Devoni Foniy ning janr xususiyatlari - Adabiyot - Diplom ishlar

Devoni Foniy ning janr xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

194 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI FILOLOGIYA FAKULTETI O‘ZBEK ADABIYOTI KAFEDRASI “Himoyaga tavsiya etildi” Filologiya fakulteti dekani ___________dots. I.Xudoynazarov “_____”____________ 201 4 yil 5220100 – Filologiya (O‘zbek filologiyasi) ta’lim yo‘nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun IV bosqich 42- guruh talabasi Xudoyberdiyeva Dilfuzaning “ Devoni Foniy ” ning janr xususiyatlari mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI Talaba ___________ Xudoyberdiyeva D. Ilmiy rahbar ________ kat.o‘qit.R.Jumayev “______”________________ 201 4 yil “Himoyaga tavsiya etildi” O‘zbek adabiyoti kafedrasi mudiri _________dots.G.Imomova “_____”_____________201 4 yil Qarshi-2014 1

MUNDARIJA Kirish. ……………………………………………………………………..….… 2 I.BOB. Alisher Navoiy “Devoni Foniy” asarining fors-tojik she’riyati taraqqiyotidagi o’rni....... .......................................................................................8 1.1. “Devoni Foniy”ning tuzilishi va nashrlari haqida.....................................8 1.2. “Devoni Foniy” da shoir ijodiy uslubi masalasi .......................... …………. 16 II.BOB. “Devoni Foniy”dagi lirik she’rlarning janriy xususiyatlari haqida …………………………………………………………………...............……..4 1 2.1. Foniy g’azallarining an’anaviylik tamoyillari......................... ..................... 41 2.2. Shoir qit’alarining mavzu va g’oyaviy yo’nalishi.........................................52 Xulosa.................................................................................................................. 61 Foyd alanilgan adabiyotlar ro’yxati...................................................................... 6 3 2

Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng jamiyat hayotining barcha jabhalarida tubdan yangilanish jarayoni ro’y berdi. Xalqimizning boy ilmiy-falsafiy, ma’naviy-ma’rifiy merosi, milliy qadriyatlari, urf-odat va an’analari tiklandi. Ayniqsa, Sharq falsafasini teran o’rganish, shu asosda ulug’ madaniyatimiz va qadriyatlarimiz ildizlarini jonlantirish, uni zamonaviy-umumbashariy ruh bilan boyitish vazifasi dolzarb masala bo’lib qoldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, “Buyuk ajdodlarimizning bebaho merosini tiklash, qadr-qimmatini joyiga qo’yish, ularning qadamjo va ziyoratgohlarini obod qilishdek baxt nasib etganidan har birimiz haqli ravishda faxrlanamiz” 1 . Milliy o’zlikni anglash, ma’naviy merosni o’rganish va tadqiq etish, o’tmishda yashab o’tgan mutafakkir va allomalarning ilmiy-falsafiy va diniy- axloqiy qarashlaridan xalq ommasini bahramand etish hayotiy zaruratga aylandi. Milliy mafkuraning diniy-falsafiy ildizlaridan biri, kishilarni komillik darajasiga yetkazishga xizmat qiladigan ta’limot – tasavvufdir. Alisher Navoiy ijodi , uning ijodkor va shaxs sifatidagi fazilatlari ulug’ mutafakkir shoir yashagan davrlardan buyon ilm va adabiyot ahli o’rtasida katta qiziqish uyg’otib kelmoqda. Ma’lumki, Navoiy o’z davridagi kamdan-kam ijodkorlarga nasib etadigan iqtidor sohibi bo’lgan. Ulug’ Navoiy zullisonayn shoir, zullisonayn ijodkor bo’lgan. U turkiy va forsiy tilda bab-baravar qalam tebratgan. “Devoni Foniy”da Navoiyning forsiy tilda yaratgan g’azal, qit’a va ruboiylaridan iborat she’riy guldastasi jamlangan. Navoiyning forsiy tildagi ijodiga o’z vaqtida uning zamondoshlaridan Abdurahmon Jomiy , Kamoliddin Binoiy , Davlatshoh Samarqandiy, Mirzo Haydar kabi ko’plab shoir , tazkiranavis va muarrixlar yuqori baho berib o’tishgn. O’zbek adabiyotshunosligida “Devoni Foniy” o’tgan asrning 50-yillaridan boshlab, keng miqyosda tadqiq qilinib boshlandi hamda ulug’ mutafakkir shoirning forsiy tilda 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 200 9 . - 176 b. 3

yaratilgan lirik she’rlarining tabiati, janriy xususiyatlari, qolaversa, uning o’ziga xos ijodiy uslubi to’g’risida bir qator izlanishlar va tadqiqotlar olib borildi. Bu sohadagi izlanishlar mamlakatimizda va xorijda bugungi kunda ham keng miqyosda davom ettirilmoqda. Shu bilan birga Navoiy – Foniyning “Devoni Foniy ” sidan joy olgan lirik she’rlarining janr xususiyatlari haqida hozirgacha bugungi kun talabi asosidagi monagrafik tadqiqot amalga oshirilgan emas. Bitiruv malakaviy ishining mavzusi hamda bajarilishi rejalashtirilgan ish ko’lami nuqtai nazaridan qaralganda ushbu tadqiqotning naqadar dolzarb ekanligi aniq ko’zga tashlanadi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. A.Fitrat, S. Ayniy, Ye.E.Bertels, V.Abdullayev, N.Mallayev, H.Sulaymonov, A.Mirzoyev, E.Shodiyev, N.Komilov, R.Vohidov, I.Haqqulov kabi olimlar o’z tadqiqotlarida Navoiyning forsiy tildagi ijodi haqida to’xtalib o’tishgan. Mustaqillik tufayli O’zbekistonda o’tmish madaniy merosi va qadriyatlarini o’rganishga keng yo’l ochildi. Ayniqsa, Navoiy ijodini o’rganish, uni tarjima va nashrlarini amalga oshirish ishlariga davlat miqyosida ahamiyat berildi. O’tgan asrning 80-yillar oxiri va 90-yillar boshidan to XXI asrning dastlabki yillarigacha Navoiyning ijodiy namunalarini to’laligicha o’zida jamlagan 20 tomlik Mukammal asarlar to’plami nashrdan chiqdi. O’sha to’plamdagi 18-19 va 20-tomlarda “Devoni Foniy”dagi lirik she’rlar tarjimalari bilan nashr etildi. Porso Shamsiyev nashri asosida amalga oshirilgan forsiy tildagi she’rlar O’z R FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti katta ilmiy xodimi filologiya fanlari nomzodi Sayfiddin Sayfullo tomonidan amalga oshirilgan. Bugungi kunga kelib, shu nashr ayrim tuzatishlar bilan 10 tomlik holda qaytadan nashr qilindi. Umuman olganda, so’nggi yillarda Navoiyning forsiy tildagi lirik merosini o’rganish sohasida N.Komilov, E.Shodiyev, I.Haqqulov, R.Vohidov, A.Abdullayev va boshqalar jiddiy izlanishlarni amalgam oshirganliklarini qayd qilib o’tish maqsadga muvofiqdir. Shu o’rinda “Devoni Foniy”ning bir qator nashrlari Eron, Turkiya va Tojikistonda amalga oshirilganligini alohida ta’kidlab o’tish lozim. Bitiruv malakaviy ishida “Devoni 4

Foniy”ning tadqiqi, tarjima va nashrlari bilan bog’liq olib borilgan ishlar natijalaridan ham foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Alisher Navoiyning “Devoni Foniy”sidan o’rin olgan lirik she’rlarni tahlil va talqin qilish, ularning janriy xususiyatlari, mavzu va g’oyaviy yo’nalishi hamda miqyosi va qamrovini belgilash, shoir merosining fors-tojik adabiyotida tutgan o’ri va ahamiyati xususida, shuningdek, shoir ijodiy uslubi to’g’risida ayrim fikr-mulohazalar bildirib o’tishdan iboratdir. Shulardan kelib chiqib, ishning asosiy vazifalari sifatida quyidagilar belgilab olindi:  “Devoni Foniy”ning tuzilishi haqida ma’lumot to’plash va umumlashtirish;  “Devoni Foniy”dagi she’rlarning uslubi to’g’risida to’xtalib o’tish;  Tatabbu’ muxtari’, tavr tushunchalari va ularning an’anaviylik xususiyatini yoritib berish;  “Devoni Foniy”dagi lirik she’rlar, ularning janriy xususiyatlari haqida ma’lumot berish ;  nazira, javobiya va payrov tushunchasi va ularning mohiyatini yoritib berish ;  Navoiy-Foniy va Hofiz Sheroziy o’rtasidagi ijodiy munosabat xususida to’xtalib o’tish ;  Navoiyning forsiy she’rlarida boshqa forsiyzabon salaflari ta’sirini ko’rstaib berish ;  Foniy ijodining fors-tojik adabiyotida tutgan o’rni haqida ma’lumot berish ; Ilmiy ishning nazariy va uslubiy asoslari. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning asarlarida ulug’ allomalar, ularning ma’naviy merosini o’rganish borasida ilgari surilgan fikrlari ilmiy ishning nazariy-uslubiy asosi bo’ldi. Tadqiqotning uslubiy asosini ilmiy bilishning xolislik, tarixiylik, mantiqiylik, vorisiylik, qiyosiy tahlil usullari tashkil etadi. Tadqiqotning obyekti. Alisher Navoiyning “Devoni Foniy”sidagi lirik she’rlarning janriy xususiyatlarini o’rganish tadqiqotning obyekti qilib olindi. 5

Tadqiqotning predmeti. Alisher Navoiyning “Devoni Foniy”sidagi lirik she’rlarning janriy xususiyatlarini tahlil va talqin qilish tadqiqotning predmetini tashkil qiladi. Tadqiqotning manbalari. Alisher Navoiyning “Devoni Foniy” asari tadqiqotning asosiy manbasi bo’lib, unda shoirning 550 dan ortiq g’azallari, bir qancha qit’a, ruboiy va fardlari kiritilgan bo’lib, ular Hofiz Sheroziy, Sa’diy Sheroziy , Abdurahmon Jomiy, Kamol Xo’jandiy, Amir Xusrav Dehlaviy va boshqa forsiyzabon ijodkorlar she’rlariga nazira tarzida yaratilgan. “Devoni Foniy” bilan birgalikda mazkur ijodkorlarning ijodiy namunalari ishning asosiy manbasini tashkil qiladi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:  “Devoni Foniy”ning tuzilishi haqida ma’lumot berib o’tildi ;  “Devoni Foniy”ning mamlakatimizda va chet ellarda amalgam oshirilgan nashr va tarjimalari hamda olib borilgan tadqiqotlar xususida alohida to’xtalib o’tildi;  “Devoni Foniy” ning janriy xususiyatlari haqida, devondan o’rin olgan lirik she’rlarning ijodiy uslubi va an’anaviylik xarakteri to’g’risida fikr-mulohazalar bildirib o’tildi ;  Tatabbu’ , muxtari’, tavr kabi “Devoni Foniy”da qo’llanilgan istilohlar va ularning mazmun-mohiyati yoritib berildi ;  Navoiy forsiy she’rlarining nazira, javobiya va payrovlik kabi ijodiy an’anaga munosabati xususida to’xtalib o’tildi;  “Devoni Foniy”da salaflar ijodining Foniy she’rlariga ta’siri xususida fikr- mulohazalar bildirildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Alisher Navoiyning “Devoni Foniy”sidagi lirik she’rlarning janr xususiyatini o’rganish, ulug’ mutafakkir shoirning zullisonayn shoir sifatidagi mahorati, uning forsiy tilda yaratilgan adabiy merosi haqida to’plangan ma’lumotlar Alisher Navoiyning fors-tojik adabiyoti tarixida tutgan o’rnini belgilashga xizmat qiladi. 6

Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati shundaki, Navoiyning forsiy tildagi ijodiy namunalari, ularning janriy xususiyatlar haqidagi mazkur tadqiqot natijalaridan hamda ulardan chiqarilgan ilmiy xulosa va tavsiyalardan oliy o’quv yurtlarida o’tiladigan “O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi” fani bo’yicha dasturlar tuzishda, maxsus kurslar tashkil qilishda, ma’ruzalar o’qishda amaliy va seminar mashg’ulotlar o’tkazishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, 4 fasl, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ishning hajmi 64 bet (1584 so’z )ni tashkil qiladi . 7

I.BOB. Alisher Navoiy “ Devoni Foniy” asarining fors-tojik she’riyati taraqqiyotidagi o’rni 1.1. “Devoni Foniy”ning tuzilishi va nashrlari haqida Alisher Navoiyning fors-tojik adabiyoti tarixida tutgan o‘rni ham juda muhim. U yuqorida aytib o‘tilganidek, o‘z ustozi va hamfikr do‘sti Abdurahmon Jomiy bilan birgalikda XV asr Hirot adabiy maktabining boshida turdi, juda ko‘p tojik shoirlari, adiblari, tarixchilari, adabiyotshunoslari, musiqachilari, rassomlari, me’morlari va boshqa san’atkorlariga homiylik qildi. “Muhokamatul-lug‘atayn”, “Mufradot”, “Xamsatul-mutahayyirin” kabi chuqur ilmiy asarlarida va shuningdek ko‘pgina badiiy asarlarida fors-tojik adabiyoti va klassik tojik tili – forsiy til haqida qimmatli mulohazalar, nodir ilmiy umumlashmalar qoldirdi. Bundan tashqari, buyuk shoir umrining oxirlarida “Foniy” taxallusi bilan yozilgan forsiy she’rlarini to‘plab ayrim devon tuzdikim, o‘n ikki mingdan ortiq she’riy satrni o‘z ichiga olgan bu kitob “Devoni Foniy” (“Foniy devoni”) nomini olgan. Bu devon haqida uning o‘z asarlarida va boshqa mualliflar asarlarida ma’lumotlar bizga ko‘plab yetib kelgan yo‘lga qo‘yilmay keldi. Bunga sabab, bu nodir asar qo‘lyozmalarining mamlakatimiz kitob fondlarida yo‘qligi edi. Sobiq sho‘ro davrida bu ishga birinchilardan bo‘lib qo‘l urgan olim Sadriddin Ayniy bo‘ldi. U yigirmanchi yillardayoq bu ishga kirishib, Alisher Navoiyni fors-tojik klassiklari qatoriga qo‘ydi va 1926 yili Moskvada chopdan chiqqan “Tojik adabiyoti namunasi” kitobiga uning “Tuhfatul-afkor” qasidasidan 18 bayt kiritdi. Bu bilan kifoyalanmagan olim Navoiyning forsiy ijodini qidirishga tushdi. U boshqa Foniylarga mansub kitoblardan uslubiga qarab Alisher Foniy asarlarini ajratib olishga harakat qildi. Bu ishlar natijasi o‘laroq S.Aynining “Alisher Navoiy”1 monografiyasi vujudga keldi. 8

1941 yilda Alisher Navoiy tavalludining 500 yilligiga mehmon bo‘lib kelgan eron olimi Ali Asg‘ar Hikmat O‘zfan ilmiy sessiyasida Foniy devonining Tehron nusxasi haqida axborot berdi. Olim devonda Husayn Boyqaro nomidan keyin kelgan “Xuld ollohu mulkahu (Xudo saltanatini abadiy qilsin) degan jumlasiga tayanib, Tehron qo‘lyozmasi Husayn Boyqaro barhayot vaqtida ko‘chirilgan degan fikrga keladi”2. 1963 yili Eron olimi Humoyun Farrux mazkur qo‘lyozmani chopga tayyorlab nashrdan chiqardi. Humoyun Farrux bu nusxa tavsifini bergan olim Ibni Yusuf SHeroziy so‘zlarini keltirib, devon Navoiy hayotligi vaqtida, ya’ni 901-900 hijriy (1495- 1500 milodiy) yillar orasida kitobat qilinganligi haqida ma’lumot beradi3. Noshirning ko‘rsatishiga binoan, bu qo‘lyozma to‘liq bo‘lmay, uning oxirgi varaqlari tushib qolgan. Keyinchalik kitob o‘rtasida ham yetishmovchiliklar mavjud ekanligi aniqlandi. Alisher Foniy devonidan birov nusxa hanuzgacha mamlakatimiz kutubxonalaridan topilmaganligi tufayli tadqiqot ishlarida chalkashliklar yuz berdi, uzoq yillar davomida bu ajoyib xazina bir joyga jamlanmay, o‘rganilmay va nashr qilinmay kelindi. Navoiyshunos olim Hamid Sulaymon xorijiy olimlar tuzgan kataloglardan foydalanib, Parij Milliy kutubxonasida saqlanayotgan “Devoni Foniy”ning eng to‘liq nusxasini aniqladi va uning mikrofilmini olishga muvaffaq bo‘ldi. So‘ngra olim jahonning boshqa kutubxonalaridagi Foniy devonlarini ham tekshirib uning hozircha besh nusxasi borligini aniqladi. Ularning ikkitasi Parijda – Fransuz Milliy kutubxonasida, yana ikkitasi Turkiyada – “Turk-islom” muzeyi kutubxonasi hamda “Nuri Usmoniya” kutubxonalarida, beshinchisi esa, Tehrondagi “Eron davlat majlisi” kutubxonasida saqlanmoqda4. Ushbu qo‘lyozmalar asosida “Devoni Foniy”ning muallifning o‘zi tuzgan matniga yaqin matni aniqlab, shu asosda Foniy devoni e’lon qilinganidan so‘ng, bu devon haqida fikr-mulohazalar aytishga yoki uning turli tomonlarini tadqiq 9

etishga ilk qadamlar qo‘yildi5. Alisher Navoiyning o‘zi “Muhokamatul- lug‘atayn” asarida mazkur devon ta’rifida yozgan edi: “Yana forsiy g‘azaliyot devoni Xoja Hofiz tavridakim, jami’ suxandonlar va nazm piyrolar nazarida mustahsan va matbu’dir, tartib beribmenkim, olti mingdan abyoti adadi ko‘proqdirki, ko‘prak ul hazrat (ya’ni Hofiz SHeroziy) she’riga tatabbu’ voqe’ bo‘luptur. Va ba’zi Hazrati Shayx Muslihiddin Sa’dig‘akim g‘azal tavri muxtariidur. Va ba’zi Mir Xusravg‘akim, ishq otashkadasining sho‘laangizidur va dard g‘aribxonasining ashkrezi. Va ba’zi Hazrat Maxdumiy Nurang‘akim (Abdurahmon Jomiyga) kamol avjining mehri lomi’idur va mazkur bo‘lg‘on azizlar holotining jomi’iki, bu devon xaloyiq orasida shoye’dur va ro‘zgor ahlining tab’lari ul sari roje’ va anda ko‘p turluk dilkash adolar va dilpazir ma’nolar voqedurkim tafsiri bu faqirdin munosib emas. Va anda har nav’ nazm va lug‘z ul jumladin besh yuzga yaqin muammokim, ko‘pi Hazrati Maxdumiy Nuran muborak nazarig‘a yetubdur va ul hazratning isloh, tahsin sharafin kasb etubdirkim, xomamdin ro‘zgor safhasig‘a yozilibdur va qalamim layl va nahor avroqida naqsh qilibdur”. Bunda shoirning o‘zi devonga qisqa, ammo chuqur mazmunli tavsif berib, uning xarakterini, mazmun mundarijasini ham, shaklu sifatini ham, umumiy hajmini ham yaxshi ochib bergan. Bundan shu narsa ko‘rinib turibdiki, devon tatabbu’ tarzida bitilgan va avvalo Alisherning yoshlikdan sevgan shoirlari Xo‘ja Hofiz SHeroziy, Shayx Muslihiddin Sa’diy Sheroziy, Amir Xusrav Dehlaviy va shuningdek muallifning piri va ustozi Abdurahmon Jomiy she’rlariga ko‘proq tatabbular qilingan. Bugina emas, shoir yoshligidan boshlab mazkur suxan ustodlari ijodini sevib ularga ergashgan. Bu ulkan maktabning iste’dodli shogirdi Nizomiddin Alisher o‘z mashqlarini ustozi Abdurahmon Jomiy nazaridan o‘tkaza borgan, uning maslahatlarini olgan, tahriridan o‘tkazib, kamolotga intilgan va piriga maqbul bo‘ladigan, o‘tgan klassiklar asarlari bilan bellasha oladigan asarlar yaratishga muvaffaq bo‘lgan. Ana shuning uchun u “Ko‘pi Hazrat Maxdumiy Nuran 10

muborak nazariga yetibdur va ul hazratning isloh, tahsin sharafin kasb etibdur...”, deyishga haqli. Darhaqiqat, devonga Alisher Navoiyning juda yoshlik davridan tortib forsiy tilidagi she’riy mashqlari, keyinchalik yozgan turli janrga mansub asarlari jamlangan. Bu xilma-xillik haqida shoir “Lisonut-tayr” asarida: Forsiy nazm ichra chun surdim qalam, Nazmning har sinfini qildim raqam, – deb yozgan edi. Haqiqatan ham, devonda forsiy she’r turlarining barchasidan namunalar mavjud. Bu narsa ham Alisher Navoiy forsiy she’r javlongohini o‘zi uchun o‘sish, ulg‘ayish va musobaqa maydoni deb qaraganidan dalolat beradi. Devondagi g‘azallar, an’anaga ko‘ra, alfavit tartibida joylashtirilgan. Alisher Navoiy o‘z zamonida ustoz hisoblangan va asarlari mashhur bo‘lgan shoirlar ismini keltirib, “Mahbub ul-qulub”ning “nazm gulistonining xushnag‘ma qushlari zikrida” degan bobida yozgan edi: “Ular bir necha guruhdir. Birinchi guruh ma’rifati ilohiy xazinasining naqdinalari bilan boyigan va xalq ta’rifiga ehtiyoj sezmaganlardir. Ishlari ma’nilar xazinasidan javhar termoq va u javharni el yaxshiligi uchun nazm ipiga tortmoq. Nazmlarining ifodasi g‘oyat qutlug‘ va benihoyat yoqimli va ulug‘. Bu ajoyib ko‘rinishga tobi’ bo‘lganlarning ba’zisini arz qilaylikki, bular kimlardir. U jumladan: forsiy iborada sirlar javharini tuzuvchi Shayx Farididdin Attordir. Yana: “Ma’naviy masnaviy”ning aytuvchisi, yaqinlik daryosining suvchisi Mavlono Jaloliddin, ya’ni Mavlaviy Rumiydir. Yana bir guruhdirkim, haqiqat sirlariga majoz yo‘lini aralashtiribdirlar va so‘zlarini bu uslubda bog‘labdirlar. Chunonchi: ma’ni ahlining nozik so‘zlisi Shayx Muslihiddin Sa’diy SHeroziy va ishq guruhining halol oshiqi Amir Xusrav Dehlaviy, tasavvufda noziklik va mushkullar chigalini yechuvchi Shayx 11

Zahiriddin Sanoiy, haqiqat ahlining yagonasi Shayx Avhadiddin va til bilan ma’nini ado etgan Xoja Shamsiddin Muhammad Hofiz. Yana, bir qanchalari ham bordilarki, majoz yo‘li ularning she’rida g‘alaba qozongan va ular bu ravishga ko‘proq rag‘batlanganlar. Chunonchi: Kamol Isfahoniy, Xoqoniy SHervoniy, Xojuyi Kirmoniy, Mavlono Jaloliddin, Xoja Kamol, Anvariy, Zahir, Abdulvosi’, Asir, Salmon Sovajiy, Nosir Buxoriy, Kotibiy Nishopuriy va Shohiy Sabzavoriy. Yana, haqiqat va majoz yo‘lida kamolga erishgan va ilmi har ikki yo‘lda yetilgan va to‘lishgan, shoirlarning ilg‘ori va rahbari... Abdurahmon Jomiy...” (P.Shamsiyev soddalashtirgan tekstdan). Buyuk Navoiy o‘z davrigacha o‘tgan ulkan va taniqli shoirlarning badiiy metodlariga qarab bo‘lib chiqar ekan, u turli adabiy maktablarni o‘ta zukkolik bilan ajrata olgani ma’lum bo‘lsa, uning forsiy she’rlari tahlilidan bu maktablardan har qaysisining fayzidan bahramand bo‘lganligini payqash mumkin. Navoiy – Foniy o‘z devonida ko‘proq mana shu shoirlar asarlariga javoblar yozib, tatabbu’ – izdoshlik qiladi. Ma’lumki, Navoiy yoshligidanoq ikki tilda tarbiya ko‘rdi. Klassik tojik tili, ya’ni forsiy til uning ikkinchi ona tili, yosh Alisherning birinchi yod olgan bayti Amir Qosim Anvorning forsiy g‘azallaridan biri edi. So‘zsiz, u maktabda ham, uyda ham forsiguy shoirlar ijodi samaralaridan bahramand bo‘lib o‘sib, ulg‘aydi va shoirlik zavqi bilan kamolotga yetishdi. Shuning bilan birga, hali yosh Alisher she’riyatni bir umr o‘ziga yo‘ldosh qilib tanlar ekan, uning zamonida keng taralgan an’ana – nazirago‘ylikni ham o‘ziga ulug‘ maktab, ham ustozlarining hurmat-ehtiromini joyiga yetkazish vositasi, keyinroq esa o‘zidan oldin o‘tgan forsigo‘y shoirlar bilan bellashmoq maydoni, musobaqa turi deb qabul qilgan edi. 12

Bundan ulug‘ Navoiy fors-tojik adabiyoti suxan maydonining ajoyib chavandozlar Sa’diy SHeroziy, Xusrav Dehlaviy, Hofiz SHeroziy, Jomiy va boshqalar bilan bellashib ko‘rishni, bu sohada balog‘at va fasohat ko‘rsatishni, so‘ng esa, o‘z ona tili – qadimgi o‘zbek tilida lirik va epik asarlar yaratib, o‘zbek she’riyatini yuksak badiiyat osmoniga ko‘tarish maqsadini oldiga qo‘yganligi ma’lum bo‘ladi. Garchand Navoiyning o‘zi kamtarlik bilan: Tatabbu’ kardani Foniy dar ash’or, Na az da’viyu ne az xudnamoist. Chu arbobi suxan sohibdilonand, Murodash az dari dilho gadoist. Tarjimasi: Foniy naziralar yozar ekan, bil: Bu na da’vo, na o‘zini bozorga solish. Suxan arboblari saxiyligidan Murodim – tilanib bir nima olish, – desa ham, bu asarlariga “Foniy”taxallusini qo‘ygan bo‘lsa ham, uning tojikcha she’rlari fors-tojik adabiyoti uchun o‘tkinchi asarlar bo‘lmadi. Mana, besh asrdirkim, ular boy an’anali fors-tojik adabiyotining baland cho‘qqilaridan biri bo‘lib kelmoqda. O‘zidan oldin o‘tgan yoki o‘z zamondosh o‘oirlari asariga javob tariqasida yangi asar (nazira)lar yozish mavzu nuqtai nazaridan juda cheklangan feodal Sharq adabiyotida keng tarqalib, an’anaga aylanib ketgan edi. Ammo nazirgo‘ylik, ko‘p G‘arb tadqiqotchilari aytgandek, epigonlik – taqlidchilik 13

emas. Albatta, talantsiz shoirlar qo‘lida bir mavzuda tamom boshqa shaklda yozilgan asarlar ham taqliddan nariga o‘tolmaydi. Ko‘p kishi ham qildi tatabbu’ havas, Sarvu gul o‘trusig‘a kelturdi xas, – degan edi Alisher Navoiyning o‘zi ham “Xamsa” tatabbulari haqida gapirib. Haqiqiy iste’dod egalari bir shaklda va bir mavzuda yozilmish asarlarda ham shakl ishiga yangi-yangi durdonalar tizganlar va guldan xas emas, xoru xasdan gul undirganlar. Bu jihatdan tatabbu oddiy mashg‘ulot emas, u qiyin san’atdir. Nazira aytayotgan shoir oldinda o‘z salafining badiiy ifoda vositalarini, g‘azal vazni, qofiyasi va radifini saqlagan holda undan yuqoriroq qimmatga ega bo‘lgan badiiy durdona yaratishdek murakkab va qiyin vazifa turadi. Prof. YE.E.Bertels nazirago‘ylikning bu asl mohiyatini juda to‘g‘ri ta’kidlab, nazira “mualliflari javob aytilayotgan asar syujetini aniq qaytarishdan qochibgina qolmay, aksincha, uni tamoman yangicha original yoritishga intilganlar”6, deydi. Nazira asar salaflar ijodiga bo‘lsa, u holda nazira yozayotgan shoir oldida asrlar bo‘yi ijod etilgan eng yaxshi namunalardan o‘zib ketish vazifasi turar edi. Shunday qilib, nazirago‘ylik – taqlidchilik emas, balki juda katta va mas’uliyatli poetik musobaqa – haqiqiy mushoira bo‘lgan. Bu an’ana natijasida Sharqda so‘zga tiyraklik va o‘ta ziyraklik hislari tarbiyalangan, voyaga yetgan. Alisher Navoiyning “Xamsa” asari ham naziraning porloq namunasi, ammo endilikda unga kirgan dostonlarning original asarlar ekanligini izohlab o‘tirishga hojat qolmadi. Xullas , “Devoni Foniy” Alisher Navoiy yashagan davr an’analari asosida tuzilgan bo’lib, unda kiritilgan lirik she’rlar ulug’bobokalonimiz tomonidan 14

mumtoz forsiy she’riyatning eng go’zal namunalariga yozilgan javobiyalaridan iboratdir. Bunda Alisher Navoiyning o’z ustoz va salaflari bilan ijodiy musobaqalarga kirishib, yuqori darajadagi ijodiy natijalarga erishganligi yaqqol ko’zga tashlanadi. 15

1.2. “Devoni Foniy” da shoir ijodiy uslubi masalasi Sharq adabiyotida an’anaviylik va izdoshlik asosida ijod qilish o’ziga xos tarixga ega. Shu bilan birga an’anaviylikni va izdoshlikning o’ziga xos ko’rinishlari mavjud bo’lgan. Garchi, shoirlar ko‘proq shaklan izdoshlik qilgan bo‘lsalar-da, ammo mazmunda originalikka intilganlar. Nodir iste’dod egalari izdoshlik qilgan shoirga ko‘r-ko‘rona ergashmaganlar, aksincha, o‘z salafi asarini chuqur tahlil qilib, mavzuning yangi-yangi qirralarini ochishga intilganlar va hatto izdoshlik qilayotgan shoir bilan munoazaraga o‘tganlar. Oldingi shoir aqidalarini inkor qilish, unga zid fikrlarni ilgari surish hollarini ko‘p uchratish mumkin. Odatan bu ish imo-ishorasiz, salaflar mehnati hurmatini joyiga qo‘ygan holda ijro etiladi. Ammo izdoshlik qilinayotgan asarni tahlil qilib, kelisha olmagan joylarini ochiq tanqid qilish, o‘z pozitsiyasidan baholash hollarini ham uchratsa bo‘ladi. Masalan, Alisher Navoiy Ganjaviy hamda Amir Xusrav Dehlaviylarga izdoshlik qilib, o‘zining buyuk “Xamsa”sini yaratar ekan, o‘tmishdoshlari asarlarini o‘z aql elagidan o‘tkazib, kerak topganini oladi, uni o‘z zamonasining ilg‘or gumanistik g‘oyalari bilan boyitadi va tamoman original asar yaratadi. Endilikda bu narsa “Xamsa” tadqiqotchilari tomonidan to‘la-to‘kis isbotlab berilgan7. “Devoni Foniy”da Navoiy izdoshlik qilgan shoirlarni sanab ko‘rilsa, quyidagicha: devondagi 554 g‘azalning 237 tasi Hofiz SHeroziyga, 52 tasi Abdurahmon Jomiyga, 33 tasi Amir Xusrav Dehlaviyga, 25 tasi Sa’diy Sheroziyga, 5 tasi Mavlono Kotibiylarga nazira qilib yozilgan. Tatabbu’ – lug‘. ma’nosi biror narsaning ketidan tushish, izidan borishni anglatadi; adabiyotshunoslikda biror she’rdan ta’sirlanib, undagi vazn, qofiyani (radif bo‘lsa, uni ham) saqlagan holda asar yozish, ba’zan bunday she’rlarni o‘xshatma, javobiya, nazira ham deydilar. Tatabbu’ning tabiatini bizda birinchi o‘rgangan A.Shomuhamedov, tatabbu’larda shoirlar o‘z g‘oyalarini ifoda etishga intilganlar, deb yozadi. 16

Xoja Hofiz SHeroziy – Shamsuddin Muhammad (1321, SHeroz – 1350, shu shahar) buyuk fors shoiri. Tojir oilasida dunyoga kelgan va otadan yosh yetim qolgan Shamsiddin nonvoyga shogirt tushadi. Tezda Qur’oni majidni yod olib, go‘zal tilovat qiladi. Shu munosabat bilan “Hofiz” taxallusini oladi. Undan bir devon qolgan. Hofiz she’rlari ishqi majoziy va ishqi haqiqiy tarannumiga bag‘ishlanadi. Mavzuning turli-tumanligi, ulardagi badiiyatning g‘oyat yuksakligidan Hofiz she’rlari o‘z zamonasidayoq shuhrat qozonadi, keyingi davr she’riyatiga ham barakali ta’sir ko‘rsatadi. XVII asrdan boshlab G‘arb adabiyotiga ham ta’sir o‘tkazadi. Gyote Hofizdan ilhomlanib “G‘arb va Sharq devoni” ni yaratgani shoirni g‘arb tafakkur olamiga qadam surganiga dalildir. Navoiy Hofiz g‘azallaridagi mahoratni yuksak baholagan. “Devoni Foniyda” da Hofizning g‘azallari tatabbu’ida 211, tavrida esa 20 g‘azal mavjud. Aytish kerakki, Navoiy Hofiz g‘azallaridan tasavvufiy mazmundagilarni olgan. Hofizning do‘sti va shogirdi Muhammad Gulandom yig‘gan, shoir vafotidan 38 yil keyin tuzilgan devon nashr qilingan. Hozirda aniqlangan she’rlari 418 g‘azal, 5 qasida, 41 ruboiy, 3 masnaviy (“Soqiynoma”, “Ohuyi vahshiy”, “Mug‘anniynoma”) dir. Muxtara’ – arabcha so‘z bo‘lib, kashf etilgan, asoslangan ma’nosini anglatadi. ixtiro’ ham shu tushunchani anglatadi. Tavr – lug‘. biror narsa atrofida aylanish, tarz yo‘sin, usul, tartibni, odat (manera)ni anglatadi; adabiyotshunoslikda biror she’rning mohiyati uslubini olib, shu yo‘sinda asar yozishdir. “Devoni Foniy” da shunday g‘azallar mavjud. Masalan, “Dar tavri Xoja”, “Tatabbu’i Maxmud, dar tavri Xoja”. Bunday g‘azallarda vazn, qofiya (radif) mezon qilib olinmaydi, balki uslub, mazmunni she’riy talqiniga, uslub, rangga rioya qilinadi. Bu adabiy yo‘l shoirlarning o‘zaro musobaqasi yo‘sinida bo‘lib, mazmun o‘zgalik, jilolarini yangicha talqinini yaratishga undar edi. Yangicha talqinda esa timsollar, badiiy vositalar, bayondagi adolarga alohida e’tibor qilish darkor bo‘lar edi. 17

Salmon Sovajiy – (1310, Sova – 1376, shu shahar) Jamoluddin Xoja Salmon ibni Xoja Alouddin Muhammad. Salmon Sovajiy nomi bilan mashhur fors shoiri. U zamonning aksar ilmlarini, jumladan adabiyot, riyozat, she’rshunoslik, tilshunoslikni mukammal egallagan. Shoir o‘zining “Qasidai masnu’” nomli o‘ta murakkab, bir necha bahrda yozilgan, juda ko‘p noyob she’riy san’atlar, vositalar qo‘llanilgan muvashshah (bezatilgan, ziynatlangan) yo‘lida yozilgan asari bilan keng shuhrat qozongan. Salmon “Kulliyot”i (16 ming bayt) dan “Jamshid va Xurshid”, “Firoqnoma” dostonlari yetib kelgan. Salmon o‘z g‘azallarida Xoju Kirmoniy, Nosir Buxoriy va Hofiz SHeroziy kabi shoirlar an’anasini davom ettirgan. Navoiy “Devoni Foniy” da Salmon Sovajiyning 2 g‘azaliga tatabbu’ g‘azal bitgan. Shohiy Sabzavoriy – (1385, Sabzavor – 1453, Astrobod) Amir Oq Malik ibni Malik Jamoluddin Feruzkuhiy, taxallusi Mir Shohiy. Shohiy xattotlik, naqqoshlik, musiqa va oltinlash san’atida nomdor ustodlardan bo‘lgan. Tazkiralarda Shohiyning she’riyatida Xusrovning yonishi, Hasan Dehlaviyning latofati, Kamol Xo‘jandiyning nazokati, Hofizning yorqin va teranligi jam’ bo‘lgandir, deb ta’riflanadi. Shohiyning ajdodlari mo‘g‘ul istilochilariga qarshi dehqon va hunarmandlarning “sarbadorlar” nomi ostidagi qo‘zg‘oloni yetakchilaridan bo‘lganlar. Bu ijtimoiy – siyosiy ma’nodagi xalq harakatiga aylangan qo‘zg‘olon ayovsiz bostirilgan, Shohiy Boysung‘ur Mirzo saroyini tark etib, Sabzavorga ketadi va dehqonchilik bilan shug‘ullanadi. Navoiyning “Majolis un-nafois” da yozishicha, qandaydir yumush bilan Jurjonga borganida Astrabodda qazo qiladi. Uning na’shi Sabzavorga keltirilib, izzat-hurmat bilan dafn etiladi. Shu asarda Navoiy Shohiyni ko‘rmaganini, lekin oralarida yozishmalar bo‘lib turganini e’tirof qiladi. “Devoni Foniy” da Navoiy Shohiyning g‘azaliga tatabbu’ qilgan. Kamol Xo‘jandiy – (1318, Xo‘jand – 1401, Tabrez) Kamoluddin Ma’sud, Shayx Kamol, Kamol Xo‘jandiy nomlari bilan mashhur shoir. U Xo‘jand, Samarqandda ta’lim olgan. Xorazm va Shosh (Toshkentda) istiqomat qilgan. Kamol nihoyatda bilimdon shaxs bo‘lgan: adabiyot, arab tili, 18

fiqh, hadis, kalom, htkmat, tafsir va tasavvufni puxtabilgan. Iroq va Ozarbayjon hokimi Tabrez atrofida Valiyonko‘h degan mavze’ni unga tuhfa qilgach, Kamol bog‘ barpo etib, uni Behisht deb atagan va bog‘dorchilik bilan ro‘zg‘or tebratgan. Kamol “Devon”ida 14 ming bayt bo‘lgan, deyiladi. Lekin bizgacha yetib kelgan “Devon”ida 7989 baytmavjud. Uning g‘azallarida insonning botiniy olami ochib beriladi. Oshiqona his-tuyg‘ular tarannum etiladi. Kamolning o‘zbek tilida ham yozgani haqida birinchi bo‘lib, A.Hayitmetov yozdi. (Qarang: Shayx Ahmad qozi Xudoydod Taroziy. Fununul balog‘a. Xazina, 1293). “Devoni Foniy”da Kamol g‘azallariga 4 tatabbu’ va tavriga g‘azallar bor. Sohib Balxiy – Davlatshoh Samarqandiy bu shoir taxallusi “Sharif” bo‘lgan, deydi. Navoiy “Majolis un-nafois” da: “SHe’r fanida mahoratli kishi erdi. Advor – musiqiy ilmida komil erdi”, - deydi. Sohib o‘z g‘azallariga o‘zi kuy bastalar ekan, uning “Chorgoh” amalidan boshqa asar Jo‘gi Mirzo (Shohruh Mirzo o‘g‘li) majlislarida aytilmas ekan. Sohibning Xoja Salmonning “Masnu’” qasidasida javobiyasi bor. Qabri Balxda. “Devoni Foniy”da Sohib Balxiyga 1 ta tatabbu’ g‘azal bor. Kotibiy – (vaf. 1435, Astrabod) Shamsiddin Muhammad ibn Abdulloh – mashhur shoir, xattot va munshi. Yaxshi xattot bo‘lganligidan Kotibiy taxallusini olgan. Kotibiyning Nishopurda tahsil olgani, Hirot, Samarqand, Mozandaron, Gilon, Hijoz, Tabrez va Isfahonlarda bo‘lgani haqida ma’lumotlar bor. Navoiy “Majolis” ida shoirning “Tajnisot”, “Zul-bahrayn”, “Zul- qofiyatayn”, “Husn va Ishq”, “Nozir va Manzur”, “Bahrom va Gulandom” nomli asarlari borligini, umri oxirida esa “Xamsa”ga kirishganini, lekin tugallanmay qolganini xabar qiladi. Kotibiy toun – vabo kasalligidan vafot etgan va qabri Astrobodning “No‘h guron ” go‘ristonida ekan. “Devoni Foniy” da Kotibiy g‘azaliga tatabbu’i bor. 19

Alisher Navoiy “ba’ze az zurafoi zamon”, “ba’ze az akobir”, “tatabbu’i ba’ze yoron” kabi sarlavhalar ostida yana bir necha mashhur shoirlarga tatabbu’ qilgan. Jumladan: Ahmad Hojibek Vafoiy – (vafoti 1495-96, Buxoro). Otasi Sulton Malik Koshg‘ariy juda ma’rifatli va tengsiz siymolardan bo‘lgan. U 10 yil Hirotda, 1496 yilgacha Samarqandda hokimlik qilgan. Navoiy 1465-69 yillar Samarqandda tahsil olayotgan vaqtda Ahmad Hojibek unga murabbiylik qilgan va moddiy jihatdan ko‘mak berib turgan. Ahmad Hojibek aqlli, tadbirkor va adolatli bo‘lgan, she’riyat bilan ham mashg‘ul bo‘lgan. “Devoni Foniy”da Vafoiyning ikki g‘azaliga Navoiyning tatabbu’ g‘azali mavjud. Sayfiy – (vaf. 1503, Buxoro) shoir, adabiyotshunos. Buxoro va Hirotda tahsil olgan. 1487 y. Buxoroga qaytgan. Sayfiyning 2 devoni, aruz haqida va musiqa bobida risolalari bor. “Aruz risolasi” da she’r va shoirlik, aruz qonun-qoidalari bahr hamda doiralari anchayin sodda va ravon til hamda uslubda yozilgan. “Devon”idagi she’rlar an’anaviy g‘azalchilik yo‘lida yaratilgan. Keyinchalik bu xil asarlar “Shahrosho‘b” deb atalgan. “Devoni Foniy” da Sayfiyning bir g‘azaliga Navoiyning tatabbu’ g‘azali bor. Ismat Buxoriy – (vaf. 1497, Buxoro) Xoja Ismatulloh ibn Xoja Mas’ud, go‘zal g‘azal va qasidalar ijod qilgan shoir.Xalil Sulton saroyida bo‘lgan, unga 40 qasida bag‘ishlagan. Xalil Sulton feodallar isyoni paytida zindonband etilgandan so‘ng shoir sargardonlikka uchragan. Ulug‘bek taxtga o‘tirgach, uni saroyga taklif qilgan, lekin Ismat rozi bo‘lmagan. U uzlatni, darveshona hayotni orzu qilgan. Shoirning “Devon”i (800 bayt) va “Ibrohim Adham” masnaviysi mavjud. Ismat Buxoriyning tasavvuriy fikrlar, so‘fiyona his-tuyg‘ular bilan ko‘chirilgan she’rlari xalq orasida shuhrat tutgan. 20

Shoir she’riyatida Xusrav Dehlaviyning kuyinishini, Hofizning irfon aqidalari, Sa’diyning ravonligi ko‘zga tashlanadi. Shoir Ismat, “Ismatulloh” va Xalil Sulton tavsiya qilgan “Nasriy” taxalluslarida yozgan. “Devoni Foniy” da Ismat Buxoriyning bir g‘azaliga tatabbu’ bor. Kohiy – (1414, Samarqand, Miyonkoli – 1481, Agra) Najmuddin Muhammad Abulqosim. Samarqand, Buxoroda tahsil olgan. Va Hirotdagi “Nizomiya” va “Ixlosiya” madrasalarida o‘qigan. Kohiy adabiyot, tarix, fiqh, tibb va jug‘rofiyani puxta o‘rgangan. SHe’riyatda Sa’diy va Jomiy an’analarini davom ettirgan. “Bo‘ston” ga o‘xshatma qilib “Gulafshon” nomli masnaviy yozgan. “Ma’nolar ilmi”, “Balog‘at ilmi” va “Musiqa risola”lari bor. “Devoni Foniy”da Navoiyning Kohiy Miyonkoliyning 1 g‘azaliga tatabbu’i keltirilgan. Bunda eng ko‘p tatabbu Hofiz Sheroziyga ekani diqqatni o‘ziga tortadi. Buning sababi, albatta, buyuk lirik shoir ijodining mazmuni nuqtai nazaridan Alisher Navoiy diqqatini o‘ziga tortganligi, uning muhabbatini qozonganligi, unga hammaslak va hamfikr ekanligida bo‘ldi. Shakl nuqtai nazaridan ham Hofiz g‘azallari nihoyat yuksakligida bilan yosh Alisher uchun maktab, yetuk Foniyga esa o‘z hunarini sinab ko‘radigan mezon bo‘la olar edi. Devondagi tatabbular muqoyasa qilib o‘rganishni taqozo qiladi. Alisher Navoiy yoshlikda she’riyatga berilganlik davri va bu davrda uning she’rfahm dilini maftun etgan shoirlar haqida gapirganida ham birinchi o‘rinni Xoja Hofiz, Xusrav Dehlaviy va Jomiylarga berib yozadi: “Bu so‘zlardin xasm mundoq bilmasun va muddaiy bu nav’ gumon qilmasunki, mening tab’im turk alfozig‘a muloyim tushgan uchun ta’rifida mubolag‘a izhor qilurmen va forsiy iboratqa munosabatim ozroq uchun inkor va nafyig‘a isror ko‘rguzurmenkim, forsiy alfoz istifosini va ul iborat istiqosin kishi mendin ko‘proq qilmaydur erkin va saloh va fasodin mendin yaxshiroq bilmaydur erkinkim, umrim gulshanining tarovati chog‘i va hayot ravzasining navras sabzazorining nazohati vaqtikim, o‘n besh yoshtin qirq yoshqachadurki, inson xaylining tab’i bulbuli har gul jamolig‘a shefta va ruhi parvonasi har 21

sham’ husnig‘a firefta bo‘lur, vaqt bu avqotdur. Va bu avqotda ko‘p g‘arib voqe’ hodisdurki, ul voqea birov husn va nozin yo o‘z ishq va niyozin sharh etarg‘a bois bo‘lur. Va bu hol g‘azal tariqida munhasirkim, yo ayturg‘a mutaammil bo‘lulg‘ay yo o‘qurg‘a bo‘lmag‘on devon oz erkin. Bataxsis ishq va dard ahlining rohbar va peshravi Amir Husrav Dehlaviy devonikim, oshiqlikda dard va niyoz va so‘z gudoz tariqin ul muntashir qildi va oning ishqi mash’alidin bu partav olam tiyra xoqdonig‘a yoyildi. Yana haqiqat ahlining sarxayl va sarafrozi Xoja Hofiz Sheroziy nuqot va asrorinki, anfosi ruhulqudsdin nishon aytur va ruhulloh anfosidin asar yetkurur. Yana bu faqirning piri va ustozi... Mavlono Abdurahmon Jomiyning ruhparvar latoyifi va ruh gustar zaroyifikim..., alardin har lafz qiymatda durri samindin obdorroq va hirqatda la’li otashindin barq kirdorroq. Barchasiga ko‘p qatla o‘tupmen, balki ko‘pin yod tutupmen va qasoyid va g‘azaliyotlarining g‘arib va latofatin bilibmen, balki g‘aribroq va latifroqlarig‘a tatabbu’ dag‘i qilibmen”. Bu parchadan uch narsa ma’lum bo‘ladi: 1. Navoiy o‘z ona tilini badiiyot ko‘kiga ko‘tarar ekan, uning raqib va g‘animlari forsiy tilini bilmaslikda ayblamasinlar, buning uchun u forsiy tilini bilmaslikda ayblamasinlar, buning uchun u forsiy adabiyotda o‘z mavqeini mustahkamlab olmog‘i kerak edi. 2. Uning maktabi, uning ustozlari va eng sevikli shoirlari Xoja Hofiz sheroziy, Amir Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiy. 3. U yoshligidan mazkur uch shoir asarlariga maftun bo‘lgan, ularning ko‘p lirik g‘azallarini yodlagan va eng yaxshilariga tatabbular qilgan. Bundan tashqari, Navoiy ko‘pgina g‘azallarida Hofiz nomini o‘ta hurmat va ehtirom ila tilga oladi. Bu narsa “Devon Foniy”dagi tatabbular qaydan kelganligi va nima uchun bu uch shoirga ko‘proq izdoshlik qilganligi sirini yoritib beradi. 22

Alisher Navoiyning “Devoni Foniy”dagi naziralar tatabbau yo “dar tavri Xoja” (Hofiz yo‘lidan) va muxtara’ usullarida yozilgan. Ularning ko‘pida Navoiy o‘z salaflari lirikasini kengaytiradi. Inson dilining yangi-yangi qirralarini nurlatib ziyo sochtiradi, ularning gumanistik ruhini yana ham yuksakroq darajaga ko‘taradi. Navoiy kimga tatabbu qilganligini o‘zi devonda ko‘rsatib g‘azallariga unvon qo‘yib ketgan. Shunday qilib, “Devoni Foniy” bu tomondan ham ajralib turadi. U fors adabiyoti tarixida sarlavhalarga g‘azal misralarida ham u tatabbu qilinayotgan shoir nomini keltirib o‘tadi. Masalan: G‘azal guftan musallam shud ba Hofiz shoyad, ey Foniy, Namoyi choshni daryuza z-on nazmi jahonoro. Tarjimasi: Hofiz g‘azallariga hamma qoyil qolgan, ey Foniy, O‘sha jahonni bezagan nazmdan sen ham bir oz tilanib olsang bo‘ladi. “Devoni Foniy”ning asosiy tarkibini g‘azallar tashkil qiladi. Bulardan ko‘pchiligi Hofiz Sheroziy g‘azallariga tatabbu yoki ular tavrida (tarzida) yozilgan. Alisher yoshligidanoq Xoja Hofiz ijodiy maktabiga kirib borar ekan, uning eng yaxshi gumanistik g‘oyalarini o‘ziga singdirib rivojlantiri boradi. Avvalo, “Sheroz Rindi”ning erkin, rindona kayfiyatlari Alisherga katta ta’sir ko‘rsatadi, bu ta’sirni Navoiyning o‘zbekcha va forsiy g‘azallaridagi ishq- muhabbat talqinida ham, inson shaxsiyati erkinligi talqinida ham, mutaassib ulamolarga qarshi yo‘nalgan achchiq satrlarida ham yaqqol ko‘ra olamiz. Nihoyat u rindlarga quyidanicha yuksak baho berishgacha borib yetadi: Munkiri sahl ba rindon, ki agar dar nigar, 23

Olame dar tahi har xirka nihon xohal bud. Tarjimasi: Ey rindlarni osongina inkor qilg‘uvchi, Agar yaxshiroq qarasang, har bir xirqa tagida o‘zga bir olam borligini ko‘rasan. Rindlar ozod tabiat kishilar, dil erki esa shohlikdan ortiqdir: Bandai piri mug‘onam, ki gadoyoni darash, Har yak az vus’ati dil qaysaru xoqon omad. Tarjimasi: Men mug‘lar pirining quliman, chunki eshigidagi gadolarning Har biri yuraklari kengligidan shohu xoqondirlar. Hofiz g‘azallaridek Foniy g‘azallarida ham muhabbat yolqini nur sochib, cholg‘u sadosi yangrab, sharob bo‘yi anqib turadi. Foniy g‘azallarida may goh orifona ma’no kasb etsa, goh bir zumlik bo‘lsa-da, dunyo anduhini unutish vositasi – shodlik va quvnoqlik ramzi, demak, haqiqiy dunyoviylik ifodasi sifatida namoyon bo‘ladi. Bu an’ana fors-tojik adabiyotida buyuk Rudakiydan boshlanib, ayniqsa Xayyom, Hofizlar ijodida kamolot cho‘qqisiga ko‘tarilgan edi. Umuman, Navoiy ijodida bo‘lganidek, uning Foniy devonida ham xayyomona kayfiyatlar, hayot-mamot muammosiga xayyomona falsafiy nazar bilan qarash juda kuchli. Shu narsani qayd qilib o‘tish lozimki, bu ta’sir ham birinchi galda Hofiz Sheroziy ijodi orqali bo‘lgan. Tarixiy manbalardan ma’lumki, Navoiy zamonida Umar Xayyomning poetik ijodi unchalik keng tarqalmagan edi. Navoiy u bilan Hofiz ijodiga nisbatan ancha kechroq tanishgan 24

bo‘lsa kerak. Alisher Navoiy o‘zi yoshlikdan asarlarini mutolaa qilgan shoirlar orasida Umar Xayyom nomini tilga olmasligi ham shundan dalolat beradi. Ammo Xayyom g‘oyalaridan fayz topgan misralar Foniy devonidan anchagina topiladi. Foniy: Paymonahoi mo zi mai sof pur dihed, To pur shudan zi hodisa paymonai digar. Tarjimasi: Boshqa hodisadan paymonamiz to‘lmasdan ilgari Paymonamizni sof may bilan to‘latib bering. Hofiz: Xezu dar kosai zar obi tarobnok andoz, Peshtar z-on ki shavad kosai sar xok andoz. Tarjimasi: Bosh kosamizga tuproq to‘lmasdan burun zarrin kosani Shodlik suvi (may)ga to‘ldirgil! Xayyom: Sahar sado berdi bizning mayxona, Ki, ey mayxonamiz rindi – devona, Turgil, paymonamiz to‘ldir sharobga, Hali to‘lmay turib bizning paymona10. 25

May obrazidan Alisher Foniy turli mavzularni ochishda ustalik bilan foydalanadi. Bu obrazga turli ramzu ishoralar jamlanganligini o‘zi ham ta’kidlab deydi: Rumuzi nash’ai may, ey ki, dar nameyob, Kunun, ki jomi mediham ba kaf daryob. Tarjimasi: Ey may nash’asining ishora va ramzlarini topa olmagan odam, Endi bir piyola mayni qo‘lingga beraman, u ramz va ishoralarni topgil. Darhaqiqat, shoir turli-tuman fikrlarni may vositasi bilan bayon etishda ham uslubda ham hofizona mohirlik ko‘rsatadi. Zuhdu taqvoga qarshi gaplarni aytish, ulamolardan rindlarni yuqoriroq qo‘ymoq uchun ham may ramzi qo‘l keladi: Har binoi zuhdu taqvo k-ash ba charx afroshtam, Vah, ki az to‘foni may bo xok yak son gasht boz. Tarjimasi: Har bir zuhdu taqvo binosini ko‘kka yetkazgan bo‘lsam, afsus, may to‘foni yana uni yer bilan yakson qildi. Bu g‘azallarda ishq-muhabbat mavzui ham ko‘pincha hofizona va xayyomona hal etiladi. Faqat ishq qudratigina rindlarning ulamolardan yuqoriroq ko‘tarilishiga qanot baxsh etadi. Ular parvozga topadilar, ular erkin qushlar, ishq- muxabbatdan uzoq va’zxon shayxlar esa uy tovug‘idek parvozga majolsiz: 26

Arsh parvozand rindoni Humoyun far, zi ishq Shayx dar xilvat furu rafta chu murg‘i xonagist. Tarjimasi: Muborak qanotli rindlar ishq tufayli arshga uchadilar. Xilvatda o‘tirgan shayxlar esa uy tovug‘idir. Bu baytni ham Umar Xayyomning quyidagi ruboisi bilan taqqoslash mumkin: Bukun biz – oshiqlar oshifta-yu mast, Sanamlar ko‘yida xo‘p bodaparast, Tamom xalos bo‘lib o‘zligimizdan, Naq arshi a’loga bo‘libmiz payvast11. Foniy ulug‘ salfalari fayzidan barhamand bo‘lib, yangi-yangi asarlar yaratar ekan, g‘azalchilik san’atini chuqur egallab boradi va tatabbulardayoq o‘z uslubini yaratib sobitlashtiradi. Hofiz S h eroziyning: Voizon, kin jilva dar mehrobu minbar mekunand, Chun ba xilvqat meravand, on kori digar mekunand. Tarjimasi: Mehribou manbarda bu jilvani ko‘rsatuvchi voizlar, Xilvatga kirishlari bilanoq boshqacha ish tutadilar, – deb boshlanuvchi g‘azaliga Alisher Navoiy nazira yozgan. Uning boshlanmasi quyidagicha: Voizon to chand man’i jomu sog‘ar mekunand. 27

Chun dimog‘i xoshro ham gah-gahe tar mekunand. Tarjimasi: Voizlar jom bilan sog‘arni qanchalik man etmasunlar, O‘zlari ham ba’zi-ba’zida dimog‘larini ho‘llab turadilar. Bu g‘azal baytma-bayt muqoyasa qilib chiqsak, ko‘ramizki, Navoiy– Foniy Hofiz Sheroziy g‘azali libosida o‘zini juda erkin tutib, bemalol harakat qiladi va Hofiz fikrlarini rivojlantirar ekan, butunlay boshqacha yo‘l tutib, tamoman yangi obrazlar sistemasini yaratishga muvaffaq bo‘ladi. Bundan tashqari, Hofiz she’rida biz turli mavzularga bag‘ishlangan baytlarni mushohada qilamiz. Navoiy voizlar riyokorligini ochishga izchilik bilan ko‘proq e’tibor bergan. Bu hol tasodifiy emas, albatta. Hofiz va uning zamondoshlari g‘azal qonuniyatida bir g‘azal tarkibida qofiya ipiga turli durdonalarni tizib ketaverish, ya’ni turli mavzudagi baytlarni bir g‘azalga kiritaverish traditsiyasiga amal qilganlar. Bu Navoiy g‘azallarida ham bor. Ammo Navoiy turkiy va forsiy g‘azallarining ko‘pida mavzuni chuqur va izchil ochib beradi. Yuqoridagi g‘azalda Naoviyning ko‘proq konkretlikka erishgani ham birinchi baytdanoq ko‘rinib turibdi. Hofiz g‘azalidagi “Nechun voizlar bir xil gapiradilar-u, boshqacha ish tutadilar” qabilidagi umumiy so‘z o‘rniga Navoiy konkret obraz xarakterini tasvirlab, ular boshqalarga may ichishni man etadilar- u, o‘zlari og‘izlarini may bilan ho‘llab turadilar, deydi. Bunda badiiy adabiyotni tipiklashtirio‘ obyektiv qonuniyati yaqqol namoyon bo‘layotir. Shu birinchi baytda voizlar rindlarga sharobni man etadilar- u, o‘zlari ichadilar. Keyingi baytlarda ham Navoiy izchilik bilan voizlarni rindlarga qarama-qarshi qo‘ya boradi va g‘azal oxirida bu fosh qiluvchi kayfiyat o‘zining yuksak nihoyasiga yetadi. 28

Navoiy o‘z g‘azalini tamomlar ekan, jannat xazinachilari hurlar qulog‘ini bezamoq uchun kerakli so‘zlarni ruhoniy voizlarining so‘zlaridan emas, Navoiy g‘azallaridan oladi, degan bayt bilan tugallaydi: Xozinoni ravza az ash’ori Foniy la’lu dur. Burda, bar ruxsoru go‘shi hur zevar mekunand. Tarjimasi: Jannat xazinalari Foniy she’rlaridan la’lu javohir Olib ketib, hurning yuzu qulog‘ini bezaydilar. Abdug‘ani Mirzoyev Foniy – Navoiy goh Hofuzdan sustroq, goh unga teng va goh undan o‘tib ketadigan g‘azallar yaratgan haqida gapirar ekan, u tamoman haqli. Bu fikr to‘g‘ri, ammo bu masalani yanada ochiq-oydin hujjatlab tushuntirib berish uchun tatabbu qilingan g‘azallarni olib, baytma-bayt muqoyasi qilib, ayrim bo‘laklarini tahlil qilib chiqish zarur. Buning sababi haqida hozircha quyidagi ikki mulohazani o‘rtaga tashlash mumkin. Avvalo, Alisher Navoiy juda yoshligidan to umrining oxirigacha fors-tojik klassik shoirlariga izdoshlik qilib, she’rlar yaratgan, shuning uchun g‘azallari turli saviyada bo‘ilb, fasohat va balog‘at bir xilda emas. Bu haqda Navoiyning o‘zi ham “Devoni Foniy”da Zi sar to po naboshad she’ri kas xub Ki in mumkin naboshda hech kasro. Tarjimasi: Hech kimning she’ri boshdan-oyoq yaxshi chiqmaydi, Bu hech kimga muyassar bo‘lmaydi12. 29

deydi. Ikkinchidan, Navoiyning forsiy ijodi “Devoni Foniy”ni umuman olganda uning gumanistik pafosi ancha yuksak ekanligi, bunda Navoiy Xayyom va Hofizlar qo‘lga kiritgan yutuqlarga tayanib inson dili haqidagi ilmni yana ham rivojlantirgani yaqqol ko‘zga tashlanib turadi. Alisher Navoiy forsiy devoniga kiritgan qasida, g‘azal, qit’a, ruboiy va boshqa she’rlarida fors adabiyotining Navoiygacha bo‘lgan besh asrlik tarixiga yakun yasadi, uning g‘azallarida Sa’diy mantiqi, Xusrav Dehlaviyning sehrli nafosati va Hofiz isyonkorligi uyg‘unlashdi. Navoiy bu asarlarida fors adabiyoti bosib o‘tgan Xuroson (yoki Turkiston) uslubini ham, iroq uslubini ham yaxshi egallaganini namoyish qilibgina qolmay, balki Alisher Navoiyning o‘zbekcha g‘azallariga ham xos bo‘lgan yangi fusunkor navoiyona uslubga asos soldi. “Devoni Foniy” ustida birinchi jiddiyroq tadqiqot olib borgan va uni nashrga tayyorlagan eron olimi Ruknuddin Xumoyun Farrux Navoiy asos solgan bu yangi uslubni “Hind uslubi” bilan taqqoslab: “...Qoniy g‘azallari bu uslubning eng yaxshi namunasidir va bu yo‘lning fikr va xayol tarzini ko‘rsatuvchi avvalgi mayoqdirkim, biz uni Hirot yoki Isfihon uslubi deb ataymiz”13. Bu uslubning “Hind uslubi”ga munosabati ham ayrim tadqiqotga muhtoj, ammo Navoiy fors adabiyoti tarixida ham yangi maktab yarata oldi, deyishga asos bor. Ba’zan G‘arb tadqiqotchilari faqat sarlavhaga qarab ish ko‘rganliklari natijasida bu buyuk san’atkorlarga “taqlidchi” tamg‘asini bosguvchilar ham bo‘ldi. Bu tadqiqotchilar u mahalda kam o‘rganilgan Navoiy ijodinigina emas, balki qiyin va murakkab nazira san’atini ham yaxshi bilmaganlar. Bu san’atga yuzakigina yondashib, hozirgi zamon Yevropo san’ati normalari nuqtai nazaridan fikr yuritganlar. Navoiy ijodiga baho berar ekan, YE.E.Bertels: “Tafakkurning biror sohasi yo‘qki, u yangi fikr aytmagan bo‘lsin... Navoiy erkin fikrning jonlanishiga ta’sir ko‘rsatdi... qonli qirg‘inlar oddiy bir ish bo‘lgan, hukmdorlar hech seskanmay 30

yuz minglab kishilarni qiynoqlarga mahkum qilayotgan chog‘da u haqiqiy gumanizm g‘oyalarini baralla kuyladi”14 – degan edi. Darhaqiqat, Alisher Navoiy “Devoni Foniy” ham fors tarixida ilgari rivoj topgan gumanistik g‘oyalarga yakun yasadi va o‘zining ko‘p qirrali ijtimoiy va adabiy faoliyatiga asoslanib, adolatli podsho hokimiyati haqidagi orzulari, fan va madaniyatning gullab-yashnashi, inson shaxsiyatining har tomonlama rivoji haqidagi orzularini ifoda etdikim, Navoiy ijodining ahamiyati uning izchil va chuqur gumanizm G‘arb uyg‘onish davri gumanizmidan aslo qolishmaydi. Bunda Navoiyning feodal Sharqida ijod etganligini nazarda tutsak, uning o‘z davri muhitidan chiqib naqadar ilgarilab ketganiga aql lol qoladi. Bu masalalar Navoiyning o‘zbek tilidagi ijodi tahlilida yorqin dalillar bilan ko‘rsatib berilgan. Biz Navoiy – Foniyning forsiy she’rlarida ham mana shunday yuksak g‘oyalar ilgari surilganligini ko‘ramiz. Avvalo u kishilarni axloqiy soflikka, qalbiy yuksaklikka chaqiradi: Bubin balandiyi charxi barinu pastiyi xok, Nigun shudan chu naxohi bisoz xudro past. Tarjimasi: Osmonning balandligini ko‘rgilu, yerning pastligiga boq, Osmondek to‘ntarilgan bo‘lishni istamasang o‘zingni yerdek past tut. Inson umrini vaqtxushlik bilan o‘tkazishi kerak, hatto jannatni ham shu dunyoning o‘zidan topish mumkin: Foniy ba huru jannatu kavsar nazar nakard, Nozad ba bazmi yoru sharobi rasoi xush. Tarjimasi: 31

Foniy huru jannatu kavsarga boqmadi, U yor bazmi-yu, yetilgan sharobi bilan huzur qilmoqda. Yoki: Ravzau hur ba kavsar chi kunad yod on k-o‘ Shohidu manzili amnu may nobe dorad. Tarjimasi: Yonida go‘zal yori, tinch joyi va tiniq mayi bo‘lgan kishi Jannat, hur va kavsarni nega eslasin. Ammo o‘z davri real hayotida bunday damlarni kam uchratgan shoir o‘zgacha zamonlarni orzu qiladi: Olame hoxamki, nabvad mardumi olam dar u, Va-z jafoi mardumi olam naboshad g‘am dar u, Tarjimasi: Shunday bir olamni istaymankim, unda bu olam odamlari bo‘lmasa va bu olam kishilari jafosidan unda g‘am bo‘lmasa. Bu baytda yana shu narsa diqqatga sazovorki, deyarli barcha shoirlar olamdagi alamlarni falakdan ko‘rib turgan bir paytda Navoiy olamdagi g‘am manbaini odamlardan deb ta’kidlaydi. Navoiy o‘zbek tilidagi asarlarida bo‘lganidek forsiy devonida ham ruhoniyat ahllaridan ayrimlarining riyokorligini fosh etadi, xalqlar orasidagi nizolarning yechimi ko‘proq bilim va ma’rifatning kishilar tomonidan nechog‘lik egallanganlik darajasiga bog‘liqdir: Nashud az kufru imon yak sari mu ma’rifat hosil, 32

Zi qaydi subhau zunnor rastam, to chi pesh oyad. Tarjimasi: Kufru imon deb yurgandan, qilcha ma’rifat hosil bo‘lmadi, tasbeh va zunnor kishanidan ozod bo‘ldim, endi nima bo‘lsa bo‘lar. Foniy riyokor shayxlar, “soda” va “loda” shayxlarni fosh qilish bilangina cheklanmaydi. Ularning xatti-harakatlari hatto din ildiz va asoslariga ham ta’sir etishi mumkinligiga ishora qiladi: Gar shayxi riyoi shumurad donai tasbeh, Man bin, ki chu Foniy ba jave nashumuram o‘ro. Tarjimasi: Agar riyokor shayx tasbeh donasini o‘girsa, Ko‘rgilki, men Foniyligimdan uni bir arpaga ham hisob qilmayman. Navoiy xudbinlikni ayovsiz fosh etgan: Chun gul mashav firiftai rangu buyi xesh, Chun g‘uncha basta dor lab az guftuguyi xesh! Tarjimasi: Gulga o‘xshab o‘z rangu-hiding shaydosi bo‘lma, O‘z haqingda gapirishdan g‘unchaga o‘xshab lab yum. Foniy asarlarida zamon, zamona ahlidan shikoyat motivlari ham tez-tez uchrab turadi: 33

Az bevafoiyast chu be ro‘iyi hama, Ahli vafo sazad, ki nabinand ro‘yashon. Tarjimasi: Yuzsizlikning hammasi vafosizlikdandir, vafo ahli ularning yuzini ko‘rmagani yaxshi. Obi hayot agar rasad az nutqashon ba jism, Ey dil, guzar zi umru makun mayl so‘yashon. Tarjimasi: Agar ular nutqi jismga obi-hayot baxsh etsa ham, ey dil, umringdan kechsang kechu, ular tomon mayl qilma. Bu asarlarda vatanparvarlik ruhi shunday balandki, u jannat bog‘iga olib boruvchi yo‘lni o‘z Vatani Hirotdan topadi: Shohroh suyi jannat firdavs, ki jo‘yand, Foniy, ba yaqin don, ki Xiyoboni Hirot ast. Tarjimasi: Ey Foniy, yaxshi bilki, kishilar qidirgan jannatga olib boruvchi to‘g‘ri yo‘l Hirot Xiyobonidir. Foniyning panteistik qarashlarini biz uning g‘azallarida ham uchratamiz: Az vujud ar sari on nest shuurro, chi vujud. Sad hazor ar buvad a’dod chi mumkin be yak. Tarjimasi: Raqam yuz ming bo‘lsa ham, birsiz mumkin bo‘magani kabi, 34

bir vujudning ta’sirisiz hech narsaning vujudi bo‘lmish mumkin emas. Navoiy panteist degan qarashlar bugungi kunda o’zini oqlamaydi. Zero, Navoiy 1476-yildan boshlab Naqshbandiya tariqatiga rasman kirganligi ilmda qayd etilgan. Navoiyning forsiy she’rlari nihoyatda nazokatli ko’rinishga ega. Masalan, buni shoirning qalam ramziy obraziga munosabatidan ham sezish uncha qiyin emas. Go’yo, lirik qahramon xatti-harakati bilan bog’liq butun aybni o‘z qalamiga, she’riyatga to‘nkab, uzrxonlik qilmoqchi bo‘ladi: Chun qalam sar bar xatat nanihod, az on ma’ni buvad, To qiyomat sar nigunu ro‘ siyohu siyna chok. Tarjimasi: Qalam farmonigga bo‘ysunmaganidan, qiyomatgacha boshi quyi, yuzi qora va siynasi chokdir. Alisher Navoiy – Foniyning forsiy devonida bunday teran va o‘z zamoni uchun juda ilg‘or insonparvarlik fikrlarni tashuvchi falsafiy ruboiylar, qit’alar ham ko‘p. Bu devonga kirgan g‘azallar o‘zining fasohat va nazokati bilan kishining zavqiga-zavq, shavqiga-shavq bag‘ishlaydi. Devonda avtobiografik xarakterga ega bo‘lgan asarlar ham anchagina. Ular ayniqsa qit’a, ta’rix va Navoiy zamonasida keng tarqalgan va shuning uchun “Devoni Foniy”dan o‘ziga munosib joy olgan muammolar orasida ko‘p uchraydi. Ulardan shoirning o‘zi haqida tanish-bilishlari, yaqin do‘stlari haqida o‘sha davr hayoti haqida qimmatli ma’lumotlar topish mumkin. Ammo biz bunda Foniyning bir g‘azaliga e’tiborni jalb etmoqchimiz. 35

Bu g‘azal “Bayoni voqe’” – “Voqea bayoni” deb atalgan bo‘lib, g‘azal matlaidayoq shoir sevgilisining gulshanga kelmagani haqida xabar beradi: So‘y gulshan raftamu raftamu sarvi xiromonam nabud, Girya zo‘r ovard, k-on gulbargi xandonam nabud. Tarjimasi: Gulzor tomon bordimu, u sarv xiromonim yo‘q edi. Yig‘im zo‘raydi, chunki u yerda u gulbargi xandonim yo‘q edi. Keyin hijron azoblari tasvirlanadi. Bu g‘azal ko‘pdan beri munozarali bo‘lib kelayotgan masala – Navoiyning sevgilisi bo‘lganmi, degan masalaga bir oz yog‘du sochgandek ko‘rinadi. Hozircha shuni qayd qilish mumkinki, bu g‘azalda ortiqcha mubolag‘alar yo‘q. “Devoni Foniy”ning ko‘p g‘azallari, bayti taxallusida fanolikka chorlash, bevafolik, maydon omon topish fikrlari ilgari suriladi, bu g‘azal esa parilar rashk etuvchi real mahbub haqidagi so‘zlar bilan tugaydi, umuman bunda so‘fiyona kayfiyatlar ham ko‘rinmaydi. Real hayotda o‘z sevgilisidan ayrilgan oshiq his-tuyg‘ulari ifoda etiladi. Navoiyning forsiy asarlari tili o‘zining sodda uslubi bilan gumanistik mohiyat kasb etadi, ular bir xovuch saroy estetlari uchun emas, balki keng xalq ommasini nazarda tutib yozilgan. Saram g‘izon sagat soz, garchi saydi tuyam, Kim oni na loyiqi ovextan shud az fitrok. Tarjimasi: Oving bo‘lsam ham, boshimni itingga tashla, Chunki u ov tasmasiga osilishga loyiq emas. 36

Ovchilar hayotidan olingan bu detaldan shoir juda ustalik bilan foydalangani ko‘rinib turibdi. Ma’lumki, tarsi san’atida fors shoirlaridan hech kim ruboiy bitgan emas edi. Bunday ruboiyning birdan-bir namunasi Alisher Navoiy qalamiga mansub: Ey ro‘y kavkabi jahon oroye, Vey bo‘y tu ashhabi ravon osoye. Be mo‘y tu, yo rab, chunon farsoye, Giso‘y tu chun shabi fig‘on afzoye. Yana shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, “Devoni Foniy”ga kirgan ruboiylarning hammasida to‘rtala misra to‘liq qofiyaga ega. Shunday qilib, to‘rt misradan iborat, hajmi tor zindon, mazmuni bepoyon – ruboiy janrida bu usul shoir imkoniyatini qanchalik cheklab qo‘yishligini his qilolsak Foniy turli da’vogarlar oldida o‘z hunar-iste’dodini isbotlash maqsadini o‘z oldiga qo‘yganligi va buning uddasidan chiqa olganligini ko‘ramiz. Bundan tashqari, u g‘azallarida ham muammo usullaridan foydalanib, go‘zal baytlar yaratadi: Zi mushkin zulfi o‘ hargiz nashud juz mushkilam hosil, Chu mushk aftad qarini lom, hosil nest juz mushkil. Tarjimasi: Mushk so‘zi lom “l”ga yaqin turganda, “mushkul” degan so‘zdan boshqa narsa hosil bo‘lmagani kabi, Uning mushkin zulfidan menga mushkuldan boshqa narsa hosil bo‘lmaydi. Alisher Navoiy tatabbu va tazmin san’atining turli usullaridan mohirona foydalanadi va yangi usullar kashf etadi. “Devoni Foniy”ga muallif tomonidan 37

qo‘yilgan sarlavhalarni sanab o‘tishning o‘zi ham fikrimizning yorqin dalili bo‘la oladi: tatabbu, Tatabbui Mir dar rangi (Xoja Hofiz rangida Amir Xusravga izdoshlik), Tatabbui Mir dar tavri Xoja (Xoja Hofiz tarzida Maxmud Jomiyga izdoshlik), tatabbui Amir Xusrav dar tavri Hofiz (Hofoz tarzida Amir Xusravga izdoshlik), Tatabbui shayx dar tavri Maxmud (Jomiy tarzida Shayx Sa’diyga izdoshlik), Dar hamon tavr (o‘sha tarzda), dar hamon uslub (o‘sha uslubda), Ixtiro (yangi badiiy kashfiyot), dar shikoyat zamon (zamon shikoyatida), Dar bevafoi ahli olam (olam ahli bevafoligi haqida), Dar bevafon davron (Davron bevafoligi haqida). Foniy salaflar qo‘llagan obrazlar adabiy priyomlardan ustalik bilan istifoda etib, goho tatabbu qilinayotgan asar so‘zlari chegarasidan chiqmay yangi mazmun ifoda etadi, goho yangi qofiya, yangi so‘zlarni ishga soladi, goho matlada asos g‘azaldan uncha uzoqlashmaydi, gohida matladan uzoqlashib ketadiyu, maqtada shoirning o‘z misralarini tazmin qilib, yana unga qaytib keladi va hokazo. Foniy g‘azallarining asosiy lirik qahramoni inson va uning baxti-saodati haqida doim bezovta, tinib-tinchimagan, buning uchun har narsani o‘z boshidan o‘tkazib, sinab ko‘rishga hozir turgan, o‘tkir zehnli “Rind” obrazidir. Biz Alisher Navoiyning forsiy ijodiga uning sevikli ustozlari ta’siri, ayniqsa Hofiz Sheroziy ta’siri haqida gapirdik, keltirilgan misollar forsiy ijodi shuni ko‘rsatadiki, Navoiy hech vaqt o‘z ustozlariga taqlidchi bo‘lib qolmagan. Bu o‘rinda A.S.Pushkinning boshqalarga ta’siri haqidagi V.G.Belinskiy so‘zlarini eslab o‘tish o‘rinlidir: “...Ammo ulug‘ shoirning boshqalarga ta’siri uning she’riyati boshqalarda o‘z in’ikosini ko‘rsatishidagina sezilmaydi, balki ularda o‘z qudratini qo‘zg‘atadi: bamisoli oftob nuri, nur ham yerni yoritib, unga o‘z quvvatini o‘tkazmaydi, faqat yerning o‘zida mujassamlangan quvvatni qo‘zg‘atadi...”. 38

Fors-tojik adabiyoti tarixida tarixida g‘azal taraqqiyotini chuqur tekshirgan olim A.Mirzayev Foniy g‘azallarini Hofiz Sheroziy g‘azallari bilan muoqoyasa qilib tekshirar ekan quyidagi xulosaga keladi: “Alisher Navoiyning bu ikki javob-g‘azalida umuman yangi mazmun va latif tasvir shu darajali asarga aylanganlar. Bu ahvol “Foniy” devonida tasodifiy bir hodisa emas, Alisher Navoiyni fors-tojik nazmida ustozligi va baland mahorati nishonasini uning har nazira yoki mustaqil g‘azalida ko‘pmi, ozmi yaxshi mushohada qilish mumkin. Alisher Navoiy ijodining bu qismini mutolaa qilishdan shunday tasavvurot hosil bo‘ladiki, o‘zbek adabiyotining asoschisi, fors-tojik adabiyoti tarixida ham o‘z maqomini haqiqat yaxshi tayin eta olgan. Shunday qilib, Alisher Navoiy adabiyotimiz tarixiga XV asr tojik g‘azalgo‘yligida eng yaxshi shoirlardan biri bo‘lib kiradi”16. Alisher Navoiy o‘zbek adabiyoti va adabiy tilini yuksak badiiyot osmoniga ko‘targan, forsiy tildagi adabiyotni ham yuqoriroq bosqichga ko‘tara olgan, uslub nuqtai nazaridan esa unda yangi o‘zan yaratgan ulkan san’atkordir. U o‘zining turkiy va forsiy tillardagi ijodiga haqqoniy baho berib, faxr bilan quyidagi so‘zlarni aytishga huquq oldi: Ma’niyi shirinu ranginam ba turki behad ast, Forsiy ham la’lu durhoi samin chun bingari. Go‘yiyo dar rost bozori suxan bukushodaam, Yak taraf do‘koni qannodi-yu yak su zargari. Tarjimasi: Ranginu lazzatli ma’no menda behad turkiyda, Forsisiga bir nazar sol, bebaho dur, gavharim, 39

Men suxan bozorida go‘yo ochibman rastakim, Bir tomon qandolatu xalvo-yu bir yoq zargarlik. Xullas, Alisher Navoiyning “Devoni Foniy” tarkibiga kiritgan lirik she’rlari fors-tojik mumtoz adabiyoti uchun ulkan hissa bo’lib qo’shildi hamda uning kelgusidagi taraqqiyoti uchun nihoyatda samarali ta’sir o’tkazdi deyish mumkin. II.BOB. “Devoni Foniy”dagi lirik she’rlarning janriy xususiyatlari haqida 2.1. Foniy g’azallarining an’anaviylik tamoyillari Alisher Navoiyning Hofiz Sheroziy g‘azallariga bog‘langan tatabbulari 237 ta bo‘lib, biz bu yerda “Devoni Foniy”ning alif harfidagi to‘rt tatabbusini tanlab oldik va shoirning tatabbunavislikdagi o‘ziga xos mahoratini ochishga harakat qildik. Lug‘atlarda tatabbuning uch ma’nosi berilgan: birinchisi – bir narsaning izidan borish, bu borada harakatchan va ildam bo‘lish, izlanish; ikkinchisi – tadqiqot o‘tkazish; uchinchisi – tobelik, bo‘ysunish va payravlik. 40

Ayni mazmunlari bilan tatabbu she’riy janrga aylanib, izdoshlik, payravlik ma’nolarini bildiradi. Shoirlar o‘rganish va ijod jarayonida biror yaxshi g‘azalni uchratsalar, shu zahoti unga payravlik qilib, uning ohangiga mos yangi bir g‘azal yaratadilar va bu o‘sha g‘azalning tatabbusi bo‘ladi. Tatabbudan tashqari adabiyotshunoslik ilmida mazkur mazmunlarni ifoda etadigan yana bir nechta termin (atama) mavjud. Ularning birinchisi – payravlik. Bu atama taqlid va tobelik ma’nolarini bildiradi. Y a ’ni payravlik tatabbuga yaqin turadi va ba’zan uning o‘zidir. Bu doiraning ikkinchi ko‘rinishi – nazira. Bu atama monandlik – o‘xshashlikdir. Uning qolipida naziri yo‘q asar yaratiladi. Mazkur mavzuning uchinchi doirasi – istiqboliy asarlar. Istiqbol – peshvoz chiqish, bir narsaga intilish demakdir. Ya’ni shoirning ko‘z o‘ngida eng yaxshi va tengi yo‘q asar bo‘lsa, xohlasa uning istiqboliga, peshvoziga chiqadi va unga o‘xshash bir narsa aytishga jazm qiladi. To‘rtinchi doira tavr deb ataladi. Tavr, avvalambor, hol-ahvol, qiyofa va suvratni anglatadi. Adabiy atama sifatida uning tarzida, tavrida, unga muvofiq aytishni anglatadi. Tavrga o‘xshash beshinchi qolip – rang. Ya’ni o‘ziga yoqqan asarning rangi-ro‘yiga qarab, yoxud uning rangi-ro‘yini eslatib hamohang asar yaratishdir. Qolipning oltinchisi – tazmin. Tazminda hamohang asarning oxirida, yoxud biron joyida originaldan bir bayt, misra, yoxud uning muallifiga yaqqol ishora keltiriladi va shu bilan bu tazminning boshqa kishi g‘azaliga bo‘lgan hamohangligi hujjat qilinadi. Navoiy forsiy g‘azallarida ko‘proq tatabbu, tavr, rang va tazminga e’tibor beradi. Jumladan, Hofiz bilan musobaqaga kirishganda uning g‘azallari tarzida, rangida va ohangida g‘azallar yaratadi va bu holatda, ko‘ramizki, taqlid va payravlik omili umuman yuz bermagan. Boshqacha qilib aytganda, Foniy o‘sha g‘azallarni bir o‘qib, yoxud ko‘rib, ularning ohangini esda tutib, sirtdan g‘azal yozgan edi va shu o‘rinda, bizningcha, rangomuz yoxud tavrcha g‘azallarning Hofizga bo‘lgan aloqasi xiyla kam seziladi va ularni, agar maxsus ishoralar bilan ajratmaganda, hech kim tavrona yoxud rangomuz demasdi. Ammo shoir tatabbularini bunday deyish qiyin. Ularda hofizona ohang va 41

payravlik sezilib turadi va shu sabab ular haqli ravishda tatabbulardir. Shu tariqa, Foniy Hofiz Sheroziyga bo‘lgan katta hurmati va e’tiborini uch jihatdan: rangomuz, tavriya va tatabbular bilan rasmiylashtirgan va bu ish esa ular o‘rtasida haqiqiy adabiy aloqalarni barqaror etgan. Navoiy “Devoni Foniy”dagi tavr va tatabbu g‘azallarida ularning asos va sarchashmasini ko‘rsatadi. Lekin uning o‘zbekcha g‘azallarida ham Hofizdan olingan taassurot ba’zan seziladi. Ular tavr yo tatabbu bo‘lsa, shoir adabiy an’anaga ko‘ra ularga albatta ishora qilardi. Bizningcha, ba’zi o‘zbekcha g‘azallaridagi hofizona ta’sir tavorud shaklida vujudga kelgan va ular noma’lum o‘xshashlikdan boshqa narsa emas, deb o‘ylaymiz. Masalan, quyidagi g‘azalga razm solamiz: Topmadim ahli zamon ichra bir andoq hamdame – Kim, zamon osibidin bir-birga aytishsoq g‘ame. Bu g‘azal o‘z ohangi, sadosi, vaznu qofiyasi, inchunin mazmuni bilan Hofiz Sheroziyning quyidagi g‘azalini eslatadi: Sina molomoli dard ast, ey dareg‘o, marhame Dil zi tanhoi ba jon omad, Xudoro, hamdame. Mazmuni: “Ko‘ksim to‘la dard, afsuski, bir hamdam yo‘q, Dil yolg‘izlikdan jonga keldi, ey Xudo, o‘zing hamdam ato qil”. Foniyning birinchi to‘rt tatabbusiga qaytamiz. Hofiz devonidagi boshlang‘ich g‘azal quyidagicha: Alo yo ayyuhassoqiy, adir qa’san va novilho, Ki ishq oson namud avval, vale aftod mushkilho. Mazmuni: “Ey soqiy, kosani to‘ldirib may uzat, ishq avvaliga oson ko‘ringan edi, keyin uning mushkillari boshlandi”. 42

“Devoni Foniy”dagi uchinchi g‘azal mazkur g‘azalning tatabbusi bo‘lgan: Ramuz ul-ishq konat mushkilan bil-ka’si hallilho, Ki on yoquti mahlulat namoyad halli mushkilho. Mazmuni: “Ishq ramzining mushkiloti tushdi, kosani to‘ldirib may uzat – qizil mayda hal bo‘lgan qizil labing aksi mushkillarni so‘zsiz oson qiladi”. Ikki bayt ham bir mazmunni ifoda etgan va oshiqlar – shoirlar ishq mushkilini his etib may talab etganlar, chunki mastlikda mushkullar osonroq hal bo‘lishiga umid qilganlar. Maydagi mahbuba labining soyasi ham mushkullarga xotima berishi mumkin; imkon mayu ma’shuqada bo‘ladi. Mazkur baytlar so‘fiyona ohangda aytilgan va ilohiy ishq g‘oyasini bayon etgan. May tasavvufda – muhabbat, mayda mahlul bo‘lgan mahbubaning qizil labi esa – kayfiyat. Ilohiy ishq yo‘liga kirgan solikning qarshisida tog‘day og‘ir mushkullar va uni Majnun qiladigan xavfli vodiylar paydo bo‘ladi. Ularni yengishi uchun muhabbatga beriladi va bu muhabbatning majnunsifat xususiyati mastona may misolida tasavvur qilinadi. Muhabbat mayidan serob oshiq u orqali sukr, ya’ni mastlikka beriladi va ilohiy ishqdan sarmast bo‘lib, uning kayfiyati bilan yashaydi. Ilohiy ishqdan bahra topib sarmast bo‘lgan oshiq esa so‘fiyona sukr tufayli ma’shuqa muhabbatiga noil bo‘lib, oshiq va ma’shuqa bir-biriga hulul topadi. Hofizning mushkullarni oson qilish uchun may, ya’ni ilohiy muhabbat talab qilishi va Foniyning shu yo‘sinda qizil mayda aks etgan labining soyasi tufayli ilohiy kayfiyat ko‘zlagani shu ma’nolarni bildiradi va ikki shoir ham, ko‘ramizki, so‘fiyona bir ohangda so‘z yuritganlar. Shu tariqa, Foniy g‘azali tatabbu bo‘lishiga qaramay originallik kasb etib, Hofiz darajasiga ko‘tarilgan asar sifatida hofizona mazmunni hofizona tarzda va u bilan baravar ifoda etgan. Mazkur baytlardan boshlab ularning to‘liq g‘azali ham orifona ohangda sado berib, Xoja Hofiz va Foniyning oriflik maqomini zabt etishlari xususidadir. 43

Fikrimizning davomi sifatida shoirlar g‘azalining ikkinchi baytiga murojaat qilamiz. Hofiz aytadi: Bu may sajjoda rangin kun, garat piri mug‘on go‘yad, Ki solik bexabar nabvad zi rohu rasmi manzilho. Mazmuni: “Agar muhlar piri: solik manzillar rasm-rusumi va yo‘lidan xabari bor desa ham, sen joynamozingni mayga bo‘ya”. Foniy bayti bu shaklda taqdim etiladi: So‘yi dayri mug‘on bixrom, to bini du sad mahfil, Sarosar z-oftobi may furo‘zon sham’i mahfilho. Mazmuni: “Mug‘lar dayri – mayxona tomon yo‘l ol, u yerda hisobsiz majlislar ko‘rasan, har bir majlisdagi shamchirog‘ may quyoshidan yarqirab yonayapti”. Hofizdagi sajjoda – joynamoz, may – muhabbat, mug‘lar piri – shayx, solik – tasavvuf yo‘lovchisi, manzillar – fodiylar va undagi to‘siqlar – maqomlar, ularning rasm-rusumi va yo‘li – tariqatda qo‘llanilgan darajalardir. Shu tariqa shoir aytayapti: shayx agar yo‘lovchi tariqat usullarini biladi desa, unga ishonma, muhabbatga intil, boshqa tashvishlardan voz kechib, sukr – mastona yo‘l bilan ilohiy muhabbatga noil bo‘l. YA’ni Xoja Hofiz orifona ohang yuzasidan ilohiy muhabbatni targ‘ib etadi. Muhabbat orqali Olloh diydorini ko‘rishga va unga erishishga chorlaydi. Bu maqsadni amalga oshirish hamisha sa’y-harakatni, ildamlikni, jasoratni talab qiladi. Foniyda esa mug‘lar – shayx va uning shogirdlari, dayr – xonaqoh, mahfil – shayx tavsiya etadigan maqomlar, ya’ni o‘yin usuli va jimlik muroqabasi, tavba- tazarru maqomoti, may quyoshi – yarqiragan kuydiruvchi muhabbat olovi. Bu ham orifona ilohiy muhabbat. Uni esa Foniy tariqat rahbari xonaqohida o‘rganishni buyuradi. Zero, u xonaqohdagi majlislar mazmunini 44

to‘la muhabbat bilan topadi va shu tariqa xonaqohdagi rahbardan o‘rgangan muhabbat – ilohiy muhabbatdir va shu yo‘sinda Hofiz kabi sukr – mastona harakatni tavsiya etadi. Ko‘ramizki, Hofiz va Foniy orifona so‘z yuritadilar, ilohiy ishqni targ‘ib etadilar. Shayx Boyazid Bistomiy qo‘llagan tariqat usuli – sukrni yoqlaydilar. Foniyning bayti original bayt bo‘lib, hofizona mazmunni yangi qolipda ifoda etadi. U tatabbuga o‘xshamaydi, tavrona g‘azallarga monand. Ammo Foniy kamtarlik va tavoze yuzasidan uni tatabbu deb hisoblaydi. She’riy qolip nuqtai nazaridan Hofiz g‘azali yetti bayt va har bir bayti alog‘ida mazmunni bayon etgan holda umumiy so‘fiyona ohangda hamda vosillikni xumor shaklida emas, mastona harakatda ifoda qiladi. G‘azalda so‘fiyona maqomat va hol darajalari, ya’ni fikriy rivojlanish va hol o‘zgarishlari hamda oqibatda hayrat va fano zinasining mohiyati tasvir etilgan. Foniy tatabbusi ham yetti bayt bo‘lib, alohida g‘oyalarga ega va bir butun holda orifona tariqat maqomlari bo‘yicha bahs etilgan. Unda Hofiz ko‘zlagan maqsad yangicha libosga o‘rab beriladi va shu tariqa Foniy Hofizga hamohang va hamovoz bo‘lib, ikki shoir tariqatdagi xos va alohida g‘oyani qo‘llab-quvvatladilar. Eng muhimi shuki, Foniy Hofizga qilgan tatabbulari bilan o‘z davrida shuhrat qog‘ongan va ular orqali o‘zi mayl etgan naqshbandiylik tariqatiga so‘fiyona sukr odobini kirgizadi. Uni naqshbandiylikka moslashtirib, yangicha muomala tayin etadi. Aks holda sukr alomatini naqshband so‘fiylar yoqtirmas edilar va bu odob ularga begonadek ko‘rinadi. Aytib o‘tganimizdek, Navoiyning ayrim o‘zbekcha g‘azallari Hofizga tavorud tushgan bo‘lsa-da, ammo ul zot bu yerda ham Xoja Hofiz tatabbusidan yuz o‘girmagan. Masalan, “Xazoniy ul- maoniy”ning ilk g‘azali Hofizning mazkur g‘azaliga tatabbu tushgandir. Navoiyning “Devoni Foniy”dagi “alif” bobida Xoja Hofizga bog‘langan ikkinchi tatabbusi Hofizning mashhur g‘azali – “Agar on turki Sheroziy”gadir. 45

Bu g‘azal Hofiz davri – XIV asrdan boshlab jahon bo‘ylab sayr etgan va sayyor g‘azallar sirasiga kiradi. Xususan, Sharq mamlakatlarida, jumladan, Markaziy Osiyo mintaqasida mazkur g‘azalni bilmagan, eshitmagan va yod olmagan kishi yo‘q. G‘azalning tatabbusi, tazmini va istiqboli esa undan-da oshib ketgan. XIV asrdan bugungi kungacha qariyb aksariyat Sharq shoirlari mazkur g‘azalga javob qaytargan, uning sadosi va ohangi ostida g‘azallar insho etgan. Abdurahmon Jomiy mazkur g‘azalni “mo‘jiza” deb bilib, uni taqlid va tatabbuga bo‘y bermaydigan, ya’ni barcha shoirlar tabiati va tafakkuridan ustun turadigan g‘azal deb hisoblaydi. Shunday bo‘lsa ham, uddalaymanmi-yo‘qmi deb mazkur g‘azalga bir nechta tazminu tatabbu bog‘langan edi. Ma’lumotlarga ko‘ra, hozirgacha mazkur g‘azalga 300 shoir tatabbu bog‘langan va bu hodisa hamon davom etmoqda. Ana shu mashhur g‘azalga Foniy ham tatabbu bog‘langan. Hofiz aytadi: Agar on turki s herozi ba dast orad dili moro, Ba xoli hinduyash baxsham Samarqanu Buxororo. Mazmuni: “Agar ul sherozlik turk bizning ko‘nglimizni olsa, hindu xoliga Buxoro va Samarqandni baxsh etaman”. Foniy mazkur baytlarni g‘azal matlasiga bunday tatabbu qilgan: Gar on turki xitoyi no‘sh sozad jomi sahboro, Naxust orad so‘yi mo turktozi qatlu yag‘moro. Mazmuni: “Agar ul xitoylik turk may jomini ichib yuborsa, birinchi navbatda biz tomonga turkcha qatlu g‘oratni olib keladi”. Shu tariqa, bir-biriga mos tushgan bu g‘azallarning biri original va ikkinchisi uning tatabbusidir. Lekin tatabbu, bizningcha, originaldan qolishmagan. Hofiz g‘azalidan hofizona ulug‘vorlik va oliy martabalik maqomi sezilib turadi va u haqiqiy mo‘jizaga o‘xshab ketgan. Uning maqomi – baland, oshyoni – osmono‘par, husnu malohati – beqiyos, tabiati – maftunkor, san’ati – 46

bemonand va g‘oyasi – betakror. Shu sifatlarni Foniy g‘azaliga ham tatbiq qilish mumkin, ammo uni tatabbu doirasida amalga oshirsa, nuran alo nur bo‘ladi, zero hazratning o‘zi bu muddaoni hisobga olib, g‘azalni tatabbu degan. U esa vazn, ohang, qofiya, mazmun, inchunin so‘zlarning ishlatilishi va iboralar tizimi jihatidan tatabbu qoidalariga muvofiq tushgan. Chunonchi ko‘ramiz: Hofiz g‘azalida sherozlik turk – mahbuba, hindcha xol – qora xol, lo‘lilar – ishvali sho‘x dilbarlar, yag‘mo – qatlu g‘orat, ya’ni mahbubaning jabru jafosi. Foniyda ham shu gap: xitoylik turk – mahbuba, sahbo – may, turktozi qatlu yag‘mo – g‘oratgarlik, ya’ni mahbubaning zulmsitami. Har ikkala g‘azalda ham go‘zal mahbubaning vafosi ko‘zda tutilgan va javr-jafo qilmasligi talab qilinadi. Shunda agar u – mahbuba yor ko‘nglini ovlashga intilsa, yor unga ulug‘ hadyalar bermoqchi bo‘ladi. Lekin Foniyga binoan agar yor mastlikka berilib, sitam qilmoqchi bo‘lsa, oshiq albatta barcha to‘siqni yengadi va mahbubaga erishadi. Hofizdagi sirli orifona mazmun Foniyda oshkora bayon etilgan va har ikki shoir ham g‘azallar orqali ko‘zlangan oshiqona mazmunni go‘zal bir tarzda ifoda etganlar. Alif bobida aytilgan Foniyning uchinchi tatabbusi Hofizning shu bobdagi yana bir mashhur g‘azaliga bog‘langan va u keyingi baytlar bilan davom etadi: Dil meravad zi dastam, sog‘ibdilon, Xudoro, Dardo, ki rozi pinhon xohad shud oshkoro. Kishtishikastagonem, ey bodi shurta, barxez, Boshad, ki boz binem on yori oshnoro? Mazmuni: “Dilim qo‘limdan ketayapti, ey dil egalari, Xudo haqqi (bilinglar), hayhotki, yashirincha sir (albatta bir vaqt kelib) oshkora bo‘ladi. Bizning kemamiz sinib, pora-pora bo‘lib ketdi, ey shamol, turaqol, shoyadki (sening yordaming ila) u oshna yorni ko‘rib qolsak edi?!” 47

Hofizning bu g‘azali yuqorida keltirilgan va tatabbu mavzusi bo‘lgan ikki g‘azalidan ham balandroq va jozibaliroq sado beradi va undagi mazmun hiyla muhim ahamiyatga ega bo‘lib, haligacha xalq hikmatlari kabi takrorlanib keladi. Bu g‘oya g‘azalning irfoniy va pandomuz xususiyatidan hosil bo‘lgan va unda oddiy xalqona pand-nasihat so‘fiyona axloq-odob bilan qorishib, tasavvufona teran mazmunni hayratomuz bir tarzda bayon etgan. Qo‘ldan dilning ketishi – oshiq bo‘lish, sohibdillar, ya’ni dil egalari – so‘fiy murshidlar, yashirin sir – ishq savdosi, shikastlangan kema – jonsiz tana, bodi shurta, ya’ni muvofiqlashgan muloyim shamol – qiyomatda farishta Isrofil nayidan chiqadigan ovoz, yori oshno – ruh va jon manbai. Shu tariqa Xoja Hofiz aytadi: ey mushrid so‘fiylar, men oshiq bo‘ldim (Olloh ishqiga mubtaloman). Ammo so‘fiy zohidlar talabi bo‘yicha (diniy ta’limot bo‘yicha) oshiq bo‘lish – gunoh (man etiladi). Bu gunohni qancha yashirsam ham, u albatta oshkor bo‘ladi. Binobarin, ey sohibdillar – orif so‘fiylar, bilinglarki, men sizlarning saflaringizga qo‘shilganman va Olloh ishqini tanlab, orif bo‘lganman. Ikkinchi baytda ham orifona vahdat ul-vujud, ya’ni birlik g‘oyasi ifoda etilgan. Jism bilan jon qorishgan edi, jism vafot etib, jon o‘z manbaiga qaytdi. Endi qiyomatda jona yana qaytib, jism tiriladi(Puli Sirotga borib undan o‘tish uchun). Ana shunda inson yana o‘zi yori bilan uchrashadi. Jism jon bilan tirik, jon yana o‘z joyiga qaytib, uni o‘z ixtiyoriga oladi. Gunohsiz bo‘lsa, jannatga ravona etib, Olloh nuridan bahramand etadi. Ular bir manbani tashkil etadi va birlik hosil bo‘ladi. Foniy tatabbusidagi birinchi baytlar qo‘yidagicha: Gufti: “Baram dilatro”, jon ham fidot, yoro! Go‘yam: “Dilat namonad”, dil xud kujost moro. Dil raftu jon ham az pay dar vajhu mutribu may, In har du lek be vay go‘: “Bazmi mo mayoro”. Mazmuni: “Dilingni olib ketaman” deding, (mayli), jonim ham senga fido bo‘lsin. “Diling qolmasin” desam, mening dilim qayerda, (o‘zim) bilmayman. 48

Sozanda va may uchun (ularning ortidan) dilu jonim ketib qoldilar, ammo ayt: mahbubasiz bu ikkitasining ham bazmimizda keragi yo‘q”. Foniyning tatabbusida ham dilning ketishi va mayu mutribu may vositasi ifoda etiladi. Oshiq – shoir jonu dilini mahbubaga fido etadi, hamma narsani unutib, oshiq bo‘ladi, ammo qancha muhabbatu sozu navoga (mutribu mayga) intilsa, mahbubasiz bularni ahamiyati yo‘qoladi. Foniy g‘azalida ham vahdat ul- vujud g‘oyasi ifodalangan va bu orifona mazmun oriflik tariqatiga xos bo‘lib, Hofiz ko‘targan fikrlarning rivojidir. Shu tariqa, Foniy tatabbusi bu o‘rinda tavrona qolishga tushgan va Hofiz g‘azalining jilvalanishidan nurlangan; shu asosda u original, tubdan yangi g‘azal sifatida namoyon bo‘lgan. Foniyning “alif” bobidagi Xoja Hofiz g‘azaliga bog‘langan to‘rtinchi tatabbusi quyidagicha: Nasimi subh, bigo‘, on niholi ra’noro, Ki bog‘i umr xazondida az tu shud moro. Mazmuni: “Tong shabadasi, ul niholga o‘xshagan ra’no qizga aytki, bizning umr bog‘imiz sendan xazonrezgiga aylandi”. Xoja Hofiz g‘azalining matlai quyidagicha: Sabo, ba lutf bigo‘ on g‘izoli ra’noro, Ki sar ba ko‘hu biyobon tu dodayn moro. Mazmuni: “Ey tong shamoli, lutfu inoyat ila ul ohuga o‘xshagan ra’no qizga aytki, tog‘u cho‘lllarga bizni sen sarson-sargardon qilganing qilgan”. G‘azallar tarkib, vazn, qofiya va umumiy ohangi bilan bir-biriga monand, vahonlanki, ularning biri ikkinchisining tatabbusidir. Nasim – sabo, nihol – g‘izol, ra’no – ra’no, umr bog‘ining xazon bo‘lishi – tog‘u cho‘llarga bosh olib ketish va boshqa iborayu tarkiblar ikki g‘azalning qolipini tashkil etib, ularni mazmun jihatidan bir-biriga yaqinlashtirgan. Shu shaklda g‘azallar 49

mahbubaning jabr-sitami va oshiqning nolayu afg‘oniyu latofatli tuyg‘ularini ifodalagan. Ishqiy kechinma samimiy va osuda taassurot bilan sug‘orilgan. “Devoni Foniy” tarkibidagi g‘azallarning sakson foizi mashhur g‘azalnavis fors-tojik shoiri “ Xoja Hofizga tatabbu shaklida dunyoga kelgan. Ularning orasida javobiya, istiqboliya, tazmin, tavriya va rangomuz g‘azallar ham mavjud. Biz ular orasida devonning faqat “alif” bobidagi to‘rt tatabbusi bilan tanishdik. Ko‘ramizki, Foniy Xoja Hofizni g‘azal bo‘stonida eng buyuk va betakror shoir deb bilib, uning g‘azallarini boshqalardan ustun ko‘rgan; Foniyning tab’iga o‘sha g‘azallar manzur tushgan, xususan, ularda bayon etilgan mazmunlar, obrazlar, ifodalar va irfoniy g‘oyalar Foniyga ma’qul bo‘lgan va shu sababli ular ohangida g‘azal yaratishga intilgan. Xoja Hofiz g‘azallari qancha shuhrat qozongan bo‘lsa, ularga bog‘langan Foniy tatabbulari ham shuncha mashhur bo‘lib, ular fors-tojik va o‘zbek adabiyoti tarixida kuchli, baquvvat va originalga o‘xshagan tatabbu maktabining rivojlanishiga muhim omil sifatida xizmat qilgan. Foniy tatabbulari hofizona originaldan qolishmaydi va ular qatorida originallik xususiyat kasb etgan. Hofiz g‘azallarining betakror ohorli g‘oyalari asrlar osha qancha davom etib, muxlislarni maftun qilib kelayotgan bo‘lsa, Foniy tatabbulari orqali bu jarayon yanada qanot qoqib, hofizona mazmunlarning yoyilishi va parvoziga kuch-quvvat baxshida etgan. Xulosa qilib aytish mumkinki, Navoiy-Foniyning forsiy tilda yaratilgan g’azallari o’zining tuzilishi, mazmun-mohiyati jihatidan,g’oyaviy-badiiy tarafidan hamda obrazlar tizimi tomonidan fors adabiyotidagi g’azallarning eng yaxshi namunalarini tashkil etadi. Navoiy-Foniyning forsiy tildagi g’azallari fors adabiyotidagi mavjud an’analar asosida yaratilib, bu adabiyotda g’azalnavislik sohasida o’ziga xos yangi bir bosqichni boshlab berdi, deyishga asoslar bor. 50

2.2.Shoir qit’alarining mavzu va g’oyaviy yo’nalishi Ma’lumki, Alisher Navoiy lirikaning 16 ta janrida mahorat bilan qalam tebratgan. Sulton Husayn Boyqaro Navoiy ijodi , uning rangba-rang, g’oyaviy- badiiy jihatdan yuksak she’rlari haqida o’zining “Risola” asarida baho berib, uni “she’riyat mulkining sohibqironi” , deb ataydi. Albatta, bu ta’rif shunchaki aytilmagan. Bu ta’rif zamirida ulug’ bobokalonimizning ijtimoiy-falsafiy, ta’limiy-axloqiy, diniy-tasavvufiy, ma’naviy-ma’rifiy qarashlarining hosilasi o’laroq maydonga kelgan lirik she’rlari uchun berilgandir. Navoiy boshqa she’riy shakllar bilan birga qit’a janriga mansub bo’lgan yuqori darajadagi ma’no-mazmunga ega bo’lgan she’rlar yaratgan. Navoiy qit’alari mavzu va mazmun jihatdan turli-tuman va xilma-xildir. Navoiy qit’alarida ijtimoiy- axloqiy masalalar real, jonli va haqqoniy tarzda tasvirlangan. Navoiyning qit’alarining aksariyatida asosiy qahramonlar tarixiy shaxslardir. Navoiy ijodidan o’rin olgan qit’alarning ko’pchilik katta qismi turkiy (o’zbek) tilida yaratilgan bo’lsa, “Devoni Foniy”da ham qit’alarning forsiy tildagi namunalari ham ko’plab uchraydi. Xuddi o’zbek tilidagi qit’alari kabi Navoiyning forsiy tilda yaratilgan qit’alari mavzu, mazmun hamda g’oyaviy-badiiy tomondan yuksak darajada yozilgan. Quyidagi qit’aga e’tiborimizni qaratamiz: Az avomi tirayi purhirsi dunyo dur bosh, Gar hamexohi, ki gardad sa d .mashaqqat az tu raf’ Dur budan beh zi g‘avg‘oi magas z-on ro‘, ki hast Behadat ranj az hujumash lek Ne imkoni naf’! Avom – omma. Qit’ada tilga olinayotgan avom – ong va idroki tiyra to‘da. Bu ayanch galaning qonida molu dunyo hirsi g‘alayon qiladi. Unga yaqinlashish ranj va mashaqqat tug‘diradi. “Agar yuz mashaqqatdan qutulishni xohlasang, mana shu vahshiy olomondan yiroq bo‘l”, – deb o‘git beradilar bobomiz. Bu – birinchi baytdagi gap. SHe’r tamsil usulida bitilgan. Misol uchun 51

“magas” – pashsha obrazi tanlangan. Chunonchi: nafs hirsiga qul xaloyiq pashsha. Pashshaning g‘avg‘osidan biror naf’ bormi? Aksincha, uning hujumidan beadad ziyon yetadi, ma’nosiz g‘ing‘illashi-yu, xiraligidan kayfiyat buziladi. Nodon va gumrohlar ham shunaqa. Ulardan qancha uzoqlashilsa, ko‘ngil o‘shancha tinch va osuda! Chu olim az pai bolo nashastan, Ba har majlis ravad xush poy ko‘bon. Na olim, johilash don, on ki o‘ro Namoyad xush ba juz boloi xubon. Olimlik – eng baland ma’naviy-aqliy darajalardan. Ilm ahli bundan boshqa, deylikki, mansab yoki izzat-e’tibor balandligi uchun yelib-yugursa, bu endi olimlik emas, tubanlik, o‘ziga nisbatan zolimlikdir. Chin olim tanholikka moyilroq bo‘ladi, sokinlik xushlaydi, majlis va yig‘inlarda kimligini ko‘z-ko‘z qilavermaydi. Qolaversa, har qanday havoyi harakat, g‘ayritabiiy intilishidan olim kishi o‘z-o‘ziga malol orttiradi. Men olimlik unvonlariga ega ko‘p odamlarni bilaman. Lekin ular orasida tabiatan kamsuqum, “to‘rga” chiqishni o‘ylamaydiganlarini nihoyatda kam uchratganman. Bularni o‘ylaganda har doim Mir Alisher Navoiyning shu qit’asi esimga tushadi. Unda aytilishicha, agar olim to‘rdan joy egallash g‘arazida “har majlis”ga chopaversa, unga olimlik nomi ham, sharafi ham hayf. Chunki u johil. Uning “ilmi” jaholat. Bobomiz bunday kimsalarning fikriy qarashlarini yengiltak go‘zallarning tushunchalari bilan teng qo‘yadi. Sihat ar xohi makun mayli taom, To naboshad ishtihoi g‘olibat. Lek boyad dast az o‘ vaqti kashy, Ki ba xo‘rdan nafs boshad tolibat. 52

Shayx Sa’diy yozadilar: xurosonlik ikki darvish safarga chiqishibdi. Ulardan biri zaif bo‘lib, ikkinchisi semiz va baquvvat ekan. Zaif kunora iftor qilar, hamrohi kunida uch mahal ovqatlanarkan. Ittifoqo, ularni bir shaharda josuslikda ayblashib, bitta xonaga qamab, eshikni loy bilan shuvab tashlashibdi. Oradan ikki hafta o‘tgach, ularning gunohsiz ekanliklari ma’lum bo‘libdi. Eshikni ochib qarashsa, haligi zaif tirik, baquvvat odam o‘lib yotganmish. Bu holdan ajablanishibdi. Shunda bir donishmand: “Agar bularning qismati aksincha bo‘lganidan, taajjublanishga odatlangani uchun sabr qilib o‘limdan omon qoldi”, – degan ekan. Qissadan hissa ma’nosida Shayx Sa’diy hikoyat oxirida to‘rt qatorli she’r keltirganlar. Ammo shu she’r o‘rniga Mir Alisher Navoiyning ushbu qit’asini ham qo‘yish mumkin. Chunki hazrat Navoiy ilgari surgan fikr Shayx Sa’diynikidan keskin farqlanmaydi. Ularning ikkalasida ham g‘oyaviy niyat bitta: “Ko‘p taom yeyish sog‘liqni yeydi. Nafsi g‘olib kimsa ajalga ertaroq mag‘lub bo‘ladi”. Ibn Sinoga nisbat berilgan mashhur hikmat bor: odam yeb-ichmoq uchun yashamaydi, yashash uchun yeb-ichadi. Ko‘ngil gushnaligi – fikrlashdan to‘xtash, ruhni boy berish, dardsizlik. Bedard odam odammi? Fikrsiz bandalarga bir nazar tashlang, ularning deyarli barchasi bir xilda loqayd. Bir zaylda horis. Mir Alisher Navoiy ruboiylaridan birida: “To‘qluq chu ko‘ngulni qattiq aylar, och o‘l”, deydilar. Mana, dili tosh, diydasi qotgan kimsalar qanday paydo bo‘ladi. Bulardan nima kutish mumkin? Yeb-ichish, uxlash, “turluk-turlik kiyish” va mol yig‘ish – ularning “iste’dod” maydoni shu. Hazrat Navoiy qit’asidagi ma’ni yuzaki qaralganda uncha chuqurmasday. “Sihat tilasang, ishtahang bo‘lmaganda og‘zingga ovqat tiqaverma. Lekin ishtahang bo‘lganda ham, meyorni unutma, qo‘ling va og‘zing qancha vaqtliroq tiyilsa, o‘shancha yaxshi”, deydi shoir. Ammo bu nasihatning zamirida: “Nafsingga xilof ish tut!” – degan mazmun borki, unga amal etish ma’naviy salomatlikni kuchaytiradi. 53

Ma’niyi shirinu ranginam ba turkiy behad ast, Forsy ham la’lu darhoi samin bingary. Go‘yiyo dar rost bozori suxan bikushodaam, Yak taraf do‘koni qannodiyu yak so‘ zargary. Z-in do‘konho har gado kolo kujo donad xirad, Z-on ki boshad ag‘niyo, in naqdhoro mushtari. Qit’aning birinchi bayti faxriya mazmuniga ega. Bobomiz iftixor hissi bilan: “Turkiy tilda shirin va rang-barang ma’nili she’rlarim behaddir. Agar nazar tashlasang, forsiyda ham la’lu dur yanglig‘ qimmatbaho she’rlarimning ko‘pligiga inonasan”, – deydilar. Keyingi satrlarda shu haqiqat tasavvur orqali topilgan mantiq va manzarada bir do‘kon ochgan. Uning bir tomoni qandchilik do‘koni-yu, ikkinchi tomoni zargarlik. Lekin bu do‘konlardan biror nima olmoq uchun kuchli aql, zo‘r farosat, o‘tkir nazar kerak. Aqli yupun, ko‘ngli botil, nodonlarga esa yo‘l bo‘lsin, ular “do‘kon” oralab shunchaki o‘tishi yoki uning atrofida o‘ralashishi mumkin, xolos. Undan tafakkur ehtiyojlarini qondira olganlar esa, boy-badavlatdurlar. Besh yuz yildan ortiq vaqt o‘tibdiki, bu gap o‘zining mazmun va ahamiyatini zarracha yo‘qotmabdi. Darhaqiqat, bilish, tushunishni qo‘ya turaylik. Mir Alisher Navoiyning ijodiyotiga yaqinlashish uchun katta tayyorgarlik kerak. Hazrat Navoiy ajdodlari anglash, ularning ma’no qatlamlarini ochish, go‘zallik sirlaridan zavqlanish va hayratlanishdan ortiqroq g‘aniylik yo‘q. Dushman gar hasud shud nek ast, Ki ba ranj oyad o‘ zi fe’li badash, Fe’li o‘ yoru dushmanash boshad, 54

Az pai qasdi jismu joni xudash. Qaysidir zamonda uchta hasadchi bir joyda topishib qolishibdi. Birinchisi: “Hech kimga yaxshilikni ravo ko‘rmayman”, desa, ikkinchisi: “Birovning birovga yaxshilik qilishiga mutlaqo qarshiman”, debdi. Uchinchichi esa: “Menga kimda-kim neklik qilsa, o‘sha bilan dushman bo‘larman”, degan ekan. Mana, hasad nima va hasadchi kim? Hasad ongdagi, qondagi illat. Balki shuning uchun hasadchilar so‘nggi nafaslarigacha bu ofatdan qutula olishmas. Ammo “ichida tonnalab ko‘mir” to‘plangan hasadchining dushmanligini sezganingizda, bir narsani hisobga oling: o‘zingizni unga mutlaqo dushman bilmang. Negaki, unga o‘zidan ortiq g‘anim mumkin emas. U sho‘rlik har soat, har kun ichidan o‘zini-o‘zi tiriklayin yeydi. Shuning uchun ham Mir Alisher Navoiy qit’asida: “Dushmaning hasadchi bo‘lsa, yaxshidir”, deyilgan. Va uni adoyi tamom qiladigan qarshi kuch yomon fe’li deb ko‘rsatilgan. Albatta, u hech payt, xulqini tuzatish bir yoqdi tursin, o‘ziga tanqidiy ham qaray olmaydi. Yomon fe’li – dushmani unga yo‘ldosh bo‘lgach, bu dushman uni bir kunmas, bir kun yakson etishi anglashilarlidir. Olimu johil agar chi har du jinsi mardumand, Farq boshad dar miyon az osmon to xoki rax, Durru jola hardu az abrandu dar hay’at shabih, On ravad bar toji shax In lek dar xoki siyah. S h e’r avvalida aytilganidek, olim ham, johil ham inson. Ularning har ikkalasi odam toifasidan. Lekin oralaridagi farq osmon bilan yer qadardir. Chin 55

olimni nurli kunga qiyoslaydigan bo‘lsak, johil qorong‘u tun timsoli. Olimning matlabi – haqiqat, ezgulik, odamiylik, hurlik. U hayotdan ilmu hikmatning qo‘li baland bo‘lsin, deydi. U: “Ey inson, o‘zingni angla, qadringni arzon sotma, senga non-tuz bergan xalqingni sevgil, joningni Vataningdan ortiq ko‘rma” deb o‘rgatadi. Haqiqiy olim mana shular uchun zahmat chekadi, odamlarning o‘zaro ittifoq yashashi, ulug‘ orzular yo‘lida hamjihat kurashishlarini istaydi. Johilchi? U burnidan narini ko‘ra olmaydi. U jaholatning quli. Uning hayotini gumrohlik, vahshiylik boshqaradi. Qit’ada bular quyidagi tamsiliy so‘zlarda yoritilgan: Durru jola har du az abrandu dar hay’at shabih, On ravad bar toji shah, In lek dar xoki siyah. Mazmuni: dur va do‘l – har ikkisi ham bulutdan paydo bo‘lib, zohiran bir- biriga o‘xshasa-da, dur podshoh tojiga chiqadi, do‘l esa qora tuproqqa kiradi. Bu mantiq mulohazaga yo‘l ochadi. Endi Siz olim kim, johil kim, olim qadrining yuksakligi-yu, johil qadrsizligining sabablari to‘g‘risida istagancha fikrlashingiz mumkin. Tiyraam az mardumi chashmi xud, ey Foniy, zi bas K-omadam bar ro‘zi mardum dar jahon, nomardumy. Odami oby magar jo‘yam zidaryo, gashti g‘arq, Z-on ki az ro‘y zamin gum gashta jinsi odamiy. 56

Bu dunyo – shafqatsiz dunyo. U ulug‘ odamlarga azaldan muruvvatsiz. Rahmsizligi uchun ham ne-ne buyuk zotlarning dillarini qaqshatib, boshlariga jabru jafolar yog‘dirgan. Uning subutsizligidan, bag‘ri to‘la kin, adovat va razolat ekanligidan hazrat Navoiy ko‘p o‘ksigan, ko‘p azob chekkanlar. Xalq (o‘zbeklarda): “Ko‘p yig‘lasa, ko‘zi qorayadi”, degan tushuncha bor. “Qit’ada: “Ey Foniy, o‘zimning ko‘z qorachig‘imdan tiyradurmen”, deyilishi shu gapga ishora. Xo‘sh, shoir nega shu qadar ko‘p yig‘lagan? Chunki u “jahon xalqi orasida murtadlik” avjiga chiqqanda dunyoga kelgan. Keyin-chi? Umr o‘tavergan. Atrof-muhitdan komil odamlarni axtarish davom qilavergan. Lekin shunday bir kun yo‘qolib ketgan, degan qarorga ko‘pchilikning diqqatini tortishdan o‘zga chora qolmagan. Ammo shunda ham bobomiz qalbida odam izlash istagi so‘nmagan. Chunki u kishi oxirgi xulosadan oldin: “Endi daryoga g‘arq bo‘lib “odamobiy” – suv odamini qidiraman”, – degan fikrni ham aytgandirlar. Har kase k-az ro‘y istig‘no ba mardum xond she’r, Nek ham gar hast sozad zisht peshi xalq besh. Da’viyi maqbulii she’r ar kunad sar to ba poy, Xeshtanro ham kunad mardud hamchun she’ri xesh. Shoir xalq nazaridagi odam. Uning ko‘pchilik bilan uchrashuvi ham, el oldida she’r o‘qishi ham – har tomonlama sinov. Bunday vaziyatlarda u faqat ijodkor sifatida emas, odamiylik talablari jihatidan ham kimligini sinovdan o‘tkazadi. Shoirlik bilan takabburlik, zavq bilan oliftalik, ilhomiylik 57

ko‘tarinkilik bilan zo‘rma-zo‘raki jazava mutlaqo bir-biriga teskari narsalardir. Qisqasi, shoir yozganda ham, she’r o‘qishda ham rol bajarmasligi kerak. U rolga kirdimi, yaxshi she’rning qimmatini ham bir pul qiladi. Shu ma’nolarda qit’adagi fikr saboq bo‘lardi. Chunonchi: har kimki xalq oldida istig‘no bilan she’r o‘qisa, u yaxshi she’r bo‘lsa-da, tinglovchilarga yomon ta’sir ko‘rsatadi. Buni hisobga ola bilmaslik “SHe’rim boshdan-oyoq odamlarga maqbul” degan xulosaga olib boradi. Bunday da’vo esa she’riga o‘xshab muallifni (yoki she’r o‘quvchini) xalq nazaridan chetga suradi. Donishmand shoir Haydar Xorazmiy: “Zohiru botin xabar so‘zdadur”, degan edi. Ha, so‘zning og‘zaki ifodasida ham kishining suvrati-yu, namoyon. Axir, oddiylik, samimiylik va tabiiylikdan yuksakroq fazilat bo‘ladimi?! Sifla k-ozodaro nago‘yad bad, YO nayoyad farozi xoni kase. Na ba daryo rasad zaboni sage Nanishinad ba sufra sagmagase. Abdulla Oripov she’rlaridan birida6 “Ezgu, latif hislar bo‘lmasin tahqir, Bulbulni boyqushga topshirmang zinhor”, deydi. Afsuski, ezgu va latif tuyg‘ularning tahqirlanishi hammani ham bezovtalantirmaydi. Shunday kishilar borki, ular bulbulni boyqush changaliga topshirishdan orom oladilar. Ba’zilar razil va dilozorlarning yaxshi odamlarga o‘tkazgan jabru ozorlariga parvosiz qaraydilar. Aslida bu ham yomonlikni qo‘llash va boyqushlarga sheriklikdir. “Sof qalbni uchratgan” mahal darrov hushyor tortish, darhol uning himoyasi haqida qayg‘urish kerak. Bu jihatdan hazrat Navoiy qit’asidagi so‘zlar ibratlidir. Bobomizni qandaydir razilning pokiza odam sha’niga bad gapni tilga olishi ham tashvishlantirgan. Ul zotning aytishlaricha, pastkash hech kimning dasturxoniga yovuqlashmasligi lozim. Zotan, daryoga itning og‘zi tegmagani, dasturxonga itpashsha qo‘nmagani ma’quldir. 58

Xullas, Navoiy-Foniy qit’alari uning forsiy tildagi boshqa she’rlari kabi o’zining chuqur falsafiy-ijtimoiy, ta’limiy-axloqiy mazmundorligi va yuksak badiiyati bilan fors adabiyotidagi shu janrning eng yaxshi namunalaridan birini tashkil etadi. Foniy qit’alari o’tmish ajdodlarimiz hayoti, an’analari, dunyo qarashi, hayotga bo’lgan munosabatlari haqida ko’plab ma’lumotlarni o’zida mujassam etishi bilan birga bugungi yoshlarni tarbiyalashda ularni yuksak ma’naviyatli, insonparvar, vatanparvar qilib tarbiyalashda xizmat qiladi. 59

Xulosa “Devoni Foniy” ulug’ mutafakkir shoir va daho so’z san’atkori Alisher Navoiyning ijodida muhim o’rin tutadi. “Devoni Foniy”da Navoiy-Foniyning zullisonayn shoir sifatida forsiy tilda yaratgan kichik lirik janriga mansub she’rlari jamlangan. Ushbu devon Navoiyning yuksak shoirlik salohiyati va benazir iqtidorini namoyon qiladi. Alisher Navoiy fors adabiyotining yetuk g’azalnavislari bilan o’ziga xos ijodiy musobaqaga kirishib, o’zining ona tilisidan boshqa bir tilda ham she’r yozib ijodiy yutuqqa erishish mumkinligini isbotlab beradi. Bitiruv malakaviy ishda amalga oshirilgan izlanishlar natijalaridan kelib chiqqan holda quyidagicha xulosalarni bayon qilish mumkin:  “Devoni Foniy” Alisher Navoiy yashagan davr an’analari asosida tuzilgan bo’lib, unda kiritilgan lirik she’rlar ulug’bobokalonimiz tomonidan mumtoz forsiy she’riyatning eng go’zal namunalariga yozilgan javobiyalaridan iboratdir. Bunda Alisher Navoiyning o’z ustoz va salaflari bilan ijodiy musobaqalarga kirishib, yuqori darajadagi ijodiy natijalarga erishganligi yaqqol ko’zga tashlanadi.  Ayniqsa, Foniyning Hofiz Sheroziy, Sad’iy Sheroziy, Abdurahmon Jomiy, Kamol Xo’jandiy g’azallariga yozgan javobiyalari ulug’ shoirning o’z ustoz va salaflari bilan forsiy tilda tengma-teng she’r yozishi yaqqol ko’rsatib beradi.  Navoiy “Devoni Foniy”dagi aksariyat g’azallarini Hofiz Sheroziy g’azallariga javob tariqasida yaratganligini kuzatish mumkin.  Alisher Navoiyning “Devoni Foniy” tarkibiga kiritgan lirik she’rlari fors-tojik mumtoz adabiyoti uchun ulkan hissa bo’lib qo’shildi hamda uning kelgusidagi taraqqiyoti uchun nihoyatda samarali ta’sir o’tkazdi.  Navoiy-Foniyning javobiya bilan birgalikda “muxtari’ “ ya’ni o’zi ixtiro etgan ijodiy uslubda ham fors tilida g’azalning eng yaxshi namunalarini yaratganligini ko’rish mumkin. 60

 Navoiy-Foniyning kichik lirik janrlardagi she’rlari ham fors tildagi shu tipdagi she’rlarning go’zal namunalarini tashkil etadi.  Navoiy-Foniyning forsiy tilda yaratilgan g’azallari o’zining tuzilishi, mazmun- mohiyati jihatidan,g’oyaviy-badiiy tarafidan hamda obrazlar tizimi tomonidan fors adabiyotidagi g’azallarning eng yaxshi namunalarini tashkil etadi. Navoiy- Foniyning forsiy tildagi g’azallari fors adabiyotidagi mavjud an’analar asosida yaratilib, bu adabiyotda g’azalnavislik sohasida o’ziga xos yangi bir bosqichni boshlab berdi.  Navoiy-Foniy qit’alari o’zining chuqur falsafiy-ijtimoiy, ta’limiy-axloqiy mazmundorligi va yuksak badiiyati bilan fors adabiyotidagi shu janrning eng yaxshi namunalaridan birini tashkil etadi. Foniy qit’alari o’tmish ajdodlarimiz hayoti, an’analari, dunyo qarashi, hayotga bo’lgan munosabatlari haqida ko’plab ma’lumotlarni o’zida mujassam etishi bilan birga bugungi yoshlarni tarbiyalashda ularni yuksak ma’naviyatli, insonparvar, vatanparvar qilib tarbiyalashda xizmat qiladi. 61

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. 1. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. – Toshkent: O‘zbekiston, 1998. - 429 b. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. - 176 b. 3. Abdug‘afurov A. Qalb qa’ridagi qadriyatlar. – Toshkent: O‘qituvchi, 1998. – 216 b. 4. Abdug‘afurov A. Navoiy ijodida satira. – Toshkent: Fan, 1972. –261 b. 5. Abdug‘afurov A. Navoiy satirasi. – Toshkent: Fan, 1966. – 316 b. 6. Abdullayev A. Navoiy asarlarida Jomiy timsoli // Jahon adabiyoti. - Toshkent, 2004. – №2. – B. 152-155. 7. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. Yigirma tomlik. 14-tom. Mahbub ul-qulub. – Toshkent: Fan, 1998.– 304 b. 8. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. Yigirma tomlik. 18-tom. Devoni Foniy. – Toshket: Fan, 2002. – 541 b. 9. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. Yigirma tomlik. 19-tom. Devoni Foniy (davomi). – Toshkent: Fan, 2002. - 600 b. 10. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. Yigirma tomlik. 20-tom. Devoni Foniy (davomi). –Toshkent: Fan, 2003. – 568 b. 11. Arasli H. Navoiy va Ozarbayjon adabiyoti // O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent, 1968. –№ 3. – B. 43-45. 12. Abdullayev A. Foniyning to’rt tatabbusi. - “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali , Toshkent: 2013, 4-son 13. Bertels YE.E. Izbranniye trudi. Navoi i Djami. – M.: Nauka, 1965. – 498 s. 14. Vohidov R. XV asrning ikkinchi yarmi XVI asrning boshlarida o‘zbek va tojik she’riyati. – Toshkent: Fan, 1983. – 143 b. 15. Ishoqov Y. Alisher Navoiyning ilk lirikasi. – Toshkent: Fan, 1965.- 139 b. 62

16. Mallayev N. O‘zbek adabiyoti tarixi. Birinchi kitob. – Toshkent: O‘qituvchi, 1976. – 664 b. 17. Mirzoyev A. Sezdah maqola (Az ta’rixi adabiyot asrhoi X-XV tojiku fors). – Dushanbe: Irfon, 1977. – 288 sah. 18. Stranitsi azerbaydjansko-uzbekskix literaturnix vzaimosvzyayey.– Baku: Elm, 1985. – 280 s. 19. Fitrat. Tanlangan asarlar. II jild. Ilmiy asarlar. – Toshkent: Ma’naviyat, 2000. – 208 b. 20. Shodiyev E. Alisher Navoiy va fors-tojik adiblari. –Toshkent: O‘qituvchi, 1989. – 112 b. 21. Qayumov A. Alisher Navoiy. – Toshkent: Kamalak,1991. –176 b. 22. Qayumov A. Bu ohang ila bo‘lg‘asen naqshband. – Toshkent, 1993.– 28 b. 23. Haqqul I. Irfon va idrok. – Toshkent: Ma’naviyat, 1998. – 160 b 63

O'xshashlar

Jadid publitsistikasining janr xususiyatlari

Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`qitishda interfaol metodlardan foydalanish”

Alisher Navoiy lirikasi modulini o’qitishda interfaol metodlardan foydalanish

Qutadg‘u bilig” ning ikki tarjimasi

Sa’diy ijodining o‘zbek adabiyotiga ta’siri masalasi