Badiiy tarjimada milliy kolorit - Adabiyot - Diplom ishlar

Badiiy tarjimada milliy kolorit

Yuklangan vaqt:

28.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113.6650390625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Badiiy tarjimada milliy kolorit Reja: (G’afur G’ulomning “Shum bola” asari nemischa- o’zbekcha matnlari misolida ) Kirish………………………………………………………………….…………2-5 I BOB. BADIIY TARJIMADA MILLIY O’ZIGA XOSLIKNING BERILISHI…………………………………………………………………….6-29 1.1. Badiiy tarjimada milliy urf - odatlarning ifodalanishi………………..6-19 1.2. Badiiy tarjimada diniy so’zlarning berilishi………………………....20-29 2. BOB. REALIYALARNI TARJIMA QILISH MUAMMOLARI............30-38 2.1. Realiyalar tarjimasining o'rganilishi to'g'risida………………………30-34 2.2. Realiyalarni tarjima qilish usullari…………………………………….35-38 III BOB. MILLIY KOLORIT VA TARJIMA MUAMMOLARI………...39-51 3.1. Badiiy asarning o'ziga xos xarakterli xususiyatlari va ularni tarjimada berilishi……………………………………………………………………….39-44 3.2. Tarjimada muallif tilini to'liq tushunishning ahamiyatlari…………..45-50 Xulosa…………………………………………….………. 51-54 Foydalanilgan adabiyotlar …………………….………………... 55-60 2

Kirish Adabiyot ,san’at va madaniyat yashasa,millat va xalq, butun insoniyat bezavol yashaydi. Shavkat Mirziyoyev Asrlar davomida xalqimiz tomonidan juda ham boy va xilma-xil og’zaki va yozma adabiyot namunalari yaratib kelinmoqda. O’zbek og’zaki va yozma adabiyotida adabiyotshunoslik taraqqiyoti natijasida olis o’tmishdan buyon benihoya ko’plab adabiyotshunoslik terminlari shakllandi va shuni aytish kerakki, bunday terminlarning takomillashishida adabiy aloqalar ya’ni badiiy tarjimaning xissasi katta bo’lgan. Badiiy tarjimada milliy kolorit mavzusidagi bitiruv malakaviy ishni qalami o’tkir shoir, shuningdek nasriy asarlari bilan ham nafaqat o’zbek adabiyoti balki jahon adabiyotida ham yuksak martabaga loyiq ulug’ adibimiz G’afur G’ulomning “Shum bola”asarining nemischa-o’zbekcha matnlarini o’rganish asosida yoritishga harakat qildik. O‘zbek adabiyotining mashhur namoyandalaridan biri G‘afur G‘ulom 1903-yil 10- mayda tavallud topgan. Adibning yoshlik damlari 1-jahon urushi yillariga to’g’ri keldi. Shu sababli ham bu mavzu uning she’rlari va nasriy asarlarida o’z ifodasini topdi. Uning “Shum bola” qissasi 1936-yilda yaratildi.1962-yilda chop etildi. Yosh tarjimon Oybek Ostonov hamda Azamat Azizov tomonidan nemis tiliga tarjima qilingan “Shum bola” asarida adib ortiqcha badiiy bo’yoqlarsiz hajviy uslubda xalqimizning o’tmishdagi turmush-tarzi, urf- odatlari o’sha davr odamlarining turmushidagi ikir-chikirlar, o’sha zamonning illatlarini ham fosh etib tashlaydi. “Shum bola” asari qabilida adib, voqealarning hazjiy tarzda xalqimizning tarixi, ma’naviyatini bayon etgan. Bu kabi asarlar o’quvchini teran fikrlashga chorlab tafakkurimizni tarbiyalaydi. Mavzuning dolzarbligi. Ma'naviy boy bo’lmagan xalqning kelajagi buyuk bo'lishi mumkin emasligi hozirgi kunda barchaga birday ayon. Shu bois har qanday iqtisodiy qiyinchiliklar, ma'naviy boy bo'lgan, ruhi pok va iymoni but bo'lgan 3

xalqimiz uchun zarracha ham to'siq bo'la olmaydi. Istiqlol sharofati ila bir qator sohalarda misli ko'rilmagan yutuqlarga erishgan yosh mustaqil respublikamiz jahonga yuz tutdi, dunyo mamlakatlari orasida munosib o'rin egalladi va mavjud ilg'or rivojlangan mamlakatlar qatorida o'z bayrog'ini baland ko'tara oldi. Mustaqillikka erishgandan so'ng necha yillardan beri orzu bo’lib kelgan umidlarimiz amalga osha boshladi, buyruqbozlik va ko'r-ko'rona qilinadigan ishlarga chek qo'yildi, yoshlarning tarbiyasiga, ilm olishiga katta e'tibor berila boshlandi. Ko'plab iqtidorli yoshlar dunyoning bir qator rivojlangan mamlakatlarida bilim olish baxtiga musharraf bo'ldilar. Xorijiy tillarni o'qitishga katta e'tibor berila boshlandi. Bu borada muhtaram Prezidentimizning qator farmonlari dasturrul amal bo'lib xizmat qilmoqda. Bir so'z bilan aytganda dunyo xaritasida O'zbekiston ham rivojlangan davlatlar qatoridan o'rin egallaganligini isbotlamoqda. Yurtimiz jahonga yuz tutayotgan bir paytda ilm-fan sohasidagi yutuqlar ham quvonarli bir holdir. Bu borada badiiy, siyosiy- publitsistik asarlar o'zbek tilidan xorijiy tillarga yoki uning aksi o’laroq, xorijiy tillardan o'zbek tiliga ko'plab tarjima ishlari amalga oshirilmoqda. Bitiruv malakaviy ish mavzusi "Badiiy tarjimada milliy kolorit" bo’lib, ushbu ilmiy ishni olib borish jarayonida ko'plab o'zbek va xorijiy adabiyotlardan, internet ma'lumotlaridan va terminologik lug'atlardan foydalanildi. O'zbek xalqi asrlar davomida benihoya boy, xilma-xil og'zaki va yozma adabiyot namunalarini yaratdi. 0'zbek og'zaki va yozma adabiyoti, adabiy tili va adabiyotshunoslik taraqqiyoti natijasida o'tmishda juda ko'p adabiyotshunoslik terminlari shakllandi. Bu adabiyotshunoslik terminlarining takomilida adabiy aloqalar salmoqli o'rin egalladi desak mubolag'a qilmagan bo'lamiz. Qisqa qilib aytadigan bo'lsak mavzuni yoritish mobaynida tarjima jarayonida muallif nutqi, uslubi, va asliyat matnida qo'llanilgan milliylikka xos so'z va iboralarni tarjimada aks etishini ko'rib chiqdik. Yuqorida aytganimizdek, milliy o'ziga xos bo'lgan so'z va iboralar, hikmatli so'zlar (aforizmlar) badiiy adabiyotda 4

katta, muhim ahamiyatga ega va ularni tarjimada qay darajada aks etishi va bu yo'lda mavjud tarjima tamoyillaridan foydalanish yo'llari va ularning tadqiqi foydadan holi emasligi mavzumizning dolzarbligidan dalolat berib turadi. Bitiruv malakaviy ishimiz orqali ilgari o'rganilgan va bizga qadar oltin meros bo'lib qolgan badiiy adabiyot durdonalari, milliy xos so'zlar, hikmatli so'zlarning adabiy jarayonda tutgan o'rni va tarjimada berilishini nazariy jihatdan o'rganib tahlil etishga baholi qudrat urinib ko'rdik va buni muvaffaqiyatli chiqishi, natijada biror ma'no-mazmunga ega bo'lgan kichik bir ilmiy izlanish yaratishni BMImizning asosiy bosh maqsadi qilib oldik. BMIning ob'ekti va predmeti . Mazkur BMIda badiiy adabiyotlarda qo'llanilgan milliy o'ziga xosliklami ifodalovchi bir qator asarlar, "Tafakkur gulshani", G'.Salomovning "Tarjima nazariyasi asoslari", "Tarjima nazariyasiga kirish" kitoblari hamda internet ma'lumotlari hisoblanadi. Bundan tashqari mustaqillik davrida ijtimoiy-siyosiy sohada yaratilgan asarlar hamda yosh tarjimon Oybek Ostonov va Azamat Azizovlar tomonidan nemis tiliga tarjima qilingan G’afur G’ulomning “Shum bola” asari asosiy manbaa qilib olindi. Amalga oshirilgan tarjimalarni asliyat bilan chog'ishtirish jarayonida bir qator o'zbek tarjimashunos olimlarining rnonografiya, maqola va ilmiy dissertatsiya ishlaridan foydalanildi. BMI maqsadi va vazifalari . Bitiruv malakaviy ishimizning maqsadi tarjima tarixi, tarjima nazariyasi va amaliyoti sohasida bugungi kunga qadar erishilgan natijalarni umumlashtirish, badiiy tarjimada milliy kolorit hamda o'ziga xoslikni tadqiq etish orqali tarjima sifati va tarjimon mahoratini belgilovchi mezonlami aniqlashdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar qo'yilgan: ―O'zbekistonda badiiy tarjima tarixi va nazariyasiga oid asosiy holatlarni umumlashtrish; ―Badiiy asarlar tarjimasida milliylikka xos bo'lgan birliklaming ahamiyati va ularni tilda qo'llanishi, o’zbek xalqining o'ziga xos xususiyatlarini tarjimada aks ettirish zaruratini ko'rsatib berish; 5

Ilmiy yangiligi sifatida shuni e'tirof etishimiz mumkinki, mavjud o’zbek xalqiga taalluqli bo'lgan xos so'zlar, muallif nutqi, milliylik bilan to'la sug'orilgan xos so'zlarni nemis, tilida qanday jaranglashini tarjima nazariyasidan o'rgangan bilimlarimizga tayangan holda nazariy jihatdan tahlil etdik. BMIni yozish jarayonida qiyosiy- tipologik va jamlangan dalillarni tahlil qilishda qiyoslash, tasniflash metodlaridan foydalanildi. BMIning ilmiy va amaliy ahamiyati . BMI natijalaridan badiiy asarlarni tillarga, jumladan, o'zbek tilidan nemis tiliga, nemis tilidan o'zbek tiliga tarjima qilishga oid mukammal darslik va qo'llanmalar yaratishda, bakalavrlar uchun maxsus kurs va seminarlar tashkil etishda, amaliy mashg'ulotlarni olib borishda, BMI yozishda, shuningdek, oliy o'quv yurtlarida tarjima nazariyasiga oid fanlar bo'yicha dars mashg'ulotlari olib borishda hamda ma'ruza matnlari tayyorlashda foydalanish mumkin. BMIning asosiy mazmuni bo'yicha Respublika va mahalliy nashrlarda bir qator ilmiy maqolalar, kitoblar chop etilgan: G’. Xo’jayev “Olmon o’lkasida” 289- bet, Tarjima san’at maqolalar to’plami Tosh. O’zbekiston adabiyoti va san’ati nashriyoti 5-kitob, 1980-yil. G’. Salomov “Tarjima nazariyasi asoslari” Tosh. O’qituvchi nashriyoti 1983-yil. I. G’ofurov, O. Mo’minov, N. Qambarova “Tarjima nazariyasi” Tosh. Tafakkur bo’stoni nashriyoti 2012-yil D. Muhammadiyev “Badiiy tarjima ―chinakam san’atdir” . Yoshlik jurnali 2018/ 1 va boshqalar. 6

I BOB BADIIY TARJIMADA MILLIY O’ZIGA XOSLIKNING BERILIShI 1.1. Badiiy tarjimada milliy urf-odatlarining ifodalanishi. Asar yozilgan tilni chuqur va mukammal bilmay, muhit va davrni o’rganmay, muallif tasvirlagan xalqning urf-odatlari bilan yaqindan tanishmay turib badiiy barkamol tarjima asari yaratish amri mahol. Keyingi yillarda O’zbekistonning dunyoga yuz tutishi -chet ellarda O’zbekistonning madaniyat va adabiyot kunlari, haftaliklari bo’lib o’tishi o’zbek xalqining milliy qiyofasini xorijliklarga tanishtirishda katta rol o’ynaydi. Ayniqsa, o’zbek yozuvchilarining asarlari xorijiy tillarga, jumladan nemis tiliga, shuningdek nemis tilidan o'zbek tiliga ko’plab o’girilayotgani ikki buyuk xalqning o’zaro yaqinlashayotganidan nishonadir. Uzoq o’tmishdan buyon tarjima bir-biriga begona xalqlarni o’zaro yaqinlashtiruvchi vosita sifatida hizmat qilgan. Tarjima orqali xalqlar bir-birlari bilan muomala qilganlar, olimlar bir-birlari bilan fikr almashganlar, adiblar bir- birlari bilan muloqotda bo’lganlar. Tarjimon esa faqatgina o’zga tilni yaxshi o’zlashtirgan kishi emas balki, ikki bir-biriga nomalum xalqni o’zaro yaqinlashtiruvchi, xalqlarga madaniyati, dini, urf-odatlari hamda milliy marosimlaridan xabar bera oladigan aloqachi deya olamiz. Tarjima tarixidan shu narsa aniqlanganki, ilm-fan, madiyat rivojlangani sayin tarjima san’ati ham rivojlana boradi. XIX asrda badiiy asarlar kitobxonlar talab ehtiyojiga qarab tarjima qilingan. Tarjima qilingan badiiy asarlar sharq xalqlariga mashhur shoir va yozuvchining qalamiga mansub bo’lgan biroq asta-sekinlik bilan sharq klassikasi yutuqlarini o’zlashtirgan adabiyot yuzaga keldi va shundan keyingina asarlarni tanlab olib tarjima qilish imkoniyati paydo bo’lgan. Buning natijasida esa tarjimonlarning qaysi adabiy janrlarga qiziqishi masalasi yuzaga keladi, ana shunday bir paytda axloqiy hikoyalar, ishqiy-romantik dostonlar, afsonaviy qissalar, hajviy asarlar, sheriy tarjima sharq nasri hamda nasr-nazm aralash yozilgan asarlar tarjimasiga talab orta borgan. Badiiy tarjimaning roli kundan-kun ortib borayotgan bugungi kunda buyuk

adibimiz G’afur G’ulomning qalamiga mansub “Shum bola” asarining Oybek Ostonov va Azamat Azizov tomonida nemis tiliga tarjimasida ham milliy o’zligimizni ifodalovchi so’zlar, iboralar, urf-odatlar talaygina. Badiiy asarda milliy koloritni ifodalovchi jumlalarning ko’pligi esa o’zbek xalqi madaniyati, urf- odatlaridan bexabar o’zga xalq vakili bo’lgan tarjimonlar uchun oshib o’tilishi mushkul baland dovonga aylanadi. Bitiruv malakaviy ishga asos qilib olingan asar tarjimonlarining o’zbek xalqiga mansub ekanligi yuqorida dovon deya tariflangan mushkullikka oson yechim topish imkonini beradi ammo milliy o’ziga xos so’zlar hamda urf-odatlardan xabardor bo’lmagan kitobxon asar tarjimasini mutolaa qilish jarayonida ko’plab notanish so’zlar bilan birga mutlaqo yod tushunchalar, holatlarga duch keladi. Asarni tarjima qilish jarayonida milliy so’zlarni (matn ichida) alohida ajratgan holda, Glossar (izohli lug’at) yordamida kitobxonda tasavvur o’yg’otish mumkin. Lekin milliy koloritga mansub urf-odatni ifodalovchi holatlar bo’ladiki, ularni o’zga tilga tarjima qilish tarjimondan bilim, tajriba va yuksak mahorat talab qiladi, aks holda milliy o’zlikni ifodalovchi holatlar o’zga yurt kitobxoniga tushunarsizligicha qoladi. Misol tariqasida asarda keltirilga milliy umumxalq bayrami “Navro’z”ː “Bu tongda Hoji bobo navro’zdan buyon ixlos qo’yib parvarish qilib yurgan, ammo sayramaydigan, O’ratepadan sovg’aga kelgan tullak kaklik birdan “g’id- g’idak” chiqarib qoldi. Cho’chib o’yg’onib ketdim” 1 Fruh am nachten Morgen schreckte ich von dem Pfeifen der alten Wachtel aus dem Schlaf, die Hodschi Bobo in Uratepa als Geschenk bekommen hatte und die er seit Navruz liebevoll pflegte. 2 Yuqorida keltirilgan asar parchasida milliy umumxalq bayrami “Navro’z” tarjimada alohida ajratib ko’rsatilgan shuningdek asar so’nggidagi Glossarda izoh ham keltirilgan. “ NAVRUZː In den orientalischen Laendern ein Volkfest, das “Der neue Tag” bedeutet. Am 21. Marz feiert man im ganzen Orient dieses Fest als Anfang 1 “ Shum bola” Tosh. G’. Gulom nomidagi O’zbekiston adabiyoti va san’ati nashriyoti 1983-yil. 220-bet 2 “Der Schelm” Akademnashr Verlag, T. 2014, S 203.

des richtigen Fruhlings. Diese Veranstaltung kommt aus der zoroastrischen Religion und hat eine uebur 3000 jahrige Geschichte.” deya tarif berilgan asar oxiridagi Glossarda. Tarjimada hajviy harakterni saqlab qolish uchun kaklik tovushini o’zgarishsiz qoldirilsa asarning badiiy bo’yoqdorligi oshishiga xizmat qilardi. Badiiy tarjimada milliy kolorit tarjima qilingan asardagi hayoti yoritilayotgan xalq urf-odatlarining o’zga tilda ifodalanishi bilan yaqqol ko’zga tashlanadi “Shum bola” asarining yana bir milliy o’ziga xoslikni nomoyon etuvchi jihati asarda xalq qo’shiqlari bilan boyitilganligidadir. Xalq qo’shiqlari asar jozibadorligini oshirgan biroq nemis tiliga o’girish jarayonida tarjimonlardan yuksak mahorat bilan bir qatorda ijodkorlikni ham talab etgan. Quyida asar bosh qahramoni Qoravoy tilidan aytilgan qo’shiq: Daryo toshqin, suvlar to’lqin, O’tolmayman-a yor-yor, Otim oriq, manzil uzoq, Yetolmayman-a yor-yor, Otginamni oriq qilgan, Shu mayda tosh yor-yor, Rangginamni sariq qilgan, U qalamqosh-a yor-yor. 1 Xalq o’g’zaki ijodi na’munasi tarjimon mahorati hamda ijodkorligi bilan nemis tilida: Der sturmische Fluss stormt so schnell, und ich kann ihn nicht durchquren, jor-jor. Mein Pferd ist mager, der We gist weit, und ich kann ihn nicht erreichen, jor-jor. Der Schotter erschopfte mein Pferd, und es kann nicht weiter rennen, jor-jor. 1 1 “Shum bola” Tosh. G’. Gulom nomidagi O’zbekiston adabiyoti va san’ati nashriyoti 1983-yil. 83-bet

Mich erfasste nun die Sehnsucht, nach der Geliebten zum Erbarmen, jor-jor. 1 Xalq qo’shiqlarini ya’ni nazmiy parchani tarjima qilish jarayonida qo’shma gaplardan o’rinli foydalanilgan qo’shiqdagi jozibadorlikni adekvatida saqlab qolishga harakat qilingan, shuningdek izohli lug’atda (Glossar) Yor-yorga alohida tarif berilgan: JOR-JOR : Wahrend der usbekischen Hochzeit begleitet man die Braut singend zum Haus des Brautigams. Jeder Zweizeiler endet mit der Phrasa “jor- jor”. Yor-yor yozilgan izohli tarifga xalq o’g’zaki ijodi na’munasi ekanligi, bu qo’shiq nafaqat to’y marosim yig’inlarda balki milliy bayramlarda ham ijro etilishini qo’shimcha qilinsa nur ustiga a’lo nur bo’lardi. “Jor-jor” ist ein Volkslied, welches man den Volksfesten singt. - kabi qo’shimcha izohni to’ldirishi mumkin. Shuningdek, asarda milliy o’zlikka xos iboralar talaygina masalan: “Hormanglar”―Singular: Hormang―moegen Sie nicht muede werden! Eine Art von Begruessung, die haupsachlik zu Leuten gesagt wird, die arbeiten. “Hormanglar”― birlik: “Horma”― hurmat shakli: “Hormang-charchamang!” salomlashishning bir turi bo’lib u umumiy ishlatiyotgan odamlarga aytiladi. Demak, “Horma” so’zini “Hallo” so’zi bilan almashtirib bo’lmas ekan, chunki u faqatgina ishlayotgan odamlarga nisbatan ishlatiladi. 2 Hol-ahvol so'rashishning mundarijasi keng va batafsildir: har ikkala tomon, navbati bilan: ota-ona, bola-chaqa, qavm-qarindoshlar, uy-ro'zg'or, mol- hol, kayfiyat va qariyib qozon-tovoq, boshqa tanish-bilishlar, qo'ni- qo'shnilarning hol- ahvoligacha birma-bir so'rab chiqiladi. Basharti, vaqt ziqligidanmi yoki boshqa biron sababga ko'rami, mufassal ko'rishib- so'rashilmasa, tomonlar bir-birlaridan ranjiydilar. 1 1 “Der Schelm” Akademnashr Verlag, T. 2014, S 90. 2 2 Xorijiy tilshunoslik va adabiyotshunoslikning qiyosiy tipologik tahlili (Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari 27-28 aprel 2018) “Shum bola ” asarining nemis tilidagi tarjimasiga doir Yu. Rahimova, R Abdualimova 129-bet

Ko’pgina sharq xalqlarida ayollarning paranjisidan tashqariga chiqishlarini qat'iy man etadigan odat bor. Shimoliy Sudan va janubiy Saharda esa "Tuareg" atalmish kichik bir xalq yashaydiki, ularda erkaklar yuzlarini yashirib yuradi. O'zbeklarning bir-birlariga takallufi va mulozamati ham, aytaylik hech bir xalqdan qolishmaydi. Umuman, kishilarning o'zaro munosabatiga qarab qaysi millatga mansubligini bilsa bo'ladi. Chunki ularning o'tirishi, yurish- turishi, o'zini tutishi, ko'z qarashi muomalasi va hakozolarning barchasi xalqlarning milliy-ruhiy holati bilan bog’liqdir. Yozuvchilar bundan juda ustalik bilan foydadalanadi. Xorijiy madaniyatning oynasi bo'lishga badiiy adabiyotdagi milliy qadriyatlarni o’rganish yosh yigit va qizlarda o'zaro hurmat ehtiromni shakllantirishdan tashqari ularda yangilikka intilish, tinchlikni avaylash, vatanga muhabbatni kuchaytiradi. O’zbeklarda ikkita qadrdon uchrashganda qoltiqlashib ko'rishadilar va galma-galiga yelkalarini-yelkalariga tekizadilar. Agar uchrashganlar judayam qadrdon bo'lsalar, "og’iz-burun" o'pishadilar. Boshqa vaqtlarda esa tanishlar takalluf bilan duchlashadilar: o'ng qo'l ko’ksiga qo'yilib, ta'zim bilan o'tib ketiladi yoyinki ikki tomon ham baravariga ikki qo'lini cho'zib, to'rtala qo'l bir oz silkishiladi, baravariga hol-ahvol so'raladi. Asardagi voqea, anglatgan ma'noni boshqa biron adib, ehtimol, minglab sahifalarda ham berolmas. Oyoqlarni chalkashtirib o'tirish koreyslar uchun betakalluflik hisoblanadi, oyog’ni suhbatdoshi tomonga uzatish esa o'taketgan haqorat deb qabul qilinadi. Darvoqe, o'zbeklarda ham xuddi shunday. Amerikaliklar esa bemalol oyoqlarini stol ustiga uzatib, boshqa millatga mansub suhbatdoshining avzoyi ayniyotganini butunlay payqamagan holda, bamaylixotir gaplashaveradilar. Shunisi qiziqki, koreyslarning odobi suhbatdoshiga to'g'ridan-to'g'ri rad javobini berishga yo'l qo'ymaydi. Suhbat davomida ular "yo'q", "iloji yo'q'","bilmayman", degan so'zlarni sira qo'llamaydilar, go'yo bular kishining xotirasini ranjida etuvchi so'z hisoblanadi. Ular bo'lak vositalar, qochirma va ishoralar bilan rad ma'nosini ifoda etadilar. Hatto ikkinchi marta taom uzatilganda uni qaytarish uchun ham "rahmat, boshqa yemayman" deyish o'rniga, "mazza

qilib yedim. Rahmat" qabilidagi iborani qo’llashadi. Agarda koreyalik biron tanishingiz: "Sizning taklifingizga javob qaytarishdan oldin xotinim bilan bir maslahatlashib olay" desa, qarshingizdagi kishini rafiqasiga juda mehri baland yoki xotinlar bilan erkaklarning teng huquqliligi tarafdori ekan degan hayolga borib o'tirmang. Bu "yo'q" so'zidan bosh tortishning ko'pgina yo'llaridan biri. Bu bir-biridan hiyla ko'p farq qiladigan xalqlarning madaniyatlarini chog’ishtirganda yuz beradigan holat va hodisalar. Yevropa xalqlarining urf-odat va odob qoidalarini qiyoslaganda ham ancha-muncha farqlar borligini payqash mumkin. Chunonchi, bir qancha Yevropa mamlakatlarida kafe yoki restoranda ma'muriyatning telefonidan foydalanilsa, buning uchun ofitsiantga haq to'lashlari darkor. Bizda esa faqat avtomat-telefondan foydalanganda haq to'lanadi, xolos. Bir xil Yevropa mamlakatlarida tuxumni kilolab o'lchab sotishadi, bizda - donalab sotiladi. Shuning uchun Finlyandiyadan kelgan student sotuvchiga yuzlanib: "Menga, marhamat qilib, yarim kilo tuxum bering" desa, bunga ajablanmaslik kerak. Ruslar ovqatlanganda qoshiq, pichoq, vilka ishlatadilar, Sharqiy Osiyo xalqlari esa cho'plardan foydalanadi, eskimoslar faqat pichoq qo'llaydi, O'rta Osiyoda bir qancha ovqatlarni (masalan, palov) qo'lda yeyishadi. Ruslar kutib olish vaqtida erkaklarga ham, ayollarga ham gul tutaveradilar, Avstriyada faqat ayollarga gul taqdim etiladi, Hindistonda bo'lsa mehmonning bo'yniga gulchambar ilinadi. "Xitoyda men birinchi marta rasm-rusumlar, urf-odatlar, axloq-odob qoidalari xususida bosh qotirdim, deb yozadi: Erenburg. - Nega Osiyoning odatlari yevropaliklarni taajjublantiradi? Yevropalik kishi ko'rishayotib, qo'lini uzatadi, xitoy, yapon, koreys yoki hind begona kishi uzatgan qo'lning uchini siqishga majbur bo'ladi.Venalik kishi o'zi nima deyayotganini o'ylamay- netmay, "qo'lingizni o'paman" deydi, varshavalik esa uni biron ayol bilan tanishtirayotganlarida, beixtiyor, o'sha ayolning qo'lini o'padi. o'z raqibining qilmishlaridan darg’azab bo'lgan ingliz unga: "Muxtaram janob, siz lo’ttibozsiz" deb yozadi, "muhtaram janob"lamasdan ham u xatini boshlashi mumkin emas. Xristianlar cherkov, kostyol yoki kirkaga kira turib, bosh kiyimlarini

qo'llarida ushlasalar, sinagoga qadam qo'yayotgan yaxudiy bosh kiyimini kallasiga ilib oladi .Katolik mamlakatlarida ayollar ibodatxonaga boshlarini o'ramasdan kirishlari mumkin emas.Yevropada aza rangi qora, Koreyada esa oqdir. Mening onam mehmonga borganda tarelkadagi ovqatni qoldirmay, pok- pokiza yeyish kerakligini o'rgatar edi. Xitoyda ovqatdan so'ng uzatiladigan bir kosa quruq guruchga hech kim qo'l urmaydi - qorning to'qligini ko'rsatishing kerak .Dunyo turfa odatlar, rasm-rusmlarga to'la, bular haqida bosh qotirib o'tirish ortiqcha, hamonki begona budxonalar mavjud ekan, demak, begona aqidalar ham bor" Tarjimon bo'lsa o'sha odatlar rasm-rusumlarni ham, o'zga xalqlarning cherkov, monastir, kirka, sinagoga hamda machit va xonaqohlari-yu, ularning begona yoinki tanish aqidalarigacha barini bilishi lozim, bu - uning shunchaki qiziqsinishi alomati emas, balki turfa xalqlar" el-yurtlarining hayotini tasvirlagan badiiy, iqtisodiy-jug'rofiy, ilmiy, tarixiy kitoblarni o'z tiliga o'girganida kerak bo'ladi. 1 Har bir xalqning urf-odatlari, milliy o'ziga hos harakat va qiliqlari, yumor xususiyatlari, qo'shig'u laparlari va hokazolardan xabarsizlik tarjimonga pand beradi. Badiiy asarni tarjimada shirasiz va befayz qilib qo'yish uchun ko'plab qo'pol lug’aviy nuqsonlarga yo'1 qo'yish shart emas, balki bir nechta nozik lavhani chiqara olmaslik, nishonga uradigan bir-ikkita xarakterli detalni tashlab ketish bilan uni o'zidan chiqarish, asarning badiiy ta'sir quvvatini susaytirib qo'yish mumkin. Masalan: Hoji bobo, unga iqtido qilib turgan giyohvandlar nomozasr o’qib turganlarida takyaga kirib bordim. Darrov shamni, holvani, nosvoyni, anorni bir chakkaga qo’yib, chilimning suvini yangilab, sarxonasini tozaladim. Samovor, choynaklarni artib, kurakcha bilan kullarini olib chelakka soldim, yelkamda sochiq, qo’limda supurgi, hech nima ko’rmaganday, xizmatda qoim turganimda namoz tamom bo’ldi. 2 1 1 Salomov G’ A'zamov S. Tarjima asoslari // o’ quv qo ’l lanma - Toshkent: adabiyot va san’at nashriyoti, 1976. -b. 88. 2 2 Shum bola” Tosh. G’. Gulom nomidagi O’zbekiston adabiyoti va san’ati nashriyoti 1983-yil. 195-bet

Nemischa tarjimasi: Als Hodschi Bobo und die anderen Rauschgiftsuchtigen gerade das dritte Gebet beendeten, betrat ich die Raucherstratte. Ich stellte als erstes die Kerzen, das Halwa, den Kautabak und den Granatapfel behutsam auf die Seite, wechselte dann das Wasser der Wasserpfeifen und sauberte ihre Kopfchen. Anschliessend wischte ich den Samowar und die Teekannen ordentlich ab. Als nachstes entfernte ich die Asche mit dem Spachtel und entsorgte den Unrat im Mulleimer. Mit dem Handtuch uber der Schulter und dem Besen in der Hand raumte ich ruhig und bedachtig den ganzen Raum auf, als ob ich hier alleine ware. Inzwischen war auch das Gebet zu Ende. 1 Ushbu parchada adib xizmatchi vazifasidagi asar qahramoni Qoravoyning kunning uchinchi qismida bajaradigan yumushlari orqali uning odatiy xizmatchilarga xos hayotini tariflagan. Odatda xizmatchi vazifasida uzoq qolishi uchun ko’plab nomaqulchiliklarni ko’rsa-da ko’rmaslikka olishi har qachon xizmatga shay turishi lozim. Tarjimon ”hech nima ko’rmaganday, xizmatda qoim turganimda” so’zlarini nemis tilida birgina “Ruhig” so’zi bilan ifodalagan bu tarjimada ijobiy uslub. Tarjimon biror-bir asarni tarjima qilish jarayonida asardagi mazmun mohiyatini mujassamlashtiruvchi so’zlarni to’g’ri tanlay olishi ham ahamiyatli. Bizningcha esa, yuqorida keltirilgan asarning nemis tilidagi parchasiga mana bunday qo’shimchani qo’shish tarjimani mukammalligini oshirardi: Ich war fur den Dienst fix und fertig, wie ich nichts sah. Tarjima qilish jarayoniga biror-bir vaziyatni bitta so’z bilan ifodalash tarjimonning yutug’idir ammo asar tajimasida uslub ham muhim ahamiyat kasb etadi. “Ruhig” –tinch so’zi o’rnida “Fix und fertig”-tayyor (tap-tayyor) iborasini qo’llash bilan tarjimada ham mazmun ham hajviy uslubni saqlab qolish mumkin bo’lardi. 1 1 “Der Schelm” Akademnashr Verlag, T. 2014, S 169.

"Xorijiy" qadriyatlar namoyishi urf-odatlari va ishoralar tili ba'zan tushunmovchiliklami kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Masalan, Shvetsiyadan kelgan rus tili kursining amaliyotchisi yo’lovchi mashinada Moskva yonidagi "Abramtsev" degan joydan Moskva shahriga yetib borish uchun yo'lning bo'yida turib, bosh barmo gini tikqilgan holda qo'lini ko'tarib turgan. G'arbiy Yevropa mamlakatlarida bu ishora yo'lovchining biron joyga oborib qo'yish iltimosini anglatadi. Ruslarda esa bu "juda soz!" degan ma'noni bildiradi. Shu sababli haydovchilar bu "G’alati" odamga qarab, kulib o'tib ketaverganlar. Hafsalasi pir bo'lgan student o'ylaganiday, bu shofyorlarning e'tiborsizligi va iltifotsizligidan emas, balki ular shvedning ishorasini tushunmaganidan shunday anglashilmovchilik sodir bo'lgan. Turkiya bilan Bolgariya o'rtasidagi urush (1877- 1878) kunlarida bolgarlar yerida bo'lgan rus soldatlari antiqa bir voqeaga e'tibor qilganlar: bosh harakati bilan anglatiladigan "ha" va "yo'q" ma'nolari boshqa xalqlarnikiga nisbatan ularda teskari edi. Chunonchi, ruslarda bosh irg’ash - "yo'q" degan ma'noni bildirsa, bolgarlarda "ha" ma'nosini berar, va aksincha, ruslarda boshni yuqoridan pastga qimirlatish "ha" ma'nosini bersa, bolgarlarda bu "yo'q" degani ekan. Bu esa muomala-munosabat chog’ida kishilar o'rtasida tushunmovchiliklami keltirib chiqarar edi. Ruslar xayrlashib qolayotganlarida kaftlarini oldinga qilib, qo’llarini oldinga va orqaga bir necha marta silkiydilar. Inglizlar kaftlarini xuddi shu holatda tutib, qo'llarini yonveriga harakatlantiradilar. Italyanlar esa kaftlarini o'zlari tomonga qaratgan holda qo'llarini oldinga va ortga qimirlatadilar. Italyanlarning bunday ishorasi bizningcha olganda xayrlashishni emas, aksincha, "bu yoqqa keling" degan ma'noni anglatadi. Bizda - o'quvchi yoki student mashg’ulot davomida chiqib gapirish yoxud bahsda qatnashishni ixtiyor qilganida qo’lini yuqoriga ko'taradi. Nemislar bunday vaqtda ikki barmog’ini ko'taradilar. Rus studentlari ma'ruzani juda do'ndirib o'qigan o'qituvchini olqishlash ma'nosida chapak chalsalar, g'arbiy yevropalik studentlar barmoqlarini stolga "tak-tak" uradilar. O'zi haqida gapirganida yevropalik qo'li bilan ko'kragiga ishora qiladi.

Ayrim "xorijiy" imo-ishoralarning bizda hech qanday ekvivalentlari yo'q. Masalan, amerikaliklar g’alabani anglatish uchun qo'llarini yuqoriga ko'tarib, ikki barmoqlarini ko'rsatadilar. Shuningdek, AQShda xayrlashayotganda sherigini "omad yor bo'lsin", "olu oldirma" ma'nosida ikki mushtini juftlashtirib oldinga qilib, bosh barmoqlarini kotaradilar. Shunisi borki, ekvivalentlari bo'lmagan imo- ishoratar aks ma'noda talqin qilinishi ham mumkin. Masalan, yuqorida qayd etilgan keyingi xayrixohlik ishorasini boshqa millat kishilari nohayrihohlik alomati, tahdid deb biladilar. Ma'lum bir ma'noni mustaqil ifodalaydigan imo-ishoralardan tashqari, nutqiy fikming o'rnini qoplay olmaydigan, balki nutq jarayonida un "to'ldiradigan", "ta'kidlaydigan", unga alohida "Ma'no berishga" xizmat qiladigan imo-ishoralar ham mavjuddir.Ular konkret nutqiy axborotni ifodalamagani holda, gapiruvchi kishi - "notiq" haqida muayyan ma’lumot berishi mumkin. Aytaylik, agar biron kishi ruscha gapirsa-yu, italyancha imo- ishoralar qilsa, uning gapi mazmunan to'Ia tushunarli bo'lgani holda, so'zlovchi kishi - xorijiy odam ekanligi oshkor bo'lib qoladi. Ruslar va o'zbeklar barmoqlari bilan "bir, ikki, uch..." deb sanaganlarida chap qo’llarining barmoqlarini birma- bir mushtlariga buka boshlaydilar - bu vaqtda o'ng qo'l ham ishga solinadi. Bir qancha Yevropa mamlakatlarida esa xuddi shunday holatda musht qilib bukilgan barmoqlarini birma-bir yoza boshlaydilar, ammo ikkinchi qo'l ishga solinmaydi. Shunisi qiziqki, ruslar va o'zbeklar chimchaloqdan boshlab sanasalar, yevropaliklar sanoqni bosh barmoqdan boshlaydilar. Ruslar o'z nutqini ma'nodor qilish uchun faqat bitta (chap yoki o’ng) qo’l bilan ishora qilsalar, chet elliklar, ayniqsa, yevropaliklar ikki qo’llarini baravar harakatga keltiradilar, bunda har ikkala qo'l simmetrik holatda ishlatiladi. Atoqli shoir N. S. Tixonovning "Vamberi" nomli qissasida boshqa xalqning tili, adabiyoti, tarixi, urf-odatlarini nozik nuqtalarigacha chuqur o'zlashtirgan olim ham turq-tarovati, harakati, yuz ifodasi bilan o'zining ajnabiy kishi ekanligini sezdirib qo'yishi mumkinligiga aloqador ajoyib kuzatishlar bor. Italyan, nemis, fransuz, lotin, fors, arab, yahudiy va boshqa tillami chuqur bilgan mashhur venger sharqshunos olimi German Vamberi Vengriyadan Turkiya,

Eron, Afg’oniston orqali O'rta Osiyoga "afandi", "hoji", "darvish", "shayx" niqobi ostida kelib, "hoji Mahmud - Rishod" nomi bilan sayohat qiladi. Ana shu "sayohat" davomida bir necha marta uning hayoti tahlika ostida qoladi. Shulardan biri tasvirlangan parcha quyida keltiriladi: 1 Afg'on amirining o'g'li Yoqubxon saroyida o'tirib parad o'tayotgan maydonini tomosha qilayotganda, uning derazalari ro'parasida mashshoqlar tinmay soz chalardi. Undan nariroqda juldur kiyimli darvishlar to'p bo'lib yurishardi. Ular orasida ko'zlari tiyrak, yuzi jiddiy bir kishi ham bor. U musiqa chalinganligiga moslab oyog’ini o'ynatib turardi. ―Bu odam - yevropalik, - dedi Yoqubxon,- Osiyoda hech kim musiqa tinglayotganida oyog'ini o'ynatmaydi. Shundan keyin u haligi darvishni o'z huzuriga chaqirtirdi. Yoqubxon darvish bilan turli muqaddas joylar, darvishlik ta'limoti haqida hamda Afg’oniston to’g’risida uzoq gaplashdi. Keyin Yoqubxon qo'lini Vamberining yelkasiga qo'yib, past ovoz bilan: - Sen olim odamsan, hoji. Sen men ko'rgan hamma hojilardan ham o'tkir olimsan. Lekin farangsan. Bu odam yurak-yuragidagini ham payqaganini Vamberi tushundi. Endi hech qanday iloj qolmagan edi, shunday bo'lsa ham u: - Yo'q,- dedi. Yoqubxon o'zini orqaga tashlab o'ylanib qoldi. -Yo'q, mayli, shunday bo'lsin. Men seni o'ldirmoqchi emasman. Tinchgina keta qol. Yanglishibman. Vamberi saroydan qanday chiqqani, Hirotdan qanday ketganini eslay olmadi" . Asarda tasvirlangan xalq ruhiy hayotining ana shunday nozik nuqtalarini ba'zan bexosdan ko'zdan qochirgan tarjimon ham o'zga fuqaro musiqasini tinglab "mazza qilayotgan" Vamberi ahvoliga tushib qoladi. Tarjimon urf-odatlar va qadriyatlar imo-ishoralar "tili"ni, xususan, har bir 'oiqning o'ziga xos ishoralari, turqi, yuz-ko'z ifodalarini yaxshi bilishi lozim. 1 1 Musaev Q. Badiiy tarjima va nutq madaniyati. -Toshkent: O'qituvchi, 1976, -B. 160 .

Yozma adabiyotda ma'nodor kulgi, yo'tal, yuz-ko'z ifodasi, qo'l harakatlari ieng yoritiladi va tavsiflanadi. Tarjimada bulami durust anglab, to' g’ri talqin etish juda muhim. Aslida millat ma'lum hududda barqaror yashab, tarixiy taraqqiyot davomida rivojlanib kelgan kishilarning ma'naviy-ruhiy birligining vujudga kelishi asosida shakllanadi. Millat-insoniyat taraqqiyotining ob'yektiv mahsulidir. Millatning abadiiyligini, uning barqarorligini ta'minlashning asosiy omili - uning ichki ma'naviy-ruhiy salohiyatidir. Millatlarning salohiyati, qobiliyati, matonati tadbirkorligi va tinimsiz mehnati bilan hozirgi zamon sivilizatsiyasi, moddiy va ma'naviy madaniyati, ulami boyitish va rivojlantirish yo'llari va usullari yuzaga keltirilgan. Har bir xalq o'ziga yarasha milliy ongi, milliy g'ururi, orzu- amidlari va yana boshqa ko'plab muammoyu-mulohazalari bilan o'zaro bir- biridan etnik va siyosiy - iqtisodiy jihatdan farqlansa-da, ular insoniy qadriyatlar bobida tengdirlar. Biroq har bir millatning avangard qismi―millatparvarlari o'z xalqlarining porloq kelajagi haqida bosh qotiradilar hamda jonkuyarlik bilan harakatda bo’ladilar. Millatparvarlik - insoniyat taraqqiyotida millatlarning o'rni va ahamiyatini to'g'ri tushunish, yer yuzining turli burchaklarida yashayotgan millatlami, tili, turmush tarzi, irqi, tashqi qiyofasi, urf-odatlari, dini, madaniyatining o'ziga xos tomonlaridan qat'iy nazar, hurmat qilish, ularning ozodligi, tengligi, gullab- yashnashi uchun shart-sharoitlar yaratib berish tarafdori bo'lish. Millatparvarlik har bir kishidan millatlar va milliy munosabatlar sohasida chuqur bilimli bo'lishni talab qiladi. Millatparvarlik barcha xalqlarga barobar hurmat bilan qarash demakdir. O'z millatini boshqalardan ortiq qo'yish, unga imtiyozlar berishni talab qilish yoki aksincha, o'z millatiga, uning tili va madaniyatiga befarq qarash millatparvarlik qoidalariga ziddir. Har bir shaxsning millatparvarligi avvalambor uning o'z millatiga, tiliga, an'analariga, madaniyatiga va urf odatlari, rasm-rusumlariga bo'lgan munosabatida namoyon bo'ladi. Millatning yuksalishi - o'zbek millatining gullab-yashnashi tarafdori bo'lgan har bir inson o'z xalqining kamchiliklarini ham ko'ra olishi zarur.

XX asrning 20-yillari vatanparvarlarini eslash foydalidir. Ular - Abdulla Qodiriy, Abdulhamid Cho'lpon, Abdurauf Fitrat, Mahmudxo'ja Behbudiy kabi bir qator jadidlar, keyinchalik shu asming 80-90-yillarida yashab, ijod qilgan ijodkorlar o'z millatlarining va millat rahbarlarining kamchiliklari haqida ham baralla ayta oldilar. Biroq keyinchalik bu jarayon bostirildi va faqat haybarakallachilik yo'liga o'tib olindi: ko'r-korona maqtov, umumiy milliy mahdudlik boshlandi. Bu esa xalqning, millatning, Vatanning rivojini orqaga suradi, xalqni o'zga xalqlar oldida masxara bo'lishiga olib keladi. Milliy an’analar - millat hayotining turli sohalarida namoyon bo'ladigan tushunchalar, belgilar, xususiyatlar, faoliyat turlari, odatlar va hislatlaming avloddan -avlodga o'tish hamda meros bo'lib qolish tarzi. Milliy an'analar umuminsoniy an'analaming bir millat darajasida asmoyon bo'lishidir. Ular orqali har bir millat bir davrdagi o'ziga xos tsusiyat, hayot tarzi, madaniyati, fandagi yutuqlari, adabiyoti va boshqa iohalardagi erishilgan natijalar va yutuqlarini keyingi davrlarda yashayotgan ivlodlarga yetkazadi. Milliy an'analar rang-barangdir.Ularda har bir millatga xos xususiyatlar namoyon bo'ladi.Shu ma'noda milliy an'analar umuminsoniy an'analarning tarkibiy qismidir. Masalan, butun dunyo xalqlariga xos bo'lgan mehmondo'stlik arfanasi o'zbeklarda ruslarnikidan , gruzinlamiki inglizlamikidan farq qiladi. Milliy an'analar millatni birlashtirish, avlodlarni bir-biriga zanjirdek o'zaro bog'lash, hamjihatligini ta'minlash vositasidir.Milliy an'analarda millat hayotining o'ziga xosligi, vorislikning muhim jihatlari namoyon bo'ladi. Har bir xalq o'z milliy an'analanning sohibi, ularning saqlovchisidir. Millatning tanazzuli milliy an'analaming ham tanazzulidir. Milliy an'analar barcha millatlarda o'ziga xos va betakrordir. Masalan, Sharq xalqlaridagi (arablar, xitoylar, o'zbeklar, yaponlar, koreyslar va b.) turmush o'rtog'ining o'z rafiqasiga va rafiqaning turmush o'rtog'iga munosabati,ularning farzandlariga munosabati, qarindosh-urug'chilik qoidalari, qavm- qarindoshlik rasm-rusumlari, quda-andachilik, to'y marosimlari, salomlashuv va xayrlashuv odobi, ovqatlanish va bozor qilish harakatlari, shahar, xotira marosimlari, qaynona-

qaynotaning kelinga munosabati, kelinning ota-onasiga munosabati, mehmon kutish va kuzatish an’analari bir-biridan farq qiladi. Bu holatlarni qarindoshlar va yaqin kishilarga, umuman insonlarga murojaat shakllari orqali ham ko'rish mumkin. Bunday murojaat shakllarida insonlarning ijtimoiy hayot tarzi va milliy urf-odatlaridan kelib chiqiladi. 2.2. Badiiy tarjimada diniy so’zlarning berilishi

Islom dini bilan Xristyan dini o’rtasida ko’plab o’xshashliklar bor: yakkaxudolik, payg’ambarlarga bo’lgan yuksak hurmat, Xudoning buyuk va yaratuvchilik hamda mehribonlik hislatlarini ifodalovchi so’zlar, ibodat qilish kabi xosliklar bu ikki diniy oqimda ham mavjud. Badiiy asar tarjimasida umuman, diniy so’zlar - atamalarga alohida e'tibor berish zarur. Diniy xosliklar quyidagilardan iboratdir: 1.Diniy tashkilotlar: ibodatxona, masjidlar, (turkcha: jome'), cherkov ( церковь ) 2.Diniy ibodatlar: nomoz, tahorat, fotixa, ch o’qintirish kabilarni tarjima qilishda ko’p hollarda tarjimonlar diniy o’ziga xosliklarni chetlab o’tadilar. Xuddi shu jarayonni "Shum bola" asarining nemischa tarjimasida ham ko’ramiz. Asliyatda: Hamma Imomga iqtidom qilib “Ollohu akbar” deyilishi bilan nomozdan kechikibroq qolgan bir banda oldingi safga o’tib keta turib o’rtaroq safdagi bir tanishining kissasidan yarmidan ko’pi chiqib turgan yarmidan ko’pi chiqib, tushib ketay deb turgan bo’z hamyonni mehribonchilik bilan kissasiga ichkariroq solib qo’ymoq uchun qo’l uradi. Buni qatorda kuzatib turgan yana musulmon ko’rib qolib namozini buzib: “Dod, musulmonlar, xonaqoga kisovur oraladi”, ― deb baqiradi va haligi sho’rlikning yoqasiga yopishib mushtlay boshlaydi. Machitdagi imom boshliq hamma musulmonlar ham namozlarini buzib, parrixtani do’pposlay ketadilar. 1 Nemischa tarjimasida: Die Leute machten es wie der Imam und riefen: “Allahu Akbar”. Da kam einer, der sich zum Gebet etwas verspatet hatte und wollte nach vorne gehen. Er schlangelte sich durch die Menge. In der Mitte entdeckte er anscheinend einen Freund, aus dessen Hosetasche der Geldbeutel hervorstand und fast herausgefallen ware. Er streckte seine Hand nach der Borse aus, um sie zuruckzutecken. Das 1 1 “Shum bola” Tosh. G’. Gulom nomidagi O’zbekiston adabiyoti va san’ati nashriyoti 1983-yil. 196-197-betlar

beobachtete ein Mann aus der hinteren Reihe, unterbrach sein Gebet und began zu lamentieren: “Achtung, Moslems! Unter uns gibt es einen Taschendieb!” Er packet den Mann am Kragen und fing an, ihn zu verprugeln.An dem Handgemenge waren plotzlich alle beteiligt, sowohl die, die eben noch gebetet hatten als auch der Imam. 1 Asl nusxadagi ba’zi diniy so’zlar fonetik tovush o’zgarishlariga e’tibor qaratilgan holda dinga xos realiya hisoblangani uchun o’zgarishsiz tarjima qilingan. Masalan : Ollohu akbar ― Allahu Akbar Imom ― Imam kabi tarjima qilingan asar so ’ nggida izohli lug ’ atda “ Ollohu akbar ” diniy iborasiga : Allahu Akbar : ( arabisch ) Allah ist der Allergrosste . 2 deya iboraning arabchadagi ma’nosini yoritish bilan izohlagan. Biroq asardagi “Imam” so’zini tarjimon e’tiborsiz qoldirgan. Shuningdek “Shum bola” asarining boshlanishidanoq tarjimon islom diniga xos surani ( “Innamal hawsatun tahoratup hallolun”) 3 tarjima qilishdek murakkab mas’uliyatli jarayonga duch kelgan va surani fonetik o’zgarishlarga amal qilgan holda tarjima qilib, izohli lug’atda mufassal tariflashga harakat qilgan bu vaziyatda tarjimonning o’zbek ekanligi, islom diniga e’tiqod qilishi ancha qo’l kelgan. Chunki islom diniga e’tiqod qilmaydigan chet el tarjimoni ushbu sura mazmun mohiyati hamda qay vaziyatda ishlatilishi haqida bir qancha so’roqli muammolarga tuqnashashi tabiiy holat. Ammo asardagi “musulmon” “masjid” kabi so’zlar ma’no mazmunidan g’arb olami avvaldan xabardor bo’lgani ushbu so’zlar tarjimasida tarjimonga qiyinchilik bo’lmaganligini ko’rsatadi. Musulmon ― Moslem Masjid ― Moschee 1 1 “Der Schelm” Akademnashr Verlag, T. 2014, S 171. 2 2 “Der Schelm” Akademnashr Verlag, T. 2014, S 211. 3 3 “Der Schelm” Akademnashr Verlag, T. 2014, S 56.

Diniy xosliklardan yana biri nomozdir. Musulmon sharq aholisi nomozning qanday ibodat ekanini yaxshi biladi. Nomoz shunchaki ibodat turi emas, balki Islomning 5 ta arkonlaridan biridir. Kishining nomoz o’qish ibodatini qanday bajarishiga qarab turib, uning musulmonlik darajasini bilib olish mumkin. Diniy xosliklar haqida gapirganda shuni ham nazardan qochirmaslik kerakki, musulmonlaming masjidini xristianlarning cherkovi bilan almashtirib bo’lmaydi. Rus tilidan o'zbek tiliga o’girilganda " церковь " so’zi "cherkov" deb aytiladi. Biroq yuqorida keltirilgan parchada tarjimon “Namoz” so’zini “ das Gebet-ibodat” deya tarjima qilganiga guvoh bo’la turib shunga amin bo’ldikki, badiiy asar tarjimasidagi konkret diniy realiya tarjimasiga aniq bir talab qo’yish qiyin. Tarjimon diniy xos so’zlarni o’girishda kontekstdan kelib chiqib.juda ehtiyotkorlik bilan yondashuvi lozim. Bu borada tarjimashunos olimlar prof. A. Fyodorov, Florin, Vlaxov va o’zbek tarjimashunos olimi G’ Salomovning xos so’zlar tarjimasiga oid tahlillarini jiddiy o’rganib chiqib, quyidagi tavsiyalarni beramiz: 1.Transliteratsiya (to’liq va qisman) bevosita so’zni fonetik moslashtirish yoki so’z negiziga o’z tilining unsurlarini qo’shish; 2. Predmetni ifodalash uchun tilda real mavjud bo’lgan unsurlardan foydalangan holda yoki morfologik biriktirish yo’li bilan yangi so’z yasash yoki so’z birikmasi hosil qilish; 3. Boshqa tildagi realiyalarni ifoda etish uchun so’zlarni vazifasi va funksiyasi jihatidan o’sha realiyaga yaqin turgan (garchi aynan bo’lmasa- da) so’zlar yordamida tarjima qilish. Ushbu ishimizda berilgan misollardan ko’rinyaptiki, tarjimonlar realiyalami tarjima qilishda ko’proq birinchi usul va ayrim hollardagina uchinchi usulni qo’laganlar. Tarjima tilida xos so’zga munosib so’z va tushuncha bo’magan hollarda birinchi usulni qo’langani yaxshi natija bergan. Nomozasr ― das dritte Gebet Namoz ― das Gebet

Birinchi usul-transliteratsiya usuli qo’langanda ayrim ozbek tarjimonlari kitob oxirida izohlar berganlar, ayrimlari esa realiyalarni o’z tillarida mavjud bo’lgan so’z bilan qisman almashtirgan. Asarda Qoravoy boyning uyiga xizmachi bo’lishidan oldin u va boy o’rtasida o’zaro kelishuvli suxbatda “Halal” va “Haram” milliy manaviyatimizga xos bu so’zlar o’zgarishlarsiz tarjimaga o’tishi o’quvchini ushbu so’zlar ma’nosini chuqurroq anglashga undaydi. Badiiy asarning tarjima qilinayotgani tarjima tanqidini ham rivojlantirishni taqozo qiladi. Tarjima tanqidchiligida ahamiyatsiz, mayda mavzular yo’q. Biroq, shu vazifalar ichida xalqlaming milliy va diniy qiyofasi - realiyalar tarjimasi alohida o’rin tutadi. O’zbek tilidan rus tili o’girilgan buyuk adib Abdulla Qahhorning "Sinchalak"qissasi va qirg’iz xalqining atoqli adibi Chingiz Aytmatovning bevosita nemis tiliga qilingan "Jamila" hikoyasida. keltirilgan milliy va diniy realiyalaming tarjimada qanday aks etganini tahlillarini ko'ramiz . Malumki, islom dini - bu ota-bobolarimiz dini, u biz uchun ham imon, ham axloq, ham diyonat, ham ma'rifatdir.Qadimdan marifatli ajdodlarimiz islom diniga sajda qilib kelganlar. Ayniqsa buyuk mutafakkir Umar Hayyomning ruboiylari, Yusuf Hos Hojibning "Qutadg’u bilig" asari, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Boborahim Mashrab dostonlari va g’azallari diniy falsafa bilan yozilgan. Xuddi shuningdek boshqa xalqlar - jumladan Yevropa xalqlari adabiyotida ham diniy qadriyatlar o’z aksini topgan. 1 Insonlar o’zlari sig’nadigan Ilohga turlicha nom berganlar, Ilohlariga atab turli xonaqohlar qurganlar va ulami turlicha nom bilan ataganlar, ilohlariga ibodat tarzi ham har bir xalqda o’zgacha. Dunyoda eng ko’p tarqalgan din - bu Xristyan dini bo’lib, unga bir milliarddan ortiq kishi itoat qiladi. Ikkinchi o’rinda Islom dini turadi. Bu dinga salkam bir milliard muslim e’tiqod qiladi. 1 1 G’ Salomov va boshqalar, Tarjimon mahorati // Ilmiy ishlar to’plami -Toshkent: Fan, 1979. - b. 196

Ushbu bitiruv malakaviy ishimizga asos qilib olingan G’ G’ulomning “Shum bola” asari nemis tiliga qilingan tajimasida ham islom diniga xos so’zlar talaygina. Dinimizga xos so’zlar musulmon ahliga oydek ravshan ammo xiristian diniga e’tiqot qiluvchi nemis xalqiga islom diniga xos diniy atamalar ularning ma’no mazmuni mutloqo begona, shu sabab bunday so’zlar tarjimasi mutarjimlarga bir muncha muommolarni keltirib chiqaradi. Umuman romandagi dinimizga xos so’zlar tarjimasida birinchi uslub transliteratsiyaga amal qilingan holda fonitik moslashuvchalik hodisasi sodir bo’lgan. Bu usul asarning nemischa tarjimasida ham yozuvchi uslubini saqlab qolishga inkor yaratgan. HALAL: Koscher, rein. Das ist das rituelle Schlachten, insbesondere im Judentum und Islam, wobei das Tier moeglichst vollstaendig ausbluten soll. Der Verzehr von Blut ist in beiden Religionen verboten. HARAM: Nicht koscher. In deisem Fall wird das Tier nicht geschachtet. Kabi tariflar berilgan asarning nemischa tarjimasi glossarida. Nemis xalqining mahalliy aholisi deyarli xristian diniga e’tiqod qiladi, xristianlarga esa islom diniga xos “Halol va Harom” tushunchalari biroz tushunarsiz. Shuningdek asarda islom diniga oid muqaddas so’zlar: Qibla-Kibla Hufton-Huftan deya o’zgarishsiz ijoh bilan tarjimada berilgan ammo negadir yuqorida keltirilgan asar parchasidagi “Nomozasr” so’zi das dritte Gebet tarzida tarjima qilingani ajablanarli, islom diniga xos ushbu so’zni transliterasiya yo’li bilan tarjima qilish eng maqbul yo’l. Chunki nomoz shunchaki ibodat turi emas, balki Islomning 5 ta arkonlaridan biridir. Kishining nomoz o’qish ibodatini qanday bajarishiga qarab turib, uning musulmonlik darajasini bilib olish mumkin. "Transliteratsiya" ya'ni so'zlarni tarjima qilmasdan originalda qanday talaffuz qilinsa shunday qilib aytish yoki yozishdir.Bu usul tarjimon uchun eng effektiv usul bo'lib, asliyatning milliy koloritini, ya'ni tarixiy vaziyat hamda

personajlar ijtimoiy muhitini siqiq holga qayta tiklaydi.Shuning uchun ham tarjimonlar bu usuldan o'z faoliyatlarida unumli foydalanadilar. Transliteratsiya usulidan foydalanishning asosiy sababi, originalda qo'llanilgan milliy xususiyatli leksemalarni tarjima tilida aks etmaganligi hamda har ikki xalq uchun bir xil predmet va hodisalar nomlarini anglatishidir. Originalning milliy ruhini aks ettirish mas'uliyati ham ikki til vositalarini bir- biri bilan almashtirish imkoniyatini istisno etadi. Pul hamda masofa-uzunlik birliklari, ro'zg'or ashyolari, kiyim-kechak kabi milliy xususiyatga ega bo'lgan tushunchalarni anglatadigan so'zlarni transliteraysiya yo'li bilan talqin etish xorijiy muhit va sharoitning kitobxon ko'z o'ngida ochiq-oydin jonlanishini ta'minlaydi. Ammo diniy so’zlar tarjimasi tarjimondan diniy bilim va mahoratni talab etadi. Xristianlar cherkov, kostyol yoki kirkaga kira turib, bosh kiyimlarini qo'llarida ushlasalar, sinagoga qadam qo'yayotgan yaxudiy bosh kiyimini kallasiga ilib oladi .Katolik mamlakatlarida ayollar ibodatxonaga boshlarini o'ramasdan kirishlari mumkin emas. Yevropada aza rangi qora, boshqa xalqlarda esa boshqacha rangda .Dunyo turfa odatlar, rasm-rusmlarga to'la, bular haqida bosh qotirib o'tirish ortiqcha, hamonki begona budxonalar mavjud ekan, demak, begona aqidalar ya’ni diniy qarashlar ham bor. Tarjima jarayonida diniy so’zlar va aqidalarni o’zga xalq shuningdek o’zga din vakiliga bekamu-kust yetkazib berish uchun tarjimon diniy tasavvurga ega bo'lishi tarjimani o’qiydigan o’quvchining tushunarsiz jumlalarda ifodalangan diniy qarashlarni yaxshi anglab yetishiga imkon yaratadi. Diniy qarashlarning ba’zan bir-biriga o’xshashligi tarjimani osonlashtirsa, bir-biridan farq qilishi bu jarayonni murakkablashtiradi Hozirgi paytda millatlaming o'zaro yaqinlashuvi sodir bo'layotgan davrda shaharlar va chekka qishloqlarda yashovchi aholining ayni bir marosimni yetkazish usul bir-biridan keskin farq qiladi. Bu hodisani jahonda sodir bo’layotgan globallashuv jarayoni bilan izohlash mumkin. Ma'lum xalqqa xos va mansub bo’lgan predmet, tushuncha hamda hodisalami ifodalaydigan so'zlar muallifga tasvirlanayotgan personajlari moddiy- ma'naviy hayotini real, milliy shaklda bayon qilish imkoniyatini beradi, boshqacha

qilib aytganda, bu so'zlar badiiy asaming milliy xususiyatini belgilaydigan asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Xalqlar turmush tushunchalarini anglatadigan bunday so'zlarni tarjimada adekvat talqin etish original milliy xususiyatini o'zga tilda qayta tiklashdek murakkab muammoning eng mas'uliyatli va o'ta mushkul masalaridan hisoblanadi. Chunki, bunday holda tarjimon oldida o'z xalqi uchun notanish, nomlari ham tilda mavjud bo'lmagan predmet, tushuncha va hodisalarni to'la- to'kis etkazib berish, yaxshi anglatish vazifasi ko'ndalang turadi. Mavjud ilmiy adabiyotlarda xalqlar turmush tushunchalarini anglatadigan tushunchalarni qaysi vaqtlarda amaliy faoliyatning qanday sinalgan yo'llari vositasida talqin etish lozimligi to'g'risida yagona fikr uchramaydi.Tarjima ijodiy jarayon bo’lgani uchun bunday yagona fikming uchrashi ham qiyin. Biroq turli ilmiy-tanqidiy mulohaza va xulosalar taijimonga ma'lum darajada yo'l ko'rsatib turadi, ulaming umumiy tasawurini boyitib, uning amaliyotda yuz berishi mumkin bo'lgan har-xil tasodifiy to'siqlami mohirona yengish malakasini paydo qiladi. Prof. A.Fyodorovning fikricha, xalqlar turmush tushunchalarini anglatadigan so'zlar o'zga tillarga asosan uch xil talqin etiladi: 1)Transliteratsiya yo'li bilan; 2) Tarjima tili boyligi asosida yangi so’z yaratish; 3)Tarjima tilida asliyatga yaqin vositalar tanlash yo’llari bilan talqin etiladi. 1 Bolgar olimlari Sergey Vlaxov va Sider Florinlarning " Непереводи моев переводе " nomli kitobida "xalqlar turmush tarzini aks ettiradigan, xalqlar turmush tushunchalarini anglatadigan so'zlarni tarjimada talqin etish masalasi mavjud ilmiy - tanqidiy ishlarda hamma vaqt amaliy planda tahlil qilish lozim.Malakali tarjimon aksariyat hollarda muayyan kontekstda ishlatilgan xalqlar turmush tushunchalarini anglatadigan so'zlar funksiyasini qayta tiklash masalasi bilan shug'uttanadi.Bunda tarjimon originaldagi milliylikni - o'zga xalq milliyligini tarjima tiliga mansub bo'lgan boshqa tushuncha bilan aralashtirib yubormasligi darkor. Asliyatda 1 1 Salomov G. Tarjima nazariyasi asoslari -Toshkent: .O'qituvchi, 1983. -B. 232.

berilgan milliy ruh - aytaylik bu Amerika xalqlari turmush tarziga oid so'z bo'lsa uni Osiyo xalqlari madaniyatiga oid tushuncha bilan bermaslik lozim- ya'ni originalni milliylashtirib qo'ymaslik shart. Xalqlar turmush tarzini anglatadigan so'zlar tarjimasida tarjima tilida ularga har jihatdan mos, ayni paytda shu til normalari va madaniyati hazm qiladigan vositalami tanlash zarur. Bunday tushunchalar bir qator xalqlar tafakkurida ham ayni bir xil aks etishi mumkin. Masalan, o'zaro yaqin bo'lgan xalqlar-o'zbeklar va tojiklar, ruslar-ukrainlar-beloruslar, olmonlar-inglizlar- gollandlar yoki kavkaz xalqlari kabi madaniy va iqtisodiy yaqin xalqlarda ko'plab so'zlar, tushunchalar, qarashlar, orzu-umidlar, xursandchilik va tashvishlari uyg'unligi mavjud. Bu tillardan o'zaro o’girmalardagi milliy bo'yoqlar uyg'unligi tarjimon uchun ayni muddaodir. Shuningdek, milliy tushunchalar ifodasi uchun qo'llanadigan so'zlaming ko'pchiligi o'zga tilga ham aynan muvofiq tushunchalar berishi mumkin. Jumladan, Amerika xalqi qo’llaydigan ko'p so'zlar va milliy ruhdagi tushunchalar jahon xalqlarining globallashuvi natijasida umummilliylik kasb etib bormoqda. Bu so'zlar va iboralar jahon xalqlari lug'atidan allaqachon mustahkam o'rin egallagan. Xalqlar turmush tarzini keng ommalashtirishda televideniya, radio, kino va matbuotning roli beqiyosdir. Ushbu holatlar tarjimonga bir qator yengilliklar berishi tabiiy. Bundan tashqari u yoki bu xalq milliy tushunchalarini anglatadigan ko'pchilik so'z va iboralarning ma'no va funksiyalari mamlakatlarning o'zaro madaniy, siyosiy-iqtisodiy, savdo-sotiq kabi xilma-xil aloqalari natijasida bir qator xalqlarga, shu jumladan tarjima tili sohiblariga ham tushunarli bo'lib qoladi. tarjimonlar bunday so'zlar va harakatlar uchun o'z tillarida so'z qidirib yurishlari shart emas, ulami transliteratsiya yo'li bilan ham beraveradilar. "Transliteratsiya" ya'ni so'zlarni tarjima qilmasdan originalda qanday talaffuz qilinsa shunday qilib aytish yoki yozishdir.Bu usul tarjimon uchun eng effektiv usul bo'lib, asliyatning milliy koloritini, ya'ni tarixiy vaziyat hamda personajlar ijtimoiy muhitini siqiq holga qayta tiklaydi.Shuning uchun ham

tarjimonlar bu usuldan o'z faoliyatlarida unumli foydalanadilar. Transliteratsiya usulidan foydalanishning asosiy sababi, originalda qo'llanilgan milliy xususiyatli leksemalarni tarjima tilida aks etmaganligi hamda har ikki xalq uchun bir xil predmet va hodisalar nomlarini anglatishidir. Originalning milliy ruhini aks ettirish mas'uliyati ham ikki til vositalarini bir- biri bilan almashtirish imkoniyatini istisno etadi. Pul hamda masofa-uzunlik birliklari, ro'zg'or ashyolari, kiyim-kechak kabi milliy xususiyatga ega bo'lgan tushunchalarni anglatadigan so'zlarni transliteraysiya yo'li bilan talqin etish xorijiy muhit va sharoitning kitobxon ko'z o'ngida ochiq-oydin jonlanishini ta'minlaydi. Ammo diniy so’zlar tarjimasi tarjimondan diniy bilim va mahoratni talab etadi. Hozirgi kunda o'zbek tili jahonning boy va qudratli tillaridan biriga aylangan ekan, uni bu darajaga yetkazgan omillardan biri lug'at tarkibidagi ko'pchilik o'zga xalqlar turmush ashyolarini anglatadigan so'zlarning transliteratsiya usuli bilan qabul qilinib, tilning har qanday fikmi ifoda eta olish qobiliyatini oshirib yuborganligidir. Xullas, har bir millat o'z tarixiy rivojlanishi va milliy xususiyatidan kelib chiqib, o'z milliy qiyofasini yaratadi. O'zga xalqning qiyofasi - u qanday bo'lsa shundayligicha qabul qilinishi va tarjima tilida ifoda etilishi lozim. Hozirgi davr millatlarning o'zaro yaqinlashuv va qo'shiluv davrida kishilar o'zga millatlar xulq- atvorini anchayin tushunib olganlar. Bizningcha oxirgi yo'l eng to'g'ri usul bo'lib, o'zbek kitobxonining bu mavzuga oid dunyoqarashini, tushunchalarini kengaytirib, bu bilan asaming g'oyaviy mazmunini chuqurroq anglashga yordam bergan bo'lardi. Qolaversa, matnda realiyalarning izohsiz ishlatilishi kitobxonni ko'p chalg'itishini, u yoki bu so'z ma'nosini bilib olish uchun lug'atlarga murojaat qilishga majbur qilishini unutmasligimiz lozim. Shunday ekan, transliteratsiya orqali berilgan so'z izohlanmasa, tushuntirilmasa bunday transliterasiyani asossiz deb atash mumkin. Asosli transliteratsiya kitobxon tasavvurini boyitadi, nutq boyligini, dunyoqarashini kengaytiradi. Bunday so'zlar o'z navbatida tarjima tilini ham boyitishga keng yo'l ochadi. Agar tarjimon birorta diniy so’zni nemis tilidagi

boshqa so’z bilan bergandachi? Bunday holatlar asliyatda muallif bayon qilmoqchi bo'lgan fikr tarjimada kitobxonga yaxshi yetib bormasligiga, asarning badiiy, madaniy saviyasi haqida noto'g'ri tasavvur uyg'onishiga hamda o’zbek xalqiga xos milliy koloritni yo'qolishiga sabab bo'ladi xolos. 2BOB. MILLIY O’ZIGA XOS SO’ZLAR VA REALIYALARNING

FARQLIGI HAMDA TARJIMA QILISH MUAMMOLARI. 2.1. Realiyalar tarjimasining o'rganilishi to'g'risida. Tarjimashunoslikda realiyalarni bir tildan ikkinchisiga o'girish muammolari anchagina faol o'rganilgan lekin milliy o’ziga xos so’zlarning realiyalar bilan uyg’unlik jihatlari yaqqol ko’zga tashlanib tursa-da, tarjima jarayonida milliylik bilan bog’liq so’zlarga ancha mas’uliyat bilan yondoshiladi shu sababli badiiy tarjimada milliy kolorit muammolaridan ko’ra realiyalar tarjimasiga doir muammolar ko’proq o’rganilgan. Chunki ushbu masalaga har qanday tarjima tahliliga bag'ishlangan ishlarda u yoki bu darajada munosabat bildirib o'tiladi. Mazkur muammo Yevropa tarjimashunosligida anchagina chuqur tadqiqotlar amalga oshirilganligi bilan ajralib turadi. Bu borada G'. Salomov, R.Fayzullayeva, O.Kade, J.Munen, I. Leviy, L.Barxudarov, A. Fedorov, L. Sobolyev va ayniqsa, yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, S.Vlaxov va S.Florinlarning "Tarjimada tarjima bo'lmaslik" deb nomlanuvchi kitoblari muhim ahamiyat kasb etadi. Rus tarjimashunos olimi L. Sobolyev realiyalar tarjimasi borasida shunday deydi: "Realiyalar tarjimasi borasida gapirganda ikki xususiyatga e'tibor berish lozim: 1) realiyalar aslida tarjima qilinmaydi. 2) realiyalarni bir tildan boshqasiga o'girishda so'zma-so'z tarjima tamoyili ishlatib bo'lmaydi" 1 Chex tarjimashunos olimi Irji Leviy realiyalar tarjimasi qiyinchiliklarini -Iso payg'ambarning xochga mixlanishidagi azoblariga qiyos qiladi. 2 Umuman olganda realiyalar tarjimasida ikki jihat eng muhim hisoblanadi: Asliyatdagi realiyaga tarjima tilida muqobilini topib bo'lmasligi. Realiyalar tarkibida ob'yekt sifatida kelgan milliy va tarixiy koloritni aynan tarjima qilib bo'lmasligi. 1 1 Федоров. А. В, Искусство перевода и жизнь литературы― М. 1983, С181 2 2 Вайсбурд. Е. М. Реалия как елемент страновадения.― Риз Р №3-М 1972.С 181.

Shuning uchun ham realiyalar tarjimasida duch kelingan har qanday holatni bir urunish bilan hal qilsa bo'ladigan, avvaldan yozib qo'yilgan tayyor qolip, qoida mavjud emas. Tarjimon har bir holat kontekstidan kelib chiqib realiyalarni tarjima qilishga bel bog'lashi kerak bo'ladi. Zero har bir realiya tarjima va tarjimon uchun alohida bir muammodir. Realiyalar tarjimasi muammolarini nazariy jihatdan oydinlashtirish uchun mahoratli tarjimonlar tajribalariga tayanish eng to'g'ri yo'ldir. Realiyalarning asliyatda tutgan mantiqiy o'rnini anglash. Tarjmon avvalo muayyan realiyaning asliyat kontekstida qanday o'rin tutganligini anglamog'i lozim bo'ladi. Bu o'rinda mutarjim asliyat muallifi o'z asaridagi realiyani nima maqsadda, qanday uslubiy-ma'naviy vosita sifatida qo'llaganligini bilishi kerak. Ayniqsa muallif o'z asarida nafaqat tarjima o'quvchisiga, balki o'z kitobxonlariga ham notanish bo'lgan realiyalarni qo'llagan bo'lsa, anchagina qiyinchiliklarga duch kelinadi. Chunki bunday xos so'zlarning milliy va tarixiy bo'yoqlari ham shunchalik murakkab bo'lishi tabiiy. Ozgina beparvolikka yo'l qo'yiladigan bo'lsa, tarjima o'quvchisi bunday so'zlarni keraksiz, hech kimni qiziqtirmaydigan qandaydir tushunarsiz ekzotizmlar qatoriga qo'shib qo'yadi. Realiyalar tarjimasida ularning tarjima o'quvchisiga avval tanish yoki notanishligi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki kitobxon asliyatdagi xos so'zlarni mumkin qadar osonroq tushunishi lozim. Shu sababdan ularning quyidagi xususiyatlariga e'tibor berish kerak: Avvalo tanish, o'zimizga yaqin bo'lib qolgan realiyalar. Jumladan, ruslar uchun pirojki, bolgarlarga banitsa, chexlar uchun knedli, o'zbeklarga somsa tanish taom hisoblanadi. Bunday xos so'zlarni har qanday lug'atlardan topish mushkul. Tarjimada unchalik murakkablik keltirib chiqaravermaydigan international realiyalar. Bularga: sombrero, gondola, preriya, djinsi, safari va boshqalar kiradi. Mazkur tipdagi realiyalar tarjimasiga xos bo'lgan quyidagi jihatlarga e'tibor berish lozim. Internatsional realiyalar tarjimasida mutarjim bilishi kerak bo'lgan bir qator psixologik muammolar mavjud: a) asliyat matnidagi realiya o'z xususiyatiga ko'ra qanchalik darajada tarjima

tiliga yot hisoblanadi? b) asliyat tilining o'zida qo'llanilgan realiya o'sha til uchun ham zot bo'lgan realiya bo'lsa, uning mazkur kontekstdagi ma'nosi qanday? c) o'zga tildadgi realiya tarjima tili muhitiga o'tgach qanday ma'no kasb eta boshlagan? Mahalliy realiyalar Xos so'zlar sirasida alohida rol o'ynaydi. O'rta osiyo mamlakatlari, xususan, o'zbeklarga xos bo'lgan: ariq, so 'ri, xon atlas, palov, somsa, manti,moshxo’rda, moshkichiri, shovla, lag’mon va boshqa xos so'zlarni keltirish mumkin. Badiiy asarlarda qo'llaniladigan kontekstual realiyalar. O’zbek yozuvchisi G’afur G’ulom ijodida o’zbeklarga xos bo'lgan quyidagi xoslik tasvirlanadi: Aslida: “Ko’mir saroyiga qarab ketayotganimda qulog’imga karnay-surnay ovozi eshitilib qoldi.” "Als ich mich dem kohlenger naherte, horte ich plotzlich den Klang der traditionellen Musikinstrumente Karnai und Surnai.". Bu o'rindagi karnay va surnay so'zlarini lug'atlardan topish mushkul. Badiiy asarlar tarjimasida mutarjimlar bunday xil realiyalarni asar mazmunidan ham ko'ra unda tarixiy va milliy koloritni tasvirlash maqasadida, o'ziga xos bo'yoq, kolorit bilan ta'minlash uchun o’zgarishsiz qo'llaydilar. Ayniqsa, XVIII asr fransuz revolyutsayasi davrini tasvirlashga bag'ishlangan asarlarda ijodkorlar: fruktidor, arpan, toaz, tamburmajo, sitsiliycha kechalar kabi xos so'zlardan foydalanganlar. Bizningcha, realiyalarni o'zga tillardan o'zlashtirish ularni tarjima qilishga yo'l ochadigan urunishlar sifatida baholashga asos bo'la oladi. Quyida ana shunday tamoyillardan misol keltiriladi: O'zga tillarga mansub realiyalarni qo'shtirnoq ichida berish yoki kursivda yozish orqali maxsus ajratib ko'rsatish. O'zga tildagi realiyani tarjima tilidagi original asarda transkriptsiyalash orqali keltirish. Realiyalarni tarjima qilish yoki boshqa tildagi realiyalarni o'z tilida ifodalash

uchun uni o'z realiyalaringiz bilan yonma-yon tarzda berish ham bir usul hisoblanadi. Jumladan, bilamizki finlan o'zlarining saunalari, hammomlari bilan tanilganlari. Finlarning saunasini bir so'z bilan tushuntirishning iloji yo'q. SHu sabadan uni fin sauna hammomi tarzida berish ham maqsadga muvofiqdir.Xorijiy realiyalarni o'z tilingizda ifodalashning yana bir usuli ularni o'z tilingizda u yoki bu darajada izohlash, ma'nosini tushuntirishdir. Muayyan realiyada mazmun hamda uning emotsional-ekspressivlik xususiyati qanchalik ko'proq bo'lsa, uni izohlash yoki tushuntirish shunchalik murakkablashaveradi. Bunda realiyaning kelib chiqishi, etimologiyasiga ham e'tibor berish talab qilinadi. Lev Tolstoyning "Kazaklar" asarida chapura so'zini uchratamiz. Biz gruzinlarning ushbu so'zini bilishimiz uchun maxsus etimologik lug'atlarga murojaat qilishimizga to'g'ri keladi. Uning ma'nosi o'ziga 8 stakanni mujassamlashtirgan vino ichadigan idishlar to'plamidir. Amerikadagi Kaliforniya shtati o'zining yirik shaharlari, Hollivud filbmlar olish shaharchasi, San-Frantsisko, Los-Anjelosb kabi yirik shaharlari bilan tanilgan. Shuning uchun Kaliforniya haqida gap ketganda "Kaliforniya bilan uchrashuv", "frivey" degan realiyalar uchraydi. Frivey bu ingliz tilidagi freeway, ya'ni free- erkin, bo 'sh; way - yo 'l degan ma'noni anglatadi. Aniqrog'i har qanday svetoforlardan holi bo 'lgan yo 'l deganidir. Ana shunday izoh va sharhlar tarjimon uchun ham, uning o'quvchisi uchun ham muhim ahamiyatga egadir. Faqat ana shunday tushuntirishlar vositasi bilan realiyalarning mohiyatini bilib olishimiz mumkin bo'ladi. Amerika inglizlari bilan Angliya inglizlari realiyalarida ham sezilarli farqlar borligini ham ta'kidlash lozim. Chunki ular bir tilda gaplashsalarda,turli sharoit va mentalitetga mansub xalqlar hisoblanadilar. Yuqorida 5 ta usulda chet tilidagi realiyalarni ifodalash masalasi, usullari ko'rsatildi. Bunday usullar o'zbek tarjimashunosligida bolgar olimlari S.Vlaxov va S.Florinlar o'zlarining "Nemepevodimbie v perevode" nomli risolalarida keltirgan tamoyillar kabi batafsil ko'rsatilmagan. Bizdagi tadqiqotlar, asosan, badiiy asarlari, ko'pincha rus tilidan o'zbek tiliga yoki qardosh tillardan o'girilgan asarlar misolida berilganligi va realiyalarning badiiy asar kontekstidagi tabiatidan kelib chiqib

tarjima qilish usullariga bag'ishlanganligi bilan farqlanadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, olimlarning realiyalarni tematik guruhlarga ajratishlari o’z tadqiqot ob’yetlariga nisbatan qaraganda to’g’ri bo’lishi mumkin. Ammo ularni o’zbek voqe’ligi, O’zbekiston realiyalariga nisbatan qo’llab bo’lmaganidek, biz qo’llaniladigan realiyalarni ham nemis tiliga tarjima jarayonida foydalanish ancha mushkul. Shu boisdan bizdagi voqe’lik, milliy va maishiy xoslik asosida kelajakda realiyalarimizning mavzuiy guruhlarga tartiblashimiz lozim. Aks holda bu jihat ularni boshqa tillarga tarjima qilish yoki o’zga xalq realiyalariga mutanosiblikni aniqlab olishda turli to’siqlarning paydo bo’lishiga olib kelishi turgan gap. 2.2. Realiyalarni tarjima qilish usullari. Bir tildagi matnlarda xorijiy realiyalarning qo'llanilishini ularni bir-tildan

ikkinchi tilga tarjima qilish masalasi bilan aralashtirib yubormaslik lozim. Aslida, mavjud nazariy adabiyotlarda mutaxassislar realiyalarni bir tildan ikkinchisiga o'girishning ikki usulini ta'kidlaydilar: transkriptsiya va tarjima usuli. Tilshunos olim A.A.Reformatskiyning fikriga ko'ra yuqoridagi usullar bir- biriga zid keladi, deyiladi. 1 Ular nemis olimi Herderning "Tarjimada o'zga xalq xosligi va o'zligimiz me'yorlarini saqlab qolishimiz kerak" qoidasinini turlicha talqin etadilar. Xususan, 1) tarjima "o'zga" xalq xoligini imkon qadar "o'ziniki" qilib olishga intiladi. 2) transkriptsiya esa o'zga xoslikni o'zlik vositasi bilan o'ziniki qilib olishga harakat qilishdir. Rus olimalari Pavlova va Svyatozarovalar 2 nemis mutafakkiri Herderning yuqoridagi fikrlariga qo'shilmaydilar. Ya'ni bir vaqtning o'zida xorijiy realiyaning ham o'ziga xosligi, ham tarjima tilidagi me'yorlarni saqlab bo'lmaydi. Ammo ular transkriptsiyani tarjima usuliga qarama-qarshi qo'yish masalasiga qiziqish bildirishadi. Ayni paytda ular boshqa rus tarjimashunosi A.V.Fedorovning realiyalar tarjimasida izohlash va tushuntirishlarning to'laqonli bo'lmasligini tanqid qilishlariga qo'shiladilar . 3 Unga ko'ra rus tilida «jarkaya kuznya», «tyoplaya saklya» deyish bilan tarjima o'quvchisi hech narsani tushunmasligi to'g'riligini ta'kidlaydilar (o'sha kitob... 101 bet). Asliad tarjimada mavhumlikka yo'l qo'yish realistik tarjimaning har qanday tamoyillariga mos kelmasligi tabiiydir. Transkriptsiyalash usuli. Ushbu usul orqali tarjima matniga asliyatdagi realiya talaffuziga maksimal yaqinlashtirilgan holda beriladi. Masalan, o’zbeklarning palovi so'zi bolgar tilida palov tarzida beriladi. Birgina yumshatish belgisini aytmaganda transkriptsiyalash natijasida deyarli o'zgarishlar bo'lmagan. Tarjimaning muhim usullaridan biri bo'lgan "transkrptsiyalash" termining "transliteratsiyalash" terminidan mantiqiy farqlanishini ham bilishimiz lozim. Shu 1 1 Сапогова Л. И. О понятие реалия Сб. №4,―М. 1990. С 311-333. 2 2 Саломов. F Таржима назариясига кириш,― Тошкент. Укитувчи, 1978 3 3 www / lingvo - plus . ru / perevod - realiy /

sohaga oid bo'lgan mavjud ilmiy adabiyotlarda mazkur tushunchalarni o'zaro ma'nodosh (sinonim) tarzida ham tushuniladi. Bolgar olimlari S.Vlaxov va S.Florinlar ushbu qarash to'g'ri emasligini asoslashga harakat qiladilar va shunday deydilar: "Transkriptsiya - o'zga tildagi so'zning (ko'pincha geografik nomlar va ilmiy terminlar) tovushlarini boshqa til vositalari bilan ifodalash, transliteratsiya esa o'zga tildagi so'zning harflarini tarjima tilidagi harflar vositasida ifodalashdir". Aytish kerakki, transkripsiya usuli asosan atoqli otlarni o'girishda qo'llaniladi. Transkripin'ya usuli ham ish bermagan yoki tarjimada transkripin'ya noto'g'ri amalga oshirilgan paytlarda u yoki bu darajada transliteraiiiya usuliga ham murojaat qilishga to'g'ri keladi. Transliteraiiiya usuliga qiziqarli bir misol keltiraylik. Amerikalik hindularning tilida tomahawk degan so'z bor. Uni amerikacha hindularning talaffuzida tomaxok tarzida talaffuz 3tilar 3kan. Ammo rus tiliga ushbu so'z transliteraiiiya qilinganda tomagavk bo'lib chiqqan. Xuddi shunday nom bilan AQSHning harbiy raketasi ham nomlanadi. Chunki inliz tilidagi "h" tovushi yoki harfiga rus tilida aynan mos keladigani bo'lmaganligi bois, uni ruscha "g" bilan ifodalash urfga kirib ulgurgan. Buni inglizlarning Hamlet ini rus tilida (hatto o'zbekchada ham) Gamlet tarzida beriladi. Hindularning canoue sini talaffuzda kanu tarzida o'girilsada, ruscha yoki o'zbekcha talaffuzda kanos bo'lib chiqqanligini eslab o'tish lozim. O'zbek, rus va boshqa qardosh tillardan Yevropa tillariga, jumladan, nemis, ingliz va bolgar tillariga realiyalarni transkripsiya yoki transliteratsiya qilganda asliyatdagi tovush yoki harfga tarjima tilida aynan shunday muqobil topilmagan taqdirda unga yaqin variantni tanlash maqsadga muvofiqdir. Jumladan, o'zbek tilidagi "q", "g'", "h", "o'" undoshlari rus, ingliz yoki nemis tillarida aynan shunday variantda bor deb bo'lmaydi. To'g'ri, o'zbek tilidagi "h" ingliz yoki nemis tillaridagi "h" ga mos kelishi mumkin. Masalan, Hollywood - Hollivud, Hamburg - Hamburg, Hitrou - Hitrou, Helena-Helena. Ammo, o'zbeklardagi "g'" harfi yoki tovushi ishtirokidagi realiyalar, jumladan, ismlardan G'aybulla, G'azal, G'afurlarni - ingliz tilida Gajbulla, Gazeli, Gafur tarzida berish lozim bo'ladi. Demak realiyalarni transkripniya uslida qanday o'girish muammosi har ikki

tilning alifbo va talaffuz qoidalari bilan chambarchas bog'liqdir. Xususan, imlosi kirillina yoki lotin imlosiga asoslangan tillararo tarjimada transkripniya usulini qo'llashning o'ziga xos muammolari borligini bilishimiz kerak. Realiyalarni o'girishda maxsus tarjima usullari. Realiyalarni boshqa tilda qayta yaratishda transkripniya usuli qo'l kelmagan paytlarda ularni boshqa yo'llar bilan tarjima qilishga harakat qilinadi. Tarjima qilish usulining ham bir necha ko'rinishlari mavjud. Ular quyidagilar: Neologizmlar qo'llash. Bunday usul transkripsiyadan keyingi o'rinda turadi va u tarjimada asliyatdagi realiyaning mazmuniy asosi hamda milliy o'ziga xosligini saqlab qolishda samarali yo'llardan hisoblanadi. Uning tarkibiy qismlariga esa kalka va yarim kalka kiradi. a) kalkalash. Kalkalashning mohiyati asliyatdagi so'zning anglatgan ma'nosini aynan o'girishga asoslanadi. Jumladan, ingliz tilidagi skyscraper realiyasini (sky -osmon, samo; scraper-taroshlash, supurish) rus tiliga neboskreb tarzida to'la kalkalash, o'zbek tiliga esa osmono 'par tarzida b) yarim kalkalash vositasida berishdir. Ushbu kalkalash usli asliyatning yevropacha koloritini saqlab qolganligi bilan e'tiborlidir. Yarim kalkalashga amerika istorizmlaridan carpet bagger ni rus tilida sokvoyajnik tarzida berilishini ham keltirish mumkin. Nemis tilidagi "er" ot yasovchi qo'shimchasini rus tilidagi "nik" bilan almashtirish yaxshi natija bergan. Buni o'zbek tilida "chi" yoki "ist" qo'shimchalari yordamida, aniqrog'i, "Surnaychi-Surnaspieger" tarzida berilishini ham misol keltirish mumkin. с ) O'zlashtirish. Xorijiy til realiyalarida shunday so'zlar borki,ular tarjima vositasida boshqa tillarga kirib, o'zlashib ketganlar. Ruslardagi rubl realiyasi o'zbeklarda rubl bo'lib o'zlashib ketgan. Shuningdek, Yevropadagi Yevro (oyro) o'zbek tilida Yevro deb o'zlashtirilgan. Bu ham aslida talaffuz qoidalari bilan bog'liq hodisa.Ruslardagi snegoxod, vezdexod, tepoloxod, poroxod kabi transport vositalari o'zbek tiliga ham

aynan holda o'zlashganligini ta'kidlash kerak. Ular bugungi kunda ham faol ishlatilib kelinmoqda. d ) realiyani realiya bilan berish. Ingliz tilida bell-boy degan realiya bor. Bu mehmonxonalarda mijozlarga xizmat qiladigan mulozimlardir. Aniqrog'i yukingizni ko'tarishadigan, xonangizga biror narsa kerak bo'lsa keltirib beradigan xizmatchilar, bo'lib, odatda ularninig xizmatlari uchin choy-chaqa berish rusumga kirgan. AQSH mehmonxonalarida ularga choy-chaqa bermasangiz, sayohatingiz qandaydir noma'lum sabablarga ko'ra noxush o'tishi ham mumkin. Masalan, duch qabul qilayotganingizda suv to'xtab qolishi, lift ishlamay qolishi, nomeringizning kaliti eshikka tushmay qolishi hech gap emas. Aslida, bunday kutilmagan ko'ngilsizliklarning ostida anashu xizmatchilarning choy-chaqasini o'z vaqtida va odatdagi summada "rozi qilish" yotadi. Mazkur so'zni inglizcha-ruscha lug'atlarda Kopudopnuu, nocunnuu tarzida beriladi. Asalida bu koridor xizmatchisi yoki xat tashuvchi ma'nolaridan kengroq ma'noga ega. Buni rus tilida yana (ish buyursangiz, yugurlab bajaruvchi bolakay) ma'nosini bildiradi. Ruscha variant ana shu inglizcha realiyaning o'ziga xos realiya-ekvivalenti desak to'g'ri bo'ladi. Xuddi shunga o'xshagan misol sifatida nemis tilidagi bunker realiyasini ham misol keltirish mumkin. Rus tilida unga muqobil sifatida dot variant ham keltiriladi. Bundan tashqari uning rus va o'zbek tillarida tranaskriptsiya shaklida berilishini ham ko'rishimiz mumkin.Inglizcha o'lchov birliklaridan inch golland tilida dyum, ruschada decnmuna, fransuzchada arpan realiyalari bilan ifodalanadi. III BOB.

MILLIY KOLORIT VA TARJIMA MUAMMOLARI. 3.1. Badiiy asarning o'ziga xos xarakterli xususiyatlari va ularni tarjimada berilishi. Adabiyot xalqning hayotini aks ettirar ekan, uning ijtimoiy turmushdagi milliy va umuminsoniy jihatlari badiiy ifodalashi tabiiy holdir. Olmon adabiyotshunos shoiri va olimi Yoxannes Robert Beher aytganidek, adabiyotning milliy mazmuni deganda, shubhasiz, adabiyotning millat oldida turgan tarixiy vazifalari, xalqning milliy manfaatlari bilan bog'liqligi tushuniladi. Umuman olganda adabiyot xalqning hayoti, kasbkori, milliy xarakterini belgilaydi. Millat yoki xalqning miliy xususiyatlari abstrakt holdagi tushunchalar emas, balki konkret tarixiy davrning, iqtisodiy-ijtimoiy tuzumning mahsuli. Milliylik-umummillilikka (internatsionallikka)zid emas,umuminsoniylik esa milliylikni inkor qilmaydi. G'oyaviy-badiiy yetuk asarlarni o'qiganimizda ularda ifodalangan milliylikni umuminsoniylikdan, shuningdek, umummilliylikni (internatsionallikni) milliylikdan ajratgan holda tasavvur qila olmaymiz. Chunki, bunday asarlarda milliylik va umummilliylik bir-biriga qattiq kirishib, yaxlitlik kasb etadi. Ammo tor mahalliychilik qobig'ida burkangan milliylik milliy turmushning chinakam badiiy ifodasi bo'la olmaydi: u umumbahariylik kasb eta olmaydi. Shu sababli, aytish mumkinki, san'at asari qanchalik milliy bo'lsa u shunchalik umummilliy hamdir. Tarjimada milliylikni aks ettirish usullari haqida Sharq-u Garb olimlari ko'plab tajribalar o'tkazgan va turli qonun-qoidalar yaratgan bo'lsalarda konkret asardagi milliy tushunchalarni o'girishda doimo aniq bir ko'rsatma berib bo'lmaydi. Hozirgi Sharq tillaridan G'arb tillarida yoki aksincha qilingan tarjimalar tahlili jarayonida tarjimashunoslik fani oldida turgan muammolar, bir qator tarjimashunos olimlarning bu boradagi izlanishlari va xulosalari haqida so'z yuritiladi. "Kolorit" atamasi lotincha "rang" so'zidan olingan bo'lib, keyinchalik italyan tiliga "colorito", ingliz tiliga "colour" shaklida o'zlashib kirgan. Hozirda bu tushuncha "rang", "bo'yoq" ma'nosidan tashqari badiiy adabiyotda "xususiyat"

mazmunida ham qo'llanadi. Kolorit asarning g'oyaviy mazmuni bilan bog'liq bo'lib, san'atkor ifodalamoqchi bo'lgan g'oya va badiiy obrazni yaqqolroq ko'rsatishiga xizmat qiladi. O'y, niyat, g'oya, muddaoni ifodalashda, obrazni gavdalantirishda bo'yoqlarga alohida e'tibor beradigan rassomlar bejiz "Kolorit rassomlar" deb yuritilmagan. Bu tushunchaning yana bir ma'nosi biron narsaning o'ziga xos tomonlari majmuini anglatadi. Jumladan badiiy asarning o'ziga xos xarakterli xususiyatlari: milliylik, davriylik, ma'lum joyning o'ziga xos jihatlari ifodasi. "Lingvistik atamalar lug'atida" Kolorit badiiy asarning o'ziga xos xususiyati, asar personajlarining nutq xarakteristikasi sifatida ta'riflanib, ularning nutqida biron davr tilidan yoki shevalardan olib o'zlashtirilgan tilning o'ziga xos belgilari, biron mamlakat yoki joyning xos tushunchalari (realiy) majmuidan iborat. Masalan, Sharq koloriti, Yevropa koloriti, mahalliy kolorit O'rta asrlar koloritiga oid so'zlar va istilohlar misol tarzida keltiriladi. Badiiy adabiyotning asosiy materiali so'z ekan, adabiyotshunoslikning bir tarmog'i bo'lgan tarjimada ham faqat lisoniy ashyolar-so'zlar bilan bog'liq kolorit o'rganilmogi kerak, degan xulosaga kelish mumkin. Bu fikr ham asosan to'g'ri. Biroq masalaning o'zga jihatlarini ham e'tibordan chetda qoldirmaslik darkor. Atoqli o'zbek tarjimashunos olimi G'. Salomovning fikricha, tasviriy sa'nat, musiqa va badiiy adabiyot bir-biri bilan uzviy bo'lib, "rang", "bo'yoq" ularning har uchalasini ham tutashtirib turuvchi unsurlardan biridir. Milliy o'ziga xoslikni o'zga xalqlarga yetkazishdagi asosiy qiyinchilik xalqlarning bir-birlaridan uzoq masofada yashashlaridir. Territorial yaqin xalqlar turmush tarzida ko'plab o'xshashliklar bo'lishidan tashqari, ularning san'atga, adabiyotga bo'lgan qarashlaridan ham uyg'unlikni sezish mumkin. Atoqli qirg'iz yozuvchisi Chingiz Aytmatovning "Jamila" nomli qissasida Jamilaning kiygan libosi-"chiy barqut chopon"-o'zbek tilida "chiy baxmal chopon" nemis tilida esa "eine gasteppte Wattejacke" tarzida o'girilgan.G’afur Gulomning “Shum bola” asarining nemis tiliga tarjimasida “Chopon” “Mantel” deya o’girilgan. O’zbek milliy koloritiga xos “Chopon” so’zini bu tarzda tarjima qilish

tarjimani o’quvchi kitobxonda noto’g’ri tasavvur uyg’onishiga sabab bo’ladi. Lekin asardagi “Yaktak” so’zi “Jaktak” shaklida berilib, izohli lug’atda quyidagicha izoh keltirilgan: Jaktak : Taditionelles Mannerhemd ohne Krage. Vorne ist es offen, und es besteht meist aus Baumwollstoff. “Chopon” so’zini ham xuddi shunday o’zgarishsiz berib, izohlanganda milliy o’ziga xoslik to’laligicha saqlab qolingan bo’linardi. Qirgizlarning issiq kunda mehmonga hech qanday savollarsiz bir kosada ayron tutishlari holati tasvirlangan epizod tilga olingan "kese",-"kosa"-"die Tasse", "cho'ng kese ayron" - "katta kosadagi ayron"-"Eine Tasse Sauermilch" shaklida aks ettirilgan. Bu matndagi qirg'izlarning milliy ashyolari "kasa", "ayron", "cho'pon" so'zlari o'zbek tiliga aynan o'tkazilgan va o'zbeklar uchun bu so'zlar tushunarli. Ammo nemislarda bunday tushunchalar bo'lmagani uchun tarjima g'aliz chiqqan. Nemis kishisi ham qirg'izlarning bu jihatlari mohiyatini tezda anglab yetmaydi. Fikrimizni isbotlash uchun "Jamila" qissasining o'zbek va nemis tillariga qilingan tarjimalarini keltiramiz. Asarda tasvirlangan qirg’iz xalqining milliy hayot tarzi unsurlari o'zbekcha tarjimada aniqroq tushuniladi. Xuddi shu jihatlar esa nemischa tarjimada qusurli aks ettirilgan. Muallif asar qahramoni Jamilani, qishloq ayollari ichidan tanlagan. Qissa ham boshidan oxir qirg'iz ovulida sodir bo'ladi. Jamilaning kiygan libosi, mehmon kutishi, kundalik hayot tarziga oid tushunchalar o'zbek xalqiga bir qadar tanish. Bu ikki xalqning kelib chiqishi, xalq-millat sifatida shakllanishi, asar yozilgan paytdagi har ikki millatning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy ahvoli bir-biriga yaqin. Qadim-qadimdan davom etib kelayotgan quda-qudag'aylik ananalari, umumiy bozor, mehnat vositalari va shakllarinig ko'plab oxhash tomonlari bor. Bularning hammasi birgalikda xalqlarimizning urf-odati, manaviy qarashlarida umumiy o'xhash tomonlarini yaratgan. Xuddi shuning uchun ham Chingiz Aytmatovning qissasida qalamga olingan voqealari o'zbeklar uchun ham tushunarli. Ammo nemis va o'zbek xalqlari bir-biridan tarixan va jug'rofiy olis masofada yashaydilar. Har bir millatning yashash tarzi, urf odatlari, qiziqishlari, mashg'ulotlari, ayniqsa tili va

adabiyoti bir-biridan keskin farq qiladi. Bu esa tabiiyki, uy-ro'zgor buyumlari, oziq-ovqat turlari, liboslar, milliy an'analar, tafakkur tarzi kabi tushunchalarni tarjima qilishda katta qiyinchiliklar tug'diradi. Har bir xalq o'zining iqlim, ijtimoiy-tarixiy sharoitdan kelib chiqib xo'jalik yuritadi. Chunonchi, nemis va inglizlarda qadimdan vinochilik, pivo tayyorlash, turli shirinlik tayyorlash, go'sht va sutni qayta ishlash, o'rmonchilik kabi mehanizmlar mavjud edi. Shuning uchun bu xalqlarda yuqorida aytilgan mehnat mashg'ulotlari ustuvor bo'lib, ularga alohida atamalar berilgan. Jumladan, pivo ichish uchun maxsus krujkalar, stakan turlari mavjud bo'lib, yarim litrgacha hajmda bo'lgan pivo idishi-krujkani "die Mass" deb ataladi. Pivoxonalar ham maxsus yerto'lalarda tashkil etilib, doimiy mijozlar va hurmati mehmonlarga katta idishda-"Mass"da pivo keltirilgan. Nemis xalqining har bir fuqorosiga tushunarli bo'lgan bu jihatlar boshqa xalqlarga ayniqsa sharq xalqlariga noma'lum. Qizig'i shuki, o'zbekda pivo quyilishi lozim bo'lgan cho'zinchoq idish-"der Krug" yoki "die Mass" atamasining muqobili ham yo'q. Biroq, bizga ruslarning "krujka", "stakan" sozlari ancha zamonlardan buyon tushunarli bolib qolgan va tarjimada ham shu so'zlardan foydalanilsa baholi qudratlik kasb etadi. O'zbek xalqi esa, qadim-qadimdan paxtasi, ipagi, qorako'l terisi, poyafzal va liboslar tayyorlash, xattotlik san'ati bilan ma'lum va mashhur edi. O'zbekning har biri uchun paxtakorlik san'ati qadrli. Ayniqsa, kuzda paxta hosilini yog'in-sochinli kunlarga qolmay terib olishda butun xalq, yoshu-qari, ziyoli-yu ishchilar paxtakorga yordamga keladi. Shu kezlarda talabalar o'qishni to'xtatib, dalaga-hasharga chiqishi, zavod ishchilari maxsulot chiqarishni to'xtatib, paxta terimiga chiqishi qirg'izlar, qozoqlar uchun ham tushunarli bo'lsa-da, har ishni o'z vaqtida va mutaxassis kishi tomonidan bajarishi lozimligiga o'rgangan yevropalikka buni qanday tushuntirish mumkin! Paxtadan va chigitdan tayyorlangan buyumlar, oziq-ovqat maxsulotlari, hayvonlar uchun ozuqa va hatto harbiy sohada qo'llaniladigan paxta chiqindilarining nomi bizlarga yaxshi tanish. Lekin, yurtida paxta o'smaydigan rus,

ingliz yoki nemischa g'oza, g'ozapo'choq, chigit, tola, ko'rak, ko'sak, pilla, ipak qurtining daxasi va xokozo so'zlarning ma’nosini qay tarzda yetkazish mumkin! Turgan gapki, ular ipak qurti yetishtirish mashaqqatli mehnatligi, ko'rak bilan ko'sak o'rtasida ham katta farq borligini anglamaydilar. O'zbek xalqinig eng yaxshi odatlaridan biri mehmondorchilikdir. Albatta, mehmon, mehmondorchilik tushunchasi barcha xalqlar uchun xosdir. Ammo, bu xol turli xalqlarda turlicha namoyon bo'ladi. Buni esa xatto so'zning yasalishida ham ko'rish mumkin: Masalan, ruslarda bu atama "gosteprimstvo" shaklida yoziladi va "gost" (mehmon) va "prinimat" (qabul qilmoq) so'zlaridan tashkil topgan. Nemislarda esa, "die Gastfreundschaft" sozi "der Gast" va "die Freundscheft" (mehmon va dostlik) so'zlaridan tashkil topgan qo'shma ot bo'lib, o'zbek tilidagi mehmondo'stlik atamasiga aynan mos bo'lib, til paralilizmini hosil qilgan. Mehmondo'stlik- mehmonni kutib olish shakli haqidagi fikrimizni davom ettirib, atoqli o'zbek yozuvchisi Abdulla Qahhorning "Sinchalak" qissasidan olingan parcha va uning ruscha, olmoncha tarjimalaridan aksini keltiramiz. "Eshon ustma-ust uzoq yo'taldi. Ro'parada tandirga o't qalayotgan novcha, ko'k ro'molini tomog'idan bog'lab olgan bir kampir Saidaga "keling" dedi-yu yana ishini qila berdi". (S. 19). Bu parchada o'zbek xalqining eng yaxshi odatlaridan biri har qanday notanish kishini "keling" degan so'z bilan kutib olish odati tasvirlangan. Mavzuni davom ettirib, shuni ham qo'shimcha qilish mumkinki, uyingizga kirib kelgan kishiga u xoh qorni to'q bo'lsin, xoh yolg'iz, xoh bir guruh bo'lsin albatta dasturxon yoziladi. Mehmon kelishidan maqsadini o'zi aytmaguncha undan bu haqda so'ralmaydi. Xattoki, mehmonni kuzatish marosimida ham "yana bir oz o'tirsangiz bo'lardi", "yana keling, ko'payishib", "biz ham yaqin orada albatta sizlarni yo'qlab boramiz" degan yoqimli so'zlarni ishlatiladiki, bunday marosimlar Yevropa ahli uchun yangilikdir. Shuning uchun ham tarjima har qancha tirishmasin baribir bunday milliy xosliklarni o'z xalqi tafakkuri va urf-odatlaridan kelib chiqib o'zlashtiradi.

Natijada originaldagi mehmon kutish yoki kuzatish marosimida qo'llangan kichik va ahamiyatsizday tuyulgan bir so'zning tarjimada tushib qolishi nafaqat tarjimaning lisoniy qusuri xisoblanadi, balki, o'sha xalqning milliy an'anasi haqida o'zga o'quvchiga shikasta ma'lumot beradi. Buni "Sinchalak"ning Konstantik Simonov qalamiga oid ruscha va Edeltraud Bryummer say-harakati bilan tayyorlangan nemischa tarjimalardan ko'rish mumkin. Tarjimada milliylikni aks ettirish usullari haqida Sharq-u Garb olimlari ko'plab tajribalar o'tkazgan va turli qonun-qoidalar yaratgan bo'lsalarda konkret asardagi milliy tushunchalarni o'girishda doimo aniq bir ko'rsatma berib bo'lmaydi. Shuning uchun tarjimada mutarjimlar mazmun, milliy o’ziga xoslik, janr hamda eng asosiysi yozuvchi uslubiga e’tibor qaratishlari kerak. 3.2. Tarjimada muallif tilini to'liq tushunishning ahamiyatlari. Hozirga qadar jahon adabiyotidan ona tilimizga tarjima qilingan aksariyat

asarlar vosita tillar orqali amalga oshirilgan va bu hol bugungi kunda ham davom etmoqda. Yosh tarjimonmiz asliyat tilini yaxshi bilsalar-da, ko’p hollarda ularda badiiy mahorat yetishmayapti. Xuddi shunday holatni o’zbek adabiyoti namunalarini boshqa tillarga tarjima qilish sohasida ham kuzatish mumkin. 1 Jahon adabiyoti tarixida shunday o'lmas siymolar borki, ular qoldirgan meros millatlar va elatlar madaniyatining yuksalishida, madaniy hamkorlikning mustahkamlanishida olamshumul ahamiyat kasb etadi. Ana shunday siymolardan biri sharqshunos olim, mohir tarjimon Mihail Aleksandrovich Sal'edir. Butun umrini Sharq va uning adabiyoti bilan bog’lagan Mihail Sale Leningrad universitetida o'qib yurgan kezlaridanoq arab tilidan tarjimalar bilan jiddiy shug'ullana boshlagan. Uning ilmiy-adabiy faoliyati Toshkentga kelganidan so'ng yanada rivojlandi. Yevropa va Sharq tillarini puxta egallagan olim o'zbek xalqi yodgorliklari va buyuk o'zbek olimlari ijodini sinchiklab o'rgandi, matbuotda qator ilmiy maqolalar e'lon qildi. "Muhammad al-Xorazmiy - buyuk o'zbek olimi", "Baliqchi haqida ertak"ning nomalum varianti", "Ming bir kecha"ning ruhi", "Alisher Navoiy - biograf sifatida" va boshqalar shular jumlasidandir. Olimlik iste'dodi bilan tarjimonlik mahoratini o'zida mujassamlashtirgan Sal’e umumjahon madaniyatini o'zining sara tarjimalari bilan boyitdi. U Maksim Gor'kiyning bevosita yordami bilan "Ming bir kecha"yertaklarini arab tilidan rus tiliga o'girib nashrdan chiqardi. O'rta Osiyoning buyuk allomalari Abu Ali ibn Sinoning "Tib qonunlari", Abu Rayhon Beruniyning "O'tgan avlodlar yodgorliklari", Gulxaniyning "Zarbulmasal", Boburning "Boburnoma" kabi o'lmas asarlarini rus tiliga tarjima qilishda Sal'ening xizmatlari beqiyosdir. 1959-yilda Sal'e tomonidan amalga oshirilgan "Boburnoma" tarjimasi rus tilidagi birinchi va mukammal tarjima hisoblanadi. "Boburnoma"dek ilmiy, badiiy, geografik va tarixiy asarni tarjima qilish tarjimondan katta kuch va mahorat bilan birga eski o'zbek adabiy tilini mukammal bilishlik, asl nusxa uslubini chuqur 1 1 O ’ zbekisdon Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “ O ’ zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o ’ rganish va targ ’ ib qilishning dolzard masalalari ” mavzusidagi xalqaro konferensiya ishtirokchilariga yo ’ llagan tabrigi , 2018

egallagan bo'lishlik talab etilar edi. Faqat shundagina tarjimaning muvoffaqiyatli chiqishi kutilardi. Sal’e buni uddasidan chiqdi. Tarjimada Boburning takrorlanmas uslubi: til go'zalligi, soddaligi, nafisligi, manodor va o'tkir fikrlilik, o'ziga xos tasvir vositasi va aforistik ruh saqlab qolingan. M. Sal'e 1945-yilda yana bir savobli ishga qo'l urdi. Oybekning "Navoiy" romanini rus tiliga tarjima qilib, nashrdan chiqardi. Oybekning "Navoiy" romani ziddiyatli, keskin voqealar tasviri, teran milliylik bilan mushtarak holda yaratilgan tarixiy asardir. Ushbu tarixiy va memuar asarda buyuk shoir hayoti va ijodi bilan bir qatorda XV asr o'zbek halqi hayoti, urf- odatlari va tabiati aks ettirilgan. Personajlarning xarakterlari, sharq bozorlari, dabdabali saroylar, dehqonlarning ayanchli ahvoli, xalq isyonlari, shoirlarning majlislari, saroy fitnalari - hamma-hammasi yorqin milliy ruhda tasvirlangan. Tarixiy mavzuda ijod etishning o'ziga xos murakkabliklari, qiyinchiliklari bor, albatta. Bu yo'sindagi asarni bir tildan ikkinchisiga o'girish tarjimondan katta iqtidor, chuqur bilim -tarix dialektikasini teran talqin qila bilishni talab etadi. Mohir tarjimon Sal'ening Sharq tillari, xususan, arab, fors, qadimgi o'zbek tillarini puxta bilishi, muallif tilini to'liq tushunishi tarjimaning mukammal chiqishi uchun katta qulaylik tug'dirdi. Asarda katta mahorat bilan tasvirlangan Navoiy portreti o'zbek adabiyotida yaratilgan mukammal portretdir. Oybek birinchilardan bo'lib, qahramonning tashqi ko'rinishi orqali uning psixologiyasi, xarakteri, ichki dunyosini ko'rsatishga erishdi. Yozuvchi shoir siymosini quyidagicha tasvirlaydi: "Shoirning boshida uchli ko'k taqyaga silliq o'ralgan ko'rkamgina salla. Egnida - ichidan odmi shoyi to'n, ustidan yalang qo'ng'ir movut chakmon... kenggina yuzida doimiy tafakkurning asl manosi, manaviy qudrat va yengil, go'zallashtiruvchi bir horg'inlik jilvalanadi. Qovoriqroq qovoqlari ostida qiyg'och ko'zlarida go'yo tafakkur va hayol bilan birga qandaydir iroda kuchi ifodalanadi". Ijod uslubida Oybek ruhida ko'ra olgan Sal’e asar qahramonlari xarakteridagi asosiy hususiyatlarini tarjimada muvaffaqiyat bilan amalga oshira oldi. Navoiyning

jiddiy va jonkuyar davlat arbobi bo'lishi bilan birga nozik ta'b va hassos shoir ekanligi ham tarjimada yaqqol ko'zga tashlanadi. Tarjimada asliyatdagi kabi tasvirlar, obrazlar ifodasi to'liq saqlangan. Navoiydagi ma'naviy qudrat, tafakkur va iroda, Majdiddindagi mug'ombirlik, fitnachilik, To'g'onbekning ayyor, qashshoq ma’naviy dunyosi, Sultonmurodning teran fikrliligi va Zayniddinning shirinsuhanligi - hamma-hammasi o'z aksini topgan. Navoiy nutqida xalqchil, haqiqatgo'y davlat arbobining ovozi baralla eshitiladi. So'z qurilishi, ifoda shakllari uning keng malumoti, adabiy uslubni to'la egallagani, xalq hayoti va tilini mukammal bilishidan darak beradi. Shoirning viqor bilan so'zlashidan ko'hna asrning nafasi urib turadi. "Navoiy" romani tarjimasi har qanaqa asarni tarjima qilish uchun zarur bo'lgan tartiblardan, ya'ni asl nusha tilini, shu xalq hayotini, turmushini bilishdan tashqari yana tarixiy hujjatlarni o'rganishni ham talab etadi. Tarjimon Navoiy zamonini chuqur o'rgangan, o'sha davrdagi tarixiy hujjatlarni Navoiy zamondoshlaridan, Vosifiy va Boburlarning xotiralardan sinchiklab izlagan. Bu chinakkam tarixnavis, izlanuvchan olimning ishi edi. Tarjimon M. Sal’ening o'zbek tilini va boshqa sharq tillarini bilishi, muallif fikrini to'la tushunishi unga asarni mukammal tarjima qilishda qo'l keldi. Mutarjim o'zbek xalqining milliy madaniyati, tarixi va adabiyotidan durustgina nazariy bilimga ega edi. Bularning bari Sal'ega davr ruhiga kirib borishida, o'sha zamon ruhini berishda romanda tasvirlangan tarihiy voqealarni tasvirlashda qo'l keldi. Asarni rus tilida qayta yaratishda tarjimon hozirgi zamon rus adabiy tili leksikasi vositalariga tayanib ish ko'radi. Lekin, ayni vaqtda u sharq adabiy tili boyliklarini rus tilida muvoffaqiyat bilan bera olgan. Muallif nutqi va ayniqsa, personajlar nutqi obrazliligida, romantik ko'tarinkilik, olijanoblik, purviqorlik yaqqol seziladi. Asarda tarixiylik va milliylikni belgilovchi muqim vositalar - realiya va arxaizmlar, harbiy atamalar, o'lchov birliklari, maqol, matal, frazeologik iboralar barchasi tarjimada lo'nda, ixcham, asl nushaga mos va hos tarzda o'girilgan. "Navoiy" romanining rus tilida nashr etilganiga ham yarim asrdan oshdi. Bu davr mobaynida asar qayta-qayta chop etildi, har gal unga sezilarli darajada

o'zgartishlar kiritildi, kamchiliklari to'ldirilib, to'g'rilandi. Lekin sholi kurmaksiz bo'lmaganidek, Sale tarjimasini barcha kamchiliklardan holi, deya olmaymiz. Tarjima, shoirimiz Erkin Vohidov ta'biri bilan aytganda, quyoshning oyga o'xshatib tasvirlanishi. Biroq, mohir tarjimonning ulkan xizmatlarini kamsitmagan holda shuni aytishimiz mumkinki, Mihail Aleksandrovich Sal'e Sharq adabiyotini, xususan, o'zbek adabiyoti durdonalarini Jahon xalqlari javonlaridan munosib o'rin olishida ulkan va benazir hissa qo'shdi. Tarjima chin manodagi san’atdir. Sanat bo'lganda ham buyuk va ulkan mehnat hamda mahorat talab qiluvchi, mashaqqatlar evaziga erishiladigan san'atdir. Tarjima haqida biz ko'pincha axborot tarzidagina gapirishga o'rganib qolganmiz, kim nima tarjima qilganini tushunamiz, qolaversa, matnlarni qiyoslab ularning mos tushish darajasini belgilaymiz. Aslida tarjimani odatiy manodagi tarjimadan ko'ra badiiy ijod sifatida baholash lozim. Tarjima sermuammo san'at. Uning hususiyati to'g'risida ko'pgina ziddiyatli fikrlar mavjud. Unga amaliy yondashilgandagina murakkab jarayon ekanligini guvohi bo'lamiz. Tarjimaning har bir turi, har bir janri o'z tarjima muammolariga ega. Bularning barchasini tarjimonlarimiz echib, ushbu murakkab universal sohaning rivojiga o'z hissalarini qo'shmoqdalar. Tarjimada so'zni to'g'ri tanlay bilish ham katta muammo kasb etadi. Chunki, aynan ana shu so'zlarni tarjimon tomonidan noto'g'ri yoki o'rinsiz qo'llanishi tufayli ko'pgina asarlar nafosatiga putur etadi. Masalan, G.Uyells, Mark Tven, Jek London, Daniel Defo, P. Abrahamslar qalamiga mansub badiiy barkamolligi bilan boqiylik kashf etgan ko'pgina badiiy asarlarning o'zbek tilidagi tarjimalari inglizchasiga olib qaralganda asliy asarning umumiy nafosatiga ziynatbahsh etuvchi ko'pgina badiiy bezaklariga putur yetganligini kuzatamiz. Jumladan, T.Grinning "Tinch amerikaliklar" asari tarjimasida mehrob va chilim so'zlari uchraydi. Vaholanki, Angliyaning Glazgo shahridagi bir muharrirning xonasida siniq chilimning yotishi, amerikalik bir kimsaning ringda yaktak yopinib o'tirishi haqiqatdan yiroqdir. Asarning ruscha tarjimasida yuqoridagi so'zlarni sobor', trubka, sviter, kabi leksik birliklar bilan berilgan, qolaversa, tarjimada ma'nolari

yechilmay qolgan leksik birliklar ham tez-tez uchrab turadi. Masalan: O'zbekcha: "Otamiz Guyeda mandarin edi"; Inglizcha: "He was a mandarin". Yuqoridagi jumlani o'qigan kitobxon "mandarin"ni nima ekan deb hayron bo'ladi. Agar tarjimon o'zbek tili leksikasiga qadam qo'yayotgan bunday neologizmlarga izoh bersa yoki uning ma'nosini "Otamiz Guye shahrida katta mansabdor edi" qabilida bersa, jumla ravon chiqardi. Ushbu asardagi manolari ochilmay qolgan so'zma-so'z tarjimalarga yana misollar keltiramiz: Inglizcha: The Southern Grass, to those like my wife who believe may be a favourite hymn or preyer beside the bed. O'zbekcha: "Janubiy Krest gimn yoki kechki ibodatnoma" (107-bet). Biz esa quyidagi tarjima muqobilini tavsiya etamiz: "Janubiy salb yulduzlari mening xotinimdek taqvodor ayollar uchun injilning noyob surasi yoki yotish oldidan o'qiladigan bir duo ramzi hisoblanadi". Inglizcha: 2) a sleeping bag. O'zbekcha: Uxlaydigan qop (61-bet). Tavsiya varianti: Ko'rpa (to'shak,uxlash qopi), hoblibos Har qanday tilning leksikasida o'ziga xos leksik va polisemantik birliklari mavjud. Jumladan, Jek London ingliz tilidagi "gun" so'zining polisemantik xususiyatiga tayanib, uni miltiq va qurol-aslaha ma’nosida qo'llanganini ko'ramiz: Inglizcha: Every hated face was a gun. It was for the guns he fought. He was the guns. He was the revolution. He fought for Mexico. O'zbekcha: "O'tirgan davlatlarning har biri bir miltiq. U miltiq uchun hozir jangga kiradi. Uning o'zi miltiq. Uning o'zi revolyusiya. U bugun Meksika uchun kurashmoqda". Parchaning ruscha va o'zbekcha tarjimalaridagi ikkinchi va uchinchi jumlalar asliy inglizcha matn ma'nosini ifodalamaydi. Hikoya qahramoni Rivera Revolyusiya arafasida qurol-aslaha sotib olish uchun mablag' topish umidida katta bahs olishuvida qatnashadi. O'z raqibiga nisbatan jismonan, mahorat jihatdan

ancha zaif bo'lsa ham g'alaba qilishni maqsad qilib qo'yadi. Qahramonning mana shu ruhiy kayfiyatini ifodalovchi parcha esa, inglizchaga nisbatan quyidagicha tarjima qilinishi kerak edi: "O'tirgan jirkanch basharalarning har biri bittadan miltiq. U qurol-aslaha uchun kurashmoqda. Uning o'zi qurol-aslaha. Uning o'zi revolyutsiya. U butun Meksika uchun kurashmoqda". Tarjima qilingan asarlarda biz doimo uning kamchiligini topmasdan, balki tarjimonning san'atiga e'tibor qaratishimiz lozim. Chunki, tarjimon o'z tarjimasida yo o'sha xalqning yoki o'z xalqi turmushidan kelib chiqib o'z ishini amalga oshirishi mumkin, qolaversa, tildagi malum bir tushunchalarni, bazi so'z, iboralarning ikkinchi bir tildagi muqobili bo'lmasligi mumkin. Bu esa bevosita tarjimonlarda shu tildagi mavjud iboralarni qo'llanmay qolib asliyatdagi emocional-ekspressivlikning to'la ifodalanmasligiga sabab bo'lmoqda. Masalan, kishining yomon kayfiyati ingliz tilida "to be in a devil of a state" iborasi bilan berilib, o'zbek tilida "shaytoni tutib turmoq", "jazavasi qo'zib turmoq" kabi ma'noga teng keladi. Shuningdek, to last one's eyes, not to open one's lips iboralari o'zbek tilidagi "ko'z tashlamoq", "miq etmaslik" kabi muqobillar orqali beriladi. Lekin iboralaridan tashqari mazkur iboralarning ma’nosini to'la qoplay oluvchi frazeologik birlik yo'q. Shuning uchun ham bunday iboralar yo so'zma- so'z, yo tasviriy yo'l bilan tarjima qilinadi. Rus tilidagi tarjimalarda mana shunday o'zgarishlarga uchragan inglizcha iboralar so'zsiz o'zbek tilida o'z ifodasini topadi. Shunday qilib, tarjima katta mahorat va mashaqqat talab qiluvchi jarayon. Uning o'ziga xos muammolari bor. Tarjima jarayonida tarjimon leksik birliklar, so'zlar bilan ishlaydi. Har bir so'zning tarjimasini to'g'ri va o'rinli ishlatish ham tarjimonning oldiga katta vazifalarni qo'yadi. Tarjimon so'zning mohiyati va mazmunini qanchalik chuqur anglasa, uni o'zgalarga ham shunday tushuntira oladi va har bir o'girilgan asar maqsadga muvofiq bo'lib, kitobxonda katta taassurot qoldiradi. Biz O’zbekistonda “Adabiy do’stlik―abadiy do’stlik” degan chuqur ma’noli tamoiyilga amal qilgan holda, jahon adabiyotining durdona asarlarini o’zbek tiliga

tarjima qilish va nashr etish masalasiga g’oyat jiddiy e’tibor qaratmoqdamiz. Yurtimizda dunyo adabiyotining bebaho mulki bo’lgan ming-minglab asarlar tarjima qilinib, kitobxonlar qalbidan joy olgani, badiiy tarjima va tarjimashunoslik bo’yicha o’ziga xos ijodiy maktab shakllanganini alohida takidlash lozim. Shavkat Mirziyoyev XULOSA Asrlar davomida komil inson tarbiyasi, adolatli jamiyat, shaxs erkinligi, Vatan ozodligi, bunyodkorlik, bag’rikenglik va baynalminalchilik, odamiylik kabi

o’lmas fazilatlar tarannum etib kelayotgan mumtoz va zamonaviy adabiyotimizning eng sara namunalarini xorijiy tillarga o’girish va chet ellarda targ’ib etish bo’yicha ham mamlakatimizda katta ishlar amalga oshirilmoqda Bu borada respublikamiz ta’lim muassasalari o’zbek tili bilan birga qoraqalpoq, rus, tojik, qozoq, qirg’iz, turkman tillarida ta’lim berish yo’lga qo’yilgani, oliy o’quv yurtlarimizda ingliz,fransuz, nemis, ispan yapon, xitoy, koreys, arab filologiyasi maxsus fan sifatida o’qitilayotgani muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shavkat Mirziyoyev Har bir yangi davr yozuvchilar oldiga o'zining dolzarb vazifalarini qokyadi, o'zi uchun muhim bo'lgan mavzu va muammolarni ilgari suradi, yangi usul va hayotni idrok etish tarzini singdiradi. Shuning uchun ham insoniyatning ko'p asrlik taraqqiyoti davomida adabiyot, ayniqsa, ishlanadigan material, mavzu nuqtayi- nazaridan juda ko'p o'zgarishlarga duchor bo'ladi. Aytaylik, Alisher Navoiy davrida temuriy shahzodalar o'rtasida taxt uchun kurash avj olgan bo’lib, ma'rifatparvar, odil shoh haqidagi orzu shu zamonning va shaxsan Alisher Navoiyning asosiy ideali bo'lgan. Bitiruv malakaviy ishimizga asos qilib olingan yosh iste’dodli tajimonlar Oybek Ostonov hamda Azamat Azizov tomonidan nemis tiliga o’girilgan G’afur G’ulomning “Shum bola” asari ham uzoq yillardan buyon kitobxonlar qalbidan chuqur joy olgan, o’zbek bolalar adabiyotining durdona asarlaridan biri bo’lib kelmoqda. Asarni o’qish jarayonida o’zbek kitobxoni o’tgan kunlarga nazar solib beixtiyor bugungi farovon kunlarga shukrona keltirsa, nemis tilidagi tarjimasini qo’lga olgan olmon kitobxonlar esa o’zbek xalqi matonati, iymon-e’tiqodi, sabr- bardoshiga qoyil qolishi aniq. G’. G’ulom xalqimiz orasida qalami o’tkir shoir sifatida juda mashhur, biroq uning ushbu nasriy asari adibning prozada ham anchagina maqtovga loyiq qalab tebratganligi isbotidir Adabiyot ijtimoiy hayot muammolari bilan aloqadorligini majburiy qonun darajasiga ko'tarish va faqat shuni talab qilish san'atkor imkoniyatlarini chegaralab

qo'yishi ham mumkinligini unutmasligimiz kerak. Aslini olganda, tarixiy jarayon shuni ko'rsatadiki. adabiyotning hamma davr va hamma tuzumlar uchun birday dolzarb bo'lgan umumbashariy muammolari bor va mana shu muammolar ko'tarilgan badiiy adabiyotning umri boqiydir. Masalan, Alisher Navoiyning besh asr ilgari bitgan g'azallari dilimizni yayratadi, chunki ular bir soniyalik o'tkinchi mavzular emas, umumbashariy va hamma davrda ham birday qadrlanadigan mavzularga bag'ishlangan. Hozirgi kunda adabiyot sohasida ham o'tmish, ota-bobolarimizdan bizgacha meros bo'lib qolgan nodir qo'lyozma asarlar va yodgorliklarga tayangan holda yangidan-yangi ko'plab ijodiy ishlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, Respublikamiz o'z mustaqilligini qo'lga kiritgandan so'ng barcha sohalar qatori tarjimashunoslik sohasida ham ulkan ijobiy o'zgarishlar ro'y berdi va buni hech kim inkor eta olmaydi. Tarixda yaratilgan va hozirgi zamon ruhida yozilgan asarlami o'qir ekanmiz, albatta ijodkor yozuvchi birinchi galda o'z o'quvchisini rom etishga, uni o'ziga jalb qilishga, kerak bo'lsa ehtiyot qilishga, ya'ni voqea-hodisani hech bir qiyinchiliksiz obrazlar bilan ifodalab berishga harakat qilganligini sezish mumkin. Bizga ma'lumki, asarni jozibador qiluvchi hamda milliy o’ziga xosligini inkon qadar saqlab qoluvchi ko’plab vositalar, rang tasvirlar va usulllar mavjudki, yozuvchi albatta, ulardan o'z o'rnida foydalana oladi. Chunki, har bir ijodkor, shuningdek tarjimonning o'z uslubiga ega bo'ladiki, u mana shu uslubiga tayangan holda qaysi davmi tasvirlashga kirishmasin o'sha davr bilan birga yashaydi, fikrlaydi. O’zbek tilidan o’g’rilgan nemischa matnlari va boshqa tarjima matnlari asosida atroflicha organib chiqdik. Asosli transliteratsiya kitobxon tasavvurini boyitadi, nutq boyligini, dunyoqarashini kengaytiradi. Shunday qilib, realiyalar tarjima tilining boyishiga ham sabab bo'ladi. Bulaming barchasi asliyatda ifodalangan realiyalami kitobxon ko'z oldida aynan jonlantiradigan ifoda vositalarini vujudga kelishiga yordam beradi. Millatparvarlik barcha xalqlarga barobar hurmat bilan qarash demakdir. 0'z millatini boshqalardan ortiq qo'yish, unga imtiyozlar berishni talab qilish yoki

aksincha, o'z millatiga, uning tili va madaniyatiga befarq qarash millatparvarlik qoidalariga ziddir. Har bir shaxsning millatparvarligi avvalambor uning o'z millatiga, tiliga, an'analariga, madaniyatiga va urf odatlari, rasm-rusumlariga bo'lgan munosabatida namoyon bo'ladi.. Xulosa qilib shuni ta'kidlash joizki, muallif nutqini tarjimada ifodalanishini o'rganish birinchidan badiiy asardagi milliy o'ziga xosliklami ifodalash usullarini aniqlab tarjimonlar uchun amaliy, nazariy bilimlarini takomillashtirishga yordam beradi, ikkinchidan, bilvosita va bevosita tarjima jarayonida qo'lga kiritilgan boy tajribalami umumlashtirishga, yo'l qo'yilgan xato va kamchiliklami aniqlab, badiiy asarning g'oyaviy mazmunini chuqurroq anglanishiga olib keladi. Muallif nutqining asosiy elementlaridan biri milliy realiyalardir. Ularni tarjimadaberishning eng samarador usuli transkripsiya va transliteratsiya bo'lib, u originaldagi xos so'zni to'liqroq ifodalash imkonini beradi. Transliteratiya usulidan odatda originaldagi milliy o'ziga xos tushuncha ifodalaydigan ma'no tarjima tilida mavjud bo'lmagan hollarda foydalaniladi. Masalan : partiya, kompaniya, kansler kabi so'zlarning barchasi rus tili orqali o'zbek tiliga ham kirib kelganki, o'zbek tilida ularga mos ekvivalentlar mavjud bo'lmaganligi sababli, tarjimon ularni transliteratsiya usulida berishga, matn ostida izoh berishga majbur. Ayrim olimlarning bunday so'zlami internatsionallashgan leksika deb atab, ular tarjima tili boyligini oshirishga xizmat qilishligini alohida ta'kidlaydilar. Realiyalarni tarjimada ifodalagan stilistik funksiyasini to'g'ri ifodalashning muhim shartlaridan biri kontekstni to'g'ri tushunishdir. Chunki, realiyalar kontekstdagi funksiyasiga ko'ra turlicha stilistik ma'nolarni anglatishi mumkin. To'g'ri bunday so'zlar rus tilining ta'siri tufayli o'zbek kitobxonlariga ham tanish tushunchalarni ifodalaydi. Biroq, o'zbek adabiy tilida ular ifodalaydigan sanchqi, dastur, muzqaymoq, qo'l sochiq, muzlatgich, to'xtatgich, sayyoh kabi leksik birliklar mavjud bo'lgani holda ruscha atamalarni ishlatish ham ko’p uchraydi tilimizda asliyatda ifodalangan milliy realiyani tarjima tiliga tushunarli o'girish muammosi xorijiy muhit va shart- sharoitlami kitobxon oldiga ochiq-oydin jonlashtirish mas'uliyatini yuklaydi. Biroq, transliteratsiya orqali berilgan so'z izohlanmasa, tushuntirilmasa,

kitobxon tasvirlanayotgan voqea-hodisalar va so'zlar bayoniga tushunmay qoladi. Bu o'rinda transliteratsiya qilingan so'z kontekst ichida tasvirlanib tushuntirilishi, ma'nosi qavs ichida berilishi, yoki matn ostida izohlanishi mumkin.Bunday transliteratsiya asosli transliteratsiya deyiladi. Asosli transliteratsiya kitobxon tasavvurini boyitadi, nutq boyligini, dunyoqarashini kengaytiradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Abdullaev M. Abdullaeva M. Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug'at // to'ldirilgan uchinchi nashri. - Toshkent: Sharq, 2006, -B.13.

2. Akobirov S. Til va terminologiya -Toshkent: 1969. 3. Amir Temur o'gitlari //to'plam -Tashkent: Navro'z, 1992. -B64. 4. Anushkin N. S. Qisqacha siyosiy lug'at. - Toshkent: O'zbekiston, 1975. -B. 12. 5. Ashurov Sh. Ingliz va o'zbek tillarida kesim tipologiyasi. -Toshkent: 2007. 6. Bektemirov H. Begmatov E. Mustaqillik davri atamalari. -Toshkent: FAN, 2002. 7. Borodin E. I. 500 so'z siyosiy, iqtisodiy, va tehnika terminlarining qisqacha lug'ati. -Toshkent: O'zbekiston. 1964. 8. D.Muhammadiyev “Badiiy tarjima ―chinakam san’atdir”Yoshlik jurnali 2018/1. 9. Do'stmuqammedov J. Inglizcha ijtimoiy-siyosiy va umumiqtisodiy tekstlar. - Toshkent: O'qituvchi, 1979. 10. G’. Salomov “Tarjima nazariyasi asoslari” Tosh. O’qituvchi nashriyoti 1983- yil. 11. G’. Xo’jayev “Olmon o’lkasida” 289-bet, Tarjima san’at maqolalar to’plami Tosh. O’zbekiston adabiyoti va san’ati nashriyoti 5-kitob, 1980-yil. 12. G'afurov I. Tarjimonlik mutahassisligiga kirish // O'quv qo'llanma. -Toshkent: 32. O'zbek tilining izohli lug'ati. 5 jildlik. - Toshkent: O'zbekiston milliy enciklopediyasi, 2007. 13. Hamroev M. O'zbek tilidan ma'ruzalar majmuasi. - Toshkent: 2007, -B 143. 14. I G’ofurov, O. Mo’minov, N. Qambarova “Tarjima nazariyasi” Tosh. 15. Tafakkur bo’stoni nashriyoti 2012-yil 16. Imomnazarov M., Eshmuhammedova M. Milliy ma'naviyatimiz asoslari. Toshkent, Toshkent islom universiteti, 2001, -B.51. 17. Isomiddinov Z. N. Turkiy emas va tarjima masalalari. - Toshkent: Universitet, 1995. - b. 18. Jahon adabiyoti. -Toshkent: 1998, - b. 203.

19. Jalolov A., Honazarov Q. Mustaqillik izohli ilmiy-ommabop lug'at. - Toshkent: Sharq, 1998.-B. 317. 20. Jalolov A., Shonazarov Q. Mustaqillik izohli ilmiy-ommabop lug'at. - Toshkent: Sharq, 1998. - b. 317. 21. Jo'raev K. Tarjima san'ati - Toshkent: Fan, 1982. - b. 60. 22. Jo'raev K. Tarjima sanati - Toshkent: Fan, 1982. -B. 60. 23. Jo'raev N. va boshqalar. Prezident Islom Karimov asarlari bibliogorafiyasi. Toshkent: Sharq, 2001. - b. 78. 24. Jumaniyozov Z. Ravshan dostoni nemischa tarjimasida milliylikni qayta yaratish. filol. fan. nom. . avtoref. -Toshkent: 2008. 25. Komilov N. XIX asr tarjima tarixi // o'quv qo'llanma. -Toshkent: 1988, -80 b. 26. Mallaev N. M. O'zbek adabiyoti tarixi. - Toshkent: O'qituvchi, 1-kitob, 3- nashri, 1976. -B.662. 27. Mallaev N. M. O'zbek adabiyoti tarixi. - Toshkent: O'qituvchi, 1-kitob, 3- nashri, 1976. -b. 662. 28. Ma'murov Z. M. O'zbek tilining izohli lug'ati. -Moskva: Rus tili, 1981. 29. Ma'murov Z. M. O'zbek tilining izohli lug'ati. -Moskva: Rus tili, 1981. 30. Meliev S. Tarjima va falsafiy ma''no // Tarjima san''ati // maqolalar to'plami. - Toshkent: 1980, - b. 252. 31. Milliy istiqlol g'oyasi // Bibliografiya, 1-kitob, -Toshkent: 2001. - B. 31. 32. Milliy istiqlol g'oyasi//Annotaciyali bibliografiya -Toshkent: 2001. - b. 91. 33. Musaev q. Badiiy tarjima va nutq madaniyati. -Toshkent: O'qituvchi, 1976, - B. 160. 34. Musaev Q. Badiiy tarjima va nutq madaniyati. -Toshkent: O'qituvchi, 1976, - b. 160. 35. Mustaqillik izohli ilmiy-ommabop lug'at//ikkinchi nashri. - Toshkent: Sharq, 2000. - b.320. 36. Mustaqillik izoqli ilmiy-ommabop lug'at//ikkinchi nashri. - Toshkent: Sharq, 2000. -B. 320.

37. Ne'matova D. Cho'lpon publitsistik asarlarining lingvistik tahlili. filol. fan. nom. ... diss. -Toshkent: 2004, - b. 145. 38. O’zbekisdon Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “O’zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o’rganish va targ’ib qilishning dolzard masalalari” mavzusidagi xalqaro konferensiya ishtirokchilariga yo’llagan tabrigi, 2018. 39. O'zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik, 1-tom. - Toshkent: Fan, 1977, -B. 328. 40. O'zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik, 3-tom. - Toshkent: Fan, 1978, -B. 380. 41. O'zbek tilining izohli lug'ati, 2 tomlik, 1-2-tomlar. - Moskva: 1981. 42. Popovich A. Problemyi hudojestvennogo perevoda. -Moskva, Vyisshaya shkola, 1980, -str. 200. 43. Qurbonov T. Publicisticheskiy stil' sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazyika. filol. fan. nom. diss. -Samarqand: 1987, -56 b. 44. Saidov F. Matn va tarjima. filol. fan. nom. ... diss. -Toshkent: 1991, - b.110. 45. Salomov G', A'zamov S. Tarjima asoslari // o'quv qo'llanma - Toshkent: adabiyot va san'atnashriyoti, 1976. - B. 102. 46. Salomov G', A'zamov S. Tarjima asoslari // o'quv qo'llanma - Toshkent: adabiyot va san''at nashriyoti, 1976. - b. 88. 47. Salomov G', Saidov F. Matn, tarjima va istiloh // Filologik tahlil. - Toshkent: 1989, - b. 48. Salomov G. Tarjima nazariyasi asoslari -Toshkent: O'qituvchi, 1983. -B. 232. 49. Salomov G'. Tarjima nazariyasiga kirish // Universitetlarning filologiya, jurnalistika, roman-german filologiyasi fakul'tetlari studentlari uchun qo'llanma. - Toshkent: O'qituvchi, 1978. - b. 220. 50. Salomov G'. Tarjima tashvishlari. - T.: Adabiyot va san'at, 1983,- b. 192. 51. Salomov G'. Tarjima tashvishlari. -T.: Adabiyot va san'at,1983. - b. 268. 52. Salomov G'. Tarjima tashvishlari. -Toshkent: Adabiyot va san''at,1983. -B.16. 53. Salomov G'. va boshqalar, Tarjimon mahorati // Ilmiy ishlar to'plami - Toshkent: Fan, 1979.

54. Salomov G'. va boshqalar, Tarjimon mahorati // Ilmiy ishlar to'plami - Toshkent: Fan, 1979. - b. 196. 55. Salomov G’, A'zamov S. Tarjima asoslari // O’quv qo’llanma - Toshkent: adabiyot va san’at nashriyoti, 1976. -b. 88. 56. Sodiqov Z. Qutadg'u bilig tarjimalarining qiyosiy tipologik tahlili. Toshkent:- Fan, 2007, - str. 171. 57. Sulaymonov B. Nofilologik o'quv yurtlarida talabalarga ijtimoiy-siyosiy atamalarni o'rgatish tajribasidan // Til va adabiyoti ta’limi -Toshkent: 2000, - N°3. 58. Sulaymonov B. Nofilologik o'quv yurtlarida talabalarga ijtimoiy-siyosiy atamalarni o'rgatish tajribasidan // Til va adabiyoti ta'limi -Toshkent: 2000, -N°3. - b. 38. 59. Tarjima muammolari//maqolalar to'plami. -Toshkent, 1991. -B. 201. 60. Toshho'jaev A. Qarshiboev M. Milliy istiqlol g'oyasi: asosiy tushunchalar, tamoyillar va atamalar//qisqa izohli tajribaviy lug'at. -Toshkent: Yangi asr avlodi, 2002, -B. 192. 61. Usmonov O. Ijtimoiy-siyosiy terminlar lug'ati. - Toshkent: FAN, 1976. 62. Usmonov S. O'zbek terminologiyasining ayrim masalalari. -Toshkent: 1968. 63. Xorijiy tilshunoslik va adabiyotshunoslikning qiyosiy tipologik tahlili (Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari 27-28 aprel 2018) “Shum bola ” asarining nemis tilidagi tarjimasiga doir Yu. Rahimova, R Abdualimova 129-bet. 64. Zokirov K. Jamolhonov H. O'zbek botanika terminologiyasi masalalari. - Toshkent: 1966. 65. “Der Schelm” Akademnashr Verlag, T. 2014, S 203. 66. “Der Schelm” Akademnashr Verlag, T. 2014, S 90. 67. “Shum bola” Tosh. G’. Gulom nomidagi O’zbekiston adabiyoti va san’ati nashriyoti 1983-yil. 83-bet 68. “Shum bola” Tosh. G’. Gulom nomidagi O’zbekiston adabiyoti va san’ati nashriyoti 1983-yil. 220-bet

69. Вайсбурд. Е. М. Реалия как елемент страновадения.― Риз Р №3-М 1972.С 181. 70. Саломов. F Таржима назариясига кириш,― Тошкент. Укитувчи, 1978 71. Сапогова Л. И. О понятие реалия Сб. №4,―М. 1990. С 311-333. 72. Сиротина T. A. Большой sovremennyiy современние англо-русский, русскo-немичиский словар', -Донеск :2003, -С. 564. 73. Сиротина T. A. Большой sovremennyiy современние англо-русский, русскo-немичиский словар', -Донеск :2003, -С. 564. 74. Федоров. А. В, Искусство перевода и жизнь литературы― М. 1983, С181 Internet manbalari: 1. Arxiv . uz 2. Ziyonet.uz, Ziyonet kutubxona 3. www/lingvo-plus.ru/perevod-realiy /

Annotation Diese Qualifikationsarbeit wird der nationale Kolorit in der schonen Ubersetzung genannt. Fur die Arbeit haben wir als Grund das Werk “Der Schelm” von Gafur Gulam auf usbekische und deutsche Variante genommen. Dieses Werk von Gafur Gulam wurde von Oybek Ostonov und Azamat Azizov auf deutsch ubersetzt. Das Ziel von der Qualifikationsarbeit ist folgende: ― Dass, das Thema “Nationaler Kolorit” tiefer erlernen und analysieren; ― Der Unterschied zwieschen besondere nationale Worter und Realien erlernen; ―Die Probleme von der Ubersetzung analysieren. Diese Qualifikationsarbeit besteht aus der Einleitung, drei Grundkapiteln, dem Schlussfolgerung und Literaturverzeichnisse. Was die Struktur unserer Arbeit angeht, beginnt die Qualifikationsarbeit mit der Einleitung. Im ersten Kapitel erforscht man der Ausdruck von der nationale Besonderheit in der Ubersetzung. Zum Beispiel: Sitten und religiose Worter Im zweiten Kapitel erforscht man der Unterschied zwieschen besondere nationale Worter und Realien sowie die Probleme der Realiens Ubersetzung. Im dritten Kapitel erforscht man nationaler Kolorit und die Probleme von der Ubersetzung. In der Schlussfolgerung zu unserer Arbeit fuhren wir die Ergebnisse unserer Analyse an. Die Literaturverzeichnisse bilden ein Ende zu unsere Qualifikationsarbeit. Die Rolle der usbekischen Literatur ist auf die Erzeihung der Jugendlichen und der progrissiven Leser nicht nur in Usbekistan sondern auch in der ganzen Welt ausserordentlich gross. Um die Entwicklung der fortschrittlichen usbekischen Literatur beizutragen erscheinen in der usbekischen Literatur solches Werks, die spater in anderen Landern.

O'xshashlar

Erkin Vohidovning tarjimonlik mahorati

Qutadg‘u bilig” ning ikki tarjimasi

Badiiy va shery tarjimadagi muammolar

Shavkat Rahmon she’riyatida badiiy detalning o’rni

To’ra Sulaymon she’riyatining g’oyaviy badiiy xususiyatlari