Qutadg‘u bilig” ning ikki tarjimasi - Adabiyot - Diplom ishlar

Qutadg‘u bilig” ning ikki tarjimasi

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

140.5 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: ”Qutadg‘u bilig” ning ikki tarjimasi Reja Kirish: Badiiy tarjima – do‘stlik ko‘prigi Asosiy qism: I-BOB Dastlabki tarjimalar tahlili II-BOB ”Qutadg‘u bilig” ning nemischa ikki tarjimasi qiyosiy tahlili Xulosa.

MUNDARIJA Kirish............................................................................. Badiiy tarjima – do‘stlik ko‘prigi.............................. Asosiy qism I-BOB.............................................................................. Dastlabki tarjimalar tahlili........................................ II-BOB............................................................................ ”Qutadg‘u bilig” ning nemischa ikki tarjimasi qiyosiy tahlili............................................................... Xulosa.

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Yusuf Xos Hojibning dunyoga mashhur ”Qutadg’u bilig ” asari jahon kitobxonlari qalbidan muhim o’rin egalladi. ”Qutadg’u bilig ” dostonining nemis tiliga o‘girilishida nemis olimi Herman Vamberining hissasi juda katta .Bu asar ustida Evropa adabiyotshunoslari ko‘pgina tatqiqotlar olib bormoqda. O‘tmishni bilmasdan turib , ilgari keta olmaymiz. ”Qutadg’u bilig ” asari tarjimasini tahlil etish,tarjima tarixini tadqiq etish mavzuning dolzarbligidir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Yusuf Xos Hojibning 1069 yilda yozilgan ”Qutadg’u bilig ”asarini ustida nemis olimlari H.Vamberi va V.V.Radlov, turkiyalik Rashid Arat, Italiyalik Amrio Bambachi, Amerika Qo‘zshma Shtatilik olim R.Dankof va boshqalar ilmiy tatqiqot ishlarini olib borganlar.”Qutadg’u bilig ” asari ikkala tarjimasini qiyosiy tahlil qilib o’rganish nemis tilida nechog’lik mahorat bilan va original mazmunan mos qilib tarjima qilinganini tahlil etish ishning o‘rganilganlik darajasini ko‘rsatadi.. Tadqiqotning maqsadi. Yusuf Xos Hojib asari nemis tilida nechog’lik mahorat bilan tarjima qilinganini bilish uchun original bilan taqqoslash, ma’lum bo’lmagan sahifalarini o’rganib,tahlil qilish,tarjimadan yutuq va kamchiliklarni ko’rsatish Tadqiqotning vazifalari. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagilar vazifa qilib belgilandi: - Yusuf Xos Hojibning ”Qutadg’u bilig ” asarini nemis tiliga tarjima qilish bo‘yicha amalga oshirilgan ishlarni o‘rganish. - Yusuf Xos Hojibning ”Qutadg’u bilig ” asaridan qilingan tarjimalarni original bilan taqqoslab asliyatga qanchalik to’g’ri yondoshilganligini aniqlash. - Taqqoslash natijasida tarjimonlarning tarjimonlik qobiliyatiga baho berish

Tadqiqotning ob’yekti va predmeti. Yusuf Xos Hojibning ”Qutadg’u bilig ” asari mazkur tadqiqotning ob’ektidir. ”Qutadg’u bilig ” asarining nemis tiliga qilingan tarjimalarini qiyoslab o’rganish mazkur tadqiqotning predmetidir Tadqiqotning metadalogik asosi va tatqiqotning usullari. Qiyoslash, tahlil qilish va statistika.Tarjima tarixini o‘rganishda mustaqillik mafkurasi nuqtai nazaridan yondashdik. Bunda birinchi galda yurtboshimiz I.A.Karimov asarlaridagi tarixiy o’tmishimizga hurmat,madaniy merosni o’rganish va yoshlarni ongiga singdirish fikrlari dastur-ul amal qilib olindi. Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan chiqarilgan farmonlar va qarorlar ishning metodologik asosini tashkil qiladi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tarjima sohasida bir necha olimlar va tarjimonlar ishlar olib borishdi.Yusuf Xos Hojibning ”Qutadg’u bilig ” asarining nemischa tarjimalarini qiyoslab o’rganish,olingan natijalardan chiqarilgan xulosalar tadqiqotning ilmiy yangiligi hisoblanadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Yusuf Xos Hojib asarini nemis tiliga tarjima qilishda hissa qo‘shgan tarjimon Herman Vamberining tarjimonlik mahorati o‘rganildi.Natijada nemis kitobxonlari o‘z jozibasini yo‘qotmagan Yusuf Xos Hojib ijodidan bahramand bo‘lish imkoniga ega bo‘ldilar. Tadqiqot natijalarini amalda qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar. Demak ushbu bitiruv malakaviy ishim ”Badiiy tarjima” ishi bilan shug‘ullanuvchilar,yosh tarjimonlar,maktab,litsey,kollej,Institut va Universitetlarda fan to‘garaklarini olib borishda manbaa bo‘lib xizmat qiladi

Prezidentimiz Islom Karimov ”Yuksak ma’naviyat va yengilmas kuch ” asarida shunday fikr bildiradilar:” Ma’lumki, o‘zlikni anglash milliy ong va tafakkurning ifodasi avlodlar o‘rtasidagi ruhiy – ma’naviy bog‘liqlik til orqali nomoyon bo‘ladi. O‘zbek tilining kompyuter va Internet, aniq fanlar, tibbiyot, iqtisodiyot kabi maxsus termin va tushunchalarni talab qiladigan sohalarda ham keng qo‘llanila boshlagani uning imkoniyatlari nechog‘lik katta ekanini ko‘rsatadi. Biz ajdodlarimizdan avlodlarga o‘tib kelayotgan bebaho boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab avaylashimiz , uni boyitish, nufuzini yanada oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur.Ayniqsa fundamental fanlar , zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank moliya tizimi kabi o‘ta muhim sohalarda ona tilimizning qo‘llanish doirasini kengaytirish,etimologik va qiyosiy lug‘atlar nashr etish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir so‘z bilan aytganda , o‘zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o‘zlikni, Batan tuyg‘usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz” ¹ Prezidentimiz Islom Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ”Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustivor maqsadimizdir” nomli ma’ruzasida :”Mamlakatimizda iqtisodiy sohalarida amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘rganishlarni, qulay investition muhitini shakllantirish , ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash bank – moliya tizimini, rivojlantirishni normativ – huquqiy jihatdan ta’minlash masalalari alohida o‘rin egallaydi.Bu davrda xususiy mulkni huquqiy jihatdan himoya qilishni kuchaytirish, mamlakatimizda har tomonlama baquvvat mulk egalari sinfini __________________________ ¹ Islom Karimov . Yuksak ma’naviyat va yengilmas kuch.Toshkent ”Ma’naviyat” 2008

shakllantirish fermerlik harakatini mustahkamlash, iqtisotda liberallashtirishni ta’minlash , tadbirkorlik, avvalo kichik biznes faoliyatini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish, keng tarmoqli bozor infra tuzulmasini barpo etishni ko‘zda tutadigan qonunchilik hujjatlari barpo qilindi. Parlamentning mamlakatimizda kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirishga qaratilga demokratik yangilanishlar, liberal islohotlar targ‘ibotchisiga aylanishga erishish eng asosiy vazifa bo‘lmog‘i zarur. O‘zbekiston Ekologik harakati yangi sifat bosqichiga ko‘tarildi, atrof muhitni muhofaza qilish masalalari o‘rtaga qo‘yish nazorat qilish insonni va mamlakat aholisini, ekologiyaning xavfli hamda tajovuzkor o‘zgarishlardan himoya qilish uchun o‘lkan imkoniyatlarni qo‘lga kiritadi. Fuqorolik jamiyati institutlari, jumladan, fuqolikning o‘zini-o‘zi boshqarish organlarining jamiyat va davlat qurilishi tizimidagi huquq va vakolatlarini kengaytishga qaratilgan.Qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustivor yo‘nalishga aylanishi zarur. Bugungi kunda joylarda fuqoralarning eng dolzarb muammolarini o‘z vaqtida va muvaffaqiyatli hal etish, ularning manfaatlarini himoya qilishda mahalla tizimining ta’siri va ahamiyati qanchalik ortib borayotganligini barchamiz yaxshi bilamiz. Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma’naviy sog‘lom o‘sishi, balki ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bo‘lgan, uyg‘un rivojlangan insonlar bo‘lib, XXI asr talablariga to‘liq javob beradigan barkamol avlod bo‘lib voyaga yetishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘yganmiz. Ommaviy axborot vositalarining mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ichki va tashqi siyosatini yurtimizda va xorijda sodir bo‘layotgan voqealarni fikrlar xilma-xilligini hisobga olgan holda , yanada faolroq yoritish hozirgi davr talabi ekanligini alohida o‘qtiraylik. Ta’lim jarayonida yangi axborot-kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni elektron darsliklar,multimedia vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz maktablarida, kasb-hunar kollejlari, litseylari va oliy o‘quv

yurtlarida o‘qitish sifatini tubdan yaxshilash lozim” Prezidentimiz Islom Karimov ”Asosiy vazifamiz-vatanimiz taraqqiyoti – xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir” nomli ma’ruzasida ”Bizning bugungi asosiy vazifamiz jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi chuqur tus olgan bir sharoitda mamlakatimizni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustivor yo‘nalishlarini belgilab olishdan iboratdir.Iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, yangi ish o‘rinlarini tashkil qilish , bandlik muammosini hal etish , aholining daromatlari va farovonligini oshirishda tobora muhim o‘rin tutayotgan kichik bisnes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish , rag‘batlantirish va qo‘llab quvvatlashda alohida e’tibor qaratilishi O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi tasarrufidagi”Oliy ta’lim muassasalari tayyorlab chiqaradigan biz kabi yoshlarga bevosita bog‘liq”. Bir so‘z bilan aytganga farzandlarimizga umumiy ta’lim bilan birga zamonaviy kasb-hunarlarga ega bo‘lish imkoniyatini beradigan 12 yillik ta’lim tizimiga o‘tish yakunlanmoqda.Mustaqil O‘zbekistonimizning jahon miqyosida tutgan o‘rni salohiyatini oshirishning eng muhim jihatlari haqida quyidagilar: mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatchiligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustivor yo‘nalish bu asosiy etakchi sohalarni modernizatsiya qilish texnik va texnologik yangilash, transport yo‘lida bag‘ishlangan ijobiy ishlarimizni izchil davom ettirishimiz va yangi bosqichga ko‘tarishimiz darkor. Bugun hayotning o ‘zi oldimizga fuqorolik jamiyati instititlari tizimida ommaviy axborot vositalarining o‘rni va rolini yanada mustahkamlash vazifasini qat’iy qilib qo‘ymoqda.Ommaviy axborot vositalarini yanada erkinlashtirish, nodavlat matbuot nashrlari, radio, televideniya faoliyatini jonlantirish, ularning internet global tarmog‘iga kirish imkoniyatlarini kengaytirish olib borilayotgan islohotlar siyosatining ochiqligi va oshkoraligini ta’minlashga, kuchli fuqorolik

jamiyatining ischil shakllanishiga madad berishi darkor. Milliy matbuotimizning sifatini mahorat va ta’sirchanligini oshirish uni rivojlangan davlatlarning ommaviy axborot vositalari erishgan yuksak talab va mezonlar darajasiga ko‘tarish uchun imkon beradigan shart sharoitlarni yaratish maqsadida ommaviy barcha usul va imkoniyatlarimizni safarbar etishini ko‘zda tutadi.Ana shunday buyuk vazifalar va ularni amalga oshirish uchun ajratilayotgan mablag‘lar ertangi kunimiz uchun bolalarimiz, farzandlarimiz baxti uchun mehnat qilish fidoyilik ko‘rsatish –bu barchamizning muqaddas burchimizdir.” Prezdentimiz Islom Karimov ”Yuksak ma’naviyat va yengilmas kuch ” asarida shunday fikr bildiradilar:”Hozirgi davrda matbuot, ommaviy axborot vositalari shunday qudratli kuchga aylanmoqdaki, o‘z kelajagini o‘uylaydigan har bir xalq va millat buni sezmasligi, his etmasligi mumkin emas. Shu sababli ham ommaviy axborot vositalarini zamon talablari asosida rivojlantirish, matbuot va so‘z erkinligi prinsiplarini amalda ta’minlashga erishish matbuotda tanqid ruhini ta’minlashga erishish, matbuotda tanqid ruhini kuchaytirirsh biz uchun eng muhim maqsadlardan biri bo‘lib kelmoqda. Jahon miqyosida voqealar shiddat bilan kechayotgan bir paytda zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalardan, internetning beqiyos imkoniyatlarida keng foydalanishga tayyor bo‘lish matbuot axborot va media tarmoqlari, jumladan televideniya va radio sohasida xizmat qilishga o‘zini bag‘ishlagan yetuk mutaxassis bo‘lishga ahd qilgan va bu sohada o‘z kelajagini ko‘rmoqchi bo‘lgan ommaviy axborot vositalari xodimlarining faoliyat mezoniga aylanishi zarurligini barchamiz yaxshi anglaymiz. Insonni, uning ma’naviy olamini kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki u ham bo‘lsa, so‘z san’ati badiiy adabiyotdir.Adaboiytning insonshunoslik deb shoir va yozuvchilarning esa inson ruhining muhandislari , deb ta’riflash bejiz emas, albatta.”

BADIIY TARJIMA – DO‘STLIK KO‘PRIGI Prezdentimiz Islom Karimov ”Yuksak ma’naviyat va yengilmas kuch ” asarida tarjima haqida shunday fikr bildiradilar: ” Har qaysi xalq yoki millatning tafakkuri, turmush tarzi, ma’naviy qarashlari o‘z- o‘zidan bo‘sh joyda shakllanib qolmaydi.Ularning vujudga kelishi va rivojlanishida aniq tarixiy, tabiiy va ijtimoiy omillar asos bo‘lishini hammamiz yaxshi bilamiz. Sharq olamida, jumladan o‘zimizning O‘rta Osiyo sharoitida jamoa bo‘lib yashash tuyg‘usi g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi va odamlarni bir-biriga yaqinlashtirishga, bir-birini qo‘llab – quvvatlab hayot kechirishga zamin tug‘diradi.Shu ma’noda , xalqimizning turmush va tafakkur tarziga nazar tashlaydigan bo‘lsak boshqalarga hech o‘xshamaydigan, ming yillar davomida shakllangan , nafaqat o‘zaro muomala ,balki hayotimizning uzviy bir qismi sifatida namoyon bo‘ladigan bir qator o‘ziga xos xususiyatlarni ko‘ramiz. Misol uchun, tilimizdagi mehr-muhabbat,mehr-shafqat,qadr qimmat degan, bir- birini chuqur ma’no-mazmun bilan boyitadigan va to‘ldiradigan iboralarni olaylik.Qanchalik g‘alati tuyulmasin, bu iboralarni boshqa tillarga aynan tarjima qilishning o‘zi mushkul bir muammo” ¹. Biz bitiruv malakaviy ishimizda mana shu sermashaqqatli ish – tarjima haqida so‘z yuritamiz. Tarjima millatlararo do‘stlikning qurolidir. Tarjima yo‘li bilan milliy madaniyatlar bir-birini bo‘yitadilar. Hozirgi tajima barcha milliy madaniyatlar faolyatida o‘zining sharafli burchini bajarmoqda. Uning yordamida turli millat vakillari boshqa xalqlarning tarixi, madaniyati, adabiyoti bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. _________________________ ¹ Islom Karimov . Yuksak ma’naviyat va engilmas kuch.Toshkent ”Ma’naviyat” 2008

Agar tarjima bo‘lmaganida, milliy madaniyatlar va insoniyatning buyuk daholari bunyod qilgan o‘lmas fan va san’at obidalari bir-birlari bilan abadiy uchrashmaydigan orollar shaklida yakkalanib qolgan bo‘lar edi. Ajabmaski, Abu Ali ibn Sino –faqat “Buxorolik ”, Abu Rayhon Beruniy faqat “Xorazmlik ” buyuk olim bo‘lib qolar edilar. Faqatgina tarjima orqali tarjimonlar mahorati tufayli ilm va hikmatlari umum bashariy ma’no kasb etgan, jahon xalqlarining tarixi va taqdirida, ma’daniyati va ma’rifatida muhim rol o’ynagandir. ”O’tmishni bilmasdan turib kelajakka biz olg‘a qadam qo‘ya olmaymiz” ,deb ta’kidlaydi prezidentimiz I.A.Karimov. Tarjima orqali xalqlar hamma zamonlarda hoh adabiy, hoh ilmiy, hoh siyosiy kitoblar tarjimasi bo‘lsin –xalq, u yaratgan yoki yaratayotgan madaniyat, fan, adabiyot va san’at bundan faqat foyda ko‘rgan. Tarjima tufayli yuz yaqin tilda bunyod etilgan fan yoki adabiyot obidasi boshqa muhitga tushadi, boshqa tilda yashay boshlaydi, o‘zga xalq manfatlariga xizmat qiladi. Tarjima qilingan asar uchun yangi hayot nishonalari kurtak otadi, bora-bora bu esa yangi fikrlar, yangi estetik voqeylikni yuzaga keltiradi. Eng mayda lug‘aviy birlik-so‘z yoki jumla , birlik ilmiy yoki badiy asar risola, monografiya, roman tarjima qilinadigan bo‘lsa boshqa til borlig‘ida yangicha ma’no kasb etadi, ana shu miliy muhit zaminida sifat jihattan original g‘oyalar, fikrlar, janrlar, obrazlarni keltirib chiqishga sabab bo‘ladi. Asta-sekinlik bilan fan, adabiyot va san’at asarlarining maydonga kelishiga qudratli bir turtki bo‘ladi. Tarjima bir tilda mavjud kitobni boshqa tilga ko‘chirish, undan faqat nusxa ko‘chirish emas, balki bo‘lak tilda yaratilayotgan san’at asarining shu tilning leksik grammatik va badiy ifodali vositalari asosida qayta yaratish, tiklash demakdir. Shuning uchun ham badiiy tarjima rasmiy til bilan amalga oshirilgan, “aslida to‘g‘ri ” tarzdagi notarial hujjat emas, yuksak estetik did badiiy maxorat talab qiluvchi, ijodkor qo‘li bilan yaratilgan san’at asaridir.

Umuman olganda tarjima hozirgi jamiyatimizning juda ko ‘ p sohalarida amalda qo ‘ llab kelinmoqda . Masalan, telegraf axborotidan tortib, ilmiy- texnikaviy ma’lumotlargacha tarjima vositasida bir mamlakatdan, ikkinchi mamlakatga yetkaziladi. Naqadar baxtli xalqlarning qo‘lida “tarjima ” otliq qudrati vositasi bor ! U tufayli buyuk so‘z ustasi o’zlari yaratgan san’at asarlari bilan nafaqat o’z xalqlarininggina xushnud etib qolmasdan, balki boshqa millatlarning huzuriga tashrif buyuradilar. Badiiy tarjima –favqulotta o‘ziga xos qiziq adabiiy janrdir. Tarjimaning turlari,xillari, sohalari, tiljanri, uslub xususiyatlarini nazariy tomondan o‘rganish g‘oyat muhim ahamiyatga ega. Tarjima asarga yangi insoniy qiyofa bag‘shlab, ona tilining badiiy-tasviriy quvvatini namoyish etuvchi adabiiy xodisa bo‘lib qolar ekan, tarjimonning mahorati, san’atkorligi ham ana shu til sohasidagi ijodkorlikda ko‘zga tashlanadi. Tarjimonning muvaffaqqiyati avvalo tarjimon iste’dodiga aloqador bo‘lsa, boshqa tarafdan, obektiv shart- sharoit hisoblanishi o‘girilayotgan asar bilan vatan adabiyoti orasidagi davriy va ilmiy “masofa” yaqin –yiroqlik, adabiiy estetik an’analar did va tushunchalar orasidagi tafovutlar ,adabiy aloqa va ta’sirning xarakteri, xalq tilining taraqqiyot bosqichi, poetik imkoniyatlar va kitobxonning saviyasi, shunga o‘xshagan talab va ehtiyojlariga bog’liqdir. Vaholanki , tarjimadan maqsad o‘zimizda mavjud asarlarning boshqacharoq variantiga ega bo‘lish emas, balki yangi go‘zallik olami, yangi adabiyot, yangi yozuvchi kashf etish, ommaga yangi estetik olam eshigini ochishdan iborat. Hozirgi kunda o‘zbek tarjimonlari o‘zga adabiyotlarga mansub nodir badiiy obidalarning o‘ziga xos g‘oyaviy milliy mazmuni va mundarijasini, uslubiy bezaklarini saqlagan holda ularni o‘zbek adabiyoti bag‘riga o‘tkazib ,

o‘quvchilarni xushnud etmoqdalar. Bu yutuqlar o‘ziga xos tarjimonlik o‘quvi , malakasi va iste‘dodini talab etadigan chinakam katta ijodiy mehnat orqali yo‘lga qo‘yiladi. Tarjimada har qanday asar ham yangilanadi.U o‘zining bir qancha xususiyatlaridan mahrum bo‘ladi, yoki ancha yangi fazilatlar orttirishi mumkin. Bu esa tarjimonning mahorati, iqtidori va tajribasiga bog‘liq. Biror bir asarni tarjima qilish –avtorning o‘zgacha uslubi, tasvirlanayotgan voqeaning xususiyati, obraz yoki persanajning yosh, jins, vazifa, ixtisos, malaka millat, e‘tiqot va boshqa belgilari hamda asarning janri va turini hisobga olgan holda muvofiq so‘z iboralarini topib o‘z o‘rniga ishlata bilish demakdir. Gapni asl nusxada qanday berilgan bo‘lsa, aynan shundayligicha, so‘zma-so‘z tarjima qilib bo‘lmaydi. Umuman, hijjalab o‘rganish sog‘lom badiiy estetik tarjimaning ruhi talabiga ziddir. Binobarin, tarjima jarayonida gapning qurilishi ma’lum darajada, ba’zan butunlay o’zgaradi. Tarjimada bir so‘z o‘rnini ikkinchisi topmaydi, ya’ni so‘zlarning o‘rni asl nusxaga nisbatan olib qaraganda ayrim hollarda batamom almashib ketishi mumkin. Ayrim til unsurlari tarjimada o‘z o‘rnini topmaydi, yani umuman berilmay qoladi, ba’zan bir leksik-grammatik unsurlar qo‘shiladi yoki o‘zgaradi. Bularning barchasi, agar tarjima qilinayotgan asarning mazmuni, ruhi , uslubiga zarar yetkazmaydigan bo‘lsa, tarjima uchun normal hol xisoblanadi. Tarjima fikringizning qobig‘i emas, mag’zi shakli emas mazmuni, so‘zlar tizmasi emas badiiy estetik borliq aks ettiriladi. Tilimizga o‘girilgan asarlarda xalq moddiy va ma’navay hayotning biz uchun hayratomuz, g‘alati tomonlari o‘rni va me’yori bilan saqlanmog‘i lozim. Mamlakatimizda adabiyot va san’atning tez sur’atlarda ravnaq topishi madaniyat arboblari, jumladan, tarjimon va tarjimashunoslar oldiga yangi-yangi vazifalarni ko‘ndalang qilib qo‘yadi.

Qardosh xalqlar adabiyotining gullab yashnaganligi munosabati bilan milliy respublikalar badiiy so‘z ustalarining eng yaxshi asarlaridan barcha mamlakat kitobxonlarini bahramand qilish ehtiyoji oshib bormoqda. Tarjimon tarjima qilayotgan badiiy asarga ushbu asar yozilgan va avtor tasdiqlayotgan davr nuqtai nazaridan qaramog‘i kerak. Chunki asar har bir ma’lum davrning mahsulidir. Har qanday tarixiy kitoblar va klassik yozuvchilarning asarlarining tarjima qilayotgan kishilar oldiga qo‘shimcha yana bir talab qo‘yiladi. Bu asarda tasvirlanayotgan davrni chuqur o‘rganish. Asar yozilgan tilni chuqur va mukammal bilmay turib muhit va davrni o‘rganmay, muallif tasvirlayotgan urf-odatlari bilan yaqindan tanishmay turib badiiy barkamol tarjima yaratish amri maholdir. Tarjima san’atida bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilina boshlangan davrdan to hozirgacha ikki tendensiya hukm surib, ularning tarafdorlari o‘rtasida muzokara davom etadi. Birinchi tendensiya – erkin tarjima Ikkinchi tendensiya – aniq va to‘g‘ri tarjima. Erkin tarjimadan tarjimon o‘zi istagan o‘z istagi bilan tarjima qilayotgan asarni o‘zgartirib, unga hatto yangi boblar qushib syujetlarni qisqartirib yoki kenggaytirib boradi. Bunday tarjima asarini nomini o‘zgartirish hollari uchraydi. Tarjima tarixida erkin tarjima qilish hollari tez-tez uchrab turadi. Bizningcha, “erkin “ va ”ijodiy” tarjima tushunchalarini bir-biridan saqlamoq kerak. Ijodiy tarjima ilmiy aniq va badiiy muqobil tarjima demakdir ya‘ni asarning ruhini manosini , obrazlarini to‘la berish demakdir erkin tarjima etish tendensiyasi hech qachon ustun bo‘lgan emas. Qadimgi tarjimonlar orginal asarga va uni ijod qilingan avtorga katta hurmat bilan qaraganlar. Orginal asarning ma’nosi va strukturasining, syujet va kompazitsiyasini, xarakter va obrazlarini buzmasdan tarjima etilgan asarlar o’z qimmatlarini to‘la saqlagan holda davr va asrlar osha bizgacha yetib keldilar.

Demak, tarjima bir millatning ma’naviy hayotida mavjud bo‘lmagan fazilatlarini boshqa xalqlardan olib ijodiy o‘zlashtirish quroli ekanligini ko‘rsatadi. Tarjima – mashaqqatli san’at Tarjima – do‘stlik ilmidir Tarjima – uzoqni yaqin qiladi Tarjima – o‘zgani birodar, tanishni qardosh, do‘stni qadrdon qiladi Tarjima – bu bir tilda mavjud kitobni boshqa tilga nusxa ko‘chirish emas,balki muayyan tilda yaratilgan san’at asarini bo‘lak tilda, shu ikkinchi tilning leksik- grammatik va badiiy ifodalash vositalari asosida qayta yaratish, qayta tiklash demakdir. Har bir yangi tarjima – yangi sana’t asari degan so‘z.

ASOSIY QISM I-BOB. DASTLABKI TARJIMALAR TAHLILI Prezdentimiz Islom Karimov ”Yuksak ma’naviyat va yengilmas kuch ” asarida shunday fikr bildiradilar: “O‘zbek nomini , o‘zbek ilm –fani va madaniyatini, bir so‘z bilan aytganda , xalqimizning yuksak salohiyatini , uning qanday buyuk ishlarga qodir ekanini dunyoga namoyish qilishda yurtimiz zaminidan yetishib chiqqan yuzlab ulug‘ zotlar fidoiylik namunalarini ko‘rsatib kelgan” Insoniyat yaratgan eng san’at va adabiyot namunalari chegara bilmagan, goh o’zgarib , goh qisqarib, goh qo’shilib chatilib ellardan – ellarga, millatlardan – millatlarga ko’chib yurgan. Tarjimon asliyatdagi fikrlari yo so‘zlarini qanday bo‘lsa shundayligicha asar tarjima qilinayotgan tiliga ko‘chirib qo’ya qolmasligi lozim. Eng asosiy so‘zni aynan o‘sha so‘z bilan o‘girishga yopishib olmasligi kerak. Qiziq-ku deyish mumkin, axir, o‘sha so‘zning o‘zi bilan o‘girishning nimasi yomon ! So‘zni to‘g‘ri tarjima qilgan maqul emasmi!amma gap shundaki, so’z adabiyotning tasviriy vositasi. Vosita-yu adabiyotning shakli hisoblanadi, mazmuni emas , mazmunni qayta tiklash. Muayyan mazmunni qayta tiklash uchun esa shakl qayta yaratilishi kerak. Yani mazmunga mos shakl, shaklga mos mazmun, bu ikkalasi o’rtasida tabiiy uyg’unlik bo‘lishi kerak. Hamma gap shundaki, bir so’z asliyatida u o’sha mazmun uchun juda mos shakl bo’lsa uning aynan tarjimasi bu tilda mos shakl bo‘lmay qolishi mukin. Mazmunga mos shakl izlagan tarjimon ba’zan asliyatdagi so‘zni boshqa so’z bilan almashtiradi. __________________________________ ³ Islom Karimov . Yuksak ma’naviyat va yengilmas kuch.Toshkent ”Ma’naviyat” 2008

Ba’diy asarda esa chinakam hayot aks etgan bo‘ladi. Bularning hammasini xuddi asl nusxadek tarjima qilish tarjimondan yuksak mahorat talab qiladi. Tarjima adabiyotida yutuqlarimiz anchagina. Masalan so‘ngi yillar ichida jahon adabiyoti namunalaridan Gomerning “Iliada ”, Dantening “Ilohiy komediya”, Bokkachoning “Dekameron” asarlari, Shekspir asarlarining besh jildligi,Gyotening “Faust” fojiasi, Stendalning “Qizil va Qora”, “Parma ibodatxonasi” romanlari, E.Xemengueyning “Chol va dengiz ”, “Alvido qirol” qissalari, Shiller , Merime va Mopassan asarlarining bir jildliklari o’zbek tiliga bosilib chiqdi. Ularning ayrimlari qisqa vaqt ikki uch martadan qayta nashr qilindi. Bu nashrlar kitobxonlar tomonidan yaxshi qarshi olindi. Yana bir quvonarli voqea endilikda istedodli ijodkorlarimiz xorijiy tillarni o’rganib, undan bevosita tarjima qilishga kirishadilar. Keyingi yillar ichida Shekspir pesalarining tarjimalari, Abdulla She’r tarjimasidan bosilib chiqqan G.Geyning “Ramayana” “Qish ertagi” dostoni Ya. Egamova o’zbekchalashtirilgan Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari”,B.Apittzning “Qashqirlar changalida” romanlari Sh.Rahmon tarjimasidagi Gartsiya Lorkaning she’riy majmuasi, S.Salimov hamda Sh. Botirova qalamiga mansub nemis va frantsuz she’riyatidan tarjimalar katta ishning debochasidir. Ha, G‘arbiy Evropa adabiyotlaridan bevosita tarjima qilish , professor G‘aybulla Salomov ta’kidlaganidek, osongina o‘z o‘zidan amalga oshadigan ish emas. Buning uchun tarjimachilik sohasidagi hozirgi mavjud ahvolni sinchiklab tahlil etish, so‘ngra muntazam ravishda bevosita tarjimaga ko‘chirish lozim.Darvoqe , tarjimachiligimizning bugungi ahvolini tahlil ko‘zgusidan o‘tkazadigan bo‘lsak, quyidagi asosiy omillarga birinchi navbatda to‘xtalib o‘tish lozim bo‘lardi. Bular: tarjima asarlari nomi bilan bog‘liq muammolar, tarjima tanqidchiligini takomillashtirish, yoki tarjima tanqidchiligini yosh tarjima kadrlarni tarbiyalash va

horijiy adabiyotlar bilan bevosita muloqotga o‘tish masalasidir. Ma’lumki , tarjima asarlar asosan Gafur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at, “Yosh gvardiya” hamda “Yulduzcha ” nashriyotlari tomonidan chop etib kelinadi. Yuqoridagi ikkala nashriyot bu sohada o‘zining ko‘p yillik tajriba va ish uslubiga ega.Xorijiy adib asarlarini tarjimasini nashrga tayyorlash bilan tarjimon va nashriyot muharriri ko‘proq mashgu‘l bo‘ladi. G‘afur G‘ulom nomidagi “Adabiyot va san’at ” nashriyotida Dantening “Ilohiy komediya” si Shekspir asarlarining besh jildligi, Gyotening “Faust” fojiasi, shuningdek, Bayron, Byorns, Lorka she’riyatining bir tomliklari so‘z boshi so‘ngra so‘z va izohlar bilan ta’minlanganligi holda zamonaviy poligrafiyada nashr etilgan.O.De Balzakning “Gobsek”, “Sag‘ri teri tilsimi”, Floberning “Bovarixonim” Emil Zolyaning “Hamal”, J.Vernning “Suv ostida 80 000 km”, J.Oldrijning “Dengiz shunqori” romanlarining nashrlari kitob ahlining bugungi talabini qondirishga qodir emas.¹ O.De Balzak o‘z asarlarini “Inson komediyasi” nomi ostida uchta katta etyudga (Odatlar haqida etyud, Falsafiy etyud, Anomitik etyud, ) birlashtirishni rejalashtiradi.”Inson komediyasi” muallif mo‘ljalicha, 144 asardan iborat bo‘lishi lozim edi. Qisqa davr (1829-1847) ichida Balzak ulardan 97 tasini yozib tugatishga muvaffaq bo‘ldi. Bevaqt o‘limi tufayli, y о zuvchi ko‘zlagan ijodiy rejasini to‘liq “amalga oshirib” ulgurmadi. Gomerning “Iliada” dostoni, Stendalning “Qizil va Qora” romani, Shiller, G. Merimi va G. De Mopassan asarlarining bir jildliklari tez orada qo‘lma-qo‘l bo‘lib ketdi. Birgina e’tirozimiz “Jahon adabiyoti durdonalari ” turkumiga qo‘yilgan 10- 30 ming tiraj o‘zbek tilida mutolaa qiluvchi kitobxonlar soniga nisbatan juda ozdir. Tarjima asarning kitobxon qalbiga yo‘l topishda , ularning asliga muqobil yoki nomuqobilligini aniqlashda tarjima tanqidining o‘rni kattadir. F.Shiller, P.Merime, _____________________ ¹N.Mallayev “O‘zbek adabiyoti” tarixi, “O‘qituvchi” nashriyoti, Toshkent. 1970

G.De Mopassan asarlarining bir jildliklari V.Gyugoning “Buyuk jargal ”, J. Smenonning “Komissar Megri” romanlari yigirmanchi asr fransuz shoirlari, Fin shoirlari “Asr ovozi” she’riyat majmualarini baholovchi taqrizlar chiqqan emas.Yoki bevosita asl nusxa tilidan o‘zbekchalashtirilgan G.Geynening “Germaniya. Qish ertagi”, B.Apits “Qashqirlar changalida” F.Garsha larning she’rlar to‘plamiga ham xolisona fikr bildiruvchi maqola yo‘q.Respublikamizda birgina xorijiy Evropa adabiyotida o‘zbek tilida tarjima masalalari bilan bevosita shug‘ullanuvchi olimlarimiz ham bor. O‘z milliy ishlarini muvaffaqiyatli yoqlashga bu olimlar nimagadir jimib ketishdi, durustroq faoliyat ko‘rsatishmayapti. Bu munaqqidlar bir chetda tomoshago‘y bo‘lib, ba‘zan xorijiy Evropa adabiyotidan o‘zbekchalashtirilgan asarlarga asl nusxa tilini bilmovchi adabiyotshunoslar taqriz yozishmoqda, ularning taqdirini belgilashmoqda.Tarjima tanqidning faoliyati oshgandagina bilvosita tarjimalarning saviyasi yuksaladi, bevosita tarjima amaliyotiga o‘tish esa bir muncha jadallashdi. Endi navbat hozirgi kunda xorijiy Evropa adabiyotlaridan o‘zbek tiliga va o‘zbek adabiyotidan roman-german tillariga bevosita tarjima qiluvchi ijodkorlarni tarbiyalab , voyaga yetkazish xususiyati. Hozirgi kunda xorijiy tillardan bevosita tarjima qilinayotgan shoir va noshirlarimizdan Jamol Kamol, Abdulla Sher(ingliz va nemis), Shavkat Rahmon (ispan) xorijiy tilni mustaqil o‘rganishgan bo‘lishsa, Sadriddin Salimov, Yanglish Egamova (nemis), Sharofat Botirova (fransuz) oliy o‘quv yurtlarining chet tillari fakultetlarini tugatishgan.Muayyan xorijiy tilni yuqoridagi ikki yo‘sinda o‘rgansa bo‘lar ekan. Demak , amalda sinalgan mana bu ikki yo‘lni takomillashtirishimiz kerak. Buning uchun Oliy O‘quv yurtlarida tahsil ko‘rgan , hozirgi badiiy ijod bobida faoliyat boshlagan yosh iste’dodlar uchun yozuvchilar uyushmasi va tarjima markazi qoshida ingliz, nemis, fransuz, ispan tillarini o‘rgatuvchi kechki kurs ochish maqsadga muvofiqdir.

Fakultetlardagi mutasaddi kafedralar masalaning dolzarbligini tushunganlari holda, tarjima ishiga havasmand yoshlarni tanlab uchinchi kursdan tarjimon ixtisosligiga ajratishsa va bu guruhlarda tarjima kursidan muttasil nazariy hamda amaliy mashg‘ulotlar o‘tib borilsa, ko‘ngildagi natijaga erishish muqarrar. Oxirgi masala xorijiy adabiyotlar va ijodlar bilan bevosita muloqotni yo‘lga qo‘yishi muayyan xorijiy tilni biluvchi tarjimonlarimizni xorijiy mamlakatlarga ijodiy safarga yuborish, aniqrog‘i, tarjimonlar ayirboshlashdir.”Yuz marta eshitgandan – bir marta ko‘rgan afzal ” deydi xalqimiz.Fransiyadagi “Aks’on poetik” (“She’riy harakat”) jurnali hay’ati shoirlari o‘zbek she’riyatining navqiron avlodi vakillari- Rauf Parpi , Usmon Azim, Xurshid Davron, Shavkat Rahmon she’rlari ma’qul tushib fransuz tiliga tarjima qilishni ma’qul ko‘rdilar.Jurnalning bosh muharriri Anre Delyun va ma’sul kotibi Janpeer Bal’ ikkovlon o‘z niyatini amalga oshirish niyatida respublikamizda ijodiy safarda bo‘ldilar. Ularning sharofati tufayli “Aks’on poetik” jurnalining “O‘zbek va rus shoirlari” deb atalgan maxsus soni nashr etildi.U orqali fransuz sherxonlari o‘zbek shoirlarining ijodi bilan o‘z tilida tanishishga musharraf bo‘ldilar.Hozirgi kunda “Aks’on poetik” jurnali o‘zbek klassik shoirlari ijodidan namunalarni bosib chiqarishi rejalashtirilgan. Xorijiy mamlakatlarda tariximiz, tilimiz, adabiyot va san’atimizga qiziqish kuchaygan.Shuning uchun keyingi davrlarda G‘arbda Sharq, xususan O‘rta Osiyo adabiyoti, tarixi, xalq og‘zaki ijodi va tillarini o‘rganish va ilmiy tatqiq etish ancha rivojlandi.Chet ellarda turkiy, xususan o‘zbek tili va adabiyotining turli masalalari bo‘yicha yozilgan chuqur mazmunli ilmiy asarlar yaratildi.Bu asarlarni professorlar- AQSHda I.Sirtautas, A.Syobers, Angliyada N.Uotterson, Germaniya Federativ Respublikasida A.von Gabain, Shvetsiyada G. Yarring, Chexoslavakiyada Yu.Kramskiy kabi olimlar yozganlar.

Turkiy xalqlar og‘zaki ijodiga g‘arb kitobxonlarining qiziqishi katta.Ularning Sharq og‘zaki ijodi bilan tanishtirish uchun ko‘p turkshunos olimlar ilmiy ish olib borganlar. Xususan xorijiy ilmiy- tatqiqotlar va tarjimonlarga qaraganda, turkiy xalqlar og‘zaki ijodiga doir ishlarni Vengriyada Herman Vamberi , G.Almasi, Germaniyada Ushot, A.Shimmel va B.Basats, Angliyada K.M.Bauro, A. Chotjiko, K.F. Koksuel, Shwetsiyada G.Rakuet va G. Yarnich, Polshada I.Saodat, turkiyada T. Zakivaladi va A.Partov, AQSHda P.Poppi, G.V.H.Shulbreit Jon, R.Grunger va I.Shedling, Italiyada E.Rossi, Fransiyada R. A.Steyn, Finlandiyada U. Rubin kabi olimlar yozishgan. Tarjima tarixini yoritish madaniyatimiz tarixining bir sohasini yoritish demakdir. Tarjima tarixini yaratishdan maqsad faqat tarix yaratish, tarjimachilik san’atida mavjud tarixiy an’analarni o‘rganish va boy madaniyat merosini ilmiy tomondan o‘zlashtirish uchungina emas balki klassik tarjimonning o‘ziga xos xususiyatlar bilan realistik tarjima prinsiplari ustidagi asosiy belgilarni farqlash, xalqlar o‘rtasida do’stlik aloqalarini kengaytirish va mustahkamlash bizning davrimizda keng quloch yozgan badiiy ijodning bu sohasida ro’y berayotgan diniy muattarlikning mazmunini idrok qilish mohiyatni belgilash chinakam badiiy tarjima yaratish evolyutsiyasi va istiqbolini aniqlash hamma davrlarda badiiy tarjimada asarni butunlay o‘zgartirib yuborish hollarining tatrijini o‘rganish va uni bartaraf qilish yo‘llarini qidirib, topishdan iborat. Tarjima tarixi juda qadim zamonlardan boshlanadi.Qadim zamonlardan buyon turli tillarda so‘zlashuvchi xalqlar bir birlari bilan muomala qilganlarida tarjimon ya’ni tilmoch orqali ish bitkazganlar.Tarjimonsiz ish bitirish qiyin bo‘lgan.Savdo – sotiq ishlari diplomatik munosabatlar va madaniy aloqalarda hamma vaqt tarjimaga zaruriyat tug‘ilgan.Qadim zamonlardan beri xalqlar o‘z tarjimonlariga katta hurmat bilan qaraganlar.Ularning nomlari tarix sahifalarida abadiy yozilib qolgan.Tarjima tarixi madaniyat, san’at, adabiyot tarixi bilab chambarchas bog‘langan.

Ma’lumki, O‘rta Osiyo xalqlarining madaniyati qadimgi zamonlardan boshlangan.Arablar istilosiga qadar ham O‘rta Osiyoda yashab ijod etgan olimlar o‘zlaridan keyin boy ilmiy va adabiy meros qoldirganlar, balki shular ichida ko’pgina tarjima asarlari ham bo‘lishi mumkin.Lekin bu ajoyib asarlarni ular islom diniga qarshi deb yondirib yuborganlar.Arablar dastlab islom dinini O‘rta Osiya xalqlariga majburan qabul qildira boshlaganlar.Qadimgi Xorazm, So‘g‘d yozuvlari o‘rniga arab yozuvi joriy qilindi. Madrasalarda arab tilini o‘rganish majburiy qilish yo‘lga qo‘yildi.Arab istilochilari turk va fors tillarini bilgan tarjimonlardan ham foydalanganlar.Ular turkiy xalqlar bilan arablarni bir-biriga bog‘lovchi vosita rolini o’ynaganlar. Islom dini mamlakatda hukmron din arab yozuvi yagona yozuv, arab tili adabiy til bo‘lib qoldi.Olimlar va shoirlar arab tilida kitoblar yoza boshladi. Arablar istilosi davrida eng ko‘p tarjima qilingan asarlar tarixiy badiiy janrda yaratilgan kitoblar bo‘lib, ularning adib shoirlar tarjima qilar edilar. O‘zbek tarjimachiligi tarixining asosiy xususiyatlaridan biri shuki, arab va fors tillarida ko‘plab yirik fundamental asarlar to‘la to‘kis ,aniq va ravshan tarjima qilingan.Halol mehnat bilan tirikchilik qilgan zaxmatkash tarjimonlarimiz dunyo adabiyoti xazinasiga kirgan asarlar bilan o’zbek xalqini tanishtirishdilar va xalqlar o’rtasidagi madaniy,adabiy aloqani kuchaytirishga o’zlarining munosib hissalarini qo’shganlar. Xulosa qilib aytganda, tarjima tarixi umumiy tarix, madaniyat, san’at adabiyot tarixi bilan uzviy bog‘liqdir. Umumiy tarix va madaniy tarixni o‘rganmay turib, tarjima tarixini yaratish qiyin. Ming yildan beri insoniyat qalbida yashab kelayotgan ulug‘ mutafakkir olimlar – Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Qoshg’ariy, Zamaxshariylar ayni zamonda birinchi tarjimonlardan edilar. Biz tarjima tarixini o‘rganishga kirishar ekanmiz bu ulug‘ siymolarning nomini tilga olmasdan o‘ta olmaymiz. Chunki tarjimonchilik sohasida ham ularning xizmatlari katta edi.Ularning qadimgi madaniyatimizning

boyitishda tarjimachilik ishlari bilan katta xizmat qilganlar va shu bilan birgalikda jahon faniga, matematika, astronomiya, falsafa, tibbiyot, tilshunoslik bo‘limlariga o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shganlar.O‘z asarlarini arab tilida yozgan bu ulug‘ siymolar grek, hind, fors tillariga ham bir muncha asarlarni tarjima qilganlar. O‘rta Osiyoning mashhur faylasufi Farobiyning (873-950) zakovati, talanti, ayniqsa diqqatga sazovordir.U bir necha Sharq tillarini arab tilini o‘z ona tilidek bilgan, shu bilan birga yunon falsafasini o‘rganish zarur bo‘lganligi uchun yunon tilini ham bilib olgan. Farobiy grek olimlarining asarlarini esa o‘z nusxasida o‘qib, ularni ko‘pincha, masalan Aristotelning “Metofizika”,” Mob’adat tabiat”, “Tabiatdan tashqari bo‘lgan narsalar “,”Fizika”, “Meterologiya”, singari va logika sahifasidagi asarlariga grek avtorlarining etika, psixologiya va tabiatshunoslik to‘g‘risidagi kitoblaridan Ptolomey kabilarning traktatlariga sharhlar yozdi.Ayrim zarur kitoblarni grekchadan arab tiliga tarjima qildi.Farobiyga Aristoteldan so‘nggi “Al-Muallimus-Soniy”ya’ni”Ikkinchi muallim” degan yuksak baho berilgan di.Yunon tilini yaxshi bilgan Farobiy uning boyligini arab tilida ham namoyon qildi va arab tilida ham chuqur falsafiy asarlarni yaxshi tarjima etish mumkinligini ko‘rsatdi. Ulug‘ olim Farobiy fors tilida badiiy jihatdan yuksak falsafiy ruboiylar ham yozgan. Samoniylar davrida yashab ijod etgan Abu Ali ibn Sino (980-1030) besh tomdan iborat “Alqonun fi-t-tib”, “Tib qonunlari” nomli monumental asari Evropada XV asrda lotin tilida 16 marta , XVI asrda esa yigirma marta ko‘proq nashr etildi.”Tib qonunlari” Evropaning ko‘p tillariga ham tarjima qilingan. Abu Ali ibn Sino Evropada Avitsenno degan nom bilan dong taratdi. Uning “At- shifo” nomli asari lotin tiliga ham tarjima etilib, Evropada darslik qatorida o‘qitilardi.Ibn Sinoning uch yuzga yaqin ilmiy asarlari bizning zamonamizgacha yetib kelgan.U Sharq mamlakatlarining ko‘p joylarida bo‘lgan,

arab, fors va turkiy tillarda bemalol gaplasha olgan. Abu Ali ibn Sinoni zamondoshi buyuk olim Abu Rayhon Beruniy (973-1048) dir.Beruniy davrida madaniyat o‘sgan va bu vaqtda Sharqning mashhur olimlari to‘planib, ilmiy madaniyatni yuksaltirishga o‘z hissalarini qo‘shgan edilar .Yoshlik vaqtidanoq arab, fors tillarini mukammal o‘rganib olgan Abu Rayhon Beruniy tez orada ko‘zga ko‘ringan olimlardan biri bo‘lib tanilgandi. U “O‘tmishi avlodlarimning yodgorliklari ” nomli asarni arab tilida yozdi. Beruniy “Hindiston” nomli mashhur kitobini yozish uchun hind tilini o‘rganib oldi.Beruniyning o‘z kitobini arab tilida yozar ekan hindcha yozilgan kitoblardan foydalandi, hind tilidan ko‘pgina materiallarni tarjima qildi. Beruniyning hind tarixi, hind fan madaniyatini qiyinchiliklarini yengib hind madaniyatini mutaxassisi bo‘lgan. Hind olimlari o‘z tillarida Beruniyni “daryo” deb ataganlar. Sonekrit qadimgi hind tilini yaxshi bilgan Beruniy bu tilning xususiyatlarini har tomonlama “Hindiston” kitobi orqali ko‘rsatib bergan. Ulug‘ faylasuf, tarixshunos, matematik olim Abu Rayhon Beruniy til masalalariga ham katta e’tibor bilan qaragan va ayniqsa, bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish ishidagi turli janrlarga oid 150 ga yaqin asar yozgan.Beruniyning hindchadan boshqa tillarga qilingan tarjimalari ko‘p. Lekin baxtga qarshi ularning ko‘plari bizning zamonamizgacha etib kelmagan .Beruniy arab, hind, fors tillaridan tashqari yunon va suriya tillarini ham bilgan. Ulug‘ olim o‘zi tarjima etgan asarlariga katta ma’suliyat bilan qarab, uning to‘g‘ri va aniq bo‘lishiga ahamiyat bergan. Beruniyning hind tilidan arab tiliga tarjima qilgan va hozircha fan olamiga ma’lum bo‘lgan asarlari quyidagilar: 1.Kxandakxadyaka (“al arkonda jadvali”) 2.Braxmashddxixonta (matematikaga oid kitoblar) 3.Ikkita Bameon budparasti haqida hikoya.

4.Nilufar haqida hikoya. 5.Baromarixira. 6.Kapoyara (kasallar haqida yozilgan kitob). 7.Sankx’ya (falsafaga oid kitob). 8.Patantola (falsafaga oid kitob). Beruniy shunday deydi: Men ilgari arab tiliga hind tilidan ikki kitobni tarjima qilgan edim ,uning biri “Sankx’ya ”nomli kitob bo’lib, unda olamning boshi va yaratilishi haqida tasnif beriladi. Ikkinchisi esa , jonli jismlar ozod bo’lishi haqida yozilgan “Patantala” nomi bilan mashxur bo’lgan kitobdir. Abu Rayhon Beruniy , Abu Ali ibn Sinolarning zamondoshi , XI asrning atoqli olimi Maxmud Qoshg’ariyni xam ilk tarjimonlarimizdan biri deb ayta olamiz. Asrlar aro yodgorlik bo’lib qolgan bebaho uch tomlik “Devoni lug’otit turk” (“turkiy so’zlar devoni”) Maxmud Qoshg’ariyning ulug’ istedodidan dalolat beradi. Turkiy so’zlar devonini arab tilida yozgan Maxmud Qoshg’ariy juda ko’p turkiy so’zlarni arabchaga tarjima etib, ularning nozik tomonlarini ustalik bilan targ’ib qilib beradi. Har bir leksagrafik olim o’z yo’li bilan kuchli tarjimondir. Zotan lug’at tuzuvchi kishi bir necha tilni mukammal bilgan bo’lishi kerak. Bundan 900 yil ilgari turkiy so’zlar maqol, matal , she’r parchalarini birinchi marta arabchaga tarjima etib, ularni keng izohlab bergan olim Maxmud Qoshg’ariy fors tilini han yaxshi bilar edi. “Devonu lug‘otit turk ” asarini arab tilidan o’zbek tiliga tarjima qilib nashrga tayyorlagan turkshunos olim S.M.Mutalliboyev Maxmud Qoshg’ariy to‘g’risida gapirib , u o’z davrining eng madaniyatli olimi va fozil kishisi ekanligini, arab tili va adabiyoti bilan birga fors adabiyotini ham mukammal bilganligi haqida xabar beradi. XII asrda yashab ijod etgan buyuk olim Maxmud Zamaxshariy O’rta Osiyo xalqlari ichida o’z zamonidan birinchi bo’lib abcha forscha lug’at tuzgan kishidir.

Maxmud Zamaxshariy ijodida asosiy o’rin egallagan va uni keyinchalik musulmon dunyosiga mashhur qilgan lug’atlari “Al-fiyik figaribil-hadis ” -, “Asosul baloga ” va arab gramatikasiga oid “Al-Mussal ”, “Al- Unmuaaj” asarlarini yozishda ustozi Abu Muzaffardan olgan saboqlari asosiy manbaa bo’lgan. Zamaxshariy hayoti davomida arab tili, lug’atshunosligi adabiyoti , aruz tavsif , hadislariga oid 50dan ortiq asar yozgan.uning hadislarida uchraydigan kamyob , keyin (g’arb )so’zlariga bagishlangan “Al-foyik fi garbit” hadis ” lug’ati ananaviy arab lug’atchilik maktabini asoslab bergan. Maxmud Zamaxshariy “Al-foyik fi garbit” hadis ” lug’ati muqaddimasiga Qur’oni Karimdan so’ng hadislar musulmon jamiyati muhim o’rin egallashi bilan birga, arab tili boshqa tillarga qaraganda chiroyli va tug’ri fikr qilish uchun mosligi haqida gapiradi. Lug’at 1122 1123 –yillarda yozib tugatilgan bo’lib , hadis lug’atlarining sarasidir. Mazkur lug’at bizning davrimizda Xaydarobodda 1906-yilda vaQoxirada 1945- 1948-yillarda nashr etilgan.Qohira nashri uch jilddan iborat Misrlik taniqli tarixchi Jurji Zaydanning xabar berishicha “Al – Foyik”ning uchta qo‘lyozma nusxasi bo‘lib ular turkiyning Ayo-sofiya , Kunruli va yangi Jome kutubxonalarda va yana biri Damashqda saqlangan. Zamaxshariy lug’at tuzishning yangi yillarini “Al – Foyik”da boshlagan bo’lsa ikkinchi lug’ati -, “Asosul baloga ” “chechanlik poydevori”asarini poyoniga yetkazgan yani so’zlar lug’at-maqola o’zlarining birinchi ,ikkinchi , va uchinchi undoshlari alifbo tartibida berilgan va bu tartib hozirgi arabcha lug’atlarda to‘liq amaldadir. Maxmud Zamaxshariy lug’ati 1855-1856 yillarda Londonda Sal’verda de Grafe tomonidan nashr etilgan.T.G.Yeyinbole bu kitobda lotin tiliga kirish so’zi yozgan. 169 betlik arab matni ham berilgan. Zamaxshariyning bu lug’at 1968- tilda Bag’dodlik arab olimi Ibroxim As-Samoriy tomonidan nashr etildi. O’zbek

olimi , professor Hamidulla Xusanov O’rta Osiyolik geografik va sayyoxlarga bag’ishlangan asarida Zamaxshariy ijodiga va uning jug’rofiya asariga munosabati baho beriladi. Bundan tashqari Zamaxshariy arab maqollarini yig’ib “Al- mustaqo fi ansomil –arab “ nomli lug’ati ham tuzgan . Hozirgi kunda Misr arab Respublikasining “Dorul Kutib “uyida shu lug’at saqlanmoqda. Qo‘l yozma lug’atining birinchi jildi 1917 , ikkinchi jildi 1544 maqol va iboralarni o’z ichiga olgan. Lug’at nasx xatidan yozilgan ,73 bobdan iborat. Maxmud Zamaxshariy didaktik pandnoma asarlar yaratgan olimdir . uning “Avtokuz zabax” Oltin tumorlar yoki “O‘git va nasihatlar oltin tumori” “Navobiygul –kalim (“Xikmatli so’zlar”) asarlari shular jumlasidandir. Mazkur asarlar mazmuni chuqurligi sababli bir necha martadan olmon , fransuz ,turk , tatar, tillariga tarjima qilingan , Maxmud Zamaxshariy”Muqaddimatul adab”nafis so’zlarga muqaddima degan arabcha va forscha lug’at tuzdi. U bu kitabda arab so’zlarini forschaga tarjima etib ularni sharh va izohlab beradi , arab tili grammatikasining asoslarini tushuntirib tahlil qiladi. Qizig’i shundaki bu kitob XII-asrdayoq o’zbek tiliga tarjima qilinib , arabcha- tojikcha-o’zbekcha lug’at tarzida maydonga chiqdi. Maxmud Zamaxshariy tomonidan yozilgan bu kitob,ulton Abul Muzaffar Otaiz ibr Qutbiddinga tortiq qilingan va undan ismlar, fellar , harflar , ism o’zgarishlari unvonlari bilan besh qismga ajralgandir. Bu kitobning asl nomi “Lug‘oti Xorazmshohi” bo‘lsa ham ilm egalari orasida “Muqaddimatul adab” deb shuhrat qozondi. Professor Abdurauf Fitrat bu kitobning ikkinchi nusxasi Buxoro Kutubxonasida borligi haqida ularning birini Homid Fayz degan kotib hijriy 898 - yilda ko‘chirganini aytadi.Darvesh Muhammad nusxasi arabcha – forscha –chig‘atoycha bo‘lgan, undan tashqari yana boshqa noma’lum tilga tarjima etilgan.Zamaxshariy asarining bir necha nusxasi O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanadi.

Maxmud Zamaxshariy chuqur bilimi , dahosi va fanining turli sohalariga oid o‘lmas asarlari hayot paytidayoq butun musulmon sharqida unga katta shuhrat keltirgan.Allomaning chuqur hurmat va mehr bilan “Ustozil urob vallom”(“Arab va arab bilmaganlar ustozi”), “Faxriy Xorazm ”(“Xorazm faxri”) “Jorulloh” (“Ollohning qo‘shnisi”) kabi sharafli nomlar bilan ataganlar.U vatanning uug‘langan, o‘z asari bilan arab tilshunosligini yuksak darajalarga ko‘targan bo‘lgan. Yusuf Xos Xojib Balosogun (hozirgi Qirg‘iszistonga qarashli To‘qmoq) shahrida tug‘ilgan.Bir necha tillarni o‘rganib, o‘z zamonasini madaniyatli dono olimlaridan biri sifatida mashhur bo‘ldi.Yusuf Xos Hojibning “Qudatg‘u bilig” (“Baxtli bo‘lish to‘g‘risida bilim”) asari Qoraxoniylar davrida yaratilgan eng katta ilmiy yodgorliklardan biri bo‘lib, bu asar 1069 yilda yozilgandir.Uning bu asari qadimgi o‘zbek tili va adabiyoti tarixida katta rol o‘ynagani kabi, tarjima tarixini o‘rganishda ham muhim ahamiyatga ega.Chunonchi avtor dehqonchilik, hunarmandchilikka oid juda ko‘p terminlarni ishlatadiki , bularning qaysi tillardan kirib kelganligi, tarjima etilganligini aniqlash tilshunoslarimiz zimmasiga tushadigan vazifalarimizdan biridir. Demak,tarjima tarixi – adabiyot tarixi.Tarjima millatlararo xalqlar do’stligining qurolidir.Tarjima yo’li bilan milliy madaniyatlar bir-birini boyitadilar.Tarjima bo’lmaganda Abu Ali Ibn Sino faqat ”Buxorolik”,Abu Rayhon Beruniy faqat ”Xorazmlik”buyuk olim bo’lib qolar edi. ”O’tmishni bilmasdan turib kelajakka biz olg’a qadam qo’ya olmaymiz” ,deya prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, Aristotel, Arximed, Ptolomey, Geron va boshqalarning asarlarini tarjima qilinganligini o’rganish va tarjima qilingan asarlar madaniy – ilmiy hamkorlikning eng chuqur ildizi ekanligini tadbiq etib kelinmoqda. Qadimda yaratilgan adabiyotlar va ularni tarjima tarixini, uning taraqqiyot jarayonini madaniy – ilmiy hamkorlikda tutgan o’rni o’rganib kelinmoqda.

Tarjima tarixining taraqqiyot jarayonini,ilmiy hamkorlikda tarjimaning o’rnini,tarjima tarixining o’tmishda qanday asoslarga ega ekanini, ko’pchilikka ma’lum bo’lmagan jihatlarini ham o‘rganish ilmiy izlanish olib borilmoqda. Badiiy tarjima tarixi va uning asarlarini o’rganish adabiyotga oid asarlarni tahlil qilib kelinmoqda. Tarjima tarixi- umumiy tarix, madaniyat, san’at, adabiyot tarixi bilan uzviy bog’langandir.Tarjima xalqlarning madaniy aloqalari va o’zaro munosabatlarining vositasidir Insoniyat yaratgan eng san’at va adabiyot namunalari chegara bilmagan, goh o’zgarib , goh qisqarib, goh qo’shilib chatilib ellardan – ellarga, millatlardan – millatlarga ko’chib yurgan. Jumaniyoz Sharipovning ”O’zbekistonda tarjima tarixidan”-doktorlik ishi,Hamid Hamidov Firdavsiyning ”Shohnomai”si, Vahob Rahmonov Sa’diy Sheroziyning ”Guliston” dostonining o’zbekcha tarjimalari yuzasidan ilmiy tadqiqotlar yaratdilar. Turli davrlar, turli taraqqiyot sura’ti turlicha talablar turli-tuman tarjimalarning yaratilishiga zamin yaratgan, binobarin ularning barchasini yagona , bir xil mezon bilan baholab bo’lmaydi.O’zbekistonda tarjimashunoslik fani jadal sur’at bilan rivojlanadi.Ijodkor va tarjimon oldida bevosita o’zi yaratgan yoki o‘girayotgan kitobning matni ustida ishlash qiyinchiligidan tashqari barcha ilmiy va adabiy manbalardan xabardor bo’lishi talab qilinadi.I.W.Gyote ”G’arbu Sharq devoni”ning IV bo’limi ”Temurnoma”ni yozar ekan O’rta Osiyoga doir kitoblar bilan mufassal tanishadi. O’zbek klassik adabiyotida ayrim badiiy estetik hodisalar original ijodga qaraganda ertaroq,badiiy tarjima tufayli sodir bo’lganligi ko’zga tashlanadi. Buyuk daholar : Abu Ali Ibn Sino , Abu Rayhon Beruniy, Muhammad Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Muhammad Qoshg’ariy,Alisher Navoiy,Al-Farg’oniy,

Ulug’bek, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa ko’p olimlarimiz Yevropa fani tarixida butun bir davrni tashkil etadilar. Tarjima millatlararo xalqlar do’stligining qurolidir.Tarjima hozirgi jamiyatimizning juda ko’p sohalarida amalda qo’llanilib kelinmoqda. Prezdentimiz Islom Karimov ”Yuksak ma’naviyat va engilmas kuch ” asarida Alisher Navoiy haqida shunday fikr bildiradilar: ”Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyondasi, millatimizning g’ururi, sha’ni sharafini dunyoga tarannum etgan o’lmas so’z sana’tkoridir.Ta’bir joiz bo’lsa, olamda turkiy va forsiy tilda so’zlovchi biron bir inson yo’qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, Navoiyga sadoqat va e’tiqod bilan qaramasa.” Ma’lumki, o’zlikni anglash milliy ong va tafakkurning ifodasi avlodlar o’rtasidagi ruhiy – ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo’ladi Tarjima Sharq bilan G’arb madaniyatini bog’lagan payvandlagan, boyitgan, mislsiz oltin ko’prik vazifasini bajargan.

II - BOB ” QUTADG ‘ U BILIG ” NING NEMISCHA IKKI TARJIMASI QIYOSIY TAHLILI Prezdentimiz Islom Karimov ”Yuksak ma’naviyat va yengilmas kuch ” asarida shunday fikr bildiradilar: ”Agar biz O’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi,uning qadimiy tarixi va yorug’ kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avvalambor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni,buyuk ijodkorlarni tarbiyalashimiz kerak.Nega deganda, ulug’ adib Cho’lpon aytgandek, adabiyot yashasa- millat yashaydi”.¹ Turkiy adabiyotimiz tarixida shunday asarlar borki, ularni jahonning turli mamlakatlarida katta qiziqish bilan o’rganadilar, har-xil tillarga tarjima qiladilar va olimlar yuksak baholaydilar. Shunday buyuk asarlardan biri XI asrda mashhur donishmand Yusuf Xos Hojib yaratgan “Qutadg’u bilig ” nomi bilan elga tanilgan odob –axloq kitobidur.Hozirgi davrda “Qutadg’u bilig ” ning bir nechta nusxasi mavjud.Uning Vena va Namangan nusxalari alohida hollarda 1942 yili Istanbulda nashr etilgan. 1943 yil esa asarning Qohira nusxasi ham Istanbulda bosib chiqarilgan.1947 yili taniqli turk olimi Rashid Raxmati Arat asarining tanqidiy matnini nashr qildi.1959 yil va 1971 yili “Qutadg’u bilig ” ning turkcha tarjimasi Anqarada ikki marta chop etilgan umuman nodir asar bir necha boshqa tillarga nashr etilib kitob bo‘lib chiqqan. Mashhur turkshunos olim V.Radlov “Qutadg’u bilig ” ni olmon tiliga ikki jild asar matni va transkriptsiyasidan, ikkinchi jildi

Vena Qohira nusxalaridan matni asosida amalga oshirilgan tarjimasidan iborat. “Qutadg’u bilig ” ni ilmiy tadqiq etganlar safida jahondagi taniqli olimlar , jumladan , Turkiyalik Rashid Arat Italiyalik Alereo Bambachi , major olimi ____________________________ ¹ Islom Karimov . Yuksak ma’naviyat va yengilmas kuch.Toshkent ”Ma’naviyat” 2008 Herman Vamberi, AQSH olimi Robert Danko va boshqalar bor. Bu asardagi savol javob shaklida berilgan odob –axloqning yuksak namunalarini bayon qilishi orqali Yusuf Xos Hojib o‘z davridagi Turon turklari siyosiy va madaniy hayotidagi o‘quvi ko‘z o‘ngida gavdalanadi. R.Danov fikricha, asarning tili Qoraxoniylar davriga xos o‘rta turkiy tillarga mansubdir.O‘zbekning yozilishi uslubi va chuqur mazmunga ko‘ra“Qutadg’u bilig ” forsiy tilda bitilgan ”Qobusnomaga” tenglashtiriladi. Yusuf Xos Hojibning esa ”Turklarning Firdavsiysi” (Robert D.) deb ataladi. “Qutadg’u bilig ” asarida yaxshilikdan nasihat qilish bobida Turon turklari va Eron islom ana’nalarini har ikkisidan ham foydalanilgan. Yusaf Xos Hojib tanlangan uslubda asar bitish qadimiy Yaqin Sharqda va Yunonistonda, Xitoy, Hindistonda, va O‘rta asrlarda Evropada ham uchraydi.Shu sababli “Qutadg’u bilig ” haqidagi so‘z boshida R.Dankov Sharq va G‘arbda turli asarlarda ifodalangan falsafiy g‘oyalarni chuqur tahlil etadi. “Qutadg’u bilig ” XI asrning ikkinchi yarmidagi Qoraxoniylarning siyosiy hayotidan ham darak beruvchi katta adabiy yodgorlik hisoblanadi. G‘arbiy Evropada bu asar ”Shahzodalar ko‘zgusi ” deb nom olgan va o‘ziga xos adabiy uslubga egadir. Uni kengroq ma’noda davlatni boshqarish xususidagi nasihatlar deb ta’riflash mumkin.U boshqa adabiy uslublardan axloq haqidagi o‘gitlar ekani va siyosiy falsafasi bilan farqlanib turadi. Bu asar og‘zaki va yozma jihatidan Osiyo turklari hamda Eron –Islomiy an’analarini o‘zida mujassamlashtirgandir. Dostonda davlatni boshqarish, elchilar tayyorlash, oqil va qonuniy mudofaani nazorat qilish, jamiyatdagi turli sinflar va tabaqalar o‘rtasidagi aloqalar, notiqlik

oilaviy totuvlikni yo‘lga qo‘yish kabi inson uchun zarur masalalar ifodalangan.Ularni to‘g‘rilik va oliyjanoblik bilan amalga oshirish natijasida ulug‘ baxtga musharraf bo‘lish mumkin. R.Dankovning yozishicha quyosh va oyni ramziy ma’noda inson nomlari sifatida qo ‘ llash Bobilliklarda fors va arablarda , yunon va yahudiylarda ham qadimdan odat bo ‘ lib kelgan . R . Dankovning katta xizmati shundaki , “ Qutadg ’ u bilig ” ni shunchaki tarjima qilib qolmasdan balki undaki g ‘ oya va mazmunni , o ‘ ziga abadiy tarixiy uslubni Osiyo va Evropada yaratilgan boshqa asarlardagi fikrlar bilan qiyoslaydi . Ulardagi o ‘ xshashlik hamda farqlarni ko ‘ rsatib beradi . Adolat va baxtga erishish g ‘ oyasi forslarning ” Pandnoma ”, ( Qobusnoma ) Firdavsiyning ” Shohnoma ” kabi asarlarida , Sharqda mashhur bo ‘ lib kelgan hindcha ” Panchatantra ”, uning tarjima nusxasi ” Kalila va Dimna ” asarlarida ham bosh g ‘ oyadir . “Qutadg’u bilig ” ning Vena nusxasi uyg‘ur yozuvida bitilgan va uning boshqa uchta nusxasi esa Temuriylar davrida ko‘chirilgan .Shu sababli, bu asarni uyg‘ur mumtoz adabiyotining yirik namunasi sifatida ham qarab kelingan.Biroq buddizmning “Qutadg’u bilig ” bilan aloqasi haqidagi ba’zi fikrlar haqiqatga ”Buddakariata” masalalari kitobi arab tiliga tarjima qilinib keyinchalik gurjilarga ,yunonlarga va yahudiylarga ham yetib borgan, armanchadan slavyanlarga tarqalgan va oldinroq bu asar qadimiy turonda ham mashhur bo‘lgan.Hind masallar kitobidagi hikoyalar mazmuni“Qutadg’u bilig ” dagi g‘oyalarga biroz o‘xshashligi shu sabablidir. Umuman asarning yozilishida asosan, turkiy va arab-fors falsafiy g‘oyalaridan foydalanganligi sezilarlidir. Italyan sharqshunosi A.Vambachi fikricha Yusuf Xos Hojib yunon olimlarining g‘oyalaridan foydalangan. R.Dankov bu fikrni quvvatlaydi.Olmon olimi Alberto esa Yusuf Xos Hojibni buyuk olim Abu Ali ibn Sinoning eng yaxshi

shogirdidir deb ko‘rsatadi .Bu fikr haqiqatga ziddir.Go’yoki Abu Ali ibn Sino aql va zakovatni bir-biridan ajratib , falsafiy jihatdan avval aql o‘rganiladi, keyin zakovatga deb yozgan emish. Yusuf Xos Hojib esa shu g‘oyani qabul qilgan emish. Yusuf Xos Hojibning asarida aql zakovat ajralmas holda izohlangan. AQSHdagi Chikago dorilfununing mudarrisi R.Dankov “Qutadg’u bilig ” ni ingliz tiliga to‘la tarjima qilib, so‘z boshi va izohlar bilan nashr etdi.Asar tarjimonning yozishicha “Qutadg’u bilig ” ni bitiruvchi davrdayoq tarjima qilishga kirishgan. R.Dankov kiitobidagi juda ko‘p fikrlar Quroni Karim va Muhammad Alayhisalom hadislaridagi g‘oyalarga o‘xshash ekanligini misollar bilan ifodalaydi. Mana ulardan ba’zilari: Halol bo‘lish har bir musulmonning vazifasidur Eng yomon dushman nafsdur. Boshqa kishilarga eng ko‘p foyda keltiruvchi kishilar eng yaxshi kishilardur. Robert Dankovning yana bir ijodiy ishi “Qutadg’u bilig ” dagi ba’zi boblarning sharq mumtoz adabiyotidagi suffizm deb atalmish oqimiga munosabatida ko‘rinadi. U suffizm namoyondalarining asarlariga ham Yusuf Xos Hojibga xos mazmun ifodalanganini ta’kidlaydi. “Qutadg’u bilig ”ning ingliz tiliga tarjimasi ancha puxta chiqqan tarjimon kitob matni 6598 alohida sarhadga ajratgan, undagi nasriy va nazmiy xususiyatlarga alohida e’tibor bergan.Jumladan, nazmiy o‘gitlarni tanlaganligi diqqatga sazovordir.Tarjimada har bir o‘gitning mazmunidan kelib chiqib, uning insoniy jihati chuqur ifodalangan.Tarjimada ba’zi kamchiliklar ham mavjud.Kitobning asl nusxasida uchraydigan turkcha ismlarni inglizcha tarjima berilishi to‘g‘ri emas.Bu

ismlarni tarjimasi berilganda, maqsadga muvofiq bo‘lar edi.Albatta, kitobning asl matni bilan inglizcha (ma’nosi berilganda.) ,tarjimasi o‘rtasida katta tafovut bor.Chunki, qadimiy turkiy yodgorlikni hozirgi ingliz tiliga ko‘chirish oson ish emas.Tarjimon ko‘pgina turkiy arabcha va forscha so‘zlarning o‘zini aynan qo‘llaydi,chunki ularga inglizchada mos keluvchi so‘zlar yo‘qligi milliylik alomatini yo‘qotib qo‘yishi mumkin.Kitobning matni va tarjimasi haqida R.Dankov o‘z fikrini bayon qilib ”Inglizcha nasriy tarjima O‘rta asr turkiy nazmidan ancha yiroqdir” deb yozadi.Mazkur tarjima turkiyalik olim Rashid Arat nashr etgan tanqidiy matnga asoslangan.Chunki, tarjimonning fikricha, Qohira va Namangan nusxalarida ba’zi boblarida sahifalar tushib qolgan.Tarjimada matnni leksikasi va monografiyasida ham e’tibor qaratilgan.Asarda keltirilgan ba’zi so‘z o‘yinlariga tarjima jarayonlarida izohlar berilgan.Kitobga forscha so‘zlarning tarjimasi ilova qilingan.Tarjimonning yozishicha u bu asarning har bir musulmon o‘quvchisiga va g‘arb kitobshunosiga tushunarli bo‘lishiga intilgan.U maqsadiga erishgan deyish mumkin.Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig ” inglizcha jaranglaganidan har qancha faxrlansak arziydi. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig ” asarining yaratilishi tarixi va nemischa tarjimasi haqida. Yusuf Xos Hojibning hayoti va faoliyati haqida ma’lumot beruvchi“Qutadg’u bilig ” (”Saodatga yo‘llovchi bilim”) dostonidir . Yusuf Xos Hojib o‘z davrining peshqadam donishmandlaridan biri bo‘lib fors-tojik, arab tillarini, badiiy adabiyotni tarix, astranomiya, matematika, tabiat, geografiya va boshqa fanlarni yaxshi o‘rganib olgan edi. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig ”dostonini yaratar ekan u Qoraxoniylar davlati hokimiyatini mustahkamlash, Tavgochxon bilan Ilekxonlar o‘rtasidagi ixtiloflarni bartaraf etish , ma’rifat va obodonchilik uchun kurash, yaxshi xulq odobni targ‘ib qilish kabi maqsadlarni o‘z oldiga qo‘ygan edi. “Qutadg’u bilig ” ning birinchi nusxasi IX asrning boshlarida topilgan bo‘lsa ham, lekin uni o‘rganish va nashr etish ancha sust bo‘ladi.

Fransuz olimi Jobert Adams 1823 yilda Osiyo jurnalida “Qutadg’u bilig ”ning Vena nusxasi haqida ma’lumot berib uning bir qismini bostiradi. 1870 yil esa nemis olimi H.Vamberi“Qutadg’u bilig ” ning bir necha qismini asli transkriptsiyasi : nemischa tarjimasi ilova qilingan lug‘at bilan nashr ettirdi. “Qutadg’u bilig ” ning Vena va Qohira nusxalarini o‘rganish, ularni tarjima qilish va nashr etish xususida atoqli rus turkshunosi akademik V.V.Radlov uzoq vaqt unumli ish olib boradi. “Qutadg’u bilig ” bilan rosa yigirma yil (1890-1910) shug‘ullanadi.V.V.Radlov 1890 yilda “Qutadg’u bilig ” ning Vena nusxasi faksimilyatsiyasini (aynan shakliy suratini) katta so‘z boshi bilan to‘liq nashr ettirdi.1891 yilda tekstni manjur yozuvi asosidagi transkriptsiya bilan bosib chiqardi. 1900-1910 yillarda esa Vena va Qohira nusxalarini chog‘ishtirib, “Qutadg’u bilig ”ni nashr etdirdi.1942-1943 yillarda “Qutadg’u bilig ”ning uchchala nusxasi ham Istanbulda uch tomda nashr etildi. Olim Qayum Karimov dostonini Namangan nusxasi asosida transkriptsiya va hozirgi o‘zbek tiliga tavsifi bilan birga nashr etdi va kitobxonlar uchun uning parchalarini bir kitobcha sifatida taqdim etdi . “Qutadg’u bilig ”ning prozaik muqaddimasida ta’kidlanishicha dostonda majoziy obrazlar qiyofasi mujassamlashtirilgan. “Qutadg’u bilig ” axloqiy –ta’limiy asardir.Uning axloq va odob masalalariga bag‘ishlangan ijtimoiy- siyosiy masalalarga bag‘ishlangan boblarida ham Yusuf Xos Hojib o‘z axloqiy ta’limiy qarashlarini ifodalaydi, xalqning turli tabaqalariga o‘rin beradi, ularga pand-nasihat beradi. Yusuf Xos Hojib ilm ma’rifatni saodatning kaliti deb bilgan shuning uchun ha u dostonni ”Qutadg‘u bilig” (”Saodatga yo‘llovchi bilim ”deb nomlagan). Yusuf Xos Hojib ilm ma’rifatni targ‘ib qiladi, olimlarni ulug‘laydi, davlat boshliqlariga murojaat etib ilm –fan ahllarini saroyga jalb etishga, ulardan ta’lim

olishga va ularning mohiyatlari bilan ish ko‘rishga chaqiradi. Uning fikricha hukmdor mamlakatni o‘z siyosati bilan boshqarsa olimlar el yurtni aql va zakovat bilan boshqaradilar, yo‘l ko‘rsatadilar. Ular ilmi budunga yo‘la Yorisa yo‘la tupla ozmas yo‘la. Olimlarning ilmi xalqqa mash’aldir, mash’al yorug‘lik bersa tunda ham yo‘ldan adashmaydi. Yusuf Xos Hojibning ”Qutadg‘u bilig” xalq og‘zaki ijodining samarali ta’sirida vujudga kelgan dostondir.Shoir bu asarida ayniqsa xalq maqollari va ta’birlariga katta ahamiyat beradi.O‘zi ham xalq maqollariga o‘xshash hikmatli so‘zlar yaratadi. O‘qishga bilikka bu tilmochi til Til aql va bilimning tarjimonidir O‘qish so‘zlama, so‘z biror so‘zla oz. Gumon so‘z tugunning bu bir so‘zda yoz. Ko‘p o‘yla oz so‘yla, o‘n ming so‘zning tugunini bir so‘z bilan yech. O‘qishsiz kishi – ul emishsiz yog‘och.Aqlsiz kishi- mevasiz daraxt. ”Qutadg‘u bilig” ning ko‘pchilik boblari XI asr Qoraxoniylar davrida ijtimoiy siyosiy masalalariga bag‘ishlanadi. Doston avtori bu boblarda davlat va hokimiyat, hukmdor va uning saroy ahllarini , ularni vazifalarini, turli ijtimoiy tabaqalar, ularni jamiyat hayotida tutgan o‘rni va roli, saroy ahllarini, ularni fazifalari, turli ijtimoiy tabaqalar, ularni jamiyat hayotida tutgan o‘rni va roli, saroy ahllarining feodal va mehnatkash tabaqalarariga munosabati kabi masalalar haqida fikr mulohaza yuritadi. Yusuf Xos Hojibning bu fikr mulohazalari uni bir tomondan davrning ma’lum progressiv ilgari surgan donishmand murabbiy va siyosatchi sifatida , ikkinchi tomondan

Qoraxoniylar saroyiga yaqin turgan va feodallarning manfaatlarini ifodalagan Aristokrat sifatida gavdalantirdi. Yusuf Xos Hojibning Davlat haqidagi fikr mulohazalarini dastlabki Bek- Hukmdor qiyofasida mujassamlashtiradi. Uning fikricha Bek davlatning yagona hukmdori bo‘lib, uning sir irodasi barcha uchun qonundir.Bek Xudoning xohishi bilan beklik mansabiga erishgan kishidir.Xudo bir kishini bek, qilmoqchi bo‘lsa, avval unga Beklik sifatlarini va vazifalarini ato qilar emish. Bayot kimga bersa bu bog‘lik ishin, Berur ul ko‘ngil hul ul ishga kishi Qosh bog‘ tutmoq qilsa bayot, Berur ishni quloq kek qush yo‘q koinot. Bayot- Xudo kimga beklik vazifasini bersa avval unga har choq fahm idrok va ish asoslarini baxsh etadi. Kurramizda Yusuf Xos Hojib feodal hukmdorni ilohiylashtiradi, biroq bu bilan chegaralanib qolmaydi, uning burch va vazifalarini konkretlashtirishga intiladi: Bek Xudo ato qilgan oliy mansabi bilan faxrlanishi bilan birga o‘z zimmasidagi katta va ma’suliyatli vazifalarni sharaf bilan amalga oshirish kerak.Bu fazilatlar mamlakatni idora etish, uning osoyishtaligi va obodonchiligi uchun kurash, mamlakat ishi uchun foydali bo‘lgan qonun qoidalari ta’sis qilish va ularni amalga oshirish,ilm ahllarini himoya qilish va boshqalardan iborat.Bilimli va sergak kishilar beklikka munosibdir.Agar bek ilmli va ma’rifatli bo‘lsa u olimlar va donishmandlar qadriga etadi.Ular bilan aloqada bo‘lib o‘ziga yaqin tutadi. Bugu bakkim ersa bilka yaqin, Biliklik kishini keyin qilish o‘zga yaqin Har bir botir bek bilimga yaqin tursa, Bilimli kishilarni o‘ziga yaqin tutadi.

Yusuf Xos Hojibning Bek va uning amaldorlari haqidagi fikr mulohazalarini Kundug‘di, Oyto‘ldi, O‘girmish, O‘zgurmishlar qiyofasida mujassamlashtirib, ularni saroy ahliga bir namuna qilib ko‘rsatishga intiladi. ”Qutadg‘u bilig” XI asr adabiyotini muhim yodgorligidir .U turkiy tillardagi yozma adabiyot ham u qadar boy tajribaga ega bo‘lmagan bir davrda vujudga keldi.Shoir fors ,tojik tilida ijod qilishni traditsiyasi izidan bormadi, balki katta jur’at bilan o‘z ona tilida yirik asar yaratishga intildi.Uning muvaffaqiyati bilan tugadi.U xalq og‘zaki ijodi va yozma adabiyotining ilk yirik asarlardan biri Yusuf Xos Hojibning ”Qutadg‘u bilig” dostoni tajriba traditsiyalaridan foydalandi. Yusuf Xos Hojibning ”Qutadg‘u bilig” dostoni XI asrdagi XI asr va O‘rta Osiya Sharqiy turkistondagi turkiy xalqlar va qabilalar tilining ,xususan eski o‘zbek va uyg‘ur tilining yodgorligidir.Qadimgi turkiy tildagi yozma adabiyotning ilk yirik yozma asarlaridan biri ”Qutadg‘u bilig”, Sharqda Abdulmulk ”shohnomai turkiy”, ”Pandnomai mulk”, nomlari bilan mashhur. ”Qutadg‘u bilig” XI asrdagi markaziy Osiyo va Sharqiy Turkistondagi turkiy xalqlar va qabilalar tilining yodgorligidir. ”Qutadg‘u bilig” xalq og‘zaki ijodi zamonida turkiy xalqlar yozma adabiyotining taraqqiy eta boshlaganini dostonchilikda salmoqli muvaffaqiyatga erishganini ko‘rsatdi, shu bilan birga ”Qutadg‘u bilig” XI asr Qoraxoniylar davridagi ijtimoiy siyosiy hayoti va madaniyatini o‘rganishga ham qimmatli manbadir. Taniqli adabiyotshunos olim N.Mallayev asari o‘ziga xos badiiy va ilmiy qiymatga ega bo‘lgani uchun Sharq va Evropa xalqlari tillariga tarjima qilindi.Turkiy xalqlar va o‘zbek adabiyotining obro‘ e’tibori va ta’sir kuchini ko‘rsatish katta tatqiqot ishlarini amalga oshirishni taqazo etadi.Buning uchun eng avvalo adabiyot obidalarining xorijiy tillarga tarjimasini yoritish zarur.Ushbu tarjima asarining esa nusxasi transkriptsiya va nemischa tarjima bilan birga berilgan, oxirida, asarda uchraydigan arabcha, forscha so‘zlarni lug‘ati ilova qilingan.H.Vamberi asarning so‘z boshida shunday deydi:-”Bir necha yillar oldin ”Qutadg‘u bilig”ning ushbu ajoyib qo‘lyozmasini

qo‘lga kiritib, uning harf va yozuvlarini o‘rganishni boshlaganimda turklarning bu qadimiy qo‘l yozma va yozma obidasining o‘qiyman , tushunaman va hatto nashr ettirishga muvaffaq bo‘laman degan katta ishonch umuman olganda menda yo‘q edi.Bunga men qiziqish bilan bir vaqtda turk delegatlarini 18 yil davomida o‘rganish va Markaziy Osiyoning bugungi mevasi bilan amaliy bog‘lash orqali erishdim. ”. Darhaqiqat tarjimada yozilgan muqaddima qism katta qiymatga ega .Bunda kitobxon ”Qutadg‘u bilig”ga oid qiziqarli materiallar olib borilgan izlanishlar haqida keng ma’lumotga ega bo‘ladi. Herman Vamberi tarjimasi ”Qutadg‘u bilig”ning XI asrning uyg‘ur yozuvchisi bilan ko‘chirilgan qo‘l yozmasida amalga oshirilgan. Lekin, shuni ham aytib o‘tish kerakki, H.Vamberi tarjimasi to‘liq tarjima emas edi.U o‘zi tushunmagan joylarni tarjimaga bermagan. ”Qutadg‘u bilig”ning jami 372 sahifasi , 5550dan ko‘proq matni nemischa tarjimada o‘z aksini topgan. ”Qutadg‘u bilig” nashr etish va tarjima qilishda xususan rus turkshunos olimi V.V.Radlov uzoq va unumli ish olib bordi. Asar ustida 20 yildan ko‘proq ishladi.Akademik B.V.Radlov Vena qirollik kutubxonasida saqlanayotgan ”Qutadg‘u bilig” ning faksimiliyasiyasini 1890 yilda Sankpeterburgda nashr etdirdi.Ushbu faksimiliyasiyasi 200 betdan iborat bo‘lib, 13 sahifadan iborat rus va nemis tillaridagi V.V.Radlovning so‘z boshi bilan boshlanadi.1891 yilda esa tekstning 250 tadan iborat manjur yozuvi asosida transkriptsiya bilan ”Qutadg‘u bilig” nomi bilan Peterburgda chop etildi. Ushbu asar muqaddimasida V.V.Radlov ”Ko‘chiruvchilar, hattotlar qoldirgan joylarni yoki noto‘g‘ri o‘qish natijasida asl nusxada yuz bergan o‘zgarishlar, rangi o‘chib qolgan joylarni to‘ldirishda o‘zim anchagina mehnat qildim.Uncha muncha qiyinchilik bilan bu ishni tugatganimdan so‘ng , butun kuchimni ayamasdan tarixni

o‘rganaman.Ishonamanki, mening ushbu hatti harakatlarim tarixning qorong‘u davrini yoritishga xizmat qiladi .” deb yozadi. 20 yildan keyin akademik V.V.Radlov ”Qutadg‘u bilig” ning Vena va Qohira nusxalarini chog‘ishtirib o‘rganib,tekst va tarjimasi bilan 1910 yilda Petergburgda nashr ettirdi. Ushbu tarjimaning xotimasida V.V.Radlov, Herman Vamberi tarjimasi haqida to‘xtalib shunday deydi. ”Avvaliga men Vamberini yo‘l boshchi deb bilar edim va uning tarjimasining asl nusxa bilan solishtirib chiqdim.Shunda men bildimki, Vamberining xatosi va noaniqliklariga e’tibor bermagan, u yoki bu darajada o‘z tushunchasini ko‘chirib olgan, va tarjima qilgan. Bilamizki,Yusuf Xos Hojib ushbu asarida juda ko’p xalq maqollari va hikmatli so’zlarini ishlatadi. Ukushk-ul-yo’la-tech qorong’u kun Bilig-ul yerulug’ yarutti seni O’quv idrok zulmat tunidagi masha’l kabidir Bilim senga nur sochgan rushnolikdir Ushbu bayt nemis tilida V.V Radlov tarjimasida shunday o’girilgan: Der Verstand ist ein Leuchte dunkler Nacht Das Wissen ist ein Glanz, er erleuchtet dich Ko’rinib turibdiki, asl nusxadagi ma’no va mazmun tarjima tilida o’z aksini topgan.Afsuski, yuqorida eslatganimizdek H.Vamberi ko’p parchalarni tashlab ketgan. Asarda maqol va hikmatli so’zlardan tashqari o’xshatish,tazod va boshqa ba’zi uslubiy vositalar ham uchraydi:

Qamug’ barcha munglug’ to’ro’ tulmishi Muni yo’q,edi bir anar yo’q eshi Hamma (barcha mavjudot) yaratilishidan munglidir Mungli yo’q birgina egam, uning sherigi, eshi yo’q V.V Radlov tarjimasida esa shunday yoziladi. Alles, was ihm erchaffen, ist Kummerbiladen, Kummerlos ist Gott allein, er hat keine Gefährten H.Vamberi tarjimasidan: Mühsam sind alle seine Schöpfungen, Doch bei keinem (alle) seiner Werke hatte Mühe er Ikkala tarjimaning asl nusxa bilan qiyoslab ko’rganimizda V.V.Radlov tarjimaning afzalligi hech qanday shubhaga o’rin yo’q, chunki u har bir so’zning mazmunini tarjimada bera olgan.Afsuski, H.Vamberi tarjimasi V.V.Radlovdagidek chiroyli va silliq chiqmagan, chunki Herman Vamberi ”munglug’ ” so’zini tarjimasida „barchasi“ ma’nosida o‘girgan. Uning sherigi yo’q, eshi yo‘g‘ni esa umuman bermagan. ”Qutadg‘u bilig”ning nemis tilidagi ikkala tarjimasining qiyosiy o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, Bulardan V.V.Radlov tarjimasi maqtovga loyiqdir. Chunki, birinchidan, to‘liq tarjima , ikkinchidan original tarjimada ancha durust chiqqan. Afsuski , H.Vamberi birinchida originalning boshidan bir qismini tarjima qilgan, ikkinchidan, tarjima asl nusxa darajasida jaranglamaydi. ”Qutadg‘u bilig” tarjimalarini tatqiq qilish tarjima nazariyasining qator masalalarini o‘rganadi.

Jumladan. 1.Tarjima – madaniyat tarixining tarkibidir: 2.Tarjima- xalqlarning madaniy aloqalari va o‘zaro munosabatlarining vositasi sifatida. 3.Tarjima tarixi shartli jarayon. Tarjima jahon madaniyati va boshqalarni o‘rganish ishiga yordam beradi. Bu asar tarjimalari tarixini yaratish, bu tarjimalarning paydo bo‘lishi saviyasining aniqlash, ularni o‘zaro siyosiy tahlil qilish orqali ilmiy qiymatini belgilash, asarning o‘zini o‘rganish nuqtai nazaridan ham, o‘zbek xalqining boshqa xalqlar bilan adabiy- madaniy aloqalarining tarixini tadqiq etish jihatidan ham juda muhim.

XULOSA Prezdentimiz Islom Karimov ”Yuksak ma’naviyat va yengilmas kuch ” asarida shunday fikr bildiradilar:”Ma’lumki, o’zlikni anglash milliy ong va tafakkurning ifodasi avlodlar o’rtasidagi ruhiy – ma’naviy bog’liqlik til orqali nomoyon bo’ladi” ¹ Balosog’un shahrida tug’ilgan Yusuf Xos Hojib bir necha tillarni o’rgangan o’z zamonasining dono olimlaridan biri sifatida mashhur bo’ldi.”Saodatga eltuvchi bilim ” Qoraxoniylar davlati davrida yaratilgan eng katta ilmiy yodgorliklardan biri bo’lib bu asar 1069 yilda yozilgan. 1870-yil nemis olimi Herman Vamberi ”Qutadg’u bilig ”ning bir necha qismini asli transkripsiyasi nemischa tarjimasi ilova qilingan lug’at bilan nashr ettirdi. ”Qutadg’u bilig ” ning nemis tilidagi ikkala tarjimasini qiyosiy o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, bulardan V.V. Radlov tarjimasini maqtovga loyiq deyish mumkin.Chunki birinchidan, to‘liq tarjima, ikkinchidan, original tarjimada ancha durust chiqqan. Afsuski, Herman Vamberi birinchidan originalning boshidan bir qismini tarjima qilgan, ikkinchidan tarjima asl nusxa darajasida jaranglamaydi. ”Qutadg’u bilig ” tarjimonlarini tadqiq qilish tarjima nazariyasining qator masalalarini o‘rganadi. Jumladan:

1. Tarjima – madaniyat tarixining tarkibidir. 2. Tarjima – xalqlarning madaniy aloqalar va o‘zaro munosabatlarining vositasi sifatida. 3. Tarjima tarixiy shartli jarayon, Tarjima jahon madaniyati va boshqalarini o‘rganish ishida yordam beradi. ____________________________ ¹ Islom Karimov . Yuksak ma ’ naviyat va yengilmas kuch . Toshkent ” Ma ’ naviyat ” 2008 Bu asar tarjimalari tarixini yaratish, bu tarjimalarning paydo bo‘lishi saviyasini aniqlash, ularning o‘zaro qiyosiy tahlil qilish orqali ilmiy qiymatini belgilash, asarning o‘zini o‘rganish nuqtai nazaridan ham o‘zbek xalqining boshqa xalqlar bilan adabiy, madaniy aloqalari tarixini tadqiq etish jihatidan ham juda muhim. Bir necha yildan buyon olib borilgan kuzatishlarimiz va ilmiy manbalardan keltirilgan ma’lumotlarni tahlil qilish natijalariga tayanib, quyidagi xulosalarga keldik: 1.”Qutadg’u bilig ”ning nemis tilidagi ikkala tarjimasini qiyosiy o’rganish shuni ko’rsatadiki, bulardan V.V.Radlov tarjimasi maqtovga loyiqdir. 2.Afsuski,Herman Vamberi originalning boshidan bir qismini tarjima qilgan. 3.Tarjima madaniyati tarixning tarkibidir.Tarjima – xalqlarning madaniy aloqalari va o’zaro munosabatlarining vositasidir 4. Xulosa qilib aytganda, tarjima tarixi umumiy tarix,madaniyat, san’at, adabiyot tarixi bilan uzviy bog’langandir

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 1. Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch“ Toshkent “ Ma’naviyat” 2008-yil 2. Karimov I. A. “ Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari”. Toshkent “O‘zbekiston” 2009 yil 3. Karimov I. A. “Asosiy vazifamiz- vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish”. Toshkent “O‘zbekiston” 2010 yil 4. Karimov I. A. “ 2010- yil Barkamol avlod yili” Davlat dasturi. Toshkent ”O‘zbekiston” 2010 yil 5. Karimov I. A. “ Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi”. Toshkent – 1997 yil 6. Karimov I. A. “ Bu muqaddas vatanda azizdir inson”. Toshkent – 2010 yil 7.G’aybulla Salomov “til va tarjimon” “Fan”nashriyoti, Toshkent-1966 yil 8. G’.Salomov “Tarjima nazariyasiga kirish” “O’qiyuvchi” nashriyoti Toshkent – 1978yil. 9. . G’.Salomov “Tarjima nazariyasi asoslari”O’qituvchi” nashriyoti , Toshkent 1983 yil. 10. G’.Salomov”adabiy tanqit va badiiy tarjima ” “fan” nashriyoti Toshkent - 1983 yil 11 . G’.Salomov “Tarjima nazariyasiga kirish” “O’qiyuvchi” nashriyoti Toshkent –1978 yil

12. Xujayev G O’zbekistonda tarjima tarixidan. Revolutsiyadan oldingi davr “Fan”nashriyoti, Toshkent-1965” yil Badiiy tarjima va milliy kolorit” Maqollar to‘plami, tarjima nazariyasi masalalari, Toshkent 1995 yil. 13” Xujayev G.X Boburnomaning” tarjima tarixdagi o’rni ,” tarjima nazariyasi masalalari”, Toshkent 1979 yil. 14. G.Xujayev “milliylik va tarjima masalalari” 15. G.Xujayev “tarjimada avtor uslubini aks ettirish masalalariga oid” ,” tarjima nazariyasi masalalari”, Toshkent 1979 yil. 16 . G’.Salomov “Adabiy tanqid va badiy tarjima” “Fan”nashriyoti, Toshkent-1983 yil 17. G.Xujayev “Olmon o’lkasi” tarjima san’ati Toshkent 1980-yil. 18. M.Xolbekov “Badiiy tarjima bugunning talabi”maqolasi, O”zbekiston adabiyoti va san’ati gazetasi, Toshkent-1993-yil

O'xshashlar

Devoni Foniy ning janr xususiyatlari

Erkin Vohidovning tarjimonlik mahorati

“Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodi” modulini o’qitishda matn bilan isnlash texnologiyalaridan foydalanish

Badiiy va shery tarjimadagi muammolar

Badiiy tarjimada milliy kolorit