida mujassam etgan janr hisoblanadi. Syujet undagi ana shu izchillikka moslashadi. Yangicha mazmundagi sonetlar o`ziga xos ravishda isloh qilingan bo`lsa-da, janrning qat`iy qoidalari saqlanib qoldi. Uning kompozitsion qurilishi va spestifik izchilligi so`zning qudratida o`z mohiyatini saqlay oldi. Sonet janri spestifik xususiyatlarida kompozitsiyaning o`rni alohida ahamiyatga ega. Chunki sonetning to`rta qismi (ikkita katren va ikkita tarset) mazmuni uchun to`rt qat`iy qonuniyat ishlab chiqilgan bo`lib, bu ”muammo – rivojlanish – kulminatsiya – yechim” hisoblanadi. 56

Kompozitsiyadagi shakl va mazmun mohiyatini asoslovchi ushbu qat`iylik o`zbek sonetnavisligida qo`llaniladi va ijodkorlar tomonidan takomillashtirildi. Sonetning kompozitsion qurilmasida qofiyaning ham o`ziga xos o`rni bor. Chunki katrenlar va tersetlar qofiyalanish tartibida ham qat`iylikka ham amal qilinadi. O`zbek sonetnavislari ijodida ham bunday qat`iylik saqlanadi. Xususan, R. Parfi sonetlarining deyarli bir xil shaklda qofiyalanganligi mas`uliyat yuki va yozuvchi mahorati uyg`unligi isbotidir. 5. O`zbek soneti paydo bo`lishida o`ziga xos o`rin tutgan B. Boyqobilov asarlarida hayotdagi barcha holatlar badiiy talqini emas, tavsifi yetakchilik qilgani bois, ijodkorning aksar sonetlari quruq madhiyalardan iborat bo`lib qolgan. Rauf Parfi sonetlari taxayyulli tafakkur mahsuli bo`lganidan undagi mohiyat bezovta ruhning iztirobli kechinmalari tarzida namoyon bo`ladi. Shoir she`riyatida poetik tafakkurni yuzaga chiqaruvchi asosiy omil so`z bo`lib, u so`zga teran ma`no nozikliklarini yuklaydi. Salaflarning aksriyati sof peyzajni intiluv lirika namunasi bo`lgan sonetda qo`llanmagan holda B. Boyqobilov va ayniqsa, R. Parfi, Faxriyorshe`riyatida peyzajning ajoyib namunalari yaratilganining o`zi ushbu janr poetikasidagi evrilishdan dalolat beradi. 6. Sonet janrining badiiyati tasvir vositalari, turli xil, xususan, ko`chimning turli ko`rinishlaridan unimli foydalanish evziga rivojlanadi. Badiiy san`atlarning turli xil ko`rinishlari qo`llanganligi janr badiiyati imkoniyatlarini tasdiqlaydi. Shoirlarimiz birgina katrenning o`zida olti-yettitadan san`at qo`llab sonet poetikasini takomillashishiga muvaffaq bo`lishgan. 7. Sonetda lirik qahramon ruhiyati tahlili ham alohida o`rin tutadi. Aksar sonetlar lirik qahramonni ma`naviyati yuksak ijodkorning badiiy-falsafiy konsepsiyasi, ijtimoiy voqelikka munosabati ijtimoiy-axloqiy mazmundagi umumlashma xulosalar samarasi o`laroq yuzaga keladi. G`arb she`riyatidagi oshiq, ma`shuqa, do`st kabi obrazlardan farqli o`laroq, o`zbek sonetlarida vatanparvar fuqaro, tabiat maftuni bo`lgan inson, ozurdajon rux, istiroblar iskanjasidagi qalb timsollarini uchratish mumkin. Poetik timsollardan tosh, 57

so`z yurak, ko`ngil, hayot, gul, millat va hokozolarning qo`llanilishi sonet badiiyatida alohida o`ringa egaligi bilan ajralib turadi. Sonetda ramzli obrazning qo`llanilishi undagi murakkab ruxiy jarayoning turfa evrilishlarini ko`rsatuvchi poetik unsur sanaladi. Bunday fikrlash tarzi shoirning individual uslub qirralarini, ijodiy konsepsiyasini oydinlashtirshga ko`maklashadi. Bular orqali falsafiy-timsolli obrazlilik badiiy tafukkurning o`ziga xos ko`nishi ekanligi isbotlangan. 8. Faxriyor sonetlari o`zbek sonetnavisligidagi shakliy izlanishlarning o`ziga xos ko`rinishi; ularning lirik qahramoni mohiyatidan oshiq bo`lish bilan birga, hamdard inson qiyofasida ham namoyon bo`ladi. Syujet va kechinma mana shu qahramon atrofida yuz berayotganligi sababli u sonet-taurkumlarning asosini tashkil qiladi. Namozshomgul poetik obrazi shoirning ajoyib topilmasi bo`lib, u orqali bahordagi hijron mavzusi yoritilgan. 9. Ma`lumki, she`riy shakl mazmunga nisbatan sekin o`zgaradi, unga faol ta`sir ko`satadi. Bu holat bir jihatdan davrlar silsilasi, ijtimoiy voqeliklar bilan bog`liq bo`lsa, ikkinchi jihatdan poeziya sohasidagi islohotlarga daxldor. Chunki ”Yangilanayotgan fikr yangi ruhiyatni” (U. Hamdam) taqozo etayotgan hozirgi jarayonda sonet mustahkam o`z o`rniga ega bo`lib borayotganligi tasdig`idir. Hozirgi o`zbek sonetining ayrimlari zohiran noan`anaviy tuyulsa-da, botinan yangicha she`rlar sirasiga kiradi (Rauf Parfining aksar sonet majmualari Faxriyor sonetlari). O`zbek soneti davr taraqqiyoti tadrijida badiiy jihatdan barkamollashadi; jahon sonet asoscilari ijodi bilan bemalol bellasha olish xususiyatini o`zida to`laqonli mujassam eta oldi, yuksak umumbashariy qadriyatlarni o`zida aks ettira bildi. 58

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. O’zbekiston, -T., 1997 2. I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. O’zbekiston 3. Adabiyot nazariyasi. Ikki tomlik. 1-tom. Adabiy asar. T., Fan 1978. 4. A.Aliyev. Ijod va izlanishlar T., Adabiyot va san’at nas hriyoti, 1973. 5. G’.Karimov. Xalq, tarix, adabiyot. T., Adabiyot va san’at nashriyoti. 1977. 59

6. Aliyev B. Rauf Parfi sonetlarida ruhiyat talqini// O’zbek filologiyasining aktual muammolari ro’plami. – Xo’jand, 1993. – B. 61-64. 7. Rahimov A. Shekspir o’zbek tilida/ Milliy adabiyotlar ravnaqi. – Toshkent : Fan, 1981. – B.86-106. 8. Shukurov N. Sonetlar/ bu olam sahnida. – Toshkent : Adabiyot va san’at, 1982. – B. 192-193. 9. Salomov G’, Komilov N, Jo’rayev T. Sonetda yangratdim torimni/ Hayot ko’zgusi. To’plam. – Toshkent : Adabiyot va san’at, 1984. – B. 345-360. 10. Rahmonova S. Sonetlar gulchambari va janr taraqqiyoti// Jahon adabiyoti. – Toshkent, 2008. 1-son, B. 134-136. 11. Alisher N.Badoyiul - bidoya. Mukammal asarlar to’plami.20 jildlik, 1 – jild.-Toshkent. “Fan”.1987. 12. Avaz Chori. Baxtiyorlik shu emasmi?. Qarshi. Nasaf. 1992. 13. Hayitov A. 90- yillar o’zbek lirikasida an’ana va shakliy izlanishlar. Fil.fan.nom.diss. Toshkent.2004. 14. Jome us – sag’ir. Hadislar to’plami. II jild. Toshkent. Ma’naviyat. 2001. 15. Normatov U. Ijod sehri. Toshkent. Sharq. 2007. 16. Parfi Rauf. Sabr daraxti. Toshkent. G’. G’ulom nomidagi nashriyot birlashma si. 1986. 17. Qur’oni Karim. O’zbekcha izohli tarjima.- Toshkent. G’. G’ulom nomidagi nashriyot birlashmasi. 1992. 18. Qarshiboy Murtazo. O’nglanmagan taqdir talqini. Toshkent. Kamalak.1995. 19. Rahimjonov N. Mustaqillik davri o’zbek she’riyati. Toshkent. Fan. 2007. 20. Rumiy Jaloliddin. Ma’naviy Masnaviy. Toshkent. Sharq. 2002. 60

21. Subhon Shermurod. She'riyat iqlimi. Toshkent. Zarqalam. 2005. 22. Yo’ldoshev Qozoqboy. Yoniq so’z. Toshkent. Yangi asr avlodi. 2006. 23. Muhammad Yusuf. Saylanma. Toshkent. Sharq. 2004. 61

O'xshashlar

Jadid publitsistikasining janr xususiyatlari

O’zbek adabiyotida zamon va makon muammosi (Rauf Parfi she’riyati misolida)

Devoni Foniy ning janr xususiyatlari

To’ra Sulaymon she’riyatining g’oyaviy badiiy xususiyatlari

Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`qitishda interfaol metodlardan foydalanish”