To’ra Sulaymon she’riyatining g’oyaviy badiiy xususiyatlari - Adabiyot - Diplom ishlar

To’ra Sulaymon she’riyatining g’oyaviy badiiy xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

223 KB

Ko'chirib olish

1 To’ra Sulaymon she’riyatining g’oyaviy badiiy xususiyatlari mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI

2 MUNDARIJA : KIRISH…………………………………………………………………………..3-6 I BOB. To‘ra Sulaymon she’riyatining g‘oyaviy badiiy xususiyatlari 1.1. Xalq poetik ijodi va shoir she’riyati………..………………………..……7-13 1.2. To‘ra Sulaymon she’riyatida folklorizmlar…………..………………….14-25 II BOB. Shoir she’riyatiga xos obrazlilik II.1. To ‘ ra Sulaymon she’riyatida so ‘ z va obrazning sintezlashuvi…………..26-34 II.2. Shoir she’riyatining individualligi………………………………………35-48 XULOSA ……………………………………………………………………49-50 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …...…………………51-52

3 Kirish Mavzuning dolzarbligi. O‘zbek adabiyoti folklor va yozma adabiyot zamiriga singdirilgan hayot haqiqati millatimizning ruhan tetik bo‘lib tarbiyalanishiga va uning ma’naviy olami yanada teranlashishiga xizmat qiladi. Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganlaridek: “Xalqning ma’naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish – O‘zbekistonda davlat va jamiyatning eng muhim vazifasidir. Ma’naviyat shunday qimmatbaho mevaki, u bizning qadimiy va navqiron xalqimiz qalbida butun Insoniyatning ulkan oilasida o‘z mustaqilligini tushunib yetish va ozodlikni sevish tuyg‘usi bilan birgalikda yetilgan. Ma’naviyat insonga ona suti, ota namunasi, ajdodlar o‘giti bilan birga singadi” 1 . To‘ra Sulaymon ijodining asosiy xususiyati - xalqonalik. Shoir asarlarida folklor bilan aloqaning ko‘p uchraydigan ko‘rinishi xalq maqollarining qo‘llanilishidan tortib, xalqona urf-odat hamda qadriyatlarimizning motiv sifatida ijodkor asarlari mazmuniga san’atkorona singdirilishi holatlari kuzatildi. Shoir ijodini o‘rganish nafaqat adabiyotshunoslar, tilshunos-dialektologlar, madaniyatshunoslar uchun ham yetarli manba bera olishi bilan yanada qadrli. To‘ra Sulaymon kutubxonasidagi shoir o‘qigan badiiy asarlarning o‘ziyoq folklorshunoslar hamda xalq shevalarini o‘rganuvchi mutaxassislar uchun qimmatli ma’lumotlarni taqdim etadi. Sababi shoir hayoti davomida mutolaa qilgan asarlarida qo‘llangan so‘zlarning xalqona variantlarini qayd etib borgan. Adabiyotshunos olim Ozod Sharafuddinov “To‘ra Sulaymon bizga juda kerak odam edi. Bizning hayotimiz uchun zarur bo‘lgan odam edi, mafkuramiz uchun zarur bo‘lgan odam edi ” degan fikrni aytgan edi. Bunday e’tirofga sabab shoirning xalqchil hamda samimiyatga boy ijodidir. To‘ra Sulaymon xalq og‘zaki ijodi bilan 1 Karimov I. Istiqlol va ma’naviyat. – Toshkent: O’zbekiston, 1994. – B. 7.

4 yozma adabiyotni bir-biriga payvand qila bildi va o‘zicha yangi bir maktab ochdi. Ana shu masalalarni tadqiq etish ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Ishning maqsadi va vazifalari . Ishda To‘ra Sulaymon biografiyasi hamda ijodi bilan bog‘liq yangi ma’lumotlarni ilm ahliga taqdim etish, shoir asarlarining tizimli tadqiqini amalga oshirish maqsad qilib olindi. Ushbu maqsad bilan bog‘liq quyidagi vazifalar qo‘yildi: Birinchidan, To‘ra Sulaymon biografiyasi bilan bog‘liq materiallarni to‘plash, u yashagan ijtimoiy sharoitning shoir asarlariga ta’siri masalasini o‘rganish; Ikkinchidan, shoir ijodining tizimli tadqiqini amalga oshirish, To‘ra Sulaymon asarlari uchun xos bo‘lgan asosiy xususiyatlarni aniqlash; Uchinchidan, shoir asarlarining xalq og‘zaki ijodi bilan munosabatini tadqiq etish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Ushbu bitiruv malakaviy ishning tadqiqotda To‘ra Sulaymon ijodining ilk bor yaxlit monografik planda tadqiq etilayotgani ishning ilmiy yangiligini ko‘rsatadi. Ishning yana bir jihati, shoir she’riyatidagi xalqona uslubning o‘ziga xos jihatlari maxsus tadqiq etildi. Shoir ijodida oddiy folklorizmlar masalasi o‘rganilib, To‘ra Sulaymon asarlarida 200 dan ortiq xalq maqollaridan foydalanganligi aniqlandi. Shoir ijodida sayqallanib individual talqinda kelgan ramziy timsollar tadqiqi, shuningdek, mustaqillik davrida diniy qadriyatlarning shoir she’riyatida aks etishi ilk bor o‘rganildiki, ushbu jihatlar ham bitiruv malakaviy ishningning ilmiy yangiligini namoyon etadi. Tadqiqot metodologiyasi va usuli . Bitiruv malakaviy ishning ishining yozilishida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ma’naviy qadriyatlar, milliy g‘oya va mafkuraga doir asarlaridagi nazariy qarashlarga, N.Mallayev, N.Karimov, T.Mirzayev, G‘.Mo‘minov, N.Komilov, B.Sarimsoqov, I.Haqqulov, N.Rahimjonov, K.Imomov, M.Jo‘rayev, I.Yormatov, Sh.Turdimov, U.Hamdamov,

5 J.Eshonqulov singari o‘zbek adabiyotshunoslarining hozirgi adabiy jarayon, adabiyot nazariyasi, folklorshunoslikka oid tadqiqotlaridagi nazariy fikrlarga tayanildi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . O‘tgan asrning 60 yillarida adabiyot olamiga kirib kelgan To‘ra Sulaymonning ijoddagi ilk qadamlari adabiyotshunoslar nazaridan chetda qolmadi. Shoirning ilk asarlari to‘g‘risida adabiyotshunos N.Karimov 1 hamda M.G‘afforovlar tanqidchilikdagi dastlabki fikrlarni bildirdilar. Shoir ijodining folklor bilan aloqasi borasida ilk tadqiqni folklorshunos M.G‘afforov amalga oshirdi. Uning tadqiqotida To‘ra Sulaymon dostonlari g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari haqida fikr yuritiladi. Folklorshunos L.Sharipova 2 XX asrning 70-80 yillari adabiyotida folklorizm masalasini o‘rganar ekan, ayrim o‘rinlarda shoir ijodidan misollar havola etadi. Adabiyotshunos Q.Yo‘ldoshev 3 shoir ijodi to‘g‘risida o‘z mulohazalarini maqola hajmidagi tadqiqotida bildiradi. Tadqiqot obyekti va predmeti. Ishda To‘ra Sulaymonning 1962-2003 yillarda nashr etilgan to‘plamlariga manba sifatida tayanildi. Ushbu to‘plamlardagi she’rlar, dostonlar, baxshiyona termalar, hajviy asarlar, badiiy- publitsistik maqolalar, shoirning shaxsiy arxividagi yozishmalaridan ishda obyekt sifatida foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalaridan Xalq og‘zaki ijodi fanidan maxsus kurs va seminar mashg‘ulotlari o‘tkazishda, XX asr oxiri – XXI asr boshi o‘zbek adabiyoti bo‘yicha kurs ishlari yozishda foydalanish mumkin. Ishning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishning kirish, asosiy qism va uni tashkil qiluvchi ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. To‘ra Sulaymon she’riyatining g’oyaviy badiiy xususiyatlari 1 Karimov N. She’riy shakllar va uslubiy yo’nalishlar. Maqola. O’zbek adabiyoti janrlar tipologiyasi va uslublar rang – barangligi. T.: Fan. – 1983. – B. 107. 2 Sharipova L. XX asrning 70-80 – yillari o’zbek she’riyatida folklorizm. T.: Fan, 2011. 3 Yo’ldoshev Q. Yoniq so’z. – T.: Yangi asr avlodi, 2006 . – B 359-368.

6 1.1. Xalq poetik ijodi va shoir she’riyati Adabiyotda xalqchillik masalasi doimo adabiyotshunoslarning diqqat markazida bo‘lib kelgan. Xalqonalik asarga ba’zida jo‘nlik olib kelsa, uni san’atkorona qo‘llash asarning ulug‘vor bo‘lishini ta’minlaydi. Shoir asarlarida dastlab folklordan ta’sirlanish tarzida kuzatilgan xalq og‘zaki ijodi bilan aloqa keyinchalik To‘ra Sulaymon folklorizmi shakllanishiga zamin bo‘ldi. O‘zbek adabiyotshunosligida folklor hamda yozma adabiyot aloqalari masalasi chuqur o‘rganilgan. Xususan, folklorizm tushunchasi tadqiqiga doir B.Sarimsoqov 1 , I.Yormatov 2 , O.Sobirov kabi olimlarning tadqiqotlarida bu masala atroflicha tahlil etilgan. Folklorshunos G‘.Mo‘minov , D.Xoliqovalar XX asr 70-80- yillari o‘zbek adabiyotida folklorizm hodisasini o‘rgangan bo‘lsalar-da, ularda bu yillar o‘zbek she’riyatidagi folklorizmlar tabiatini o‘rganishga yetarlicha ahamiyat berilmaganligi ko‘zga tashlanadi. Bu yo‘nalishda eng so‘nggi tadqiqotlardan biri folklorshunos L.Sharipovaning “XX asrning 70-80- yillari o‘zbek she’riyatida folklorizm” nomli ishi davr folklorizmi tabiati borasida qimmatli ma’lumotlarni taqdim etadi. O‘tgan asrning 80-yillarida B.Sarimsoqov tomonidan tasniflangan folklorizmlarning tuzilishi hamda badiiy asar syujetidagi o‘rniga ko‘ra turlari bugunga qadar o‘zbek adabiyotida folklorizm masalasi yuzasidan tadqiqotlar uchun asos bo‘lib kelmoqda. Olim folklorizmlar tabiatini tahlil etar ekan, ularni ikki guruhga ajratadi: - Oddiy folklorizmlar; - Murakkab folklorizmlar . Oddiy folklorizmlar folklorning kichik hajmli janrlari bo‘lgan maqol hamda matallardan yozma adabiyotda foydalanishni o‘zida aks ettiradi. 1 Sarimsoqov B. Folklorizmlar tipologiyasiga doir. O’zbek tili va adabiyoti. 1980. 4. – B.37-45. 2 Yormatov I. Folklorizmlarning tipologik xususiyatlari. O’zbek tili va adabiyoti. 1982. 2. – B. 55-58.

7 To‘ra Sulaymon ijodida maqol so‘zi uchramaydi. Sababi, shoir maqollarni xalqning kundalik ishlatadigan donishmandona so‘zlari sifatida baholaydi hamda ularni o‘z asarlarida ishlatar ekan, “degan gap bor”, “deganlariday”, “degani shu”, “deydilar”, “deguvchi edilar” kabilardan birortasini qo‘llaydi va ushbu jumlani xalqning donishmand vakillari o‘z hayotlari misolida tajribadan o‘tkazganliklariga ishora qiladi. Badiiy asarda “maqol yoki matal aynan qo‘llansa, asl oddiy folklorizmni yuzaga keltiradi. Maqol yoki matal qaysidir jihatdan o‘zgartirib qo‘llansa, qayta ishlangan folklorizmlar hosil bo‘ladi” . Asl oddiy folklorizmlar To‘ra Sulaymoning epik hamda liroepik janrdagi asarlari uchun xosdir. Muallif baxshiyona termalari, dostonlari hamda hajviyalarida xalq maqollarini asl holicha qo‘llaydi. “Jahongashta” dostonida qahramon Odil polvonning qishloqdan bosh olib ketishi oldidan do‘st-birodarlarini yig‘ib, kengashga chog‘langani haqidagi quyidagi tasvirni keltiramiz: “Odil polvonning men ketarman bu yerlardan bosh olib” degan gapi og‘aynilariga og‘ir botib, bir xillari ko‘ziga yosh olib, biri bilimdonsirab, biri donosirab deyayotir: - Bosh yorilsa bo‘rk ichida, qo‘l sinsa yeng ichida. Sirtlon sirini bermas, bo‘ri ko‘zining qirini. - Arab yiqilsa oldinga, eron yiqilsa enishga. Mard Xudodan ko‘radi, nomard yo‘ldoshdan. Sening bu ishing nomardlikka yotadi... - Har kim o‘zi ekkan daraxti ostida o‘zi soyalasin. Hovli-joying ham, chorbog‘ing ham, otadan qolgan arzimas mulking ham o‘zingga buyursin. Burgaga achchiq qilib ko‘rpaga o‘t qo‘yma...” Do‘stlarining achchiq gaplari suyagidan o‘tgan Odil polvon ularga shunday javob qiladi: “Otadan oltov bo‘lsang vataningga yolg‘izsan. Hali birovga og‘irligimiz tushib, o‘ligimizni ortganimizcha yo‘q, shukur. Yaxshi otdan yiqilsa, yomon ta’nachi. Sizlarning gaplaringiz “Sig‘sa ham besh tanga, sig‘masa ham ber besh tanga” deganga o‘xshayapti... Tup degan tuprik, qaytib yutsang makruh.

8 Ko‘chaman dedim, ko‘chaman. Er o‘lmay risqisi kamimas. Kunimiz to‘laroq o‘tmasa, silaroq o‘tar. Yaqinda o‘tirib tishlashgandan ko‘ra, uzoqda o‘tirib kishnashgan ma’qul. Qaytam izzatli, e’tiborli bo‘lasan kishi” . Bu parcha o‘quvchiga maqol aytish musobaqasini eslatadi. To‘ra Sulaymon qahramonlari shunchaki suhbatlashmaydilar. Ular maqollar orqali o‘z fikrlarini izhor etadilar. Ushbu kichik dialogning o‘zidayoq muallif 13 ta maqol ishlatib xalqona tafakkur quvvatini ko‘z-ko‘z qiladi. Yuqoridagi dostonida muallif yuzdan ortiq xalq maqollarini qo‘llangan. Demak, To‘ra Sulaymon dostonlari hamda baxshiyona termalari tarkibida Samarqand hamda Sirdaryo vohalari hududida keng qo‘llanuvchi xalq maqollarini jamlagani bilan ham qimmatlidir. Qayta ishlangan oddiy folklorizmlar maqol yoki naqllarning asar badiiyati talabiga ko‘ra o‘zgarishga uchrashi natijasida yuzaga keladi. Biz To‘ra Sulaymon ijodi misolida qayta ishlangan oddiy folklorizmlarni quyidagi uch guruhga ajratdik: - maqolning biroror qismi tushirib qoldirilishi; - maqol mazmunini qarama-qarshi qo‘yish; - maqol aynan keltirilmasa-da, unga ishora qilish. Birinchi guruh oddiy folklorizmlarda maqol tarkibidagi biror so‘z yoki ko‘pincha maqolning bir qismi tushirib qoldiriladi. Masalan, To‘ra Sulaymonning “Osmon o‘rtasinda o‘rtanadir Oy” she’rida “Oyning o‘n beshi yorug‘, o‘n beshi qorong‘i” maqoli vazn talabiga ko‘ra quyidagicha o‘zgarishga uchraydi: Nega beshim yorug‘, beshim qora deb, Birlar to‘kis, birlar jigarpora deb, Yetolmasdan Haqqa haq ovvora deb, Osmon o‘rtasinda to‘xtab qolar Oy . Bo‘g‘inlar soniga muvofiqlik yuzasidan shoir satrlarida oyning “o‘n beshi” “besh”ga aylantiriladi. Ammo she’rning umumiy mazmunidan ushbu maqolni anglash mumkin.

9 Ikkinchi guruh oddiy folklorizmlar tabiatini folklorshunos L.Sharipova shunday ta’riflaydi: “70-80- yillar o‘zbek she’riyatida yuzaga kelgan oddiy folklorizmlarning ayricha jihatlaridan biri shuki, u ruju’ san’ati bilan yonma-yon keltirilib, go‘yo maqol ma’nosi inkor qilinadi va shu orqali ifodalanayotgan mazmun yanada boyitiladi” . To‘ra Sulaymon “Qismat” she’rida yozadi: Oyning o‘n beshimas bari qorong‘u, Ko‘lankasiz, tiniq kunlarim kamdir . Yuqoridagi misralarda yana o‘sha “Oyning o‘n beshi yorug‘, o‘n beshi qorong‘u” maqolining mazmunini qarshilantirish orqali shoir lirik qahramon holatidagi qora bo‘yoqlarni yanada quyuqlashtiradi. Uchinchi guruh oddiy folklorizmlar asar matnida aynan keltirilmay, faqatgina ularga ishora qilinadi. To bashar bor ekan, bor ekan quyosh Birlashgan elga yov otolmagay tosh . Xalqning birligi, hamdard-hamnafasligini orzulagan muallif “Birlashgan o‘zar, birlashmagan to‘zar” maqolining birinchi qismini o‘z asarida mazmunan qo‘llaydi. Bu bilan shoir birlashgan xalqning doimo olg‘a borishi, bu xalqqa birovning tosh otishga haddi sig‘masligini ta’kidlaydi. Birlik mavzusidagi yana bir maqol “Bahor, ketma mening bog‘imdan” she’rida quyidagicha qo‘llanadi: Qilmishi qing‘ir zotga davr qayda, davron qayda? Vatangado kimsaga beminnat makon qayda? Yolg‘iz otga olamda nom qayda, nishon qayda? Bahor, sensiz sahroyu tog‘u toshga jon qayda? Ketma, Bahor, mening bog‘imdan . “Yolg‘iz otga olamda nom qayda, nishon qayda?” satrida “Yolg‘iz otning changi chiqmas, changi chiqsa ham dong‘i chiqmas” maqoliga ishora qilinmoqda. Shoir yana bir she’rida umrning o‘tkinchiligi haqida so‘z yuritadi: Esiz, bolalikni qoldirib ortda, Umr o‘tmoqdadir daryo misoli.

10 Qoldirib-qoldirmay iz bu hayotda, Umr o‘tmoqdadir daryo misoli . Kishi hayotining shiddatini ta’kidlovchi “Umr – oqar daryo” maqolida umr hamda daryo so‘zlarini birlashtiruvchi harakat “oqmoq” bo‘lsa, To‘ra Sulaymon satrlarida ularni “o‘tmoq” fe’li birlashtiradi. Umrning “oqishi”dan farqli holda umrning “o‘tishi” shoir satrlariga biroz sokinlik baxsh etadi. Shoir umrning shiddatidan emas, beg‘ubor bolalikning ortda qolgani hamda bu hayotdan biror iz qoldirmay o‘tib borayotganligidan o‘kinadi. To‘ra Sulaymon ijodida nafaqat o‘zbek xalq maqollari, balki qardosh xalqlar donishmandligi mahsuli bo‘lgan maqollar ham uchraydi: “Qozoqiyada, poyabzal ayog‘ingni qisib turganidan so‘ng dunyoning kengligining sheshesini... degan gapni bir vaqtlar o‘zingizdan eshitgan edim” . “Poyabzaling tor kelganda, dunyoning kengligini netasan?” mazmunidagi qozoq xalq maqoli orqali muallif sobiq tuzum tutumlarining kishilar ahvolini qanchalar tang qilganini obrazli ifoda etadi. “Ustivor” deb nomlanuvchi baxshiyonasida To‘ra Sulaymon o‘zbek xalq maqolini arab xalq maqoli bilan yonma-yon ishlatadi: “Uningsiz ham, kim qilmagay – kim topmagay, yo bo‘lmasa, al qasosul minal haq, degan gaplar ham bor” . Adabiyotshunos Q.Yo‘ldoshev shoirga bag‘ishlangan “Xalqona ruhiyat musavviri” maqolasida uning ijodiga baho berar ekan, “Sutsiz sigir suzag‘on kelar”, “Toqatliga tog‘lar egar boshini”, “Quvib o‘lgan – mangulik, qochib o‘lgan - ko‘mgulik” singari qator maqolu hikmatlar yaratgan”ligini ta’kidlaydi . Biroq olim xalq maqollari uchun anonimlik xususiyati xos ekanini nazardan chetda qoldiradi. To‘ra Sulaymon ijodida yana bir qancha xalq maqollarining variantlari uchraydiki, bir qarashda ularni muallif tomonidan to‘ldirilgan, davom ettirilgan degan fikrga kelish mumkin. “Yaxshining yomoni bo‘ladi, har narsaning o‘z kushandasi – beomoni bo‘ladi” (Har yaxshining bir yomoni bor);

11 “Qumrining bolasi – qumri, Umrining bolasi – Umri. SHerning bolasi ham sher, boyqushning bolasi qora jer” (SHerning bolasi ham sher); “O‘g‘ilniki – o‘yin bilan, Qizniki – qiyin bilan, Odamzodning husni – lafz, Tarozi – shayin bilan” (O‘g‘ilniki o‘yin bilan, Qizniki qiyin bilan); “Baliq sasir boshidan, Moxov ma’lum – qoshidan” (Baliq boshidan sasiydi) kabi maqollarni Mirzacho‘l vohasi ahli ishlatadigan xalq maqollarining to‘ldirilgan variantlari sifatida baholash mumkin. Shoirning topqirligi, ushbu maqolni to‘liq holida va o‘rinli tarzda asariga olib kirganidadir. Shoir ijodida xalq maqollariga juda yaqin turuvchi aforizmlar ham uchraydi: O‘qqa uchgan – qabrli, gapga uchgan – jabrli; Qo‘shiqni yozgan birov, aytgan birov, kuygan birov... Qalbi qora bilan yotding nima-yu, qabrda yotding nima? To‘ra Sulaymon aforizmlarini xalq maqollari bilan adashtirib yubormaslik mushkul. Ular ham shakliy qurilmasi, ham mazmun-mohiyati bilan paremiyalarga o‘xshab ketadi. Biroq ular To‘ra Sulaymon umri davomida ega bo‘lgan saboqlardir. To‘ra Sulaymon asarlarida qo‘llangan oddiy folklorizm namunalari o‘ziga xos, originalligi bilan alohida ahamiyatga ega. Ularni to‘plab Sirdaryo vohasi xalqi uchun xos bo‘lgan xalqona donishmandlik namunalari sifatida e’lon qilish mumkin. Shoir yaratgan asarlar badiiyati jihatidan yozma adabiyotga daxldor bo‘lsa, To‘ra Sulaymon folklorizmining o‘ziga xosligi, ijodkor asarlarida xalq

12 hayoti va tutumlari ifodalangani bilan folklorshunoslik, madaniyatshunoslik sohalari uchun ham muhim ma’lumotlarni taqdim eta oladi. 1.2. II bob. To‘ra Sulaymon she’riyatida murakkab folklorizmlar

13 O’zbek she’riyatida ruhiy tasvir ko’rinishi va tamoyillari turli davrlarda turli shakllarda zohir bo’lgan. Chunki she ’ riyat davr nafasi , o ’ sha davr kishisi ruhiy olamida kechuvchi jarayonlarning lirik qahramonlarning ruhiy dunyosi bilan uyg ’ un manzaralaridan yaraluvchi san ’ at mulkidir . Shuning uchun she ’ riyatdagi ruhiyat tasviri xususiyatlarini davr harakteridan ajralgan holda tasavvur etish yoki tadqiq qilish haqiqatga muvofiq kelmaydi . Shu nuqtai nazardan turib , ishda XX asr o ’ zbek she ’ riyatining har bir tarqqiyot bosqichiga xos bo ’ lgan ruhiyat tasvirining namoyon o ’ lish darajalari uning lirik she ’ riyat rivojidagi o ’ rni va ahamiyatini o ’ rganishga harakat qilindi . Ruhiyatning teran tasviri-lirik qahramon ichki dunyosining boyligini ko’rsatuvchi asosiy xususiyat. Zero, lirik qahramonning o’zi yashayotgan jamiyatda sodir bo’layotgan ijobiy yoki salbiy hodisalarga yohud hayotning lirik qahramon qalb va tafakkur olamiga ta’siri uning ichki kechinmalari tarzida tasvirlanadi. Ana shu narsa o’quvchiga tashqi olam-ob’ektiv borliqning inson- sub’ekt-lirik qahramon ichki dunyosining boyishiga, ruhiyatdagi ranglarning tiniqlanishiga, serjiloligiga yoki buning butunlay aksi yuzaga kelishiga sabab bo’lishi mumkinligidan habar beradi. Binobarin, bu ranglar zavq baxshmi yoki yo’qmi nurlimi nursizmi, bundan qat’iy nazar u o’quvchida munosabt paydo qilmasdan qolmaydi. Natijada o’quvchi o’ziga fikrlaydi, o’z dunyo qarashi saviyasida hukm va xulosa chiqaradi. She’r o’quvchini hayajonlantira bilsa, uni bilmaganini bilish, ko’rmaganin ko’rishga yo’l ochsa, albatta, u lirik qahramonga ergashadi, uni qalb tajribalaridan ibrat oladi, Zero, tuyg’ularda jonlanish, hissiyotida uyg’onish sezgan hayajonlari jumbushga kirgan, fikr-uylarida aniqlik, tiniqlikni anglagan kurashlarning maqsadli, xulosalarining mantiqli bo’lib borayotganligiga ko’maklashayotgan she’riyat har bir kishi uchun haqiqiy muallim va dil rahnamosidir. Bas, shunday ekan, o’zbek she’riyati lirik qahramonining ichli dunyosi, ruhiy olami boyligi, unig ijtimoiy, ma’naviy hayot oqimiga ta’siri va ruhiy faollik darajasini tadqiq etish she’rshunoslikning eng dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Qolaversa, bugungi kunimiz uzoq va yaqin o’tmishimizdan yohud

14 kechagi hayotimizdan tubdan farq qiladi. Shu ma’noda o’tmish tajrimbalarini o’rganish ilm va ijod rivoji uchun qancha foyda yetkazsa komil inson tarbiyasi uchun ham shuncha ahamiyatlidir. Chunonchi, 20-30-yillar lirik qahramoni o’zining ruhiy dunyosi bilan keyingi davr qahramonlariga o’xshamaydi. 60- yillardan bosh esa o’zbek she’riyatida yuzaga kelgan to’lqin 70-80-yillarda yanada kuchayib bordi, chunki bu yillarga kelib sotsialistik jamiyatda uzoq davr mobaynida ildiz otgan, hozirgi atama bilan ifodalanganda turg’unlik hukmronlik mavqeiga erishdi. Buning oqibatida inson qadri, tarixiy va milliy an’analar qimmati nisbatan pasaydi. Ma’naviy yemirilishlar avj nuqtaga ko’tarila bohladi. Natijada, hayot va inson, jamiyat va shaxs munosabatlarida sohtalik notabiiylik oqibatida kelib chiquvchi ziddiyatlar kuchni ko’rsata bordi. Ammo shunda ham insoniyatning asrlar davomida yaratgam ma’naviy hazinasidagi nurlar zamondoshimiz qalbi va yo’lini yoritishga xizmat qildi. Bunda badiiy adabiyot, ayniqsa, she’riyatning xizmati beqiyos bo’ldi. Uni lirik qahramoni xalq, millat uchun naf keltirmaydigan ko’p nomaqbul ishlarning yo’lini to’sish uchun intildi. Ammo bunda, hayotga yo’l olayotgan mavhumlik haqidagi qarashlarning qalbiga, ruhiyatiga ingan isyon uchqunlarini pardalab, ya’ni majoz kinoya va ishorat usullarida ifodalashga majbur bo’ldi. Shunday bo’lsa-da bu davr she’riyatida lirik qahramon ruhiyatining tasviri teranlashdi, hayot va inson qalbiga chuqurroq kirib boorish unda kechayotgan o’zgarishlar ildizini ochish, ruhiy bezovtalik sabablarini izlash she’riyat oqimini yangicha o’zanga yo’naltirdi. Qisqacha qilib aytganda she’riyatimizning lirik qahramoni ruhiy olami shu qadar teranlik va kenglik kasb eta boshladiki unda kechayotgan har bir jarayon hayot va jamiyat bilan ajralmas uyg’unlik kasb etdi. Ya’ni she’riyatda ruhiy olam –psixologik tasvirning teranlashuvi jamiyatda sodir bo’layotgan ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy burilishlar sifati natijasida yuzaga chiqdi. Demak, she’riyatda ruhiyat tasvirining chuqurlashuvida bosh omil hayot va inson ya’ni jamiyat va shaxs harakteridagi jiddiy o’zgarishlar muhim rol o’ynagan edi. Bulardan shunday umumiy xulosaga kelish mumkinki biz o’rganayotgan davr o’zbek she’riyatida psixologik tasvir

15 ko’lami o’zining ma’lum yuksalish darajalariga ega bo’lgan. Buni o’rganish o’zbek she’riyatining tarqqqiyot bu jarayonlarining ichki rivojlanishi yoki rivojlanmaganlik sababalarini tekshirish demakdir. Lirikada ruhiy iztirob tabiati g’oyatda murakkab va o’ziga xosdir. Chunki ular bir-biriga juda o’xshash va umumiy jihatlarga ega. Shu sababli dastlabki qadamdanoq oldimizda “Ruhiy iztirob nima?” “Lirikada ruhiy iztirob qanday xususiyatlarga ega?” degan savollarga duch kelamiz. Shu o’rinda diqqatni bir muhim nuqtaga qaratmoqchimiz. Ma’lumki adabiyotshunoslikda ko’pincha “psixologizm” ruhiy iztirob va ruhiy iztirob o’zaro sinonim hosisalar sifatida qo’llaniladi. Holbuki bu tushunchalar tabiatan o’zaro tubdan farqlanadi. “Psixologizm” “ruhiyat tasviri” va “ruhiy iztirob” tushunchalariga nisbatan keng bo’lib muallifning xohishiga bog’liq bo’lmagan holda stixialik tarzda namoyon bo’ladi. Mana shu ruhiy iztiroblar shoirni buyuklikka yetaklaydi ya’ni u xalq durdonalaridan suv ichadi. Biz mazkur bobimizda shoir To‘ra So‘laymonning xalq poetik ijodidan foydalanish mahoratini tahlil va tadqiq etamiz Murakkab folklorizmlar folklorshunos B.Sarimsoqov tomonidan uch guruhga ajratiladi: A) analitik folklorizmlar; B) sintezlashgan folklorizmlar; V) stilizatsiya xarakteridagi folklorizmlar 1 . Analitik folklorizmlar asarning badiiy to‘qimasi, uning yetakchi g‘oyasi bilan organik birikib keta olmasligi jihatidan xarakterlanadi 2 . B.Sarimsoqov o‘z tadqiqotida analitik folklorizmning vazifasini asarga ramziy, falsafiy ruh bag‘ishlashdan iborat deya izohlaydi. To‘ra Sulaymon ijodida analitik folklorizm hodisasini uning “Qaldirg‘och” nomli ocherki misolida ko‘ramiz. Bu ocherk Mirzacho‘l vohasini o‘zlashtirishda faol qatnashgan Sharofat ismli ayol haqida. Muallif asar avvalida cho‘lning 1 Sarimsoqov B. Folklorizmlar tipologiyasiga doir. O’zbek tili va adabiyoti. 1980. 4. – B. 42-44. 2 Sharipova L. XXasrning 70-80 yillari o’zbek she’riyatida folklorizm. – T.: Fan, 2011. _ B. 49.

16 o‘zlashtirilishida suvning qadri naqadar baland bo‘lganini tasvirlash maqsadida cho‘lda suvsiz qolgan bir tuyakashning qonxo‘r tabibga duch kelgani haqidagi afsonani keltiradi. Qonxo‘r tabib tuyakashdan bir tomchi suv evaziga bir tomchi qon so‘raydi. Bir amallab chanqog‘ini qondirgan tuyakash kulbai xonasiga bir ahvolda yetib keladi. To‘ra Sulaymon bu afsonani keltirar ekan, vohada suv qanchalar bebaho ahamiyatga ega ekanini ta’kidlashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Ocherk orqali esa Mirzacho‘l vohasini o‘zlashtirish uchun qanchalab insonlar jonlarini fido etganliklari tasvirlanadi. Afsona bu o‘rinda asarga birmuncha falsafiy ruh baxsh etadi hamda uning badiiyligini yanada oshiradi. Sintezlashgan folklorizmlar tabiati birmuncha murakkab hamda folklordan ko‘ra yozma adabiyotga yaqin bo‘lgani sabab shoir ijodida folklorizmning ushbu turi uchramaydi. Mohiyatan folklor adabiyotga yaqin bo‘lgan stilizatsion xarakterdagi folklorizm namunalarini esa shoir ijodida ko‘plab uchratish mumkin. Stilizatsiya so‘zi adabiyotshunoslik lug‘atlarida muayyan badiiy-estetik maqsadlarni ko‘zlab, o‘zga bir ijod, davr, adabiy yo‘nalish va sh.k.larga xos uslubiy xususiyatlarni qayta tiklashga asoslangan usul sifatida talqin etiladi . O‘zbek adabiyotshunosligida stilizatsiya jarayoni kam tadqiq etilgan bo‘lsa-da, folklor stilizatsiyasi, og‘zaki ijoddan o‘zlashtirib olish hodisalari ma’lum bir tartibga solib o‘rganilgan. Folklorshunos L.Sharipova folklor stilizatsiyasini quyidagi guruhlarda ajratadi:  Janr stilizatsiyasi;  Motiv stilizatsiyasi;  Obraz stilizatsiyasi;  Ritm stilizatsiyasi . O‘zlashtirib olish xususiyatiga ega bo‘lgan stilizatsiya jarayonining ilk turi – janr stilizatsiyasi folklor adabiyot janrlarining yozma adabiyotga olib kirilishi bilan xarakterlanadi. To‘ra Sulaymon ijodida quyidagi folklor janrlari stilizatsiyasi uchraydi:

17 Doston. To‘ra Sulaymon dostonlarida stilizatsion xarakter asarning ham shakl, ham mazmun jihatida yaqqol seziladi. Shakl jihatidan stilizatsiya belgilari sifatida quyidagi jihatlarni ta’kidlab o‘tish mumkin: To‘ra Sulaymon dostonlari xalq dostonlari singari liro-epik xususiyatga ega. Shoir dostonlarining she’riy qismlari bo‘g‘inlari soni turlicha. Xalq dostonlaridagi kabi shiddatli voqea hamda tuyg‘ular tasvirida bo‘g‘inlar soni kamayadi. Masalan, “Jahonnoma” dostonida urushga ketgan Otaquldan qoraxat olgan yaqinlari holati 7 lik bo‘g‘in asosida 4–3 turoqlangan holatda beriladi: Eshik oldi oydin ko‘l, Oyna solsam botmaydi. Armonda ketgan bolama Ot yuborsam qaytmaydi . Dostonlarning nasriy qismlarida sajlardan foydalanib, asar badiiyati hamda xalq dostonlariga yanada yaqinligi ta’minlangan: “Momo shu yo‘sinda ko‘chalarga suv sepdirib, Turoni chilim bilan bir tortar nashaning noyobidan toptirib, o‘n bir bolarli mehmonxonasini chamanda gulday etib bezab, ko‘rpa-ko‘rpachalarni shohona qilib tuzab, qizsirab, qimizsirab keladigan o‘zi kelgan “mehmon atoyi xudo”larini eshonni kutganday kutib olib xizmatlariga tutinmoqqa boshlaydi...” 1 Terma. To‘ra Sulaymon ijodiga mansub baxshiyona termalar xalq og‘zaki ijodining terma janridan stilizatsiya qilib olingan. Ushbu baxshiyona termalar hajm jihatidan dostondan kichikligi, shaklan liro-epik xususiyat kasb etgani, nasriy qismda saj san’ati qo‘llangani holda mazmunan pand-nasihat ruhini o‘zida aks ettirishi ularning folklor termalaridan aynan shu xususiyatlarni stilizatsiya qilib olganliklaridandir. To‘ra Sulaymon baxshiyona termalarining she’riy qismlari xalq yo‘lidagi g‘azallardan iborat ekani ularning o‘ziga xosliklarini ifoda etadi. Ya’ni, biz o‘rganib qolganimiz folklor termalari odatda barmoq vaznida bitiladi hamda ularning qismlarini to‘rtlik sifatida kitobxon e’tiboriga havola etish mumkin. To‘ra 1 Sulaymonov T. Sayxon ( she’rlar, dostonlar). – T.: Sharq, 2003. – B. 131.

18 Sulaymon baxshiyona termalarida esa lirik qismlar, asosan, xalq yo‘lidagi g‘azallar ko‘rinishida ijod etilgan: Ne uchundurkim bu elda saodat soxtadin soxta, Xiyonat avjida, yorab, diyonat soxtadin soxta. Izzat-ikrom, hayo, mehru oqibat soxtadin soxta, Iltijolar ijobatsiz, ibodat soxtadin soxta . 2 To‘ra Sulaymon termalarini folklor termalari bilan yaqinlashtiradigan yana bir jihat ularda bosh qahramon sifatida xalq ijrochilarining ishtirok etishidir: “Qafasga tushgan qushday, bu davra o‘ng emas, tushday bo‘lib o‘tirgan Ergash bobo qo‘liga otameros, bobomeros sozini olib to‘lib-toshib huylashga, kuylashga tushibdi...” 3 Shoir “Aylanib II” nomli ushbu termasida baxshi Ergash Jumanbulbul nomidan o‘z dardlarini kuylaydi. Muallifning ushbu janrdagi asarlariga xalq baxshilarining hayoti, boshdan kechirgan voqea-hodisalar asos qilib olingan. Fikrimizning isboti sifatida To‘ra Sulaymon “Ko‘rsatma” nomli baxshiyona termasida shunday yozadi: Yer yuziga sig‘madim men, yeru ko‘k torlik qildi, Mard xudodan ko‘rar, lekin bir bek( xunxorlik qildi. Bu satrdagi “bek”ka muallif quyidagi havolani beradi: (“Tog‘aybek ismli Xatirchi begi oqinning inisi Abdulxalilni qarorgohiga chaqirtirib tun bo‘yi doston ayttiradi. Shu tunda yuqa-yengil kiyingan Abdulxalil shamollab, oradan olti oy o‘tar-o‘tmas qaytish qiladi. Bu Ergash boboning boshiga tushgan qaro kunlarning boshlanmasi edi” . 1 Shu asarning yana bir o‘rnida baxshining biografiyasiga doir quyidagi ma’lumot havola etiladi: G‘am-sitam yengdi mani, ayriliq, armon yengdi, 2 O’sha kitob. – B. 69. 3 O’sha kitob. – B. 74-75. 1 Sulaymonov T. Sayxon ( she’rlar, dostonlar). – T.: Sharq, 2003. – B. 7 7 .

19 Jigarbandlarim dog‘i bevaqt, begumon yengdi. Qad-qovmatim dol aylab ul bargi suman( yengdi, Qurolsiz, aslahasiz yomondin yomon yengdi. (“Oqin bu yerda umr yo‘ldoshi Ziynatoy O‘tamurod qizini nazarda tutyapti” 2 . Aynan shu yo‘nalishda bugungi kunda ijodkorlarimizdan Azim Suyun, Usmon Azim hamda Faxriyor kabilar muvaffaqiyatli ijod etib kelmoqdalar. Demak, xalqona termalarning yozma adabiyotga o‘zlashtirish borasidagi To‘ra Sulaymon maktabi tajribalari davom ettirilmoqda. Xullas, To‘ra Sulaymonning baxshiyona termalari janr sifatida taraqqiyot bosqichining ilk davrlarini o‘zida namoyon etadi. Muallifning bu turkum asarlari badiiyat jihatidan yuqori saviyaga ega ekani, folklor an’analarini o‘zida saqlagani vanihoyat xalq og‘zaki ijodi ijrochilari haqdagi biografik ma’lumotlarni taqdim etishi bilan XX asr o‘zbek adabiyotida alohida hodisa bo‘ldi. Motiv stilizatsiyasi. To‘ra Sulaymon ijodida xalq dostonlariga xos bo‘lgan hamda xalq hayoti, turmush tarzi bilan bog‘liq motivlar stilizatsiyasi kuzatildi. Dostonga xos motivlar stilizatsiyasi o‘zbek xalq dostonlari syujeti tarkibidagi biror bir halqaning yozma adabiyotda qo‘llanilishi bilan xarakterlanadi. Ushbu adabiy tajriba To‘ra Sulaymon ijodida quyidagi shaklda kuzatildi: Muallif “Jahonnoma” afsonasida Qamarning yori Bibi Hilolga oshiq bo‘lgan Yetti Qaroqchining oylab solishgani, omonsiz solishgani va axiyri shunday qarorga kelishgani haqida yozadi: “ - Yaxshisi birimiz emas, barimiz olaylik. Biroq sharti shuki, faqat uning diydoridan, jamolidan barchamiz bahramand bo‘lib yuraylik, - degan sharmisorlikni o‘rtaga tashlashibdi” 1 . Ushbu motiv, “Birimiz bo‘lmasa barimiz olaylik” jumlasi o‘zbek xalq dostoni “Alpomish”da ham uchraydi. Barchinga uylanish ilinjida talashgan to‘qson alpning kattasi Ko‘kaldosh oxiri shunday qaror beradi: 2 O’sha kitob. – B. 83. 1 Sulaymonov T. Jahonnoma. – T., 1970. – B. 143.

20 “ - Bunday dalada chatoq qilib yurganimiz bo‘lmas, yuringlar, to‘qsonimiz ham boraylik, o‘zbakning qizini yo birimiz olaylik, yo barimiz olaylik...” 2 Bir vaqtning o‘zida bir ayol va bir necha erkak yoki bir erkak va bir necha ayol o‘rtasida qurilgan oila fanda poligamiya hodisasi deb yuritiladi. Manbalarda poligamiya ( grekcha πολύς — ko‘p kishili, γάμος — nikoh) hodisasi ko‘pnikohlilik, ko‘p xotin yoki ko‘p erkak bilan nikohda bo‘lish jarayonini ifodalashi ko‘rsatilgan. Uning ikki xil formasi kuzatiladi: poliandriya va poliginiya . Poliandriya (ko‘p erlilik) — poligamiyaning kam uchraydigan formasi bo‘lib, bir ayolning bir vaqtning o‘zida bir qancha erkak bilan nikohda yashashini bildiradi. Bu hodisa XIX asrda aleut hamda eskimoslarning ba’zi guruhlarida uchragan bo‘lsa, keyinchalik janubiy Hindiston va Tibetning ayrim etnik guruhlarida saqlanib qolgan. Poliandriya hodisasi motivlarining xalq eposlarida mavjudligi, yozma adabiyot tomonidan o‘zlashtirilishi xalq orasida bu hodisaning qachonlardir amalda bo‘lganidan darak beradi. Mavjud ma’lumotlarga asoslanib poliandriya hodisasi yurtimizning buddaviylik dini tarqalgan hududlarida mavjud bo‘lgani haqida xulosaga kelish mumkin. Tibet o‘lkasi orqali Markaziy Osiyoga kirib kelgan ushbu hodisaning qaysi davrgacha saqlanib qolgani haqida aniq ma’lumot yo‘q. Islomning Markaziy Osiyoga kirib kelishi bilan poliandriya hodisasiga barham berilgan, deb taxmin qilish mumkin. “Alpomish” dostonidagi to‘qson alpning Barchinga uylanish niyati bu dostonning tarixiy ildizlari juda qadimga borib taqalishini ko‘rsatadi. Chunki yakkaxudolik dinlari, xususan islom poliandriyani qattiq rad etadi. To‘ra Sulaymon dostonidagi Yetti Qaroqchining “Yaxshisi birimiz emas, barimiz olaylik.., - degan sharmisorlikni o‘rtaga tashlashi” zamirida ham islomiy aqidalar yotadi. YA’ni, muallif ushbu hodisani “sharmisorlik” sifatida baholash bilan o‘quvchida unga qarshi fikr uyg‘otishga urinadi. Xalq orasida hayot tarziga aylanib ketgan diniy 2 Alpomosh. O’zbek xalq qahramonlik dostoni. – T.: Sharq, 1998. – B. 59.

21 tushunchani obrazlar vositasida aks ettirgan muallif bu bilan asari qahramonlariga o‘z xalqining ruhiyatini, tasavvur hamda hissiyotlarini ham singdirib yuborishga muvaffaq bo‘ladi. Markaziy Osiyo xalqlarida nikohning yana bir turi – aka vafot etganida uning farzandlarini begona qo‘lda qolmasligini nazarda tutib, tul qolgan ayolni ukasiga nikohlab berish odati uchraydi. Ba’zi qishloqlarda an’anaga aylanib qolgan ushbu holat kishining qalbi, ruhiy kechinmalari bilan hisoblashmaydi. To‘ra Sulaymon xalq urf-odatlari bilan bog‘liq ushbu motivni o‘zining “Jahongashta” dostoni syujetiga asos qilib olgan. Doston qahramoni Oybahor eri o‘lgach, qaynisi Ernazarga tegishdan bosh tortadi va er uyidan ham, ota uyidan ham bosh olib chiqib ketadi. Muallifning bir qator dostonlari uchun umumiy mavzu – yolg‘iz qolgan ayolning farzandi saodati uchun umrini bag‘ishlashi haqidagi tasvirlar ushbu dostonning keyingi voqealari uchun asos bo‘ladi. Biroq halq udumiga Ernazar emas, Oybahorning, ayol kishining qarshi chiqa olishi zamirida, ma’lum ma’noda ayollarni jamiyatning m kuchi sifatida shakllantirish bilan bog‘liq siyosiy tuzum qarashlari ta’sirini ham sezish mumkin. Xalq hayoti, turmush tarzi bilan bog‘liq motivlar stilizatsiyasi muallifning dostonlarida ko‘p uchraydi. Ushbu motivlarni tabiatiga ko‘ra ikki turga ajratish mumkin: - xalqning turmush tarzi bilan bog‘liq udumlar; - diniy e’tiqod bilan bog‘liq udumlar. To‘ra Sulaymon ijodida to‘y marosimi bilan bog‘liq an’analar tasviri ko‘p uchraydi. “Jahongashta” dostonida muallif to‘y tasvirini berar ekan, bir qator xalqona urf-odatlar haqida ma’lumot beradi: “To‘y bor yerga besh bolasini yetaklab, oltinchisini orqalab keluvchi satta beo‘xshov xotinlar, o‘zini farishtai pokiza sanovchi yuqamechkay otinlar, kuyovdan gap ochilsa oqshami bilan alahsirab chiqadigan qizlar, yetti o‘lchab bir kesadigan ham sinchi, ham dasturxonchi ayollar, qadimdan qolgan odatimiz, erkaklarning biz bilan ishi bo‘lmasin, deb ne mahalgacha hali “eshik ochar”, hali

22 “ignasanchar”, hali “kampir o‘ldi”, hali “oyna ko‘rdi”, bular ham kamlik qilganday, hali “soch siypatar”, hali “ot irillatar”, so‘ng “qiz yashirdi”, “kimga oshirdi” hunarlarini ko‘rsatib, lablariga uchuq toshgan qirq kokilli Oybahor bilan bu oqshomni iyiqqan olqorday betoqat bo‘lib kutgan Otaqulni jonidan bezor qilib yotdi” . 1 Voqealar davomida xutbadan so‘ng tortiladigan “to‘qqiz tovoq”, o‘lan aytishuvi, qizni kuyovga tutib beradigan “poshshoyi vazir” o‘yini, tong azonda esa “quda ziyofati”, kelinni boshqalarga tanishtiruvchi “bet ochar”, “salom soldi” marosimlari hamda ularning o‘tkazilish tartibi haqidagi tasvirlar uchraydi. To‘ra Sulaymon ijodida diniy e’tiqod bilan bog‘liq udumlar islom aqidalarining xalqona ifodasi sifatida namoyon bo‘ladi. Uning qahramonlari maxsus diniy marosimlar o‘tkazmaydilar, balki bu ularning hayot tarziga aylanib qolgan. Ular boshqacha yashashni bilmaydilar va e’tiqodli umr kechiradilar. Yana o‘sha “Jahongashta” dostonida muallif chavandoz polvonning imkoniyatlarini baholar ekan, bosh mezon sifatida islomiy arkonlarni qo‘yadi: “G‘oyibnazar polvon esa besh vaqt namozini qazo qilsa qilar edi, Ko‘kbo‘z tarbiyasini kanda qilmas edi...” 1 Faqat mubolag‘a zarurati tufayli polvonlarning imkoniyatlari diniy arkonlardan balandroq qo‘yiladi. Bu bilan diniy qarashlarning darajasi pasaymaydi, balki, chavandozning o‘z ishiga sadoqati yanada oshiriladi. Yana bir o‘rinda shunday tasvir beriladi: “Oshdan so‘ng azon aytilib, ketidan hufton namozi o‘qilib, namozdan so‘ng Madali maxsum bilan alifni kaltak, mimni g‘altak deb tushunadigan avom, xudojo‘y chollar chordanani qayta qurib, allamahalgacha kitobxonlik bo‘ldi” 2 . To‘ra Sulaymon qahramonlari garchi bilimsiz, g‘arazgo‘y bo‘lsalar-da, ular e’tiqodli insonlar. Kimnidir qoralab, qishloqdan haydash maqsadida yig‘ilgan majlis ham, albatta, hufton namozini o‘qib bo‘linganidan so‘ng o‘tkaziladi. Qishloqning avom ahli uchun ba’zida 1 Sulaymonov T. Jahongashta. – T.: G’.G’ulom, 1970. – B.25. 1 Sulaymonov T. Jahongashta. – T.: G’.G’ulom, 1970. – B.5. 2 O’sha kitob. – B. 9.

23 e’tiqodning oddiy bir odat darajasida kam ahamiyat kasb etishi bu o‘rinda juda asosli yoritilgan. Suvni ko‘rganda biz undan bahra olmoq, poklanmoq haqida o‘ylaymiz. Baliqlar esa butun umrini suvda o‘tkazadi. Ular uchun chanqamoq, suvda poklanmoq tushunchalari yo‘q. To‘ra Sulaymon qahramonlari ham e’tiqod masalasida suvdagi baliq kabidir. “Bir chirpit qimiz ustidagi gap” nomli hikoyasi qahramoni To‘lanboy og‘a yoshlik paytlarini shunday eslaydi: “Savodli kishilarning gapiga qaraganda, kolxoz degani urushgan kishilarni yarashtirib, yarashgan kishilarni kurashtirib, yuqa-yo‘qsillarga qarashadigan xudojo‘y bir kishining nomi bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman”. 3 Yosh va savodsiz bo‘lishiga qaramay To‘lanboyning tasavvurlarida yaxshi kishi, albatta, mustahkam e’tiqodli bo‘lishi kerak, degan tushuncha shakllantirilgan. Demakki, u ham suv ichida ulg‘aygani sabab jamiki yaxshi narsalar suvdagina bo‘lishi mumkinligiga ishonadi. To‘ra Sulaymon asarlarida stilizatsion motivlar qishloq ahlining kechmishu kechinmalarini o‘zida ifoda etadi. Ushbu motivlar nafaqat muallif asarlarining hayotiyligini ta’minlaydi, balki To‘ra Sulaymon uslubi uchun ham asos bo‘lib xizmat qiladi. Obraz stilizatsiyasi. Shoir ijodida ko‘p murojaat etiladigan quyidagi folklor obrazlari o‘zlashmalarini uchratish mumkin: Alp obrazi. Bu termin qadimgi turk qahramonining nomi, laqabi amunini ifodalaydi. A.Alizoda Ansoriy Islom qomusiy lug‘atida turkiy xalqlar islomni qabul qilganidan keyin “Alp” nomining “G‘ozi” nomiga o‘zgargani haqida ma’lumot beradi . Alp obrazining tarixiy kelib chiqishi folklorshunos Sh.Turdimovning “Go‘ro‘g‘li” dostonlarining genezisi va tadrijiy bosqichlari” mavzusidagi tadqiqotida atroflicha tadqiq etilgan. Olim ishning bir bobida alplik tizimi haqida mulohaza yuritib, alplik tizimining quyidagi shartlarini aniqlaydi: “Alplik 3 Sulaymonov T. Tuyboshi ( hikoya ocherk, publististik maqola). – T.: G’.G’ulom, 1977. – B. 14-15.

24 tizimining tayanch bo‘g‘inlarini qahramonning tug‘ilmasdanoq homiy eranlar tomonidan tanlanib – nazarkarda bo‘lishi, ilk bosqichda ilohiy homila topib, «o‘zga makon»da dunyoga kelib, yurtiga qaytishi, alplik dardiga yo‘liqib, eranlar makonida jismi toblanib alp sifatida qayta yaratilishi, ushbu initsatsiya jarayonida alplik sir-asrorini egallashi, o‘z vazifasi, burchi, taqdiridan ogoh etilishi, eranlardan birining qahramonga doimiy hamkor bo‘lib, uning hayoti g‘ayriqutb, raqib (do‘st) taqdiriga bog‘liq kechishi, yangi saltanatga asos solib, el-yurt kamoliga xizmat qilishi, umri poyonida eran maqomida asl makoniga qaytishi tashkil etadi”. 1 Bir so‘z bilan aytganda, alp – xalq qahramoni. Ham aqliy, ham ruhiy, ham jismoniy kamolotga erishgan, ilohiyot olami bilan muloqotga kirisha oladigan kishilargagina xalq bu nomni bergan. Xuddi shunday, To‘ra Sulaymon ijodida elning orzu-intilishlarini o‘zida aks ettirgan komil inson sifatida Alp obrazi uchraydi. Har elning o‘z muftiysi, qozi kaloni bo‘lsin, Oqinlarining ham o‘z aytar o‘lani bo‘lsin, Maydon talab erlari, alp, pahlavoni bo‘lsin, Qarg‘a, quzg‘un qo‘nolmas qo‘shin, qo‘rg‘oni bo‘lsin... To‘ra Sulaymon ijodida Alp – pahlavon yigit. Uning tasviri mifik ildizidan biroz yiroqlashgan, o‘z davrining kishisi sifatida chiziladi. Qadim tarix bitiklari bo‘lmish xalq eposlarida mislsiz qahramonliklar ko‘rsatgan Alpning bugungi tasviri qanday? Ot kimniki? Minganniki. To‘n esa kiyganniki, Yog‘lik joy qay bir kattaning qizini suyganniki. Qora mehnat, qora qozon – ishi o‘ngmaganniki, Alp bo‘lsang ham o‘z ishingdan qoniqishdan gapirma . O‘z zamonasini tasvirlar ekan, shoir davr qahramonlarining nokomilligidan, Alplik missiyasining o‘z mohiyatini yo‘qotgani, ularga xos eng muhim xususiyat – 1 Turdimov Sh. “Go’rog’li” dostonlarining ginezisi va tadrijiy bosqichlari. Filalogiya fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. – T., 2011. – B. 14.

25 oriyat masalasining qimmati pasayib borayotganidan o‘kinadi. “Alhazar” deb nomlangan yana bir she’rda davr “qahramon”lari surati yanada aniqlashtiriladi: Minbarlarda va’zxonlik, ko‘p ko‘ngli vayron asli! Biz alpon deganlarning jismi nogiron asli! To‘ra Sulaymon davr “Alp”lariga qarama-qarshi Alp Go‘ro‘g‘li obrazini keltiradi va bu bilan zamonasi yigitlarini komillikka chaqiradi. Go‘ro‘g‘li. Sh.Turdimov tadqiqiga ko‘ra, Go‘ro‘g‘li homiy eranlar tarbiyati bilan yer yuzi, yer osti, ko‘kda ham bemalol yura oladi (jismoniy kamolot), ko‘ngliga barcha ilmlar, tillar jo bo‘lgan. Soz chalib qo‘shiq aytadi (aqliy salohiyat). Nazari toshni ham yoradi. Eranlar bergan oq-qora patlar bilan turli suratlarga kira biladi (ruhiy quvvat). To‘ra Sulaymon ijodida Go‘ro‘g‘li obrazi kamolotning mezoni hisoblanadi. Yigit kishi uchun zarur bo‘lgan barcha xislatlar poklik, xalqiga sadoqat, g‘animga adovat, qat’iyat, bir so‘zlilik egasi sifatida tasvirlangan Go‘ro‘g‘li – sulton, xalqni olg‘a boshlovchi Alp. Aqiq misol mudom beg‘ubor, soflik, Xeshlarga sadoqat, dushmanga daf’lik, Go‘ro‘g‘li sultonday bir so‘z, bir gaplik Otadan bolaga qolsin, dedilar, Otamning o‘zini qayga qo‘ydilar? 1 “Yig‘lar II” nomli baxshiyona termasida shoir Go‘ro‘g‘li sultonning avlodlari holiga munosabati tarzida zamondoshlari holiga o‘z munosabatini izhor etadi: Qirqilgan qizlar sochi qayta kokillanmasa, Or talashib yigitlar maydonga shaylanmasa, Shoh o‘rnida Boyo‘g‘li o‘tirgan qo‘rg‘on yig‘lar, Ruhi ko‘kda chirqirab Go‘ro‘g‘li Sulton yig‘lar . 2 Go‘ro‘g‘li obrazi muallif uchun eng baland cho‘qqi. U gohida Alpning sifatlarini aytib, xalq o‘g‘lonlarini barkamollikka chaqirsa, gohida 1 Sulaymonov T. Sayxon ( she’rlar, dostonlar ). – T.: Sharq, 2003. –B. 25. 2 O’sha kitob. – B. 67.

26 zamondoshlarining ajdodlar tomiridan qanchalar uzoqda ildiz otayotganlarini ko‘rib, qayg‘ularini ham Alpning tilidan aytadi. Aslida Go‘ro‘g‘li sulton – muallifning o‘zi. Bu olamda Oy tanho, muborak Quyosh tanho, Bo‘y qizlarning ichida shu bir egma qosh tanho. Uningdek hech kim menga bo‘lmasa sirdosh tanho, Go‘ro‘g‘li sulton bir yon, To‘ra Sulaymon bir yon . 3 To‘ra Sulaymon Alp obrazi orqali o‘z “men”ini ifoda etar ekan, bunda faqatgina tanlagan qahramonining xalq qalbiga yaqinligini nazarda tutmaydi. Balki eng baland nuqtada turib olamga ko‘z tashlaydi. Uning bu balandligida xalqona soddalik, ulug‘vorlik hamda donishmandlik bor. Xulosa qilib aytganda, To‘ra Sulaymon ijodidagi folklorizmlar g‘oyatda chuqur asoslarga ega. Shoir umr bo‘yi o‘zi yashagan hududdagi og‘izdan-og‘izga o‘tib kelayotgan folklor materiallarini to‘playdi hamda ulardan ijodiy foydalanish bilan o‘z ijodini ham boyitadi. To‘ra Sulaymon asarlari tadqiqi davomida shoirning 200 dan ziyod xalq maqollaribilan birga xalq maqollariga juda yaqin turuvchi aforizmlar ham kuzatildi. Ushbu maqollarning ko‘pchiligi originalligi, boshqa ijodkorlar asarlarida, hatto folklorshunoslar tomonidan to‘plangan xalq maqollari nashrlarida ham uchramasligi bilan alohida ahamiyatga ega. II BOB. Shoir she’riyatiga xos obrazlilik II.1. To’ra Sulaymon she’riyatida so’z va obrazning sintezlashuvi XX asr o‘zbek adabiyoti manzarasida Oybekona samimiyat, G‘afur G‘ulomga xos falsafiy mushohada, Qahhorona uslub mahorati hamda Mirtemirga xos xalqona ruh keyingi ijodkorlar avlodi tomonidan davom ettirilganiga guvoh bo‘lamiz. 3 O’sha kitob. – B. 55.

27 E.Vohidov go‘zal badiiyati bilan shuhrat topgan bo‘lsa, O.Oripov donishmandona falsafasi bilan tilga tushdi. Mirtemir ijod maktabi o‘quvchilari bo‘lgan Sulton Jo‘ra, To‘ra Sulaymon, Azim Suyun kabi ijodkorlar uchun xalqonalik sifati xos bo‘lib qoldi. Har bir adabiy asar ijodkorning ayni mahalda qanday g‘oyalarning maftuni ekanidan, hayotda nimalarni tasdiqlab, nimalarni rad etayotganidan dalolat sifatida maydonga keladi. Shu bilan, birga har bir asarning ana shunday ruhi hamda yozuvchining butun ijodiy mahsuloti va hatto hayoti, ijtimoiy faoliyati orasida umumiylik bor. Yozuvchi o‘z asarini beixtiros, befarq yozolmaydi. Har bir asarga harorat bergan ehtiros esa yozuvchining butun ijodini va ma’naviy hayotini ichidan to‘ldirib turgan intilishning, fidokorlikning, qisqasi, zo‘r extirosning uchqunidir xolos. Bu extiros har bir yirik yozuvchida o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Bir yozuvchidagi extiros ikkinchi yozuvchi ijodida bo‘lgan extirosdan mazmunan farq qiladi. Badiiy adabiyot va umuman san’atda mavjud bu estetik hodisani ko‘pincha, “pafos” termini bilan ifoda etiladi. “Pafos” lotincha so‘z bo‘lib, bir hisga qattiq berilish, zo‘r hayajon ehtiros demakdir. Oddiy hayotda biror kishi o‘z fikrini chuqur e’tiqod bilan “yonib – kuyib” ifodalasa, uni “pafos” bilan so‘zlayotir deydilar. Adabiyotshunoslik va san’atshunoslikda ham “pafos” so‘zi ana shunga yaqin, ammo undan ancha keng va chuqur ma’noda ishlatiladi. “Pafos” so‘zining ma’lum estetik hodisani ifoda etuvchi termin sifatida ilmga, dastaval Gegel kirgizdi, Bilinskiy esa adabiyot va san’at asaridagi “pafos” tushunchasini ilk marotaba ilmiy jihatdan keng asosladi, uning mazmunidagi ko‘p yangi qirralarini ochdi. O‘zbek klassik adabiyotshunosligida biror asarning mazmuniga singib ketgan chuqur ma’no va hayajonni qayd etmoqchi bo‘lganlarida, ma’nosi jihatdan “pafos” so‘ziga yaqin “dard” tasdiq qilar edilar. O‘zbek xalqining “Bu odamning dardi falon narsa” degan ifodasi bilan shoirning dardi haqidagi ta’bir orasida shubhasiz, aloqa bor.

28 Har bir san’at asarining kuchi uning mazmunidagi ana shu extirosni, “dard”ni o‘quvchi, eshituvchi yoki tomoshabinga “yuqtira bilish”da ko‘rinadi. Ammo “extiros” yoki “dard” iboralari badiiy asarga xos ana shunday “yuqtiruvchanlik’ xususiyatini to‘la ifoda etolmaydi. Belinskiy pafosning extirosga o‘xshashligini qayd etishi bilan birga, ularning aynan bir narsa emasligini ham o‘qtirib o‘tadi. Extiros – umuman his - hayajon demakdir. Pafos esa g‘oya bilan bog‘liq bo‘lgan hisni, biror g‘oyaga maftunlik natijasida ijodkorda paydo bo‘lgan qattiq hayajonni, ko‘tarinki ruhni bildiradi. “Pafos nima? – deb so‘raydi Belinskiy va javob beradi: - ijod ermak yoki havas emas, u san’atkorning zaxmat chekishi samarasi… Xuddi ona chaqalog‘ini o‘z qornida olib yurganidek va o‘stirganidek, san’atkor ham o‘z ichida poetic fikrning urug‘ini olib yuradi va undiradi; ijod protsessi bola tug‘ish protsessiga o‘xshaydi va bu jismoniy hodisaga xos azoblar unga ham yot emas, bu ma’naviy azoblar, albatta, huddi shu sababli, agar shoir ijodiy mehnat va qahramonlikka belbog‘lagan ekan, demak, qandaydir qudratli kuch, qandaydir yengilmas ehtiros uni shunga tortadi, shunga intilishga majbur etadi. Bu kuch, bu ehtiros – pafosdir. Pafosda shoir xuddi jonli, go‘zal mavjudodga ko‘ngil bergandek, g‘oyaga maftun bo‘lgan zot sifatida namoyon bo‘ladi, bu mavjudotning o‘zi ana shu g‘oya bilan extirosli ravishda to‘lib toshgan bo‘ladi va san’atkor bu g‘oyani ongi, idroki bilan emas, faqat bir his bilan emas va o‘z ruhining birorta qobilyati bilan emas, balki o‘z ma’naviy hayotining butun to‘laligi va yaxlitligi bilan mushohada etadi. “Pafos” deganda ham ehtiros ko‘zda tutiladi, shu bilab birga boshqa har qanday ehtiros kabi insonning to‘lqinlanishi, butun asab sestemasining larzaga kelishi bilan bog‘liq bo‘lgan extiros ko‘zda tutiladi; ammo pafos doimo inson qalbida g‘oya kuchi bilan alanga oldirayotgan va doimo g‘oyaga intiluvchi “extiros”dir_ Tarixan qaraganda “pafos” atamasi qadimgi yunonlarda ritorika (notiqlik)dan kelib chiqqan, uni fanga Gegel olib kirgan. U yozuvchining dunyoqarashi va g‘oyasi bilan bog‘liq holda yuzaga chiqadi.

29 Shunday qilib ijodkor ijodining pafosi ning asarlari qaysi konkret tarixiy sharoitida, ne niyat bilan yozilganiga va ijtimoiy hayotda qanday tarbiyaviy o‘rin egallayotganiga qarab tayin etiladi. Misol tariqasida Qodiriy asarlarining mazmunidagi pafos haqiqiy realist san’atkrga hos bir yusinda badiiy shaklda namoyyon bo‘ladi. O‘tmishda yaratilgan “Bahromgo‘r”, “Chor darvesh” yoki “Tohir va Zuhra” kani afsonaviy qahramonlarni tasvirlagan dostonlardan farqli o‘laroq, Qodiriy asarlari o‘zbek adabiytoini yangi, yetuk realism darajasiga ko‘tardi, chunki Qodiriy “hammaga ozmi – ko‘pmi tushunarli, hammaning ozmi – ko‘pmi boshidan o‘tgan umumiy, insoniy hislar haqida bizga gapira boshladi, … haqiqiy yo‘lni topib oldi va shoir bo‘lib tug‘ilgani sababli, erkin ravishda o‘z ilhomi boshlagan yo‘ldan bordi”. Qodiriy asarlarida real hayotning haqqoniy, yorqin masalalari yaratildi. Uning adabiyotning badiiyligi uchun kurashi tayyor ifoda vositalaridan foydalanish asosida emas, balki novatorlarcha yo‘l bilan ro‘yobga chiqadi: Qodiriy yangi, realistik adabiyotni yaratish, uning vositalarini boyitish va mukammallashtirish uchun kurashda aktiv qatnashadi. Shunday qilib, faqat g‘oyaviy yo‘nalish jihatidangina emas, o‘zining badiiy vositalari jihatidan ham yangi, zamonaviy adabiyot yaratishga erishish Qodiriy ijodi pafosining muhim tomonini tashkil etadi. Demak, pafos o‘z – o‘zidan ijodkor istedodi, ilnomi va badiiy mahoratini yuzaga keltiradi. Pafosni asosi ijodkor ruhiy dunyosiga bog’lanadi. Inson ruhiy dunyosini to’la tadqiq etish, o’rganib nihoyasiga yetkazish also mumkin emas. Olam siru sinoatga qanchalik boy bo’lsa, odamzod ruhiy dunyosi ham shunchalik murakkab va chegarasiz. Mana shu murakkablik va cheksizlik manzaralari ham rangindir. Shuning uchun haqiqiy shoir o’zini inson qalbi va ruhining muhofizi, musavviri deb his qiladi. Uni har qanday qo’pol, tashqi ta’sirlardan himoya qilish uchun kurashadi. Inson ko’ngli va ruhiy hayotini tadqiq etgan shoirlar, sirtdan qaralganda, tahqi voqelikdan yiroqlashganday ko’rinadi. Aslida esa, tashqi dunyoning ko’p muammolari inson farzandining albiga yo’l

30 toppish, ruhini anglash orqali hal etiladi. Shu ma’noda ruhoniyat tasvirida bag’ishlangan, ya’ni sof lirik pafosdagi she’rlarning ahamiyati juda yuksakdir To‘ra Sulaymon she’riyati o‘ziga xosligining asosiy jihati bu xalqonalikdir. Shoir tili xalq tiliga yaqin, yaratgan obrazlari ham oddiy, ammo qalbi daryo qishloq ahli. Uning satrlarida soddalik hamda ulug‘vorlikning chinakam mushtarakligini his etish mumkin. Shoir she’riyatiga baho berib adabiyotshunos olim Q.Yo‘ldoshev shunday deydi: “T.Sulaymon she’riyati ta’sirli hissiy timsollar vositasida ifodalangan yombi va zalvorli fikrlar she’riyatidir”. 1 Badiiy so‘z individualligi. To‘ra Sulaymon so‘z bilan munosabatda juda ehtiyotkor. Uning asarlarida barchaga ma’lum siyqasi chiqqan jumlalar deyarli uchramaydi. Shoir kam iste’molda bo‘lib, yo‘qolib borayotgan so‘zlarimizni she’rlariga olib kirishga va shu orqali so‘zlarning umrini uzaytirishga harakat qiladi. Shoirning nabirasi bilan bo‘lgan suhbatda u bobosi o‘qigan kitoblarni qayta o‘qish bilan ham ko‘p narsa o‘rganish mumkinligini aytdi. Sababi, shoir kitobni shunchaki o‘qimay, undagi so‘zlarning xalqona sinonimlarini, kam muomalada bo‘lib unutilib ketayotgan ma’nodoshlarini topib yozib qo‘yishni odat qilgan. Demak, To‘ra Sulaymon ijodxonasi – adabiyot ahli uchun hali ochilmagan qo‘riq. Shoir ijodida betkay va terskay so‘zlari uchraydi. Bu so‘zlar joy ma’nosini bildirib, betkay – tog‘ning quyosh tushib turadigan, terskay – oftob tegmaydigan tarafi. Terskay istilohi shoirning bir she’rida shu tariqa qo‘llanadi: Xeshlarimning bemavrid ko‘zlarida yosh ko‘rsam, Bir mard bilan nopokning taqdirin tutash ko‘rsam, Qaysi bir begunohni keng yo‘lda adash ko‘rsam, Bir betayin kimsaning oyog‘ida bosh ko‘rsam... Ko‘nglimda armon yotar Terskaydagi qor misol . 1 1 Yo’ldoshev Q. Yoniq so’z. – T.: Yangi asr avlodi, 2006. – B. 362. 1 Sulaymonov T. Sayxon ( she’rlar, dostonlar) . – T.: Sharq, 2003. – B. 18.

31 Tog‘ning oftob tushmaydigan tarafida yoz bo‘yi qor erimay qoladi. Vaqt o‘tgani sari bu qor eskirib, kirlanib boradi. Shoir ko‘nglida yillar davomida yig‘ilgan armonlarni terskayda qolgan qorga qiyos qilish bilan ajoyib san’atkorlik namoyon etgan. Shoir yana xalqona qilib qabristonni “qo‘yindi”, “mirshabsiz qo‘rg‘on”, qabrni “oq o‘tov”, “qora o‘tov”, “tuynuksiz kulba” deb ataydi: Bu dunyoda meni bir mirshabsiz qo‘rg‘on yengdi . 2 “Axiyri, janoza o‘qishni lozim topishib, qora o‘toviga qo‘yib keldilar” . 3 So‘nggi qo‘nar “oq o‘tovi” angushdek tor bo‘lmasin . 4 Xatarli qafasga qushing tushdimi? Tuynuksiz kulbaga ishing tushdimi? 5 Xalqona tasavvurlar asosida paydo bo‘lgan mazkur so‘z hamda iboralar shoir asrlariga xalqona badiiyat bag‘ishlaydi. Bunda “qora o‘tov” qabrning qorong‘u hamda nursizligiga ishora bo‘lsa, “oq o‘tov” insonning so‘nggi yo‘lda kiyadigan libosi rangiga ishoradir. “Egamnazar zimdan oqinga qarab xomsiqibdi” 6 (xo‘rligi kelibdi). To‘ra Sulaymon chorva mollarining xalq orasidagi nomlari borasida ham bilimdon edi. “Tarki jamoa” nomli sobiq tuzumning millatimiz madaniyati, urf- odatlariga qarshi siyosati haqidagi asarida chorva mollarining quyidagi nomlarini sanaydi: “Undan ko‘ra, birimiz chori, birimiz shishak, juda bo‘lmaganda to‘xli, tusoq, himmat qilganimiz yo qo‘zili qo‘y, yo to‘pichoq olib kelamiz desalaring-chi!” Chori, shishak, to‘xli, tusoq, to‘pichoq – qo‘yning yoshi bilan bog‘liq atamalar. 2 O’sha kitob. - . B. 82. 3 O’sha kitob. - . B. 94. 4 O’sha kitob. - . B. 77. 5 O’sha kitob. - . B. 49. 6 O’sha kitob. - . B. 79.

32 Ko‘rinib turganidek, tilimizning naqadar boyligini ifodalovchi va ayni paytda kam qo‘llanilayotgan ushbu nomlar asar badiiyati hamda originalligini oshirishga xizmat qilgan. Shu bilan birga shoir ijodida do‘st, oshna nomlarining “mo‘ynisa”, “uzangidosh” kabi sinonimlari uchraydiki, mo‘ynisa – tengqur, tengdosh do‘st, uzangidosh – hamkor, hamnafas, yaqin oshno ma’nolarini aniq ifodalashga xizmat qiladi. Obraz individualligi. Shoir ijodida ot obrazi alohida ahamiyat kasb etadi. Shoirning hayotini otsiz tasavvur eta olmaydigan elning vakili ekanligini ushbu obrazga murojaatlaridan yaqqol sezish mumkin. Kishi, ayniqsa yo‘lboshchining hayotida otning muhim funksiyasini ifoda etish maqsadida shoir yozadi: Shohsuvor bo‘lsang magar yobi otga suyanma . 1 Darhaqiqat, yobi – kuchsiz, zaif ot bilan elni oldga boshlash mushkul ish. Yana shu she’rida shoir payg‘ambarimiz bilan muqaddas safarda birga bo‘lgan muqaddas otga ishora qilib shunday deydi: Qilgan ishing xayrli, minganing Buroq bo‘lsin . 2 Xalq orasida insonning do‘sti hamda ko‘makchisi sanalgan ot bilan bog‘liq ko‘plab tushunchalar mavjud. Xususan, insonni so‘nggi yo‘lga olib boruvchi tobutni ham funksiyasiga ko‘ra otga – yog‘och otga qiyoslaydilar: Yog‘och otga bir-bir minar bo‘ldilar, Taqdirga tan berib, ko‘nar bo‘ldilar . 1 Bundan tashqari shoir ijodida qushlar obrazi ko‘p uchraydi. To‘ra Sulaymon qushlarni hayot tarzi, xalq orasidagi ularga bo‘lgan munosabat asosida tasvirlaydi. In aylanib yashar mayna, qarchig‘ay osmon aylanib, Quzg‘un o‘lja ilinjida, jig‘altoy o‘rmon aylanib. Tustovuq to‘qay ichinda, qoraqush zindon aylanib, 1 Sulaymonov T. Sayxon ( she’rlar, dostonlar) . – T.: Sharq, 2003. – B. 9. 2 O’sha kitob. - . B. 9. 1 Sulaymonov T. Sayxon ( she’rlar, dostonlar) . – T.: Sharq, 2003. – B. 28.

33 Qarqara izg‘ir qonsirab tegrangda pinhon aylanib. Tun-oqshom kezar boyo‘g‘li yomondin-yomon aylanib. Qon to‘kilgan yerga kelmas andalib bo‘ston aylanib. Sa’va chaman ichra, qumri nastarin, rayhon aylanib. Turna parvoz etar ko‘kda, qirg‘ovul yobon aylanib. Qaldirg‘och kelsa eshik och, yurmasin ilon aylanib. Xushxabar eltar kabutar elaro omon aylanib . 2 “Aylanib” nomli she’rida muallif yurtimiz fauna olami uchun xos bo‘lgan qushlar tabiatini tasvirlar ekan, bu qushlarga xalq orasidagi salbiy-ijobiy munosabatlarni ham singdirib yuboradi. Masalan, boyo‘g‘li – tunda uchuvchi xosiyatsiz qush; qaldirg‘och – ilonlarga qiron keltiruvchi hamda oilaga qut-baraka olib kiruvchi qush; kabutar – manzilga maktub eltuvchi dastyor. SHe’rda barcha qushlar obrazi ma’lum ma’noda shaxs qiyofasiga ishoradir. Shoir mayna kabi uyidan uzoq ketolmaydigan, qarchig‘ay kabi baland marralarni zabt etuvchi, quzg‘un kabi o‘lja ketidan poylaydigan, turna kabi baland parvozlar sohiblarining xususiyatlarini qalamga oladi. She’r davomida shoir afsonaviy qushlar obrazlarini tasvirlashga o‘tadi: To‘g‘rosiga qo‘nmish Xumo mustahkam Qo‘rg‘on aylanib, Chor atrofga zog‘ yo‘latmas Semurg‘ devon aylanib. Amir Temur ruhi shodmon izzatli Sulton aylanib. Bu ne baxtkim, yursa Hud-hud To‘ra Sulaymon aylanib! 1 Shoirning bu she’rida har bir afsonaviy qushning xususiyatlariga ishora qilish, ular bilan bog‘liq voqealarni eslash holatlari mavjud. Xumo – baxt qushi. Afsonalardan ma’lumki, bu qush boshiga qo‘ngan kishi baxtli hamda o‘z yurtiga bosh bo‘ladi. Ammo To‘ra Sulaymon Xumosi o‘z yurtining tug‘rosi – gerbiga qo‘nadi hamda o‘sha yurtni bek, o‘zbek qiladi. Xumo qushi tasvirida qushning yurt ramziga qo‘nishi bilan shu yurtning baxtga erishishiga ishora qilingan, deyish mumkin. 2 O’sha kitob. – B. 4. 1 Sulaymonov T. Sayxon ( she’rlar, dostonlar) . – T.: Sharq, 2003. – B. 4.

34 Semurg‘ qushi bizga hazrat Navoiyning “Lison ut-tayr”idan qushlar podsho sifatida ma’lum. Podshoh – o‘z yurtining himoyachisi. Semurg‘ qush hazratning devonlarini (Alisher Navoiyning asarlari nazarda tutilmoqda) sayr etib, xalqning ma’naviy saviyasini yot fikr hamda g‘oyalardan himoyalash ilinjida. Hud-hud Navoiyning yuqoridagi asarida qushlar yo‘lboshchisi sifatida tasvirlanadi. Shoir bu o‘rinda o‘zini Hud-hud – yo‘lboshlovchiga qiyos etadi. Ijod ahli barcha davrlarda xalqdan bir qadam oldinda bo‘lib, asarlari bilan ommani ortidan ergashtirish vazifasini bajarganligi tarixdan ma’lum. Xususan, yuqoridagi satrlarida To‘ra Sulaymon o‘zining shunday “yo‘lboshlovchi”lardan ekanidan faxr va iftihor tuyadi. To‘ra Sulaymon she’riyatining o‘ziga xos jihatlarini ko‘rsatmoq uchun shoirning eng mashhur she’rlarini alohida tekshiruvga tortdik. Shoirning “Gul bir yon, chaman bir yon” nomli she’ri yaratiliboq qo‘shiqqa aylangan asarlaridan biri hisoblanadi. She’r madhiya tarzida bitilgan bo‘lib, muallif uni singlisi Kommunaga bag‘ishlaydi. Chaman ichinda bir gul, gul bir yon, chaman bir yon. Sarvi sanobarmidir? – Soch bir yon, suman bir yon. Sahar subhi sodiqda mushk bir yon, mujgon bir yon. Tun pardasin tortsa gar oy bir yon, osmon bir yon . 1 She’rdagi musiqiy ritmni ta’minlovchi asosiy vosita “bir yon” birikmasi bo‘lib, aynan shu vosita orqali she’r strukturasi bir tizimga joylanadi. Tilshunoslikda bir sonining takrori ayiruv munosabatini keltirib chiqarishi ma’lum. SHe’rda ham bu so‘z takrori o‘zi bog‘lanib kelgan so‘zlarni ikki yonga ajratib ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Asar strukturasi nihoyatda pishiq hamda san’atkorona qurilganligini biz quyida isbotlashga harakat qilamiz. Tarozining ikki pallasi. Shoir ushbu pallalarga qism hamda bo‘laklarni joylashtiradi hamda qismni bo‘lakka tenglashtirish orqali mubolag‘a san’atining nodir namunasini yaratadi: 1 Sulaymonov T. Sayxon ( she’rlar, dostonlar) . – T.: Sharq, 2003. – B. 55.

35 Gul –chaman; Soch – suman; Oy – Osmon. Chaman ichidagi bir gulning husni chaman chiroyiga teng bo‘lsa, gulga qiyoslangan go‘zalning sochlari suman – bilan barobar. Qorong‘i tushishining obrazli tasviri – tun pardasining yoyilishi go‘zal ta’rifi uchun yana bir holatni yaratib beradi, ya’ni, endi olam fusuni tarozining bir pallasi bo‘lsa, ta’rif etilayotgan go‘zalning husni ikkinchi palla. Butun va qism munosabatlari shunday davom ettiriladi: Maqtoviga men bir yon, borliq suxandon bir yon. Men – borliq suxandon Borliq suxandon – butun olam o‘z tilida aytayotgan ta’rifu tahsini tarozi pallasining bir tomoni bo‘lsa, muallifning ushbu she’ri ikkinchi pallada turadi va ular o‘zaro barobar. Bu o‘rinda shoirning o‘ziga bergan bahosi o‘zini oqlaydi. Hakim zoti bor yerda dard bir yon, darmon bir yon. Yoring jafokash bo‘lsa uy bir yon, zindon bir yon. She’r avvalida ayirib ko‘rsatuvchi vosita bo‘lib xizmat qilgan “bir yon” birikmasi endi o‘zaro o‘xshatish, qiyoslash ma’nolarini beruvchi, birlashtiruvchi funksiyasini oladi. Endi tarozining ikki pallasi birlashadi: Dard – darmon; Uy – zindon; Hakim zoti mavjud yerda dardning darmoni o‘zi bilan. Jafokash yo‘ldosh bilan bir uyda yashash zindonda umr kechirish bilan barobar. SHe’r oxirida ushbu birlik saqlanib qoladi: Bu olamda Oy tanho, muborak Quyosh tanho, Bo‘y qizlarning ichida shu bir egma qosh tanho. Uningdek hech kim menga bo‘lolmas sirdosh tanho, Go‘ro‘g‘li sulton bir yon,

36 To‘ra Sulaymon bir yon. 1 Shoir o‘zini Go‘ro‘g‘li sulton bilan bir qatorga qo‘yadi. Go‘ro‘g‘li sulton – shoir asarlarida ko‘p uchraydigan obraz. Shoir bu obrazda o‘zining eng baland idealini tasvirlashga urinadi. Bunda epos qahramonining bahodirlik, xalqparvarlik, sadoqat kabi xususiyatlarini bo‘rttirib ko‘rsatadi. Yuqoridagi satrlarda esa shoir o‘z idealining aslida o‘ziga qo‘yilgan talablar sohibi ekanini ta’kidlaydi. Shoir asarlaridagi Go‘ro‘g‘li sulton obrazi aslida To‘ra Sulaymonning bir bo‘lagidir: Go‘ro‘g‘li sulton – To‘ra Sulaymon. To‘ra Sulaymon she’riyatida struktura jihatidan bir zanjirga tizilgan san’at namunalari ko‘p uchraydi. Ulardan biri “Asragay” deb nomlanuvchi sohibqiron Amir Temur bobomizning haykali poyida bitilgan she’r: Taqa tuyoqni asragay, Tuyoq tulporni asragay. Tulpor Temurni asragay, Temur Turonni asragay. Turon Qur’onni asragay, Qur’on imonni asragay. Imon insonni asragay, Inson olamni asragay Olamni Olloh asragay . Ushbu she’r strukturasi quyidagi tarzda o‘sib boradi: Taqa → tuyoq → Temur → Turon → Qur’on → imon → inson → Olam ← Olloh Chinakam xalqona ruh bilan bitilgan ushbu bitiklarda taqadan boshlanuvchi “asrovchilik funksiyasi” olamga borib tutashadi. Mantiqiy zanjirning asosida esa uch tushuncha – inson → olam ← Olloh turadi. Olamning asrovchilari sifatida inson hamda Olloh obrazlari yonma-yon qo‘yiladi. Shu o‘rinda shoir tasavvufning 1 Sulaymonov T. Sayxon ( she’rlar, dostonlar) . – T.: Sharq, 2003. – B. 55.

37 olamning birligi haqidagi konsepsiyasini obrazli tarzda va juda o‘rinli qo‘llaganiga guvoh bo‘lamiz. To‘ra Sulaymon asarlaridagi barcha mantiqiy zanjirlar, hatto eng mayda detaldan boshlansa ham, albatta, olam Yaratuvchisiga borib tutashadi. “Ayrilmas” nomli she’r ushbu fikrimizni isbotlayni. She’rda ikki jism ifodalanib, ular xususiyatlariga ko‘ra birlik kasb etishlari lozimligi ta’kidlanadi: Bo‘z yamog‘i bo‘z bilandir, Sanam alvondin ayrilmas. Boz o‘yini boz bilandir, Bulbul sumandin ayrilmas. Bo‘zning yamog‘i – bo‘z; Sanam– alvon Boz o‘yini– boz; Bulbul – suman. Bu ikkiliklar biri ikkinchisini talab etib, birinchi qism ikkinchisisiz mavjud bo‘la olmaydilar. Bo‘z yamog‘i bo‘zsiz bo‘la olmagani kabi sanamning go‘zalligi alvon rang – qizil yonoq, alvon dudoqlarsiz o‘z mohiyatini yo‘qotadi. Qushlar raqsi uchun qushlar talab etilsa, bulbulning bir go‘shada mavjud bo‘lishi uchun suman zarurdir. Ushbu struktura she’r oxiriga qadar davom etadi: Borning ishi – bor bilan; Dilxun – dilozor bilan; Beor– beor bilan; Dehqon – an... She’r oxirida biri ikkinchisini talab etuvchi oddiy tushunchalardan baland tuyg‘ularga o‘tiladi: Kim ayrilmas bo‘lsa haqdin, Kela berar baxt har yoqdin.

38 Hazar qil harom tomoqdin, Nojins armondin ayrilmas. Demak, baxt – Alloh yodi bilan bo‘lsa, nojins doim armon bilandir. Shoir she’r oxirida o‘quvchini iymonga chaqirib, faqat Yaratgan nomi bilangina chinakam saodatga erishish mumkinligini ta’kidlaydi: Mardlar mudom birday bo‘lib, Teranlikda Sirday bo‘lib, Qo‘ngli yoz, bahorday bo‘lib, Hargiz imondin ayrilmas. Xulosa qilib aytganda, To‘ra Sulaymon she’riyati g‘oyaviy negizida milliy ma’naviy qadriyatlarimizni aks ettirgani, shoir yaratgan obrazlarning xalqimiz ruhiyati, orzu-istaklarini o‘zida mujassam etganligi e’tirofga loyiq. Shoir she’riyatida e’tiqod masalasining birlamchi ahamiyat kasb etgani ularning tarbiyaviy qimmatini yanada oshiradi. To‘ra Sulaymon she’rlari xalqona samimiyat bilan iymonga chorlovchi she’riyatdir. Ularning 2008 yil H.Boltaboyev hamda Q.Yo‘ldoshevlar tomonidan tayyorlangan 8-sinflar uchun adabiyot fanidan maktab darsligiga kiritilganligi bu fikrimizni tasdiqlaydi. II.2. Shoir she’riyatining individualligi Shoir insonning suvratini siyrati bilan muqoyasa qilib, zohirida namoyon bo‘lgan manzaralarni botiniy qiyofasi bilan chog‘ishtirib, sof badiiy xulosalar чиқаришга muvaffaq bo‘ladi. Shuning uchun ham uning she’rlari barchaga birdek manzur. U tevarak-atrofida kechayotgan voqea va hodisalarni o‘ziga tadbiq etadi,

39 boshi uzra charx urayotgan garduni dunning sir-asrorlarini anglashga harakat qiladi. Hayot ismli murakkab tizimning yanada murakkab tilsimlari ustida bosh qotiradi. Muayyan kashfiyotlar qilishga erishadi. Shu o‘rinda alohida ta’kidlash joizki Abdulla Oripov hayotiy masalalarning yechimlari ustida ijodiy izlanishlar olib borar ekan, bu boradagi xulosalarini hukm tarzida taqdim etmaydi. Balki o‘zining shaxsiy kechinmalri ortidan erishilgan topilmalar tarzida bayon etadi. Uni kimdir e’tirof etishi ham mumkin, kimdir e’tiroz bildirishi ham tabiiy hol. Masalan, Mening bir jaydari falsafamdir shu, Hargiz iltimosga kuning qolmasin, deb yozadi u. Yoki: Bozorga o‘xshaydi asli bu dunyo, Bozorga o‘xshaydi so‘z ham ma’ni. Ikkisi ichra ham ko‘rmadim aslo, Molim yomon degan biror kimsani. U hech qaysi o‘rinda o‘z fikrini o‘zgalarga majburan singdirish yo‘lidan bormaydi. Qizig‘i shundaki uning xulosalarini o‘zimiz o‘zlashtiramiz. Chunki, shoirni qiynagan savollar aslida biz uchun ham begona emas. Bu tuyg‘u hammaga birdek taalluqli bo‘lgani bois ham shoirning she’rlariga tez oshno bo‘lib qolamiz. Tan olaylik, barchamizning ham ko‘nglimizda shu kabi kechinmalar mavjud. Dunyoni bilish, tiriklikning mohiyatini anglash - odam bolasini azal-azaldan qiziqtirib keladi. Lekin hammamizning ham ruhiy quvvatimiz, idrok imkoniyatlarimiz, tafakkur qobiliyatimiz shu ishga qodir emas. Zotan, ko‘rgan, kuzatganlaridan mantiqiy xulosala, falsafiy umumlashmalar chiqarish A. Oripovni boshqa ijodkorlardan ajratib turgan, uni she’riyatning (bugungi mezonlar bilan baholaganda, albatta) eng yuksak cho‘qqisiga ko‘targan iste’dod pog‘onalaridir. "Kichik bir she’rga shu katta ma’noni singdirish uchun hayotda olg‘a boradigan, olg‘a borib uzoqlarni ko‘radigan, eng muhimi, kuzatilgan voqeadan to‘g‘ri va zarur ma’no chiqara biladigan iste’dod bo‘lishi kerak edi. Abdulla Oripov hali studentlik chog‘idanoq o‘zini shunday iste’dod egasi sifatida ko‘rsatdi, - deb

40 yozadi Matyoqub Qo‘shjonov, Suvon Meli bilan hammualliflikda chop ettirgan risolasida" 2 . Abdulla Oripov hayot dengiziga chuqur sho‘ng‘ib, ma’nolar mahzanidan marvarid terayotgan g‘avvos - ijodkor. Shoirga yaratgandan tortiq bo‘lgan mana shu iste’dod yuqorida aytganimizdek hamisha ham olqov yoki qutlovlarga sabab bo‘lmagan. Yaxshi yozgani, she’riy mashqlari ko‘pchilikka manzur bo‘lgani, fikrlash qobiliyatining poyon bilmasligi tufayli ko‘p ozorlar chekkan. Unga eng ko‘p aziyat yetkazgan qavm esa, shoirning o‘z ta’biri bilan aytganda omadsizla guruhidir. Bunday kimsalar bag‘riga olmagani uchun, hatto tarixni-da, g‘ajib tashlashga tayyor. Bundaylarning hayoti cheksiz iztirob, og‘ir uqubatda kechadi. Birovga yomonlik sog‘inib, kimningdir ko‘nglini xufton etsa, bu kun undaylar uchun bayram. Omadsizlar juda xavfli qavm, ular turli yo‘llar bilan jamiyatda noto‘g‘ri tushunchalarni uyg‘otadilar. Bu esa ma’naviy qashshoqlikning belgisidir. Bunday kimsalar boshqalarning asabiga katta ziyon yetkazadilar. Haqiqatdan ham mana shu kabi munosabatlar shoirning qalbiga jarohat soladi. Ruhiga sanchiq bo‘lib botadi. Nomsiz bir dard, mavhum bir og‘riq bo‘lib qiynaydi. Qiynoqlar esa she’rga ko‘chadi: Dunyoda har kimning bor o‘z matlabi, Tuya so‘rab bo‘lmas echkiboqardan. Pismiqdan faylasuf chiqmagan kabi, Haqgo‘y ham chiqmaydi betgachopardan. Shoir mana shu singari ozor berguvchi qavmga hamisha o‘z munosabatini bildirib keladi. Bu uning deyarli har bir she’rida, she’riy dostonlarida bo‘rtib, bo‘y ko‘rsatib turadi. "Ranjqo‘m" dramasining dunyoga kelishida ham mana shu qavmning qing‘irliklari omil bo‘lgan desak xato bo‘lmas. Achinarlisi shundaki, bu qavmdagilar torgina dunyoqarashlari doirasida mittigina maqsad, maydagina manfaat mehvarida yashaydilar. Shoir inson degan nomga nomunosib mana shunday maydakashlikka achinadi. Koinot sarvari bo‘lmish odam bolasi shu qadar 2 М. Қўшжонов. С. Мели. "А. Орипов". Тошкент. Маънавият-2000, 11б.

41 tuban ketishining sababi nima, degan iztirobli o‘ylar iskanjasida, yechimsiz savollar ustida bosh qotiradi. She’riyat. To‘ra Sulaymon ijodining asosiy qismini uning she’rlari tashkil etadi. Qo‘shiqchi shoir sifatida e’tirof etiladigan To‘ra Sulaymon she’riyati ohangdorligi hamda ritmning xalqona ohanglarga yaqinligi bilan xarakterlanadi. Shoir she’riyatini shartli ravishda 3 davrga bo‘lib tadqiq etish maqsadga muvofiq. To‘ra Sulaymon she’riyatining ilk davri chegaralarini 1960-1975 yillar bilan belgilash mumkin. Bu davr shoir uchun folklordan ta’sirlanish davri bo‘ldi. Turob To‘la maktubida ta’kidlagani, “aytuvchilik qobiliyati”ning kam taraqqiy etgani shoirni xalq ijrochiligidan uzoqlashtirib, yozma adabiyot bilan bog‘laganligi ehtimolga yaqin. Shoir ijodining ilk davrida qalbida nimaiki bor, baxshiyona aytimlarmi yoki shoirona latif satrlarmi, barini qog‘ozga tushiradi. Bu davrda xalqona ijod ta’siri shu darajada ediki, ba’zida To‘ra Sulaymon she’rlarini folklor namunalari bilan adashtirib yuborish mumkin bo‘lardi. Shoirning ilk she’riy to‘plami (“Istar ko‘ngil”, 1962) “Qo‘shiq izlab”, “Tog‘lar osha, daralar osha” va “Xalq qo‘shiqlaridan” nomli fasllarga bo‘linishi ham undagi she’rlarning yaratilish tarixidan xabar berib turibdi. Folklordan ta’sirlanish davri shoir she’riyatiga folklor janrlarini ham olib kirdi. Bu davr To‘ra Sulaymon asarlari orasida alyor, o‘lan, terma, qo‘shiq kabi janrlardagi asarlar uchraydi. Shoir ijodini xalq og‘zaki ijodi bilan yaqinlashtiruvchi janrlardan biri termalardir. Termalarim, termalar, o‘ngimda ham tushimda – Ko‘rinasiz ko‘zimga, hatto qilgan ishimda – Ulfatimsiz, termalar! 1 Xalq og‘zaki ijodining doston hamda qo‘shiq janrlari o‘rtasida paydo bo‘lgan bu janr 1 xalq ijrochilariga katta asarlar ijrosi oldidan ijodiy kayfiyatga tushishlari 1 Sulaymon T. Men qayga borar bo’lsam (she’rlar) – T.: Yosh gvardiya, 1965. – B.4. 1 Madayev O. O’zbek xalq og’zaki ijodi. – T.: Mumtoz so’z, 2010. – B.154.

42 uchun yordam beruvchi o‘ynoqi ritmlardan tashkil topadi. To‘ra Sulaymon ijodida ham bu ritm aslicha saqlangan: Tiring-tiring do‘mbiram, So‘yla siring do‘mbiram, Sensiz so‘z qurolmayman, Ko‘rmasam turolmayman. Qo‘shig‘imning qo‘ri bo‘l, Yuragimning jo‘ri bo‘l... 2 Shoirning “Samarqand ta’rifi” nomli ushbu she’rida folklorizm bilan yana bir yaqinlik kuzatiladi. Ma’lumki, she’riy shaklga ega folklor namunalarida turli turoqlangan misralar bir asarda bir vaqtning o‘zida mavjud bo‘la oladi. Shoirning ushbu she’ri 4-3, 4-4, 6-5, 8-7 tarzida turoqlangan misralardan tarkib topgan. Bu jihat To‘ra Sulaymonning yana bir qancha she’rlari uchun ham xosdir. Shoir she’riyatining ikkinchi davrini 1975-1985 yillar chegarasi bilan belgilash mumkin. “Sizni eslayman” (1980) nomli she’riy to‘plami shoir ijodida burilish yasadi. Bu paytga kelib shoir To‘ra Sulaymon bo‘lib tanilgan, o‘z so‘zi va uslubi shakllangan edi. Bu yillar uning uchun folklor bag‘ridan yozma adabiyotga yaqinlashuv davri bo‘ldi. Shoir ijodiy izlanishlari go‘zal tabiat tasvirlarini yaratish hamda ichki intim tuyg‘ularni obrazlar vositasida gavdalantirish kabi yangi jihatlar bilan boyidi. Bu davrga kelib To‘ra Sulaymon ijodida folklordan “nusxa ko‘chirish” holati tugatildi va uning asarlari chin ma’noda yozma adabiyotning durdonalari sifatida tan olindi. Bunga sabab shoirning og‘zaki adabiyot namunalaridan ayro ijod qila boshlagani emas, balki bu sintezni san’at darajasiga yetkazib, o‘z uslubiga aylantira olganligidir: Hali ushalmagan ne orzu o‘ylar, Hali chalinmagan sehrli kuylar. Xazonsiz chamanlar, muattar bo‘ylar 2 Sulaymon T. Men qayga borar bo’lsam (she’rlar) – T.: Yosh gvardiya, 1965. – B.8.

43 Otadan bolaga qolsin, dedilar, Otamning o‘zini qayga qo‘ydilar? 1 Shoir o‘zi uchun muqaddas deb bilgan otameros ijodiy traditsiyalarga umr bo‘yi sadoqat ko‘rsatdi. Manzil qayda, gap qayda hali, Aro yo‘lda qolgulik qilma, Ota meros sozim turganda O‘zga sozni chalgulik qilma, Termalarim, o‘lanlarimsiz Ismu jismim mangulik qilma 2 . To‘ra Sulaymon she’riyatining uchinchi davrini 1986-2005 yillar tashkil etadi. Bu davr shoir ijodi uchun xos jihatlar folklorizm uyg‘unligidagi falsafiy fikrlash, xalqona donishmandlik hamda ulkan hayot tajribasining nazmiy ifodalaridir. Shoirning yaraliboq qo‘shiqqa aylanib ketgan ko‘pgina she’rlari shu davr mahsuli. Qayta-qayta bosh egib, ta’zim qilib o‘tsangiz, Otam yotibdi bunda, Onam yotibdi bunda. O‘tar chog‘i arziydi simobga aylansangiz, Daryo-daryo ko‘z yoshi sitam yotibdi bunda, 3 - kabi quyma satrlar, “Gul bir yon, chaman bir yon” kabi ohangi barchaga tanish qo‘shiq matni bo‘lgan she’rlar ham shu davrda qog‘ozga tushdi. Bu yillar shoir ijodida nafaqat mazmun, balki shakliy jihatdan ham yangilanishlar davri bo‘ldi. “Aylanib”, “Topolmasman” kabi asarlari To‘ra Sulaymonning aruzdagi izlanishlari namunalaridir. Bu asarlarni xalq yo‘lidagi g‘azal sifatida baholash mumkin. To‘ra Sulaymon g‘azallari vazn talablariga javob 1 Sulaymon T. Sizni eslayman (she’rlar) – T.: G’afur G’ulom, 1980. – B.8. 2 Sulaymon T. Sizni eslayman (she’rlar) – T.: G’afur G’ulom, 1980. – B.12. 3 Sulaymon T. “Yo’qlov”. Gulshan (she’rlar, dostonlar). T.: G’afur G’ulom, 1988. – B. 14.

44 bermasa-da, musiqiylik, ritm jihatidan muvaffaqiyatli chiqqan va bugungi kunda kuyga solib qo‘shiq sifatida kuylanib kelinmoqda. Xulosa qilib aytganda, To‘ra Sulaymon she’riyati xalq bag‘rida unib-o‘sdi va o‘zida xalqona ruhni saqlab qola oldi. SHe’riyatimiz to‘rasining zamonaviy tematikani folklor ohanglariga ajib bir mahorat ila payvand etib 1 bitgan she’rlari falsafiy-didaktik masalalarni qamrab oladi. Hajviy asarlar. Shoir ijodida hajviy asarlar muhim o‘rin tutadi. To‘ra Sulaymonning “Mushtum kutubxonasi” seriyasida nashr etilgan “Alhazar” (1976) nomli to‘plamida shoirning jurnalda e’lon qilingan eng sara hajviy asarlari jamlangan. To‘plam 7 satirik she’r, 6 hajviya hamda qatralardan tashkil topgan. Shoirning to‘plamlariga kirmay qolgan, gazeta va jurnallarda e’lon qilingan hajviy asarlari bu hisobni yanada oshiradi. Shoir hajviyalarida o‘z davrining odami sifatida turmushdagi ayrim holatlar, xususan, qalin evaziga qizini sotadigan otalar, sayoq sozandalar, ikkiyuzlamachi kishilar, shoirlikni xavas deb bilgan “yozuvchilar”, xalqning hisobiga kun ko‘ruvchi mansabdorlar ustidan kuladi. To‘ra Sulaymon hajviyalari mavzu jihatidan eskirgan bo‘lsa-da, mohiyatan shoir qalamga olgan turmush muammolari bugungi kunda ham o‘z yechimini topgani yo‘q. Hajviyalarning yana bir muhim jihati ularda xalq donishmandligi namunalari bo‘lmish maqollarning ko‘plab ishlatilganligidir. Muallif hajviy asarlarida foydalangan xalq maqollari, birinchidan, asardagi yumor hissini kuchaytirishga xizmat qiladi, ikkinchidan, asar g‘oyasidan kelib chiquvchi falsafiy xulosalarning ta’sirchanligini oshiradi. Ushbu paremiyalar boshqa ijodkorlar asarlarida uchramagan, originalligi bilan ham e’tirofga loyiq: “Qulon zoti yiqilsa qulog‘iga sir aytmas”, “Sirni ochish oson, sirdosh bo‘lish qiyin”, “Beshikdagi bolaning ham etak tortar dushmani bo‘ladi”, “Yak nafas halovat taxti Sulaymon ast (Bir nafaslik halovat Sulaymon taxtiga tengdir)”, “Izzayi mo‘min – harom”, “Ikki shunqor talashsa bir qarg‘aga yem tushar”, 1 Siyoyev S. Se’riyatimiz to’rasi. Oila va jamiyat, 2012. 6. – B. 4.

45 “Boyqush ketidan ergashib vayronaga duch keldim”, “Devning ishi qurbaqaga tushibdi”, “Nasr – katta karvon”... To‘ra Sulaymon hajviyalari ijtimoiy jamiyat muammolari ustidan kulish, tanqid qilish ruhida bo‘lib, ularning qalamga olinishi to‘g‘risida shoir o‘zi shunday yozadi: “Nazmdan, nasrdan iborat bu hajviyalarimni to‘plam holida kitobxonlar hukmga havola etayotganim – gulzorni alaflardan tozalashdek ezgu niyatga tutinayotganim” 1 . To‘ra Sulaymonning folklordan yozma adabiyotga o‘zlashgan janrlardagi asarlarini alohida tadqiq etishni maqsadga muvofiq deb bildik. Sababi, bu asarlar asl ildizi bo‘lmish folklor namunalariga juda yaqin va shoirning ko‘pgina “kashfiyot”lari, eksperimentlari ham shu yo‘nalishda amalga oshirilgan. Dostonchilik. To‘ra Sulaymon ijodida ko‘lam jihatidan ikkinchi o‘rinni doston janri egallaydi. Adabiyotimiz tarixida doston janri og‘zaki adabiyot orqali yozma adabiyotga kirib kelgan, biroq o‘z traditsiyalari bilan folklor namunalaridan butunlay farq qiluvchi janrdir. Ushbu janr tarixiy taraqqiyoti davomida doston, masnaviy, poema nomlari bilan atalib kelingan. Dastlab folklor adabiyotda doston nomi bilan atalgan janr yozma adabiyotda Yassaviydan boshlab qo‘llana boshlandi. Aruz vaznining masnaviy (ikkilik) shakli bu janr talablari uchun qulayligi sabab mumtoz adabiyotda dostonlar shu shaklda bitildi hamda masnaviy doston janrining ikkinchi nomi bo‘lib qoldi. XX asrdan boshlab urf bo‘lgan forscha “afsona, qissa, doston” ma’nolarida qo‘llanuvchi poema termini bu janrning keyingi taraqqiyotini belgilab berdi 2 . To‘ra Sulaymon dostonlari tuzilish jihatidan xalq og‘zaki ijodidagi doston janriga yaqin turadi. Xalq eposlarining quyidagi xususiyatlari To‘ra Sulaymon dostonlari uchun ham xosdir:  sinkretlilik; 1 Sulaymon T. Alhazar (satiric she’rlar, hajviyalar) – T.: Mushtum kutubxonasi, 1976. – B2. 2 Bu haqda qarang: Valixo’jayev B. O’zbek epic poeziyasi tarixidan. – T., 1974. – B.24; Sulaymon I. Adabiyot nazariyasi. – T., 1980. – B. 257; Adabiy turlar va janrlar. Uch juldlik. – 1-jild. Epos. – T. Fan, 1991. – B.174

46  she’riy matnlarning barmoq vaznida yozilishi;  bo‘g‘inlar soni va turoqlarning o‘zgarib turishi;  nasriy qismda sajlardan foydalanish.  bir doston matni parchasidan boshqa dostonda ham foydalanish;  paremiyalarning ko‘p qo‘llanilishi. Shoir dostonlarining o‘ziga xosligi sabablarini aniqlash uchun uning xalq ijrochilari bilan aloqasini o‘rganish lozim. To‘ra Sulaymon o‘zbek dostonchiligining bulbuli sifatida e’tirof etiluvchi Ergash Jumanbulbul o‘g‘li bilan yaqin aloqada edi. Bu aloqa natijasi o‘laroq, shoir dostonlari hamda “Ergash Jumanbulbul el kezadi” turkumidagi baxshiyonalari dunyoga kelgan. To‘ra Sulaymon Ergash Jumanbulbul o‘g‘li ijrosidagi ko‘plab dostonlarni jonli ijroda tinglaydi va dostonchilik borasida baxshini o‘ziga ustoz deb biladi. Zamonaviy mavzularni kuylovchi shoir dostonlarining xalqona yo‘lda yozilishi ustozining ta’siri edi. Biroq To‘ra Sulaymon ijodi yozma adabiyotdagi doston janrini xalq eposi bilan yaqinlashtirish yo‘lidagi birinchi urinish emas. Bu harakat dastlab folklor ijrochilari tomonidan boshlangan. To‘ra Sulaymon Ergash Jumanbulbul o‘g‘li haqida yozgan maqolasida 1 baxshining ayrim dostonlarni og‘zaki ijro etsa, ayrimlarini yozib qoldirganligi haqidagi o‘zbek folklorshunosligining otasi Hodi Zarifning so‘zlarini keltiradi. Demak, Ergash Jumanbulbul so‘z “qori”ligidan shoirlikka tomon ilk qadam tashlagan baxshilardan bo‘lsa, To‘ra Sulaymon yozma adabiyot maydonidan folklor bag‘riga ilk odimlagan shoirlardandir. To‘ra Sulaymon jami 9 ta doston yozgan: 1. Qorasoch (1965) 2. Jahongashta (To‘lg‘anoy) (1970) 3. Qoya (1988) 4. Yovqochdi (1988) 5. Mangulik (1988) 6. Sarvinoz (1988) 1 Sulaymon T. To’yboshi (hikoya, ocherk, publististik maqola). – T.: G’afur G’ulom, 1977. – B. 114.

47 7. Qorayaloq (1988) 8. Intizor ( 1996) 9. Guljahon (2003) To‘ra Sulaymon yaratgan ilk dostoni “Qorasoch” edi. “Bu asar traditsion xalq dostonlari uslubida yozilgan zamonaviy mavzudagi birinchi yirik doston bo‘lgan uchun tanqidchilarning e’tiborini tortdi” 1 . Doston tilining xalqonaligi, saj usulidagi so‘z o‘yinlari, qahramonlarning ichki kechinmalarini ifodalovchi xalq qo‘shiqlaridan ustalik bilan foydalanilganligi asarning o‘qishli bo‘lishini ta’minladi. Shu bilan birga To‘ra Sulaymon dostonlarining mazmuni va shakliy qurilmasi borasida adabiyotshunoslar orasida muhokama boshlanib ketdi. Adabiyotshunos G‘.Mo‘minov shoir dostonlari haqida shunday fikr beradi: “...shoir folklordan foydalanishda ko‘proq qoliplash usulidan boradi, ya’ni o‘z mavzu va g‘oyaviy niyatini, qahramonlar taqdiri, ularning o‘zaro munosabatini tasvirlashda traditsion xalq dostonlarining qolipini qo‘llaydi. Natijada zamonaviy voqe’lik, shu kungi kishilar xarakteri, qahramonlarning o‘y-xayollari, orzu- intilishlari, davrning umumiy ruhi qadimgi xalq dostonlari ruhining soyasida qolib ketganday tuyuladi” 2 . Adabiyotshunos novator ijodkorning ilk tajribasini “hazm qila olmaydi” va shu bois uning xalq dostonlari shakliy qurilishi sintezidan hosil bo‘lgan doston- poemalaridan kamchilik izlaydi. To‘g‘ri, novator ijodkor uchun kamchiliklarning bo‘lishi tabiiy hol. Biroq folklor traditsiyasining yozma adabiyotga “ko‘chirilishi” To‘ra Sulaymon asarlariga o‘zgacha ruh, o‘zgacha kayfiyat bag‘ishlaganini ham tan olish darkor. Yuqorida adabiyotshunosimiz “qadimgi xalq dostonlari”ga nisbat bergan ijodiy ruh bugun ham o‘lkamizning qaysidir qismida davom etmoqda va balki qanchalab yurtdoshimiz shu kayfiyat bilan yashamoqdalar. Xalq orasida yashagan shoir uchun bu katta shaharning katta kutubxonalariga “berkinib olgan” olimlardan ko‘ra anglashimliroqdir. 1 Mo’minov G’. Xozirgi o’zbek dostonchiligida uslubiy izlanishlar. Maqola. O’zbek adabiyoti janrlar tipologiyasi va uslublar rang – barangligi. – T.: Fan, 1983. – B. 107 2 O’sha kitob, o’sha joy

48 Xullas, To‘ra Sulaymon dostonlarida folklordagi dostonchilik an’analari asos qilib olingan. Ushbu tajriba ikki jihatdan o‘zbek adabiyoti uchun muhimdir: Birinchidan, yo‘qolib borayotgan xalq og‘zaki ijodi dostonchilik an’analarining yozma adabiyot bag‘rida saqlanib qolishi; Ikkinchidan, zamonaviy mavzularda yozilgan asarlar orqali xalqona milliylik ruhining yanada kuchliroq targ‘ib etilishi. Baxshiyona termalar. Ilm ahliga ma’lumki, pand-nasihat, odob-axloq, soz va so‘z haqida yaratilgan, ijtimoiy hayotdagi turli hodisalar, shaxs va jonivorlarning ta’rifi va tanqidiga bag‘ishlangan, baxshilar tomonidan kuylanadigan 10-12 satrdan 150-200, ba’zan undan ham ortiq misralargacha bo‘lgan lirik, liro-epik she’rlar 1 folklorda terma janri nomi bilan yuritiladi. Folklorshunos olim Abiyr Musaqulov o‘z tadqiqotida termalar xususiyatlarini shunday belgilaydi: “O‘zbek xalq termalari dostonchi va termachilar tomonidan yaratilgan, badiha tarzida ijro etiladigan, lirik va epik turga mansub, kompozitsion jihatdan bir necha tiplarga bo‘linadigan, g‘oyaviy-badiiy, tarbiyaviy, baxshi tayyorlash, informativ, dostonchini doston aytishga, tinglovchini doston tinglashga hozirlash funksiyalariga ega, muzika bilan munosabati barqaror bo‘lgan xalq qo‘shiqlaridir” 2 . Termalar, asosan, baxshilar uchun dostonga kirish vazifasini bajargan va katta doston ijrosidan oldin pand-nasihat, hayot voqealariga munosabat bildirish kabi mavzu ko‘lami ijtimoiy xususiyat kasb etgan ijro orqali tinglovchining diqqatini o‘ziga tortishni maqsad qilgan. Folklorshunos O.Madayev terma janrining pedagogik ahamiyatga ega bo‘lishi, ularning yozma mumtoz adabiyotdagi qasida vazifasini bajarib kelishi, liro-epik bu janrning voqealar bayonida his-tuyg‘u hamda kechinmalarni ham ifoda etish imkoniyati mavjud ekanligini qayd etadi 1 . To‘ra Sulaymoning “Ergash Jumanbulbul o‘g‘li el kezadi” turkumi ostida e’lon qilingan asarlari janr xususiyatlariga ko‘ra folklorning terma janri talablariga mos keladi. Bugungi kunda bu yo‘nalishda ijodini davom ettirayotgan Usmon 1 Mirzayev T. O’zbek xalq og’zaki ijodi. – T.: O’qituvchi. 1990, - B. 169 2 o’zbek folklori ocherklari. Uch tomlik. Birinchi tom. – T.: Fan, 1988. – B. 268. 1 Madayev O. O’zbek xalq og’zaki ijodi. – T.: Mumtoz so’z, 2010. – B. 154

49 Azim o‘z asarlariga “baxshiyona” nomini berdi. Biror xalq baxshisi nomidan “kuylanadigan” ushbu asarlar janrini biz ham shartli ravishda baxshiyona termalar deb atadik. To‘ra Sulaymon Ergash Jumanbulbul hamda Fozil baxshi nomlaridan baxshiyonalar ijod qilgan. Baxshiyonalar quyidagi xususiyatlarni o‘zida aks ettiradi: Shakliy jihatdan:  bosh qahramon sifatida konkret folklor ijrochisi, baxshi tanlab olingan;  asar nasriy nutq hamda lirik parchalardan iborat;  nasriy qismda sajlardan foydalanilgan;  lirik qism yozma adabiyot talablari asosida bitilgan;  alohida syujet chizig‘iga ega; Mazmun jihatidan:  asarda o‘z davriga munosabat shaklida pand-nasihat ruhi ustuvor;  nasriy qism xalq baxshilari nutqiga yaqin;  lirik parchalar yozma adabiyotning xos xususiyatlarini o‘zida aks ettiradi. To‘ra Sulaymon baxshiyonalarining ilk namunalar ijodkorning “Jahonnoma” (1996) nomli to‘plamida e’lon qilingan. Dostondan kichikroq hajmga ega 5 asarning barchasi Ergash Jumanbulbul tilidan yozilgan. Bu baxshiyonalarda ma’lum ma’noda baxshining hayoti va ko‘rgan-kechirganlari aks etgan, deyish mumkin. To‘ra Sulaymonning baxshi bilan yaqindan aloqada bo‘lgani buni asoslaydi. “Sayxon” (2003) nomli to‘plamiga shoirning yuqoridagi 5 asari qayta ishlangan holda kiritilgan. Bu to‘plamda jami 19ta baxshiyona mavjud bo‘lib, ular ijodkorning ma’naviy yuksalishini o‘zida aks ettiradi. Janr takomili shuni ko‘rsatadiki, shoirning baxshiyonalari endi Ergash Jumanbulbul, Fozil shoir kabi xalq ijrochilari obrazlari tilidan “aytiladi”. Folklorshunos I.Tursunov tadqiqotlari maqollar asosida terma ijod qilish Samarqand va Janubiy O‘zbekiston dostonchilik maktablari uchun xos ekanini

50 ko‘rsatadi 1 . Samarqand dostonchilik maktabi bilan yaqin aloqada bo‘lgan To‘ra Sulaymon termalarida ham maqollar uchraydi: Men so‘ylayman avval boshdan, O‘sma ketar yuvsa qoshdan, Yomon kunda yot yaxshidir Qadring bilmas qarindoshdan. To‘ra Sulaymon ijodida yana afsona, ertak, yor-yor, alyor janriga oid asar namunalari mavjud. Fantastik mazmunga ega bo‘lib, o‘tmishda qanday bo‘lsa, hozirgi zamon va kelajakni ham shunday tasvirlovchi afsona janri asosida mifologik tafakkurning yotishi bilan xarakterlanadi. To‘ra Sulaymonning “Jahonnoma” nomli asari shu janr asosida yaratilgan. Shoir asarida olamning paydo bo‘lishi haqidagi mifologik qarashlar, afsonalardan foydalanadi. Asardagi obrazlar tizimini quyidagicha ajratish mumkin: Oshiq – Shams (Oftob); Ma’shuqa – Qamar (Oy); Raqib – Yetti Qaroqchi, Tun; Homiy kuchlar – Ona Yer, Tong, Cho‘lpon; Afsonada Shams va Qamar muhabbati voqealar asosini tashkil qiladi. Qamarga oshiq bo‘lgan Yetti Qaroqchi uning ishqida yonib, o‘zaro talashib- tortishadilar. Tun (badiiy adabiyotda, odatda, bu obraz ekvivalenti sifatida maston kampir, o‘gay ona kabilar keladi) ularga yordam berish maqsadida Shams va Qamar orasiga shubha soladi. O‘rtadagi gumon ularni ajratadi. Shams g‘azabdan yonib Oftobga aylanadi, Qamar esa unga tik qarashga or etib, Oyga do‘nadi, yig‘lay-yig‘lay sochlariga oq oralab, Oymomo bo‘lib qoladi. Ona yer ham bularning dardiga azob chekib, yuzlariga ajin tushadi, to‘kkan ko‘z yoshlaridan daryolar, dengizlar paydo bo‘ladi... 1 Tursunov I. Xalq termalarining tariziy asoslari va badiiyati. Filalogiya fanlar nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. – T., 2011. – B. 13-14.

51 Muallif quyidagi bir qator tabiat hodisalarini mifologik tafakkur asosida izohlashga harakat qilgan. Yulduzlar – Bibi Hilolning ayriliqda to‘kkan ko‘z yoshlari; Oyning 30 kunda bir marta to‘lishishi – Bibi Hilolning Shams bilan qayta topishganlaridan so‘ng o‘tgan gaplardan uyalib, oyda bir jamolini ko‘rsatib, yana o‘z chodiriga kirib ketishi; Oy va Quyoshning yer yuzini yoritishi – Shams va Bibi Hilolning Ona Yerga o‘z onalaridek muhabbat qo‘yganliklari; Yetti qaroqchi yulduzlar turkumining g‘arbdan sharqqa qarab aylanishi – Ona Yerning duoyibatiga uchrab, yulduzlar Bibi Hilolning izidan ham benasib bo‘lganliklari; Vulqon otilishi, daryo hamda dengizlarning toshishi, suv toshqinlari – endilikda bag‘ridagi bir Ota va bir Onaning bolalari bo‘lmish odamzotning o‘zaro adovatidan xasrat chekib Momo Yerga aylangan onaizorning qirg‘in va qonxo‘rliklarga chiday olmay johillarga bergan beayov jazosi; Oy va quyosh tutilishi – Momo Yerning azoblanishlariga chiday olmay Oyning qora kiyim kiyishi, Quyosh ham avval qorayib, keyin butun borliqni kuydirishga taraddud ko‘rishi sifatida talqin etiladi. Ushbu mifologik qarashlar oxirzamondan darak beruvchi belgilarni eslatadi. Asar so‘ngida muallif voqealarning qay tariqa davom etishi bizning – Odamzotning qo‘lida ekaninini ta’kidlaydi: “... Olamning yasharishi, ona- Yerimizning Quyosh tegrasida osuda, asoyishta aylanishi, daryolarning tinib- tiniqib oqishi, dengizlarning sokin chalqib-chayqalib turishi Yer yuzidagi barcha kishilarning, Siz bilan Bizning qo‘limizda, kelajak avlodlarimizning qo‘llarida, inon-ixtiyorlarida emish” 1 . To‘ra Sulaymon ijodida birgina ertak uchraydi. “Xarsang” deb nomlangan ushbu asar bir necha bor qayta nashr qilingan. 1994 yil ertak alohida kitobcha 1 Sulaymon T. Jahonnoma ( dostonlar rivoyatlar) – T. : G’afur G’ulom, 1996. – B. 146.

52 shaklida chop etilgan. Asar she’riy yo‘lda yozilgan bo‘lib, maishiy ertaklar sirasiga kiradi. Ertakda asosan aka-uka o‘rtasidagi munosabatlar tasvirlangan. Shoir ertakda quyidagi dolzarb ijtimoiy masalalarga e’tibor qaratadi: - oila to‘kisligida ayol kishining o‘rni; - farzand oila quvonchi, davlati ekani; - qarindosh-urug‘larning o‘zaro hamjihatligi hikmati; - adovat g‘am, sahovat baxt keltirishi. Asarda qarindosh-urug‘lar o‘rtasidagi munosabatlarda ayol kishining o‘rni muhim ekani tasvirlanadi: Naql bordir: erni er, Yer qilar ham xotindir. Istasa qul, istasa Sher qilar ham xotindir 2 . Xalqda farzand davlatga qiyos etiladi. Ertakda ayoli oliyjanob, mehribon bo‘lgan ukaning farzandlari ko‘p, davlatmand. Aka esa qalbi qora, xasadgo‘y xotinga yo‘liqqani tufayli farzandsiz. Muallif farzandsiz aka holatini shunday tasvirlaydi: Qolmadi bosh urmagan, Sig‘inmagan bir yeri. To‘g‘ri chiqmas barining Bashorati, ta’biri. Halol yurib, halol tur, Ushalar orzung shunda. Bir tangriga sig‘ingin, Gapning bari o‘shanda 1 . Aka Yaratganga ibodatlar qilib bir majruh o‘g‘ilga bazo‘r yetishadi. 2 Sulaymon T. Xarsang ( ertak, rivoyat ). – T.: Cho’lpon, 1994. – B. 19 1 Sulaymon T. Xarsang ( ertak, rivoyat ). – T.: Cho’lpon, 1994. – B. 19

53 Ertak medium qismida xasadgo‘y xotin akaning qalbiga shubha solib, ukaga nisbatan adovat uyg‘otadi (Diniy qarashlarga ko‘ra Qobil va Hobil o‘rtasidagi adovat, ilk qotillikka ham ayol kishi sabab bo‘lgan edi). Alam o‘tida yongan aka ukaning haqi bo‘lgan bug‘doyni o‘g‘irlaydi. Janr an’analariga ko‘ra final – yakun ibratli adolat bilan nihoya topadi. Ukaning aka o‘g‘irlaganidan qolgan boyligi oltinga aylanib, uni yanada davlatmand qiladi, aka xasadgo‘y bo‘lgani tufayli bor boyligi toshga aylanib qoladi. To‘ra Sulaymon ertagi nafaqat bolalar, kattalar uchun ham tarbiyaviy ahamiyatga ega. Shoir folklorning yor-yor janrida ham mustaqil ijod qilgan. Uning “Sizni eslayman” (1980) to‘plamiga kirgan yor-yori o‘z davri ruhini aks ettiradi. Paxtazorni oralab Ishlashamiz, yor-yor, ishlashamiz, Yor-yor aytib ko‘ngilni Xushlashamiz yor-yor, xushlashamiz 2 . Bundan tashqari “Jahongashta” (“To‘lg‘anoy”) nomli dostonida shoir to‘y voqealari tasvirini berish uchun xalq ijodiga mansub bo‘lgan yor-yordan foydalanadi. To‘ra Sulaymonning ijodida alyor (aytishuv) janridagi asari mavjud. Bu asar dastlab shoirning ilk kitobida e’lon qilingan. Keyinchalik “Sizni eslayman” (1980), Qorako‘zginam (1981) kitoblari va Istar ko‘ngil (1984) nomli saylanmasida qayta nashr etilgan. Ilk nashrda “Tog‘ qizlari” deb nomlangan bu asarga Hamid Olimjonning “Ishim bordir o‘sha ohuda...” satri epigraf qilib olingan. Keyingi nashrlarda u “Alyor” deb atalgan va epigraf ham tushirib qoldirilgan. Asar nashrdan-nashrga asar yangi satrlar bilan boyitilgan. Unda shoirning qayin yurti qizlari bilan aytishuvi tasvirlanadi: Pochchamizni bu kecha bazmda sinaymiz, deb, Alyor-alyor aytishib, nazmda sinaymiz, deb, 2 Sulaymon T. Istar ko’ngil. She’rlar. – T.: O’zadabiynashr, 1962. – B. 48.

54 Qayin yurtim qizlari meni ko‘rmoq istabdi, Bu ishga bosh bo‘ling, deb yangajonni qistabdi. Badiiy-publitsistik asarlar. To‘ra Sulaymon publitsistika sohasida ham izlanishlar olib borgan. Bu sohada e’lon qilingan bir qator badiiy-publitsistik asarlarida shoir o‘z davrining kishilari, hamyurtlari, hamqishloqlari taqdiridan hikoya qiladi. O‘z davrining faol kishisi sifatida shoir zamonasi qahramonlarini ta’riflash bilan o‘z davriga ham ta’rif beradi. Shoirning badiiy-publitsistik asarlari orasida bugungi kunda ham muhim qiymatga ega bo‘lgan bir qator maqolalar mavjud. Bular shoira Zulfiyaga bag‘ishlangan “She’riyatimiz malikasi”, ustozi Mirtemirga atalgan “O‘zbek she’riyatining Manasi”, Ergash Jumanbulbul haqida “Dostonchiligimizning bulbuli”, Chingiz Aytmatovga bag‘ishlangan “Chingiz Aytmatov – o‘zbekning o‘z yozuvchisi” kabi maqolalalaridir. Xulosa qilib aytganda, To‘ra Sulaymon ko‘p qirrali ijod sohibi sifatida badiiy adabiyot hamda publitsistika sohalarida ijod qildi. Uning asarlariga xos asosiy xususiyat ularning tarkiban yozma hamda og‘zaki adabiyot oralig‘ida yaratilganligidadir. XULOSA O‘zbek adabiyoti tarixida Yassaviydan boshlangan xalqona tuyg‘ular tarannumi XX asr ikkinchi yarmi shoir Mirtemir ijodiy maktabi ta’sirida yanada rivojlandi. Aytish mumkinki, bu davr ijodkorlari asarlarida falsafiy mushohadalarini xalqona yo‘sinda taqdim etish hollari ko‘p uchraydi.

55 Shoir To‘ra Sulaymon XX asr ikkinchi yarmi o‘zbek adabiyotida ana shu tajribani o‘z ijodi misolida amalga oshirgan ijodkorlardan biridir. Baxshi shoir ijodini tadqiq etish davomida quyidagi xulosalarga kelindi: Birinchidan, To‘ra Sulaymon badiiy ijod hamda publitsistika sohasida barakali ijodi bilan XX asr ikkinchi yarmi o‘zbek adabiyotida muhim o‘rin tutadi. Shoir asarlarining o‘ziga xos asosiy xususiyat ularning tarkiban yozma hamda og‘zaki adabiyot oralig‘ida yaratilganligidadir. Ikkinchidan, To‘ra Sulaymon ijodida qo‘llangan xalq og‘zaki ijodi namunalari g‘oyatda chuqur asosga ega. Shoir umr bo‘yi o‘zi yashagan hududdagi og‘izdan-og‘izga o‘tib kelayotgan folklor materiallarini to‘playdi hamda ulardan ijodiy foydalanish bilan o‘z ijodini ham boyitadi. Uchinchidan, Uning xalq dostonlari yo‘lida bitgan dostonlari mazmunan shoir yashagan davr voqealaridan hikoya qilsa-da, ifodada folklor an’anadan foydalanilgani doston badiiyatini yanada oshirganligi aniqlandi. To’rtinchidan, Shoir asarlari tasniflanganida uning folklor janrlarini yozma adabiyotga o‘zlashtirib novator ijodkor sifatida baxshiyona termalar ijod etgani kuzatildi. Beshinchidan, To‘ra Sulaymon asarlari tadqiqi davomida shoirning 200 dan ziyod xalq maqollaridan foydalanganligi aniqlandi. Ushbu maqollarning ko‘pchiligi originalligi, boshqa ijodkorlar asarlarida, hatto folklorshunoslar tomonidan to‘plangan xalq maqollari nashrlarida ham uchramasligi kuzatildi. Bu shoir asarlarining qimmatini yanada oshiradi. Oltinchidan, Shoirning Zulfiyaga bag‘ishlangan “SHe’riyatimiz malikasi”, ustozi Mirtemirga atalgan “O‘zbek she’riyatining Manasi”, Ergash Jumanbulbul haqida “Dostonchiligimizning bulbuli”, Chingiz Aytmatovga bag‘ishlangan “Chingiz Aytmatov – o‘zbekning o‘z yozuvchisi” kabilarga bag‘ishlangan asosan xotiralardan iborat maqolalari adabiyot tarixi uchun ham muhim manbalar taqdim etadi. Bu To‘ra Sulaymonning adabiyotshunoslik sohasi rivojiga qo‘shgan hissasidir. Shoir ijodida folklorizm sintezi masalasi shoir asarlarini keng

56 qamrovda tadqiq etish masalasini qo‘yadi. To‘ra Sulaymon ijodi 4 yo‘nalish bo‘yicha tadqiqotlar amalga oshirish uchun ma’lumotlar taqdim eta oladi: 1.Adabiyotshunoslik sohasi uchun shoir asarlari badiiyati, so‘z va obrazlarining individualligi hamda o‘ziga xosliklarini o‘rganish imkoniyatini beradi. Bu yo‘nalishdagi dastlabki urinishlar amalga oshirilgan bo‘lsa-da, To‘ra Sulaymon ijodi navbatdagi sohalar vakillari uchun hali ochilmagan qo‘riqdir. 2.Folklorshunoslik yo‘nalishida To‘ra Sulaymon ijodidagi folklorizmlarning o‘ziga xosligi, ijodkor asarlari tarkibida ko‘p uchraydigan paremiyalarning originalligi, xalq og‘zaki ijodi orqali o‘zlashtirilgan janr, motiv hamda obrazlarning folkloristik ildizlarini tadqiq etish soha rivojiga muhim hissa bo‘lib qo‘shilishi mumkin. 3.Madaniyatshunoslik uchun shoir dostonlarida tasvirlangan xalq hayoti, urf- odatlari va tutumlari, to‘y-marosimlari bilan bog‘liq go‘zal tasvirlar Sirdaryo vohasi urf-odatlari, an’analari to‘g‘risida ensiklopedik ma’lumotlarni taqdim etadi. 4. Dialektologiya sohasi shoir asarlaridagi tilimizda hozirgi kunda kam qo‘llaniluvchi, yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan so‘zlar manbai sifatida o‘rganilish ehtiyoji mavjud. To‘ra Sulaymonning “Intizor” nomli kitobiga shoir Sirojiddin Sayyid tomonidan bitilgan to‘rtlikni uchratdik. To‘rtlikda shoirga berilgan juda o‘rinli ta’rifni biz ham xulosa sifatida ishimizga kiritdik: Bo‘ynimdagi ming satrning qarzin to‘layman bitta, To‘ralar ko‘p bu tuproqda, To‘ra Sulaymon bitta! Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Karimov I.A. Istiqlol va ma’naviyat. – Toshkent: O‘zbekiston, 1994. – B.7. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008.

57 3. Adabiy turlar va janrlar. Uch jildlik. 1-jild. Epos. – T.: Fan, 1991. 4. Adabiy turlar va janrlar. Uch jildlik. 2-jild. Lirika.. – Toshkent: Fan, 1992. 5. Alaviya M. O‘zbek xalq marosim qo‘shiqlari. – Toshkent: Fan, 1974. 6. Alpomish. O‘zbek xalq qahramonlik dostoni. – T.: Sharq, 1998. 7. Ergashev A. Maktab yaratgan shoir. – Jizzax: Sangzor, 2010. 8. Kelinoy qo‘shiqlari. Xalq qo‘shiqlari va termalar. – T.: G‘.G‘ulom, 1981. 9. Madaev O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. – T.: MUMTOZ SO‘Z, 2010. 10. Mallayev N. Navoiy ijodiyotining xalqchil negizi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1980. 11. Mirzayev T. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. – T.: O‘qituvchi, 1990. 12. Quronov D., Mamajonov Z., Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T.: Akademnashr, 2010. 13. Qur’oni karim. www.ziyouz.com kutubxonasi. 14. Razzoqov H., Mirzayev T., Sobirov O., Imomov K. O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. – T.: O‘qituvchi, 1980. 15. Sarimsoqov B. Folklorizm tipologiyasiga doir // O‘zbek tili va adabiyoti, 1980, №4. 16. Siyoyev S. She’riyatimiz to‘rasi // Oila va jamiyat, 2012 , № 6. 17. Sulaymonov T. Alhazar (satirik she’rlar, hajviyalar). – T.: Mushtum kutubxonasi, 1976. 18. Sulaymonov T. Gul bir yon, chaman bir yon (she’rlar). – T.: Cho‘lpon, 1996. 19. Sulaymonov T. Gul ko‘chat (she’rlar). – T.: Yosh gvardiya, 1967. 20. Sulaymonov T. Gulshan (she’rlar, dostonlar). – T.: G‘afur G‘ulom, 1988. 21. Sulaymonov T. Hamqishloqlarim (ocherklar, hikoyalar). – T.: Yosh gvardiya 1973. 22. Sulaymonov T. Iltijo (she’rlar). – T.: G‘afur G‘ulom, 1976. 23. Sulaymonov T. Intizor (she’rlar, dostonlar). – T.: G‘afur G‘ulom, 1973. 24. Sulaymonov T. Istar ko‘ngil (saylanma). – T.: G‘afur G‘ulom, 1984.

58 25. Sulaymonov T. Istar ko‘ngil. – T.: O‘zadabiynashr, 1962. 26. Sulaymonov T. Jahongashta (doston). – T.: G‘afur G‘ulom, 1970. 27. Sulaymonov T. Jahonnoma (dostonlar, rivoyatlar). – T.: G‘afur G‘ulom, 1996. 28. Sulaymonov T. Men qayga borar bo‘lsam. – T.: Yosh gvardiya, 1965. 29. Sulaymonov T. Qorako‘zginam (she’rlar). – T.: Yosh gvardiya, 1981. 30. Sulaymonov T. Qorasoch. – T.: 1965. 31. Sulaymonov T. Sarvinoz (she’rlar). – T.: Yosh gvardiya, 1989. 32. Sulaymonov T. Sayxon (she’rlar, dostonlar). – T.: Sharq, 2003. 33. Sulaymonov T. Sirdaryo qo‘shiqlari (she’rlar). – T.: Yosh gvardiya, 1974. 34. Sulaymonov T. To‘yboshi (hikoya, ocherk, publitsistik maqola). – T.: G‘afur G‘ulom, 1977. 35. Sulaymonov T. Xarsang (ertak, rivoyat). – T.: Cho‘lpon, 1994. 36. Sulaymonov T. Yov qochdi (dostonlar). – T.: Yozuvchi, 1998. 37. Sulaymonov T.Sizni eslayman (she’rlar). – T.: G‘afur G‘ulom, 1980. 38. Yo‘ldoshev Q. Yoniq so‘z. - T.: Yangi asr avlodi, 2006. 39. O‘zbek adabiyotida janrlar tipologiyasi va uslublar rang-barangligi. - T.: Fan, 1983. 40. O‘zbek folklori ocherklari. Uch tomlik. Birinchi tom. – T.: Fan, 1988. 41. Shabanov Djumali. Oshiq Veysal ijodi va turk folklori T., 2009. 42. Sharipova L. XX asrning 70-80 yillari o‘zbek she’riyatida folklorizm. – T.: Fan, 2011.

O'xshashlar

Mashrab she’riyati va xalq og’zaki ijodi

Tabiat poetikasi va badiiy tasvir vositalari (70-80-yillar she’riyati misolida)

Naim Karimovning adabiy tanqidchilikda tutgan o’rni

Poeziyada metaforaning o’rni (A. Oripov ijodi misolida)

Badiiy tarjimada milliy kolorit