Naim Karimovning adabiy tanqidchilikda tutgan o’rni - Adabiyot - Diplom ishlar

Naim Karimovning adabiy tanqidchilikda tutgan o’rni

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80.4208984375 KB

Ko'chirib olish

“Naim Karimovning adabiy tanqidchilikda tutgan o’rni” BITIRUV - MALAKAVIY ISHI

M u n d a r i j a: KIRISH….……………………………………………………...........….... 3 I BOB. АDABIY TANQIDCHILIK VA NAIM KARIMOV IJODI 1.1. Naim Karimov – adabiyotshunos olim 1.2. Naim Karimovning ilmiy faoliyai qirralari II BOB MUNAQQIDNING ILMIY JARAYONGA MUNOSABATI 2.1 Cho’lpon ijodining tadqiqotchisi 2.2. Davr va adabiy jarayon tadqiqi Umumiy xulosalar………………………………………………………….... Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati….……………………………… 2

K I R I SH Mavzuning dolzarbligi. Bugun biz tarixiy bir davrda – xalqimiz o‘z oldiga ezgu va ulug‘ maqsadlar qo‘yib, tinch, osoyishta hayot kechirayotgan, avvalambor, o‘z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurish yo‘lida ulkan natijalarni qo‘lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz. Bunday vaqtda albatta, ma’naviy yuksalishga, insonlar dunyoqarashining o‘sishiga katta ehtiyoj paydo bo‘ladi. Bu esa, albatta, ma’naviyatni yuksaltiruvchi bosh omil-badiiy adabiyot , adabiyotshunoslik va tanqidchilik bilan chambarchas bog‘liq. I.Karimov ta’kidlaganlaridek, “Albatta, har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o‘ziga xos urf–odat va an’analari, hayotiy qadriyatlaridan va badiiy adabiyotidan ayro holda tasavvur etib bo‘lmaydi. Bu borada, tabiiyki, ma’naviy meros, madaniy boyliklar bilan bir qatorda, adabiyot eng muhim omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi”. 1 Shu ma’noda, adabiyotning uzviy qismi bo‘lgan adabiy tanqidni o‘rganish badiiy adabiyotni teranroq anglashga asos bo‘ladi. Ijodiy jarayonning, adabiyotning asosiy bunyodkori – bu yozuvchi va shoirlardir. Adabiyotshunos tahlil orqali ularni saralaydi. Chinakam adabiyotshunos esa asarni to‘g‘ri baholaydi va kitobxonga kerakli xulosa beradi. Ijodkorlarning mashaqqatli mehnatini baholash o‘ta murakkab masala sanaladi. “Aslida bir yozuvchiga yuqoriroq, boshqasiga pastroq baho berishda hakam bo‘ladigan odam ham, aniq mezon ham yo‘q. Bunday vazifani o‘z zimmasiga oladigan kishilar, mening nazarimda, juda og‘ir va mushkul ishni o‘z zimmasiga olgan bo‘ladi”. 2 – deydi I.A.Karimov. Haqiqatan ham, insonning hissiyotlari, uning ruhiy olamini tasvirlab beradigan, qanchadan-qancha buyuk zotlar ham ojiz qolgan bu hayotning azaliy va abadiy sadolarini aks ettiradigan ijod sohasida ma’lum meyorlar mexanizimini ishlab 1 1 Ислом Каримов.Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибор. Тошкент, Ўзбекистон, 2009, 3-б 2 2 Ўша асар. 3-б 3

chiqishning o‘zi qiyin. Bunday ijod mahsuliga baho berish esa undan ham mushkul. Shu boisdan ham, azaldan adabiyot sohasida “Adabiy tanqid” ning o‘rni beqiyos bo‘lgan. Ammo ta’kidlash kerakki, adabiyotshunosligimizda aynan badiiy tanqid bilan shug‘ullanuvchi adabiyotshunoslarning faoliyati to‘la darajada o‘rganilmagan. Bu soha vakillari beye’tibor qoldirilgan, degan fikrdan yiroqmiz, albatta. Jumladan, Naim Karimovning adabiy tanqidchi va adabiyotshunos sifatida nom qozongan akademik Baxtiyor Nazarov, Salohiddin Mamajonov, Matyoqub Qo‘shjonov, Norboy Xudoyberganov, No‘monjon Rahimjonov, Ulug‘bek Hamdamov, Suvon Melilar haqida bildirgan fikrlari e’tiborga molik. “Suvon Meli ko‘pincha boshqalar e’tiboriga tushmagan yoki e’tibor bermagan masalalarni ko‘tarib chiqishga va o‘z qarashlarini o‘tkazishga intiladi. Ba’zilar unga qo‘shilmas, yana kimlardir uning qarashlarida zo‘rma zo‘rakilikni ko‘rib, inkor etar. Suvon Meli bundan cho‘chimaydi. O‘z qarashlarini o‘rtaga tashlaydi, eng asosiysi, ular adabiyotshunosligimizda yangi fikrlar, mustaqil qarashlar tarzida bo‘y ko‘rsatadi va sizni mushohadaga chorlaydi. 1 –deb yozgan edi Baxtiyor Nazarov . Demak, adabiy tanqidchilik to‘la darajada o‘rganilgan emas, deganda shuni nazarda tutmoqdamizki, tanqidchilik faoliyati uzluksiz davom etadigan jarayon. Shu ma’noda, tanqidchilar faoliyatiga qaratiladigan nigoh ham uzluksiz davom etishi lozim. Qolaversa, o‘zbek adabiyotshunosligining qator dolzarb muommolarning yechimi adabiy tanqid va tanqidchilar faoliyatini har tomonlama chuqur, batafsil o‘rganishni taqazo etmoqda. Qolaversa, hassos munaqqid talqinidagi badiiy asar, badiiy so‘z o‘zining yangi-yangi jamolini, sehrini, qudratini ochadi. Agar bu xususiyatlar yo‘q bo‘lsa, yoki yetishmasa, buning sabablari ochiladi, tanqidchi fikrlari, mulohazalari, baribir sizni ma’lum darajada ma’nan boyitadi. Buning asosiy sababi sinchi munaqqid aytayotgan mulohazalar faqat idrok mahsuligina bo‘lib qolmay, evrilgan tuyg‘ularning namoyon bo‘lishi 1 1 Бaxтиёр Нaзaрoв . “Сўздaн жoзибa излaгaн oлим” - O’zbek tili va adabiyoti, 2011 йил, 6-сoн.134бeт 4

tufaylidir. Go‘zal musiqa bag`ridagi so`z yanada go`zallashgani kabi, mohir tanqidchi nazaridagi asar ham yangi-yangi tovlanishlarga uchraydi._ Demak, adabiyotshunoslik sohasida adabiy tanqidning o‘rni beqiyos. Xulosa shuki, adabiy jarayonga, shoir va adiblar faoliyatiga baho berishda o‘ta noziklik va ehtiyotkorlik bilan yondashish kerak._Bu borada, albatta, adabiyotshunos va tanqidchilar faoliyatini o‘rganib borish muhim ahamiyatga ega. Tanqidchilar orasida o‘zining jonkuyarligi bilan alohida ajralib turuvchi Naim Karimovning munaqqidlik faoliyati ham e’tibor va e’tirofga molik. Har bir munaqqid qalamini taqrizda “qayrashi” ma’lum. Naim Karimov ham dastlab taqriz janrida ijod qilib yosh ijodkorlarni katta ijodga yo‘llagan bo‘lsa, tajribali shoir va yozuvchilarga munosib baho bera oldi. U nafaqat, badiiy ijod sohiblari, balki adabiyotshunos va tanqidchilar faoliyatini ham kuzatib boradi, o‘z mulohazalarini bildiradi. Shu narsani alohida ta’kidlash lozimki, Naim Karimovning O‘zbekistonda adabiy-tanqidiy tafakkur taraqqiyoti masalalariga, ko‘plab yozuvchilarning hayoti va ijodiga bag‘ishlangan tadqiqotlari bosilib chiqqandan keyin respublikamizning qator oliy o‘quv yurtlari va malaka oshirish institutlarida adabiy tanqid bo‘yicha maxsus kurslar tashkil etildi. Filologiya fakultetlarida adabiy tanqidning maxsus fan sifatida o‘qitilishida, yozuvchilarning hayoti va ijodiy faoliyatini o‘rganishda, alohida kurslar ochilishida, shubhasiz, Naim Karimov tadqiqotlarining o‘rni va ahamiyati e’tiborli. Olimning ijodiy faoliyatini o‘rganish asnosida bu fikrlarga to‘la ishonch hosil qilish mumkin. Bu ishimizning dolzarbligini ko‘rsatadi. Ishning maqsad va vazifalari. O‘zbek adabiy tanqidchiligida Naim Karimovning o‘rni, uning munaqqidlik faoliyati, olimning o‘ziga xos uslubi, o‘zbek va jahon adabiyoti, adabiy jarayoniga tanqidchining munosabatini o‘rganishdan iborat. Olimning nozik adabiyotshunos olim va ijodkorligini ham nazardan qochirmadik. Qator badiiy asarlarini, adabiy kuzatishlarini ham e’tibordan qochirmadik. Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni o‘z oldimizga qo‘ydik: 5

1. XX asr o‘zbek adabiy tanqidchiligining o‘ziga xosligini tekshirish. Bu davrdagi adabiy jarayonga, tanqidchilar faoliyatiga e’tibor qaratish. 2. Naim Karimovning munaqqidlik faoliyatini izchil o‘rganish; olimning jamoatchilik usulida olib borayotgan faoliyatini ham (“O‘zbekiston ma’rifatparvarlar jamiyati” raisi, “Shahidlar xotirasi” jamg‘armasi kengashi raisi hamda “Qatag‘on qurbonlari” xotirasi muzeyi direktori kabi) e’tirof etish. 3. Naim Karimovning o‘zbek she’riyati va nasriga munosabatini tadqiq etish. 4. Jahon adabiyotiga tanqidchininig bahosi, bu boradagi mulohazalarini boshqa tanqidchilar fikrlariga qiyoslash. 5. Yoshlar ijodiga va badiiy mahoratiga Naim Karimovning munosabatini tahlil etish. 6. O‘zbek tarjimashunosligi va bu borada erishilgan yutuq va kamchiliklarga Naim Karimovning qarashlarini o‘rganish. BMIning o’rganilish darajasining qiyosiy tahlili. XX asr o‘zbek adabiy tanqidchiligi adabiy tanqiddagi o‘ziga xos taraqqiyot davri bo‘ldi.Ayniqsa, yurtimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng adabiyotshunoslikka e’tibor chin ma’noda kuchaydi. Baxtiyor Nazarov, To‘ra Mirzayev, Ummat To‘ychiyev, No‘mon Rahimjonov, Mamatqul Jo‘rayev, Shuhrat Rizayev, Rahmatilla Barakayev kabi adabiyotshunoslar tomonidan Naim Karimov faoliyati tadqiq etilgan. Bitiruv-malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Bitiruv-malakaviy ishining maqsad va vazifalari bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ilmiy-nazariy mulohazalar, amaliy tahlillar jarayonida quyidagi yangiliklarga erishildi: Naim Karimovning adabiyotshunos va munaqqidlik faoliyati izchil o‘rganildi. 6

O‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligida Naim Karimovning o‘ziga xos o‘rni ko‘rsatildi, olimning faoliyati va mulohazalari zamondosh munaqqidlar bilan qiyoslandi. Munaqqidning o‘zbek adabiyotshunosligini qator fundamental tadqiqotlar bilan, ko‘plab o‘quv qo‘llanmalari va darsliklari bilan boyitganligi alohida e’tirof etildi. Naim Karimovning yosh ijodkorlar va bolalar adabiyoti borasida bildirgan fikrlari o‘rganildi. Shuni ham alohida ta’kidlash joizki, bizgacha bo‘lgan davrda ham Naim Karimov faoliyatiga nazar tashlangan, turli munosabatlar bildirilgan, albatta. Ammo biz ko‘proq olim kim haqida gapirgani emas, balki qanday munosabat bildirganiga e’tibor qaratdik. Zero, bu orqali tanqidchining badiiy didiga baho berish mumkin. Munaqqid va adabiyotshunoslarning Naim Karimov haqida bildirgan fikrlari o‘rganildi, bir-biriga qiyoslandi. Tadqiqot obyekti va predmeti . Mazkur bitiruv malakaviy ishni yozishda Naim Karimovning monografiya va risolalari, kitoblari, ilmiy va publitsistik maqolalari hamda olim haqida olib borilgan ilmiy tadqiqotlardan foydalandik. Shuningdek, “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali va “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida berib borilgan maqolalarni o‘rganib, kerakli o‘rinda ko‘chirmalar oldik. Bitiruv-malakaviy ishning nazariy va ilmiy ahamiyati. Bizga ma’lumki, bugun yurtimizda istiqomat qilayotgan har bir insonning aqli va qalbi ham shuni tasdiqlaydiki, istiqlol har bir soha vakillariga yangi-yangi imkoniyatlar taqdim etdi. Jumladan, adabiyotshunos olim, taniqli munaqqid Naim Karimov ham ana shunday istiqlol imkoniyatlaridan unumli foydalanib, ilmiy hayotda- adabiyot olamida o‘z istiqbolini topa olgan insonlardan biri sanaladi. U taniqli adabiyotshunoslar haqida salmoqli portret, maqolalar yaratgan bo‘lib, ular asosida Izzat Sulton, Matyoqub Qo‘shjonov, Suvon Meli kabi tadqiqotchilar hamda 7

Cho‘lpon, Hamza, Oybek, Hamid Olimjon, Abdulla Qahhor, Usmon Nosir, Shayxzodalar ijodida badiiy so‘z sehri, ularning adabiy-tanqidiy qarashlari bo‘yicha nozik va fasohatli kuzatishlarini o‘rganish asnosida shunga amin bo‘lamizki, XX asr o‘zbek adabiy tanqidchiligida Naim Karimov ham o‘ziga xos o‘ringa ega. Shu nuqtai nazardan yondoshilsa, Naim Karimovning adabiyotshunoslikdagi xizmatlarini yorqinroq tasavvur etish mumkin bo‘ladi. Ushbu maqsadda shu mavzu bo‘yicha, ya’ni Naim Karimovning munaqqidlik faoliyatini o‘zida aks ettiruvchi barcha kitoblar, ilmiy maqolalar, bizdan oldingi tadqiqotchilarning keltirgan fikrlarini o‘rganib chiqib, bevosita tanqidchining o‘zi tomonidan yaratilgan asarlar, taqriz va maqolalar bilan tanishib bu borada o‘z fikrlarimizni bildirib o‘tdik. Bu bitiruv-malakaviy ishi natija va xulosalaridan oliygohlarda o‘tkaziladigan ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda, maxsus kurslarda, adabiyotshunoslik, adabiy tanqid darslarida foydalanish mumkin. BMIning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob umumiy xulosalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, jami betni tashkil qiladi. I BOB. АDABIY TANQIDCHILIK VA NAIM KARIMOV IJODI 1.1. Naim Karimov – adabiyotshunos olim 8

Hozirgi adabiy jarayonda faol ishtirok etayotgan, maqolalari, tadqiqotlari, monografiyalari dolzarb muammolarga bag`ishlangan, izlanuvchan, dadil va o`ktam fikrlari bilan el-u yurtga tanilib qolgan adabiyotshunoslar orasida o`zining teran nigohi bilan adabiyot iхlosmandlari va mutaxassislar e`tiborini tortayotgan munaqqidlardan biri Naim Karimovdir. Munaqqidning boy va rang-barang ijodi XX asrning ikkinchi yarmidan e’tiboran o’zbek adabiyoti va adabiy tanqidchiligi taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Adabiy tanqiddagi Matyoqub Qo’shjonov, Ozod Sharafiddinov, Salohiddin Mamajonov, Laziz Qayumov, Naim Karimovlar avlodining baxti shundaki, ular ijodining boshlanish va shakllanish vaqti jamiyatda iliq shabadalar esa boshlagan yangilanish davriga to’g’ri keladi. XX asr o’zbek tanqidi va adabiyotshunosligida bo’y ko’rsatgan yangilanishlar ham 50-yillarning oxirlari 60-yillarning avvalida mana shu avlod ijodida yorqin namoyon bo’ladi.Adabiyotshunos Baxtiyor Nazarov badiiy adabiyotga, badiiy ijodga, badiyatga tuganmas mehr-muhabbati bilan zuhur topib kelmoqda. Naim Fotihovich Karimov 1932-yilda Toshkent shahrida tug`ildi, o’rta maktabni oltin medal bilan tugatgach, SAGUning o’zbek filologiyasi fakultetida o’qidi. Naim Karimovning otalari Fotih Karimiy domla fizika fani mutaxassisi sifatida elga tanilgan. Bo’lajak mashhur munaqqid Ozod Sharafiddinov yoshligida she’r mashq qilib yurganida adabiyot va she’riyat haqidagi dastlabki maslahatlarni Fotih akadan olgan. Taqdir taqozosi bilan bo’lajak adabiyotshunos Naim Karimov keyinchalik Ozod Sharafiddinov qo’lida tahsil oldi, she’riyatning rangi va ohangini undan o’rgandi. Universitetni “imtiyozli” diplomga bitirgach, aspiranturada tahsil oldi. “ Hamid Olimjonning badiiy mahorati ” mavzuidagi nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagach, O’z R FA Til va adabiyot institutiga ishga o’tdi. Vaqti yetib, Ozod aka shogirdi Naim Karimov haqida maqolalar e’lon qildi. Kitoblariga yuqori baho berdi.Naim Karimov “ o’zbek adabiyotshunosligining o’ziga xos, betakror namoyandalaridan biridir ”, deb yozadi ustoz shogirdi haqida va 9

betakrorlik shoir-yozuvchigina emas, adabiyotshunos olimga nisbatan ham butun mas’uliyati bilan aytikishi mumkinligini ilmimizga Naim Karimov shaxsi va ijodiga tatbiq etgan holda olib kirdi. “ XX asrning ikkinchi yarmidagi o’zbek adabiyoti – tanqidchilik yoki adabiyotshunoslikkina emas, umuman, adabiyotidagi rivojlanishni Naim Karimovsiz tasavvur qilib b o’lmaydi ”, - deb yozadi ustoz Ozod Sharafiddinov yana bir o’rinda. Shu ilm maskanida deyarli oltmish yildan beri samarali mehnat qilib kelmoqda. Olim “XX asr o’zbek adabiyoti taraqqiyotining o’ziga xos xususiyatlari va milliy istiqlol mafkurasi” (1994) mavzusida doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. U “O’zbekiston ma’rifatparvarlar jamiyati” raisi hamda “Qatag’on qurbonlari” xotirasi muzeyi direktori lavozimlarida ishladi. Nohaq qatag’on bo’lganlar xotirasini tiklashda faoliyat ko’rsatib kelmoqda. N. Karimov izlanuvchan va yuksak ilmiy-estetik did hamda qarashlarga ega munaqqid, u o’zbek adabiyotshunoslogiga badiiylashgan tafakkur usulini olib kirdi. Cho’lpon, Hamza, Oybek, H. Olimjon, Usmon Nosir, Shayxzoda ijodiga doir tadqiqotlarida, maqola va monografiyalarida asarlarini o’rganish bilan cheklanmay, ularning ijodiy laboratoriyasiga ham chuqur kirib boradi, har bir san’atkorning xos uslub va mahorati yo’nalishlarini ilmiy-estetik, tarixiy-ma’rifiy jihatdan chuqur tahlil etadi. Shakldagi go’zallik bilan kompozitsiyadagi topqirlik, ilmiylikka zid bo’lmagan erkin badiiy xayol Naim Karimov tadqiqotlarining o’ziga xosligini belgilaydi, qiziqarli o’qilishi va jozibasini ta’minlaydi. Birgina Oybek haqidagi 60 ga yaqin maqola, olti-yetti kitobi xalq orasida mashhur bo’lib ketdi. Ayniqsa, “Cho’lpon” hamda “Maqsud Shayxzoda” nomli ma’rifiy romanlari bu adiblar hayoti va ijodini o’rganish bo’yicha adabiyotimizda yangi sahifalar ochishdan tashqari, bu buyuk so’z san’atkorlari hayoti va ijodi haqida ilmiy tafakkur yuritishning o’zbek adabiyotidagi jahon andozalaridan qolishmaydigan go’zal namunalari bo’ldi. Bu fikr asarlardagi badiiylik, tafakkur yo’sinigagina emas, ularning qurilishi, kompozitsiyasi, shakli va bayon tarziga ham daxldor. 10

O’zida ilmiy-ijtimoiy fikrni mujassam etgan shoirona pafos bilan to’yinishi olimning Cho’lpon, Oybek, Shayxzoda haqidagi aksar ishlari uchun xos bo’lgan yetakchi xususiyatdir. Yangi fikr, yangi qarash va ma’lumotlar olib kirsh, mavjud ma’lumotlarning yangi qirralarini, oqibatlarning sabablarini ochish, bir so’z bilan aytganda, yangilik berishga intilish Naim Karimov tadqiqotlarining yetakchi fazilati, asarlaridagi pafosni ko’tarib turadigan jonli tirgaklardir. Bunga Behbudiy, Tavallo, Hoji Muin, Hamza va ayniqsa, Usmon Nosir haqidagi qator ishlari dalil bo’la oladi. N. Karimovni shoirqalb tanqidchi dedik. Fikrimiz shunchaki e’tirof bo’lib qolmasligi uchun buni munaqqid kitob va maqolalariga qo’yilgan nomlar orqaliyoq kuzatsa bo’ladi. “Tabiat axtarar o’ziga rassom”. Naim Karimov o’zbek adabiyotshunosligida zamonaviy asarlar matnshunosligiga asos soldi. H. H. Niyoziy, G’. G’ulom, H. Olimjonlarning ko’p jildlik mukammal asarlar to’plamlari chop etilishiga bosh-qosh bo’ldi, ularni chop etish prinsiplarini ishlab chiqdi va “Boy ila xizmatchi” dramasining hozirgi bizga ma’lum variantini faqat Hamzaga mansub deyish va nashr qilish mumkin emasligini isbotlab berdi. Bu o’z vaqtida anchagina qaltis, lekin juda jur’atli xulosa edi. Buning uchun olim boshi ne-ne g’avg’olarga ham qoldi… lekin, eng asosiysi, haqiqat tiklandi. Naim Karimov Oybek “Mukammal asarlar to’plami”ning XX jildligi nashriga rahbarlik qilgan va bu mehnati uchun hamkasblari bilan Beruniy nomidagi Respublika Davlat mukofotiga sazovor bo’lgan. Olim bu mehnati bilan adabiyotimiz tarixida birinchi bo’lib adibning chala qolgan asarlari bilan tanishdigina emas, ularni chuqur va atroflicha o’rgangan. “Shahinaning Majnuni”. She’riyat shinavandasi darhol sezadi – bu Sergey Yesenin haqida. “Qo’shbuloq” – bu Oybek va G’afur G’ulom. “Oybek nomli cho’qqi” deb ataydi muallif maqolalaridan yana birini. Yoki rus tilida yozilgan mana bu maqolaning nomiga e’tibor bering: “И солнце улыбалось в каждом слове”. Bu ham Oybek haqida. 11

Yana u to’g’risida: “Davlati qalb she’ri va eski tanbur”. “Na oltin, na javohir edim”. “Ka’bamsan, she’riyat”. Bular Mirtemir haqidagi maqolalar nomi. Maqolalarga bunday nomlar qo’yishda olim ko’pincha mualliflarning ijodidagi xususiyatlardan kelib chiqqan. O’zbek tanqidchiligi va adabiyotshunosligi XX asrning uchunchi choragidan boshlab o’z taraqqiyotining yangi bosqichiga ko’tarildi. Istiqlol arafalari, mustaqillik davriga kelib, metodologiya masalasida xalqaro mezonlarni egallash yo’liga o’tganini ko’rsatdi. Adabiy tanqid va adabiyotshunosligimiz tahlil va tadqiq yo’li bilan adabiyot doirasini yoritish hamda yozuvchi hayoti va ijodini o’rganish bilangina cheklanmay, ular vositasida hayot, jamiyat, millat tashvish- quvonchlari va inson ichki dunyosiga daxldor Vatan muammolarini, vatandoshni, zamondoshni, insoniyatni to’lqinlantirib kelgan va kelayotgan masalalarni tahlil etishning o’ziga xos yo’nalishi darajasiga ko’tarildi. O’zbek tanqidchiligi va adabiyotshunosligining yangi, zamonaviy ma’nodagi ana shu darajaga ko’rorilishida Naim Karimovning xizmatlari alohida e’tirof etilishga munosibdir. Vadud Mahmud izlanishlarida uch bergan, Ozod Sharafiddinov tadqiqotlarida bo’y ko’rsatgan bu fazilat Naim Karimov ishlarida muayyan tizim holiga kirdi. Tanqidning vazifasi asar badiiyatini o’rganish ekani to’g’ri, lekin bu haqiqat tanqid uning vositasida insonning jamiyat bilan aloqadorlikdagi masalalarini ham o’rganishi zarur va ba’zi hollarda muhim ekanini inkor qilmaydigina emas, hatto taqozo etadi. Naim Karimovning istiqlol arafalari va mustaqillik davriga kelib yaratilgan hamda mustaqillik g’oyalarini mustahkamlashga yo’naltirilgan qator maqola, tadqiqot va monoigrafiyalari xarakterlidir. Adabiyot vositasida davr va uning ehtiyojlari bilan mustahkam aloqadorlik, tanqid vositasida xalq dardiga kamarbastalik Naim Karimov ijodining muhim xususiyatidir. Olimning “O’zbek adabiyoti jallodlari” turkumidagi “Qodiriyning boshi – yangi yil sovg’asi”, “Assalomu alaykum, dorning og’ochi”, “Cho’lpon uchun kishan”, “Alpomish”ning qatl etilishi”, “Zulm saltanatining 12

zahmatlari” nomli maqolalari yangi davr o’zbek tanqidchiligining yo’nalish beruvchi namunalardir. Cho`lponning estetik qarashlari, Fitratning adabiy tanqidiy qarashlari xususida tadqiqot yaratish fikri Naim Karimov ko`nglida o`sha paytda nish urgan, kurtak tukkan edi. Lekin ana shu 60-yillar boshida ham “Millatchi shoir” , “Millatchi adib” tamg’asi yopishtirilgan, mafkuralashgan adabiy jarayonda, siyosatlashgan adabiyot ilmida Cho`lpon va Fitrat ijodini o`rganish katta siyosiy xato, siyosiy kaltabinlik hisoblanardi. Rahmatli adabiyotshunos Erik Karimov o`z tadqiqotida Cho`lpon va Fitrat nomlarini tilga olganligi, asarlariga murojaat qilganligi uchun boshiga ne-ne malomat toshlari yog`dirilmadi. Hamma, hatto Fitrat, Cho`lpon, Abdulla Qodiriyni, ashaddiy millatchi, xalq dushmani deb palohmon toshlarini yog`dirib kelganlar ham bugungi kunda bir dumalab cho`lponshunosga, fitratshunosga aylanib qolgan bir pallada, bu hol hiyla kulgili tuyilishi mumkin. Buni Akademik Baxtiyor Nazarov ham, Naim Karimov ham yaxshi bilishadi. N. Karimovning XX asr 80-yillar oxiri va 90-yillar boshida yaratilgan yuqoridagi tipdagi maqolalari bilan to’rt-besh yil o’tgach yaratilgan hamda doktorlik ilmiy darajasiga asos bo’lgan “XX asr o’zbek adabiyoti taraqqiyotining o’ziga xos xususiyatlari va milliy istiqlol mafkurasi” mavzuidagi ishi o’rtasida o’zaro mantiqiy bog’lanish yotadi. Bu mantiqiy bog’lanish, o’z navbatida, uning Behbudiy, Hoji Muin, I. Gaspirinskiy, Fitrat haqidagi qator tadqiqot va maqolalariga hamda Cho’lpon va Shayxzoda haqidagi yangi tipdagi asarlarga, shuningdek, olimning “XX asr o’zbek adabiyoti manzaralari” nomli yirik monografiyasi hamda undan o’rin olgan qator izlanishlariga borib taqaladi. “XX asr o’zbek adabiyoti taraqqiyotining o’ziga xos xususiyatlari va milliy istiqlol mafkurasi” tadqiqoti so’nggi yuz yillik o’zbek adabiyotini ilk bor yaxlit planda, yangicha qarashlar va yangicha mezonlar asosida yoritish barobarida, deyarli yigirma yildan buyon yozilayotgan aksar tadqiqotlar, ilmiy ishlar, o’rta va oily 13

maktab darsliklariga yo’nalish berib turishi va kelgusida ham ana shu xususiyatini sira yo’qotmasligi bilan qimmatlidir. O’rni kelganda shuni ham aytish joizki,Naim Karimov istiqlol davriga kelib o’rta maktablarning 5, 7, 9-sinflari uchun yaratilgan o’zbek adabiyoti hamda oily maktab uchun yozilgan “XX asr o’zbek adabiyoti tarixi” darsliklarining yetakchi mualliflaridan biridir. Bularni ham yuqoridagi mantiqiy bog’lanishlarning bir uchi desak, umuman bu mantiqning mehvarida olimning millatparvarligi va vatanparbarligi yotishini alohida ta’kidlash o’rinli bo’ladi. Millatparvarlik va vatanparvarlikning dastlabki ko’rinishlari sifatida namoyon bo’lgan olis 60-yillarning o’rtalarida – hali sho’ro istibdodi manaman deb yurgan zamonlarda “O’zbek tili va adabiyoti” jurnalida E. A. Karimov bilan hankorlikda Cho’lpon asarlarini chop ettirishga jur’at etgan va bu ruhni yoshlarga ham yuqtirishdan tom ma’noda qoniqish tuygan mantiq yarim asr o’tgach o’zining to’la ifodasini topdi. Olim o’zbek adabiyotshunosligini qator fundamental tadqiqotlar bilan boyitdi. Ikki, uch, besh jildlik XX asr o’zbek adabiyoti tarixiga bag’ishlangan akademik tadqiqotlarning Izzat Sulton, Homil Yoqubov, Ozod Sharafiddinov, Matyoqub Qo’shjonov, Salohiddin Mamajonov, Baxtiyor Nazarov singari yetakchi mualliflari qatorida Naim Karimov nomi ham hurmat bilan tilga olinadi. Moskvada jahon instituti tomonidan tayyorlanib chiqqan “Ko’pmillatli sho’ro adabiyoti tarixi”ning 4- va 5-jildlari mualliflaridan biri ham Naim Karimovdir. Naim Karimov tarix, adabiyot, madaniyatning kesishgan nuqtalarini alohida tadqiq etuvchi, bu borada ijtimoiy fanlarimizga yangi ma’lumotlar bilan birga ularni baholashning yangi mezonlarini olib kiruvchi olim sifatida ham qadrlidir. Uning “Nashri muallif”, “Chig’atoy gurungi” haqidagi bir turkum maqola- tadqiqotlari tariximiz va madaniyatimizning XX asr tongidagiog’ir nuqtalarini yoritish jihatidan muhim ahamiyatga ega bo’ldi. U jadidchilik muammolari tadqiqini xalqaro miqyoslarga olib chiqqan olimlarimizdandir. “Jadid she’riyati 14

Turkistondagi siyosiy, madaniy va intellectual harakatning muhim qismi sifatida” deb nomlangan jajji tadqiqoti “Markaziy Osiyo XX asr boshida: islohotlar, yangilanish, taraqqiyot va mustaqillik uchun kurash” nomli salmoqli kollektiv tadqiqotning muhim bir qismini tashkil etadi. Bu yo’nalishda u Yaponiya, Germaniya, Turkiya kabi qator mamlakatlardagi simpoziumlarda ilmiy ma’ruzalari bilan ishtirok etdi. Olim ijodida publitsistik ruhda yozilgan, keng o’quvchilar ommasiga mo’ljallangan ma’rifiy ahamiyatga ega maqolalar ham bor. Biroq uning ilmiy maqolalari, ilmiy tadqiqotlari, eng avvalo o’zining muammoviy xarakterga ega ekani, muhim bir masalani ko’tarib chiqishi, uni hal etishga yo’naltirilishi, shu asosda qator yangi fikrlar, yangi ilmiy g’oyalarni o’rtaga tashlashi bilan ajralib turadi. Bu o’rinda dasavval, olimning o’zbek adabiyoti, madaniyati tarixida, milliy uyg’onishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan jadidchilik masalalariga bag’ishlangan tadqiqot va maqolalarini ko’rsatish o’rinli bo’ladi. Baxtiyor Nazarov tanqidchi mahorati muammolarini tadqiq etishga alohida etibor qaratgan mashhur olim hisoblanadi.U O’zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi fan arbobi, filologiya fanlari doktori, professor bo’lgan, Olim Naim Karimovning umidli shogirdlaridan edi. O`zbek tanqidchiligida sifat o`zgarishlari ro`y berayotgani, tanqid adabiy jarayonga faol ta’sir ko`rsatishga intilishi, shu bilan birga tanqidchi mahoratining o`sib borishi yaqqol ko`zga tashlanayotgani borasida atroflicha tahlil etgan. Aynan shu mavzudagi “Davr va munaqqid” nomli maqolasi ustozi Naim Karimovga bag`ishlangan edi. Unda quyidagi fikrlar e’tiborga molik: Ijodiy serqirralik, serohanglik, rang-baranglik, ko`tarilayotgan muammolar hamda ularning yechimidagi jur’at, yangiliklar va tashabbus singari fazilatlar jihatidan bugungi tanqidchiligimizda Naim Karimov bilan bellasha oladigan munaqqidlarimiz yo`q desam fikrimni mubolag`aga yo`ymang. 1 Maqolasini ana shunday e’tirof bilan boshlagan olim so`zini isbotini ham keltiradi. 1 1 Baxtiyor Nazarov . “Davr va munaqqid” - O’zbek tili va adabiyoti, 2012-yil, 6-son.3-bet. 15

Naim Karimovning maqolalari, tadqiqotlari, kitoblari haqida fikr yuritganda bu xususiyatlarning qay biriga alohida urg`u berishga, olim faoliyatidagi qaysi jihatlarni yetakchi sifatida ta’kidlashga nainki adabiyotning oddiy ixlosmandlari, balki bu ish bilan uzoq yillardan buyon shug`ullanib kelayotgan mutaxassislar ham munaqqidning yaqin do`st-u birodarlari ham birmuncha qiynalib qolsalar ajab emas. Bu esa o`z navbatida birgina maqola doirasida olim hayoti va ijodi haqida bir chetdan batartib va batafsil ravishda mulohaza yuritishni yanada qiyinlashtiradi. Shu ma’noda, bu shoirqalb va ayni paytda yozgan ishlari ilmiy-ijtimoiy, ma’naviy- ma’rifiy jihatdan zalvorli va teran bo’lgan olim haqida qoliplashgan uslubdan ko`ra, uning o`zidagi fikrlash yo`siniga yaqinroq tarzda mushohada tizginini erkinroq qo`yish ma’qulroq sanaladi. U o`zbek adabiyotshunosligiga badiiylashgan tafakkur usulini olib kirdi. Uning Hamid Olimjon, Usmon Nosir haqidagi maqola va monografiyalari, birgina Oybek haqidagi 60ga yaqin maqola, olti-yetti kitobi xalq orasida mashhur bo`lib ketdi, deb yozadi Baxtiyor Nazarov. Bu yo’nalishda Naim Karimovning “Oybek gulshanida qolgan g’unchalar“, “Ilhom chashmasining ajib mavjlari”, “XX asr adabiyoti manzaralari”, “Milliy badiiy tafakkur” kabi maqolalari maydonga keldi. Jumladan, u o`z maqolalaridan birida shunday fikrlarni aytib o`tgan: o`zbek tanqidchiligi va adabiyotshunosligi XX asrning uchinchi choragidan boshlab o`z tarqqiyotining yangi bosqichiga ko`tarildi. Xususan, istiqlol arafalari va, ayniqsa, mustaqillik davriga kelib metodologiya masalasida xalqaro mezonlarni egallash yo`liga o`tganini ko`rsatdi. Tanqid va adabiyotshunoslik metodologiyasi asosida badiiy adabiyotni tadqiq etish qonuniyatlarining umumiy mushtarak prinsiplari yotsa-da, bu umumiylik va mushtaraklikning prinsiplaridagi xujayralarida har bir xalqning adabiy-madaniy hamda ijtimoiy-siyosiy extiyojlari bilan aloqadorlikdagi milliy xususiyatlari ham bo`lishi mumkinligini inkor yetmaydi. Naim Karimovning yana bir e'tiborga loyiq jihati shundaki, u faqatgina ijodkorga emas, uning shaxsiga - insoniy sifatlariga ham nazar tashlaydi. Bu, 16

albatta, muhim jihatlaridan biri, bu ham bir mahorat, ammo shunday tanqidchilar borki, ijodkor shaxsiga to`xtalganlarida uni ilohiylashtirish darajasigacha yetib boradilar. Naim Karimov esa, aksincha, bu borada me'yorni saqlashni yaxshi biladi. Jumladan, Matyoqub Qo`shjonov haqida shunday degan edi: “Bolalik, o`smirlikdagi qiyinchiliklar, turmush urinishlari, bilim yurtidagi bir yilda bir necha kurslardan sakrash; urush daxshatlari; salkam o`ttiz yoshda mo`ylovi endi sabza urgan yigitcha qatoridagi talabalik; urushdan keyingi toblanishlar; markazqo`mdagi mas'ul lavozimlarda faoliyat ko`rsatish; Fanlar akademiyasida tahsil; kimsan Oybek, Abdulla Qahhordek buyuklar bilan ustoz-shogirdlikdan tashqari deyarli do `stona munosabatlar; Izzat Sultonovdek otaxon allomalar tomonidan goh hazil goh chin tusda ustoz maqomida qadrlanish; millat manfaati yo`lida dadil baxsga kirisha olish 70-80-yillarda biz yoshlarga, xususan menga Matyoqub Qo`shjonovni salkam afsonaviy odamga o`xshatib ko`rsatardi” Naim Karimov bu kabi samimiy so’zlashining boisi shundaki, har bir so’zi chin yurakdan aytilmoqda. Aks holda qalbning tub-tubidan chiqmagan so’zlar bu darajada dilbar bo`la olmasdi. U o’z jumlasini quyidagicha yakunlaydi: “Bu bilan men Qo’shjonovni ideallashtirmoqchi emasman, u bekam-u ko’st odam edi, degan fikrdan ham yiroqman. Har bir insonga, mutaxassisga xos ayrim past-baland xususiyatlar unga ham begona bo’lmagani tabiiy, albatta. Biroq uning XX asr o`zbek adabiyoti, tanqidchiligi va adabiyotshunosligi oldidagi xizmatlari haqida gap borar ekan, bu borada u haqiqatdan ham ulkan shaxs va, extimolki, yangi zamon madaniyatimiz tarixidan o’rin egallashga haqli shaxs bo`lganini e'tirof etmaslik mumkin emas”. Bu qadar samimiy so’zlarni ayta olgan insonning, ijodkorning o’zi ham undan kam bo’lmagan holda samimiy ekaniga, o’zi ham ana shunday maqtovlarga munosib ekaniga zarracha shubha yo’q. Boisi, hammaga ma'lum va mashhur bo’lgan inson, ko’pchilik e'tirof etgan va ko’p bora ta'rifi keltirilgan ijodkorga nisbatan bu kabi iliq ta'riflarni xo’p topib gapirish har kimning ham, har handay tanqidchi ham gapiravermaydi. 17

Tinimsiz mehnatlari evaziga olim munosib qadr topdi. El-yurt uni atoqli adiblarimiz, olimlarimiz qatorida taniydi. U olimlarning qadrdoni, yoshlarning ustozi. O’zbekiston Respublikasi fan arbobi, Beruniy nomidagi Davlat mukofoti laureate, “El-yurt hurmati” ordeni nishondori. Respublika Ma’rifatparvarlar jamiyati raisi sifatida xonadonlarimizga ma’rifat nurlarini ulashmoqda. “Shahidlar xotirasi” xayriya jamg’armasi hamda “Qatag’on qurbonlari xotirasi” muzeyida rahbar va jonkuyar xodim sifatida olib borgan va borayotgan faoliyati, bu yo’nalishda e’lon qilgan ko’plab maqolalari xalqimizning salkam unutilish darajasiga yetgan ne-ne asl farzandlari nomini el-yurt bag’riga qaytardi. Qanchadan-qancha oilalar, ularning qavm-qarindoshlari xonadonidagi o’kinch- afsus o’rnida xotira chiroqlarini yoqdi. Yozuvchilar uyushmasidagi faol xizmatlari bilan adiblarimiz, ayniqsa, ularning yosh avlod vakillari bilan ijodiy hamkorligi o’zining munosib samaralarini beratotgani guvohi bo’lib turibmiz. “Jahon adabiyoti” jurnali muharriri, filologiya fanlari nomzodi Shuhrat Rizayev bundan yigirma besh yil oldin Naim Karimovni “Oybekka o’xshaydigan olim” degan edi. Bu juda topib aytilgan gap. Shundan keyin yana qancha vaqt o’tdi olimning yana qanchadan-qancha yangi maqolalari, tadqiqotlari, asarlari yaratildi, ko’plab shogirdlar yetishib chiqdi. El ardog’iga munosib ishlarni bajardi va bu yo’lda hormay-tolmay mehnat qilishni davom ettirmoqda. 1.2. Naim Karimovning ilmiy faoliyai qirralari XX asr o‘zbek adabiyotining rivojiga muhim hissa qo‘shib kelayotgan adib, adabiyotshunos va munaqqid, filologiya fanlari doktori, professor, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, Hamza mukofoti sovrindori N.Karimov o‘z uslubiga ega adabiyotshunos va iste’dodli tanqidchi hamdir. 18

N.F.Karimov 1993 yil «XX asr o‘zbek adabiyoti taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyatlari va milliy istiqlol mafkurasi» mavzusida doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. 1994 yil professor unvoniga ega bo‘ldi. Ayni damda Qotog‘on davri adabiyotini o‘rganishga kirishdi. Shahidlar jamg‘armasi faoliyatini yo‘lga qo‘yishga jonbozlik ko‘rsatdi. H.Olimjon ijodining tadqiqotchisi. N.Karimov adabiyot olamiga H.Olimjonning tadqiqotchisi sifatida kirib keldi. Shoirning «Zaynab va Omon» dostonini tadqiq etar ekan undagi badiiy san’atlarning o‘rnini ochishga intiladi va shoirning tabiat tasvirini berishdagi san’atkorona tavirini tadqiq qiladi. 1964 yil «Hamid Olimjonning poetik mahorati» nomli monografiyasini e’lon qiladi. Shoirning jo‘shqin lirik shoir sifatidagi his-tuyg‘ulari, kechinmalari go‘zal tashbehlar orqali paydo bo‘lishi munaqqid tomonidan tadqiq etiladi. «Lirika inson qalbining biografiyasi,-deydi N.Karimov. U inson qalbiga mansub bo‘lgan his- tuyg‘u kechinmalardan iborat ichki dunyoning poetik biografiyasini gavdalantiradi. Bas, shunday ekan, H.Olimjoning lirik poeziyasini shoir qalbining avtobiografiyasi deb atash mumkin». N.Karimov H.Olimjon she’riyatining eng muhim fazilatlari haqida fikr yuritarkan shoirning intim lirikasini siyosiy-grajdanlik lirikasi bilan uyg‘unlashib ketganligini kuzatadi, ilmiy mushohada yuritadi. N.Karimov izlanuvchan, yuksak ilmiy salohiyatga ega bo‘lgan munaqqiddir. U nazarda tutgan ijodkorni shunchaki o‘rganmaydi, balki ilmiy lobarotoriyasiga kirib chuqur tahlil etadi. Munaqqidning ilmiy tadqiqot ishlari shuning uchun ham qiziqarli, samimiy go‘zal estetik tamoyillarga boy va ta’sirchan. Biz bu fazilatlarni «Hamid Olimjon», «Oybek», «Oybek va Zarifa», «Cho‘lpon», «Usmon Nosirning so‘nggi kunlari» singari tadqiqotlarida ham ko‘rishimiz mumkin. Bu asarlar tanqidchilikni tarixiy – biografik asarlar bilan boyitdi. «Ajoyib kishilar hayoti» turkumdagi tadqiqotlarning boshlovchilaridan biri ham N.Karimovdir.Umuman, N.Karimov adabiy tanqidchilikdagi tarixiy-ma’rifiy yo‘lga asos solgan tadqiqotchilardan biri. Uning H.Olimjon, Cho‘lpon, Oybek, Usmon Nosir Maqsud Shayxzoda haqidagi 19

tarixiy-ma’rifiy asarlari fikrimizning yorqin isbotidir. Tadqiqotchi tarixiy- ma’rifiy mavzudagi tadqiqotlarida ilmiy tafakkur bilan badiiy yo‘nalishni bir- biriga omuxta qilib yuboradi. Shuning uchun bu asarlar qiziqish bilan mutolaa qilinadi. Oybek ijodi oybekshunos olim talqinida. Iqtidorli olim N.Karimovning «Ilhom chashmasining ajib mavjlari» nomli risolasi Oybek ijodiga bag‘ishlangan. Oybekning ish uslubini, roman yozishga qanday tayyorgarlik ko‘rganini, obrazlarga sayqal berish mahoratini o‘ziga xos talqin etadi. Oybek umr bo‘yi ilmiy tadqiqotni badiiy ijod bilan qo‘shib olib bordi. Masalan, «Navoiy» romanida Husayn Boyqaro saroyidagi oltindan va har xil noyob toshlardan yasalgan daraxtni xayoliy fantaziyasi deb qaramaslik kerak. Balki, ispan sayyohi Klavixoning «Temurning Samarqanddagi saroyiga 1403- 1406 yillarda qilingan sayohat kundaligi» kitobida xuddi shunday real dalil borligini ta’kidlaydi. N.Karimov Oybekning 20 jildlik «Mukammal asarlar»ini nashrda tayyorlashda ham faol ishtirok etgan olimdir. Bu mehnatlari evaziga u Beruniy nomidagi Davlat mukofoti bilan taqdirlandi. Bundan tashqari G‘.G‘ulomning 12, H.Olimjonning 10, H.H. Niyoziyning 5, A.Qodiriyning 6 jildlik mukammal asarlar to‘plamlari ham N.Karimov rahbarligida nashr etildi. N.Karimov Hamzadan tortib Usmon Azimovgacha bo‘lgan ko‘plab shoirlar haqida ham tadqiqotlar yaratdi. Biroq, Oybek shaxsi N.Karimov uchun eng qadrli, sehrli ma’vo bo‘lib qoldi. Oybek hayoti va ijodini tinimsiz o‘rganish natijasida «Oybek» (1985), «Oybek gulshanida qolgan g‘unchalar» (1985), «Oybek va Zarifa» (1990), «Ilhom chashmasining ajib mavjlari» (1982) kabi kitoblarini nashr ettirdi. Zarifa Saidnosirovaning «Oybegim mening» kitobining nashr etilishida ham uning xizmatlari katta bo‘ldi. Bundan tashqari «Oybek. Tosh ekan bu boshim…», «Yozilmagan durdona», «Oybek ugitlari», «Oybekning so‘nggi qo‘shig‘i» singari o‘nlab 20

maqolalari bilan oybekshunoslik sahifalarini boyitib kelmoqda. Maqolalarida adabiyotshunoslikka noma’lum bo‘lgan yangiliklarni yoritib bordi. Masalan, «Oybekning so‘nggi qo‘shig‘i» maqolasida yozuvchining tugallanmagan «Bobur» nomli dostoni haqida, «Yozilmagan durdona» maqolasida «Qahqahai husn» nomli dramasi haqida ma’lumot beradi. Usmon Nosir ijodining targ‘ibotchisi. N.Karimov mehr-muhabbat bilan Usmon Nosir ijodini tadqiq etdi. Shoir ijodini o‘rganish bilan birga shu vaqtgacha noma’lum bo‘lgan ko‘pdan-ko‘p ma’lumotlarni adabiyot tarixiga olib kirdi. Tadqiqotchi Usmon Nosir hayoti bilan bog‘liq ba’zi ma’lumotlarni bilish uchun shoir surgun qildingan Kemerovo, Biyskkacha bordi u haqdagi hujjatlar bilan tanishdi, arxivlarni o‘rgandi, shoir zamondoshlari bilan suhbatlashib ko‘p ma’lumotlarni qo‘lga kiritdi. «Istiqlol fidoyilari» turkumidagi «Usmon Nosir. Hayotiy lavhalar. Rivoyatlar. Hujjatlar. » (1993), «Usmon Nosirning so‘nggi kunlari» (1994) kitoblarini yaratdi. Tanqidchining adabiy jarayonga munosabati. N.Karimov nafaqat o‘zbek adabiyoti , jahon va qardosh xalqlar adabiyoti buyuk siymolari ijodiy hamkorligini o‘rganuvchi maqolalar yaratdi. Pushkin, SHekspir, M.Avezov, Markes,CH.Aytmatov kabi daho san’atkorlar haqida risola va maqolalar yozdi. Masalan, Pushkin haqidagi «Teran va toshqin daryo» (1980), «Pushkin va o‘zbek adabiyoti» (1988) kitobi nashr qilindi. Unda tanqidchi rus shoirlarining o‘zbek ijodkorlariga ta’siri masalasini chuqur o‘rganadi. Mustaqillikning dastlabki yillarida fanlar bo‘yicha darsliklar, qo‘llanmalar yaratish muhim vazifalardan biri edi. Bu borada ham N.Karimov U.Normatov bilan birga 5 – sinf uchun darslik xrestomatiyani, U.Normatov, B.Nazarovlar bilan hamkorlikda 11-sinflar uchun darslik, Davlat Ta’lim standartlari asosida 9 sinf uchun darslik yaratdi. Universitet talabalari uchun «XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi» (1996) darsligining ham mualliflaridan biri. 21

Istiqlolga kirishganimizdan keyin N.Karimovning yana ham ko‘plab maqolalari yozildi. «O‘zbek adabiyoti jallodlari», «Hamzani kim o‘ldirgan yoxud Shohimardonning qora bahori», «Cho‘lpon uchun kishan», «Ajdaho komida» kabi maqolalar XX asr adabiyotida yangilik bo‘ldi. Hozirgi adabiy jarayon bilan doimo shug‘ullanib bordi. Shukrulloning «Kafansiz kumilganlar» roman-xronikasi va «O‘g‘rini qaroqchi urdi» komediyasi haqida taqrizlar yozdi. E.Vohidov va A.Oripov bilan muloqotlari, H.Xudoyberdiyeva va boshqa ijodkorlar haqidagi ko‘plab maqolalari yuzaga keldi. Yozuvchi mahoratini belgilaydigan omillar ko‘p. Har bir yozuvchida u yoki bu omillar samaraliroq tarzda ro‘yobga chiqishi tabiiy bir hol. Xuddi shunga o‘xshab, tanqidchilarning ham mahoratini turli tomondan belgilash mumkin. Bu vaziyatda Naim Karimov sinchkov, nozik didli va chin ma’noda mahoratli munaqqid degan ta’rifga munosib bo‘la oladi. So‘nggi yillarda olim faoliyatida yangi bir yo`nalish ko`zga tashlandi. Ma’lumki, mustaqillik davriga kelib, O’zbekiston tarixi, shuningdek, uning XX asrda bosib o`tgan yo`li xolis ilmiy nuqtai nazar asosida yanfidan yozildi. O’zbek xalqining haqqoniy tarixi yaratildi. Bu moziy qatidagi madaniyatimiz, adabiyotimiz tarixi xususidagi adolatni tiklash, biryoqlama, mafkuraviy baholashlarga chek qo`yish muhim vazifalardan biri edi. Tanqidchilarimiz bu vazifani a’lo darajada amalgam oshirishi mumkin bo’lgan tanqidchilarimizdan biri sifatida Naim Karimovni e’tirof etadilar. Tinimsiz mehnatlari evaziga olim munosib qadr ham topmoqda. Eng asosiysi, el-yurt uni atoqli adiblarimiz, olimlarimizning qatorida yaxshi taniydi va hurmat qiladi. U shoir, yozuvchi, olimlarning qadrdoni, yoshlarning sevimli ustozi, otaxon tanqidchi. 80 yoshdan o’tsa ham, asardagi badiiy tarovatni, uni belgilovchi omillarni hamda yozuvchi mahoratining sir-sinoatlarini yoritish o’zbek adabiyoti, badiiy tafakkuri, ma’rifat-madaniyati taraqqiyoti uchun butun umr tinimsiz mehnat qilayotgan Naim Karimov el ardog’idagi olim hisoblanadi. 22

Olimning «Istiqlolni uyg‘otgan shoir» (2000) kitobida shoir Cho‘lpon ijodining ochilmagan qirralarini kashf etdi. Xulosa qilib aytganda, N.Karimov serqirra ijod sohibi sifatida adabiyot olamida o‘ziga xos yangiliklarni yaratgan olimdir. II. BOB. MUNAQQIDNING ILMIY JARAYONGA MUNOSABATI 2.1 Cho’lpon ijodining tadqiqotchisi Biz shuni yaxshi bilamizki, badiiy tafakkurning, didning beshigi –muttasil tahsil, mutolaa bo’lib kelgan. Buni bir so`z bilan aytadigan bo’lsak, o`qish va uqish bilim darajasini o`quvchilarga ham yuqtirishdan iborat. Har bir millat ziyolilarining bilim sajiyasi ilmiy-badiiy tafakkur saviyasini, xalqning ma’rifatparvarlik darajsini ana shu bilan barobar, bir yo`la davr didini ham 23

belgilaydi. Tanqid, adabiy tanqid, tanqidchilik-adabiy faoliyat turi, badiiy asarni, shuningdek, bu asarda aks ettirilgan hayot hodisalarini tahlil va talqin etishdan iborat. Tanqid ko’pincha adabiyotshunoslikning bir qismi sifatida ta’riflanib keladi. Lekin tanqid adabiy faoliyatning mustaqil sohasi, adabiyotshunoslikdan farqli o`laroq, asosan zamonaviy adabiy hayotda sodir bo’layotgan jarayonlarni kuzatadi, bu jarayondagi yetakchi tamoyillarni aniqlaydi, gazeta va jurnal sahifalarida e’lon qilingan adabiy asarlarga munosabat bildirib, ularni, odatda, shu davrning g’oyaviy va estetik talablari asosida tahlil etadi. Tanqid adabiy meros namunalarining teatr, kino, musiqa va tasviriy san’atdagi yangi talqini masalalari bilan ham qiziqib, o`z e’tiborini ko’pincha shu asarlarning hozirgi zamon uchun ahamiyatli tomonlariga qaratadi. “ Tanqidning asosiy vazifasi yozuvchi yoki adabiy asarni faqat tanqid qilish emas, balki adabiy asar yoki hodisaga haqqoniy baho berish, undagi yutuq va kamchiliklarni xolislik bilan yoritishdir ” 1 Tanqid badiiy ijod bilan qariyb bir vaqtda paydo bo’lgan. Yozuvchilar yangi yozgan asarlarini turli davralarda, yig’in va saroylarda o’qib berishgan, davra qatnashchilari esa shu asarlarning yutuq va kamchiliklarini qayd etib, ayni paytda ham o’quvchi (kitobxon), ham tanqidchi vazifasini bajarib kelishgan. Bu tanqid tarixining " og`zaki davri "dir. Tanqidning yozma adabiyotdagi ilk namunalarining paydo bo’lishi esa tazkirachilik maktabining shakllanishi bilan bevosita bog’liq. Davlatshoh Samarqandiyning "Tazkirat ush-shuaro" (1487) asari eng qadimgi tazkiralardan biri bo’lib, unda 9-15-asrlarda O’rta Osiyo, Afg’oniston va Eronda yashagan mashhur shoirlar haqida ma’lumot bilan birga ular ijodidan namunalar ham berilgan. Tazkirachilikning mumtoz namunalaridan biri - Navoiyning "Majolis un-nafois" (1491) asarida esa 15-asrda Xurosonda yashagan 1 1 Бaxтиёр Нaзaрoв . “ Ўзбeк aдaбий танқидчилиги: ғoявийлик, мeтoд, қaҳрaмoн,,, T., 1979; 13-бeт. 24

jami 450 dan ortiq shoir, yozuvchi va olimlarning bilim darajasi, dunyoqarashi, xulq-atvori to’g’risida ma’lumot berilgan. Shuningdek, Nisoriy, Fazliy, Tabibiyning tazkiralarida muayyan yozuvchilar va ularning asarlari yuzasidan berilgan ma’lumotlar o’zbek adabiyotida tanqidning paydo bo’lishidagi muhim omillardan biri bo’lgan. O’zbek adabiyotida zamonaviy tanqidchilikning paydo bo’lishi 20-asrning boshlariga to`gri keladi.Cho’lponning "Adabiyot nadur?" ("Sadoi Turkiston", 1914) va "Muhtaram yozuvchilarimizg’a" ("Sadoi Turkiston",1915), M.Behbudiyning "Teatr nadur?" ("Oyna", 1914) singari maqolalarining e’lon qilinishi bilan o’zbek adabiy tanqidchiligining tom ma’nodagi tarixi boshlandi. Yozuvchi va tanqidchilar shu davrda chop etilgan adabiytanqidiy maqolalarida badiiy adabiyotning yangi tarixiy-madaniy davrdagi maqsadi, vazifasi va yo’nalishini belgilab berishga harakat qildilar. 20-yillarning o’rtalaridan tanqid sovet mafkurasi ta’sirida adabiy hodisalarga sinfiylik va partiyaviylik nuqtai nazaridan yondasha boshladi. Yozuvchi mahorati emas, mavzuning dolzarbligi, g’oyaviylik badiiy asar qimmatini belgilovchi asosiy mezonga aylanib qoldi. Ammo XX asrning uchinchi choragidan o`zbek tanqidchiligi o`z tarqqiyotining yangi bosqichiga ko`tarildi. Xususan istiqlol arafalari va, ayniqsa, mustaqillik davriga kelib, metodologiya masalasida xalqaro mezonlarni egallash yo`liga o`tganini ko`rsatadi. "Bir paytlar kuydi-pishdi odamlarga nisbatan: "dunyoning tashvishi boshida", deyilardi kinoya, piching aralash. Hozirgi paytda dunyoning u boshidan kirib bu boshidan chikish unchalik qiyin ishemasligi, dunyoning tashvishi bilan yashash zaruriy bir holatga aylanayotganligi oddiygina bir haqiqat. Bir paytlar jonli adabiy jarayon deyilganda konkret tushuncha anglashilgan: bir milliy adabiyotdagi o'sish-o'zgarish, ichki kurashlar, yangilikning paydo bo'lishi, talabga javob berolmay qolgan yo'nalishlarning chetga chiqib qolishi singarilar 25

tushunilgan. Hozir-chi? Adabiy jarayonni makon yoki zamon bilan cheklab bo'ladimi? O'zbek kitobxoni bir paytning o'zida ham Navoiy, Pushkin, Sholoxov, Xayriddin Sultonov, Chingiz Aytmatov, Shekspir, Lion Feyxtvanger, G`afur G`ulom,Vasil Bo'kov, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov asarlarini o'qimaydimi? Kitobxon darajasi shunchalik o'sgan bir paytda: adabiyotshunos o'tmish adabiy meros ustida so'zlaydi, adabiy tanqid jonli adabiy jarayon ustida so'z yuritadi. Adabiyotshunoslik, asosan, mutaxassislarga qarata so'zlaydi. Adabiy tanqid esa ommaga, hammaga qarab so'zlaydi,- deb "vazifa taqsimlash" jo'nlik, jonli adabiy jarayondagi holatlarni anglab yetmaslik mumkinmikin? Hozir sof adabiyotshunoslik bilan shug`ullanuvchi olim ham omma bilan so'zlashishga intilmoqda. Tanqidchi esa jahon adabiyotidagi muhim o'zgarishlar bilangina emas, o'tmish adabiyoti bilan ham jiddiy shug`ullanmoqda. Badiiy adabiyotning ijtimoiy estetik funksiyasi haqida fikr yuritar ekanmiz, munaqqidning hozirgi jahon adabiyoti, o'tmish adabiyoti bilan qiziqishi, shug`ullanishi masalasiga e'tibor beramiz. Munaqqidning iste'dodli, go'zallik tuyg`usi nihoyatda yuksak bo'lishi zarurligi haqida bot-bot gapiramiz.Tanqidchi har qancha iste'dodli, go'zallikni nozik his etadigan bo'lsa-yu, mashxur san'atkorlar yaratgan, yaratayotgan shoh asarlardan xabardor bo'lmasa, uning tili uzun, so'zi o'tkir bo'lmaydi.Munaqqid kitobxonga nimadir berishi uchun nihoyatda ko'p o'qimog`i, bilmog`i joiz. Bilimdonlik, o'qimishlilikda tanqidchi manman degan kitobxondan ilg`or bo'lmog`i, yozuvchi bilan bemalol bahs-u munozaraga kirisha olmog`i kerak. Tanqid va adabiyotshunoslik metodologiyasi asosida badiiy adabiyotni tadqiq etish qonuniyatlarining umumiy, mushtarak prinsiplari yotsada, bu umumiylik va mushtaraklikning prinsiplaridagi hujayralarida har bir xalqning adabiy-madaniy hamda ijtimoiy-siyosiy ehtiyojlari bilan aloqadorlikdagi milliy xususiyatlari ham bo`lishi mumkinligini inkor etmaydi. Adabiy tanqid va adabiyotshunosligimiz tahlil va tadqiq yo’li bilan adabiyot doirasini yoritish 26

hamda yozuvchi hayoti va ijodini o`rganish bilangina cheklanmay, ular vositasida hayot, jamiyat, millat tashvish-quvonchlari va inson ichki dunyosiga daxldor muammolarini, umuman, vatandoshni, zamondoshni, insoniyatni to`lqinlantirib kelgan va kelayotgan masalalarni tahlil etishning o’ziga xos yo`nalishi darajasiga ko`tarildi. O`zbek tanqidchiligi va adabiyotshunosligining yangi, zamonaviy ma’nodagi ana shu darajaga ko`tarilishida Respublikada xizmat ko’rsatgan fan arbobi, Abu Rayhon Beruniy nomidagi Davlat mukofoti sovrindori, filologiya fanlari doktori, professor Naim Karimovning xizmatlari alohida e’tirof etilishga munosibdir. Men bo`lmasam adabiy jarayon to`xtab qoladi”, deydigan munaqqid adashadi. Zero, adabiy jarayon deganlari bir oqar daryo.Unda suzib yurgan bitta baliqning (boringki, bir ulkan kitning) o`limi bilan daryo oqishdan to`xtab qolmaydi.Aksincha, baliq uchun suvsiz tiriklik yo`q. Baliq hayoti degan tushuncha faqat suvda mazmun-mohiyat kasb etganidekhaqiqiy munaqqid ham adabiy jarayonsiz yashay olmaydi. Shu ma`noda chin munaqqid “Men bo`lmasam…” emas, adabiy jarayon bo`lmasa, mening hayotim to`xtab qoladi”, - degan munaqqiddir 1 . Naim Karimovni ham hech ikkilanmay ana shunday jafokash munaqqidlar qatoriga qo`shish mumkin. Olimning “Hamid Olimjon. Hayoti va ijodidan lavhalar”, “Iste`dod jilolari” kabi asarlarida keltirilgan chuqur va haqqoniy mulohaza va qarashlar ham yuqoridagi fikrlar uchun asos bo`la oladi. Kezi kelganda olimning davra suhbatlari ishtirokchisi sifatida matbuotda e’lon qilingan maqolalari haqida ham ikki og`iz to`xtalib o`tish joiz. Bu borada uning “Zamonaviylik va mahorat”, “Tanqid madaniyati: holislik, dadillik, teranlik”, “Tanqid va she’riyat”, “Badiiy asar qalbi va tanqidchi dunyosi” kabi muammolarga bag`ishlab o`tkazilgan davra suhbatlari, ularning samaralari sifatida matbuotda e’lon qilingan materiallar aniq masalalarni ko`tarib chiqishi, jarayondagi yutuq va kamchiliklarning yorqin ko`rsatilishi bilan e’tiborni tortadi. 1 1 Jo`raqulov U . “Chin munaqqid saodati”, “O`zbek tili va adabiyoti” 1998-yil. 2-son.73-bet 27

Bu xususiyat munaqqid faoliyatining boshlanishidan tortib, shu kungacha davom etib kelayotganini ta’kidlash o`rinli. Naim Karimovning “Mustaqillik davri nasri: taxlil va talqinlar”, “Adabiy tanqid va adabiy jarayon”, “Hozirgi o’zbek she’riyatida janrlar taraqqiyoti”, “She’riy shakllar va uslubiy izlanishlar” singari ayrim muammolarni yoritishga bag’ishlangan hamda adabiyotning muayyan bosqichlari va alohida davrlari umumlashtirilgan holda tadqiq etilgan ishlar ham salmoqli o’rin egallaydi. Muxtasar aytilsa, XX asr o’zbek adabiyotining taraqqiyot tamoyili va bu tamoyilni o’zida mujassam eta olgan san’atkorlar ijodining o’ziga xosligini, bu xoslikni belgilagan omillarni o’rganish adabiyotshunos Naim Karimov ijodining yetakchi xususiyatidir. Istiqlol davri N. Karimovning yangi-yangi imkoniyatlarini namoyon etdi. Uning gazeta va jurnallarda e’lon qilingan turkum maqolalarida davr adabiy- tanqidiy tafakkurining yangi, yetakchi tamoyillari o’z ifodasini topdi. Ikkinchi tomondan, ular yangi bosqichdagi o’zbek adabiyotshunosligi tamoyillarini o’zida ifoda etdi, uchinchidan, bu tamoyillar o’zbek adabiyotshunosligi yangi metodologiyasi shakllana boshlashida muhim rol o’ynadi. O. Sharafiddinov, M. Qo’shjonov, A. Aliyev, U. Normatov, E. Karimov, B. Qosimov, B. Nazarov kabi olimlarning yangi tipdagi maqolalari bilan birga N. Karimovning bunday maqolalari misolida o’zbek adabiyotshunosligi bu davrga kelib, XX asradabiyotiga munosabatda yangi yo’nalish ola boshlaganini ko’rsatdi hamda turli mavzularda bo’lib o’tgan suhbatlari hamda ular asosida e’lon qilingan materiallari ham uning adabiy jarayonga faol munosabat bildirishga intilib kelayotganini isbotlaydi. Naim Karimov ijodiy ufqi keng munaqqidlardan biri uning diapazoni faqat o`zbek munaqqidlari va adiblari ijodi bilangina chegaralanib qolmasdan, muayyan darajada jahon adabiyoti tanqidchilari va san’atkorlari ijodiga murojaat etishi bilan ham ajralib turadi. Naim Karimov o’zbek adabiyoti bilan bir qatorda jahon va qardosh xalqlar adabiyotining buyuk san’atkorlari ijodini ham tadqiq etuvchi, ularning o’zbek adabiyoti vakillari bilan ijodiy rishtalarini o’rganuvchi serqirra 28

adabiyotshunos. Uning A.S.Pushkin, Shekspir, Muxtor Avezov, Gabriel Garsia Markes, Chingiz Aytmatov singari daho san’atkorlar haqidagi risola va maqolalari shunday deyishga asos beradi. Bu san’atkorlar haqida yozilgan ishlar, shunchaki yubileylar yoxud gazeta-jurnallar buyurtmasigina emas, tadqiqotchining qalb da’vati, ijodiy qiziqishlari hamda jiddiy izlanishlari samarasi sifatida maydonga kelgan. Masalan, Pushkinning Oybekka ko’rsatgan ta’sirini o’rganar ekan, tadqiqotchi Yozuvchilar uyushmasi arxiviga murojaat etib, 1936-yildagi hujjatlar bilan tanishadi, Oybekning “Chimyon daftari”ga kirgan asarlaridagi Pushkin ta’sirining ildizlarini ochishga alohida e’tibor beradi. Pushkin haqidagi 80- yillarning avvalida paydo bo’lgan “Teran va toshqin daryo” maqolasidagi g’oya rivojlantirilib, 1988-yilda nashr etilgan “Pushkin va o’zbek adabiyoti” risolasi darajasiga ko’tarildi. 2.2. Davr va adabiy jarayon tadqiqi Naim Karimov keng qamrovli tanqidchi olimlar qatorida turadi.U ko’plab shoir, yozuvchi va dramaturglarning ilmiy-badiiy faoliyatini nozik kuzatib, ko’plab tadqiqotlar, maqolalar, risola va monografiyalar yozgan. Mana, o’sha tadqiqotlarning ayrimlariga nazar tashlaylik: Hamid Olimjon ijodining nozikta’b tadqiqotchisi. Hamid Olimjon hayoti va ijodi haqida Oybek, Shayxzoda, G’. Karimov, S. Azimov, S. Mirvaliyev, S. Mamajonov, H. Umurov kabi adib va munaqqidlar qator tadqiqot va maqolalar yaratdilar. Bu ulkan shoir ijodini chuqur va atroflicha o’rgangan, uning poetik mahorat sirlarini ochishga intilgan munaqqidlardan biri 29

Naim Karimovdir. To’g’ri, N. Karimovning sho’ro davrida yaratgan maqolalari, tadqiqotlarida barcha adabiyotshunoslar singari mafkuraga, ijtimoiy asoslarga, tuzumga, sinfga va shulardan sizib chiquvchi g’oyaviylik muammolariga alohida e’tibor beriladi.Lekin, bundan qat’iy nazar, o’tgan asrning 70-90-yillaridagiaksar maqola, tadqiqotlar bilan qiyoslansa, Naim Karimov ishlarida shoir asarlarining badiiy jihatlarini, estetik qimmatini, san’atkor mahoratinio’rganish asosiy o’rin tutishini sezmaslik mumkin emas. Adabiyotshunoslikka Naim Karimov Hamid Olimjon ijodiyotining tadqiqotchisi sifatida kirib keldi. Olimning jiddiy ishlari Hamid Olimjon ijodini o’rganishdan boshlandi.Masalan, “Zaynab va Omon” dostonini tadqiq etarkan, asarning siyosiy-ijtimoiy ahamiyatidan tashqari, undagi badiiy san’atlarning o’rnini ochishga intiladi. Shoirning ruhiyatidagi, tabiat manzaralarini chizishdagi san’atkorligini tashkil etadi. Mahoratni, poetic uslubni aniqlashda, olim fikr, jumla, obraz, so’z boyligi yoki bo’yoqlari, musiqiylik, ohang, ritm, she’riy nutq unsurlaridan tortib, poetik intonatsiya, uning tur va xillarigacha e’tibor beradi. Tanqidchi she’rning ichki musiqasini tinglay oladi, “nafis undoshlar”, “kuydor unlilar” bilan almashinishidagi go’zallikni his etadi. Bu har bir tanqidchiga ham nasib etavermaydigan xususiyat. Bunday fazilat nafis va nozikta’b didli tanqidchigagina nasib etadi. Ba’zan shoirning o’zi ham o’zidagi bufazilatni sezmasligi, bu hol tabiatidagi ichki ong oqimi natijasi ekanini sezmay qolishi mumkin, tanqidchi buni sezadi. Shoir tabiatidagi sezimlarning sehrlarini ochishga intiladi. Bir vaqtlar hassos shoir E. Bagritskiy “ she’rning har bir harfi organizmdagi hujayra yanglig’ nafas olishi va tebranishi zarur ”, degan edi. Tanqidchi o’zbek she’riyatidagi namunalar asosida ana shu jonli jarayonni kuzatadi, aniq misollar asosida ko’rsatadi, qalbimizga she’riyatning go’zalligini olib kiradi. “Zaynab va Omon”da quyidagi misralar bor: Niyatingg yetkur, quloq sol, 30

Alamlaring ketkur, quloq sol. Oddiy kitobxon bu misralarni shunchaki o’qib ketaverishi mumkin, ularni har bir tanqidchi o’z maqsadidan kelib chiqib, turli yo’nalishda tahlil etadi. Naim Karimov esa poeziyadagi musiqaviylik nuqtai nazardan kelib chiqib, har bir harf ohangi zamiriga yashiringan shoir mahoratini quyidagicha talqin etadi: “ L harfining mayin jarangi asosiga qurilgan radif ana shu misralardagi ohangdosh va qofiyadosh so’zlar bilan uyg’unlashib, she’rning latif musiqasini, qo’shiqchiligini yuzaga keltiradi ”. Olimning “Hamid Olimjonning poetik mahorati” (1964) monografiyasida shoir she’riyatining falsafiy-estetik mohiyati, inson ichki dunyosi va his- tuyg’ularini tasvirlash mahorati chuqur yoritiladi. H. Olimjonning hayotga bo’lgan otashin muhabbati, Vatan va insonga atalgan eng ezgu tuyg’ulari, baxt haqidagi falsafiy she’rlarning tahlili misolida ko’rsatilgan. XX asrdagi buyuk shoir, yozuvchilar hayotini uning aniq asarlari yozilish sababi, tarixi bilan, muallifning tabiati, fe’li, turmush tarzi, oilasi, muhiti, davrasi bilan aloqadorlikda keng o’quvchilarga mo’ljallab yaratilgan asarlar avvalroq paydo bo’ldi. Bu yo’lni boshlovchilardan biri Naim Karimov bo’ldi. N. Karimov o’z asarida ulug’ shoirning butun hayoti va ijodiga yaxlit nazar tashlanib, ulardagi eng muhim nuqtalar: barcha ma’lumotlar kiritilgan. Shunisi e’tiborliki, muallif kitobning ko’pdan-ko’p sahifalarida o’z taxayyuliga erk beradi, bu uslub o’z nav batida, asarning badiiyligini oshirib, uni yanada o’qishli, sehrli, qiziqarli qiladi.Olim xayolidan to’yingan shoir hayoti va ijodiga doir ayrim ma’lumotlarning hujjatli asosi bo’lmasligi mumkin, lekin ularga biz to’liq ishonamiz, chunki ular shoir turmushi, ijodi va taqdiriga doirshart-sharoitlar bilan ajralmas uyg’unlikda zohir bo’ladi. Bu tarixiy-biografik tadqiqotning muhim yutuqlarudan biri unda tarixiy-ma’rifiy yo’nalish uyg’unligida H. Olimjon hayoti va ijodining butun qirralari qamrab olinganligidadir. 31

Naim Karimov Behbudiy va Hamzadan tortib, H. Xudoyberdiyeva va Usmon Azimgacha bo’lgan ko’plab shoir va adiblar haqida tadqiqotlar yaratdi, maqolalar yozdi. Bunga ishonch hosil qilish uchun uning “XX asr adabiyoti manzaralari” nomli salmoqli kitobiga nazar tashlash kifoya. Oybek haqida yuzga yaqin maqola, besh kitob, yigirma jildlik nashrga bosh-qosh bo’ldi. Naim Karimov Oybekning 20 jildlik “Mukammal asarlar”ini nashrga tayyorlashda ham bosh-qosh bo’ldi. Tahlilda ham ulug’ Oybekning zahmatkash yozuvchiligini yoritib berdi. Adib umr bo’yi ilm bilan badiiy ijodni qo’shib olib borganiga e’tibor qaratadi. Oybek hayoti va ijodini tinimsiz o’rganish natijasida Naim Karimov “Oybek” (1985), “Oybek gulshanida qolgan g’unchalar” (1985), “Oybek va Zarifa” (1990), “Ilhom chashmasining ajib mavjlari” (1992) kabi asarlarini chop ettirdi. Yana o’nlab asarlarini eslash mumkin… Naim Karimov essenavis hamdir. Uning Usmon Nosirga bag’ishlab yozgan “Istiqlol fidoyilari” turkumidagi “Usmon Nosir. Hayotiy lavhalar. Hujjatlar. Rivoyatlar”(1993), “Usmon Nosirning so’nggi kunlari”(1994) nomli kitoblar yaratdi. Bu asarlar esse janrida yaratilgan, shuning uchun ularda essenavis munaqqidning keng imkoniyatlari aks etgan. Izlanuvchan olim Maqsud Shayxzoda hayoti va ijodiga bag’ishlab esse- romanini 2010-yilda yozdi. Xuddi “Cho’lpon” ruhida yozilgan bu salmoqli asar kitobxonlar tomonidan qizg’in kutib olindi. Unda ham obrazli ifodalar, tasviriy vositalar yordamida shoirning ham nozik, ham viqorli qiyofasini chizadi. Asarda Shayxzoda haqida yozilgan barcha maqola, risola, ma’lumotnomalar, qarashlar, talqin va xotiralar umumlashtirilgan, keng mufassal asar yaratilgan. Aytish mumkinki, kitobxon ko’z o’ngida millatparvar shoirning eng to’liq siymosi gavdalanadi. 32

Har qanday adabiyotshunos, har bir munaqqid o`z ijodiy faoliyati davomida badiiy adabiyotning, xususan, she`riyatning sehrli olamiga o’z nigohini tashlaydi. Bu adabiy turda qalam tebratgan va tebratayotgan ijodkorlarga munosabatlarini bayon etadi. Naim Karimovning ham shoirlar, nosirlar – buyuk yozuvchilar ijodi haqida bildirgan mulohazalari e’tiborga molik. Mustaqillik davrida yaratilgan maqolalari olimning ilmiy diapazoni yanada kengayganini ko`rsatadi. “Ruhiyatni shakllantirish vositasi”, “XX asrda Oybekni o`rganish o`zi bir ilm”, “Abdulla Qahhor badiiy haqiqati”, “Tanqidchi shaxsi va ijodiy o`ziga xoslik” , “Hamid Olimjon va o`zbek tanqidchiligi metodologiyasining ba’zi masalalari” kabi ilmiy tadqiqotlar fikrimizga dalil bo`la oladi. Yoinki “Istiqlol davri o`zbek she’riyati masalari” deb nomlangan obzor maqolasida istiqlol davri adabiyotining ba’zi qirralariga, xususan, she’riyatda kechgan jarayonlarga, uning ayrim masalalariga nazar tashlaydi. Cho’lpon adabiyot sahnasida ko’rinishi bilanoq ko’zga tashlangan ijodkorlardan. Cho’lponshunoslik uning ijodi bilan birga boshlangan desak, mubolag’a bo’lmas. Uning matbuotda e’lon qilingan birinchi asari mutaxassislarning aniqlashiga qaraganda, “Sadoi Turkiston”ning 1914-yil 18-aprel sonida “Abdulhamid Sulaymoniy” imzosi ostida e’lon qilingan. Tatar yozuvchisi Zarif Bashiriyning 1923-yil 4-mayda “Turkiston” gazetasida shoirning ilk to’plami “Uyg’onish”ga yozilgan taqrizi edi.Shu yili mazkur gazetaning 10-dekabr sonida munaqqid Vadud Mahmudning shoirning ikkinchi she’riy to’plami “Buloqlar” 1 nomli taqrizi bosilib chiqdi. 1924-yilda tatar adabiyotshunosi Abdurahmon Sa’diy, 1925-yili mashhur Abdulla Qodiriylar u haqda yozdilar. 1927-yilda tanqidchi Olim Sharafiddinovning “O’zbek shoirlari (Cho’lpon)” maqolasi bosiladi. Shu tariqa ko’plab maqolalar, shoirning kitoblari chop etila boshlaydi. Biroq, … Cho’lpon hibsga olingach, bular to’xtatiladi. 1956-yilda shoir 1 1 Чўлпон. Баҳорни соғиндим. Т.: 1989 2 . Наим Каримов. Чўлпон. Т., Фан. 1991, 84 бет 33

oqlangan bo’ladi. 1968-yilda “Tirik satrlar” antalogiyasi nashrga tayyorlanadi, biroq kitob bosmaxonadan chiqmay, qatag’on qilinadi. 1988-yilda mashhur olim Ozod Sharafiddinov so’zboshisida “Kecha va kunduz” romani “Sharq yulduzi” jurnalida e’lon qilindi. Bir yil o’tar-o’tmas, “Yulduzcha” nashriyoti shoirning “Bahorni sog’indim” nomi bilan mo’jazgina she’riy to’plamini chop etdi 2 . Naim Karimovning “Cho’lpon” 2 risolasi bosiladi. Mustaqillik davriga kelib, cho’lponshunoslikning jadal sur’atlar bilan qadam tashlashida professor Naim Karimovning hissasi kattadir. Uning “Istiqlolni uyg’oytgan shoir” (2000) kitobi Cho’lpon hayoti va ijodining ko’pchilikka ma’lum bo’lmagan qirralarini ochishga qaratildi. Naim Karimov esse-roman janri tabiatiga xos xususiyatlarni H. Olimjon va Oybek haqidagi tadqiqotlarida sinab ko’rgan edi. Bu yo’nalishdagi tajribasini mustaqillik yillarida Cho’lpon haqidagi yirik tadqiqotida yanada chuqurlashtirdi. Olimning Cho’lponga bag’ishlangan maqolalari, risolalari davlat arxivlarida yillar mobaynidagi tinimsiz mehnat, shoir zamondoshlari va qarindosh-urug’lari bilan olib borilgan suhbatlar va boshqa turli yo’nalishdagi izlanishlar – bu yirik asarning yaratilishiga zamin bo’ldi. Asarda ilk bor shoir hayoti, ijodi va mufassal qiyofasi yaratilib, u haqdagi haqiqat to’ldirildi va oydinlashtirildi. Uni o’qir ekanmiz, eng muhimi,ko’z o’ngimizda millatning cho’ng va nurli qoyalaridan biri – Cho’lponning mukammal obrazi namoyon bo’ladi: Cho’lpon – qalbi hissiyotga to’la iste’dodli shoir va adib. Cho’lpon – o’z davridan oldinga ketgan tanqidchi va mohir tarjimon. Cho’lpon – o’z millatining baxti, kelajagi uchun o’zini fido qilgan millatparvar inson. Naim Karimov o’zbek adabiyotshunosligiga badiiylashgan tafakkur usulini olib kirdi. Uning Hamid Olimjon, Usmon Nosir haqidagi maqola va 2 2 34

monografiyalari, birgina Oybek haqidagi oltmishga yaqin maqola, o’nga yaqin kitobi xalq orasida mashhur bo’lib ketdi. Ayniqsa, “Cho’lpon” hamda “Maqsud Shayxzoda” nomli ma’rifiy romanlari bu adiblar hayoti va ijodini o’rganish bo’yicha adabiyotimizda yangi sahifalar ochishdan tashqari, bu buyuk so’z san’atkorlari hayoti va ijodi haqida nainki ilmiy, balki badiiylashgan ilmiy tafakkur yuritishning o’zbek adabiyotidagi jahon andozalaridan qolishmaydigan go’zal namunalari bo’ldi. Naim Karimovning “Cho’lpon” ma’rifiy romani 2003-yilda “Sharq” nashriyotida bosilib chiqdi. Bu asar olimga katta obro’ keltirdi. To’g’ri, avvalgi fasllarda ta’kidlab o’tganimizdek, Naim Karimov Cho’lpon haqida ko’plab risola, monografiya va maqolalar yozgan. Bu asari esa munaqqidning yangi qirralarini kashf qildi. Tarix, arxiv materiallari, muzeydagi ma’lumotlar, mashhur san’akorning yaqinlaridan to’plagan ma’lumotlar asarning badiiyligini oshirgan. Bu fikrlarimizni kitobga yozilgan annotatsiya ham tasduiqlaydi: “ Cho’lpon o’zbek xalqining XX asrda yetishib chiqqan buyuk siymolaridan biridir. U nafaqat ulug’ shoir, nosir, dramaturg va tarjimon, balki o’zbek xalqini istiqlol manzillari sari yetaklashga intilgan siymo sifatida ham biz uchun g’oyat qadrlidir… ” Naim Karimov uzoq yillar mobaynida turli arxivlarda ishlash, shoirning qarindosh- urug’lari va zamondoshlari bilan suhbatlashish asosida shoirning hanuzgacha qorong’i bo’lib kelgan hayot va ijod yo’lini tiklashga erishgan. Kitob debocha bilan ochiladi: “ Xayol, xayol… yolg’iz xayol go’zaldir… ”. Cho’lpon bir she’rini shunday misralar bilan boshlagan va darhol “ Haqiqatning ko’zlaridan qo’rqaman ” deb aytgan. Chindan ham Cho’lpon yashaga davr o’ta og’ir edi. Xalq nihoyatda qiynalayotgan, uni ko’zi bilan ko’rgan odam oddiy xalq tomonini ololmasdi. Cho’lpon shundan qiynalgan. Oydin kunga qarab qo’yardi, haq nurini, haqiqatni qachondir g’olib kelishiga ishonardi. Yaqinlaridan biri bekorga tong yulduzi – Cho’lpon deb taxallus bermagan edi. 35

Kitob besh fasldan iborat, ular ramziylikka asoslangan, olim bunda Cho’lpon asarlari sarlavhalaridab kelib chiqqan. Birinchi fasl “Uyg’onish” deb nomlangan va bunga quyidagi misralar epigraf sifatida keltirilgan: Nechun ochildi ko’zim, qayga ketdi uyqularim? Bu uyg’onishda to’lib-toshdi, oshdi qayg’ularim Cho’lpon. E’tibor beradigan bo’lsak, olim juda chiroyli, ramzlarga boy misralarni keltirgan. Bu bilan yozuvchi hayotga nigoh tashlayapti, ko’zlari ochildi, uyqulari qochdi. Lekin bu uyg’onish qayg’ularini oshirdi. Buning sababi bizga ma’lum… “Uyg’onish” faslida “Zilzila”, “Saboq”, “Ilm istab …”, “Ilk qadamlar”, “Tong yulduzi”, “Fevral inqilobi”, “Muxtoriyat”, “Ishqiy iztiroblar” kabi hikoyalar berilgan. “Zilzila” nomli hikoyada Andijon ta’rifi keltiriladi va ko’plab buyuk kishilarga beshik bo’lgan yurtdan chiqqan insonlar nomi yeti iqlimga mashhur bo’lgani aytib o’tiladi. Ular orasida Boburshoh, Shoh Mashrab, Nodirabegim kabi mashhur kishilar borligi eslanadi. 1902-yilda bo’lib o’tgan zilzila, uning odamlarga keltirgan behisob ziyoni ham misollar bilan aytib o’tilgan. Nogahoniy zilzila shaharni tanib bo’lmaydigan darajaga solib qo’ydi. Qahramonimiz shu paytda to’rt yosh bola edi, zilzila bo’layotgan joydan olib o’tilayotganda bir shox uning boshiga tegib jaraohatlagani haqida singlisi Foyiqa aytib o’tgan. Ma’lumki, bundan rosa 280 yil avval ham Andijonda dahshatli zilzila bo’lib, shaharni tep-tekis qilib qo’ygandi, ko’p odamlar g’aflatda qolib nobud bo’lgani ko’p litoblarda yozilgan. Shularni hisoblab aytiladigan bo’lsa, Cho’lpon 1898-yilda - sak yiida tug’ilgan, lekin hujjatlarda 1897- yil deb ko’rsatilgan. Buni Cho’lponning o’zi ham isbotlaydi. Cho’lpon 1897-yilda Andijonning Qatorterak mahallasida savdogar Sulaymonqul Mulla Muhammad Yunus xonadonida dunyoga keldi, uning peshonasiga XX asr o’zbek she’riyatining porloq yulduzi bo’lishdek yuksak saodat, noraso tuzum taloto’plarining qurboni bo’lishdek fojia xat qilingan edi. Bo’lg’usi shoirning otasi el ichida Sulaymonqul bazzoz nomi bilan mashhur savdogar, zamonasining o’qimishli, taraqqiyparvar kishilaridan edi. O’zbek ma’rifatchilarining to’ng’ich bo’g’iniga mansub mashhur 36

murabbiy va journalist Mo’minjon Muhammadjonov u kishining “ eski madrasani bitirgani, har kuni gazeta o’qib, olam ishlaridan xabardor bo’lib turgani ” 1 haqida ma’lumot beradi. So’z san’atiga ayricha mehr qo’ygan, sharq adabiyoti klassiklari ijodidan ilhomlangan Sulaymonqulning o’zi ham Rasvo, Vola taxalluslari bilan she’rlar yozgan.Qizlari – Foiqa Sulaymonova xonadonida saqlanayotgan qo’lyozma devondan joy olgan g’azallar, muxammaslar, muvashshahlar uning durustgina ta’bi nazm sohibi bo’lganidan dalolat beradi. N. Karimov Foiqa aya ularning shajarasini ham keltirib o’tganligini aytadi: Cho’lponning otasi – Mulla Sulaymonqul bazzoz, uning otasi – Muhammad Yunus, uning otasi – Abdurasul bo’zchi, uning otasi – Do’stmat so’fi, uning otasi – Rajab so’fi, uning otasi – Erka so’fi. Ko’rinadiki, Cho’lponning avlodlari boy va o’qimishli bo’lishgan. 1914-yildan boshlab Qo’qonda “Sadoyi Farg’ona” nomli jaded gazetasi nashr qilina boshlaydi. “Sadoyi Farg’ona”ning o’sha yil 16-aprelida chiqqan 4-sonida gazetaning Andijondagi “obuna va e’lon qabul qiladigan vakili Sulaymonqul Yunus o’g’li” ekanligi qayd qilingan. Keyinroq, gazetaning 6-sonida Abdulhamid Sulaymonqul o’g’li Yunusov o’sha vakillar qatorida sanaladi.Sulaymonqul bazzozning gazeta endigina oyoqqa turayotgan vaqtda uni yo’lga solishga ko’maklashgani fikrimizni tasdiqlaydi. Bundan shuni aytamizki, ota-o’g’il orasida hammaslaklik, hamfikrlik asosiga qurilgan munosabat hukm surgan. Yozuvchi V. Yan yozishicha, Cho’lpon 1933-yilda shunday hikoya qiladi: “ Yoshlik chog’imda Farg’onada gazmol bilan savdo qiluvchi otam musulmonchilikka haddan ziyod berilgan bo’lib, mullalar bilan do’st tutingan edi. U meni ham mullavachcha qilib o’stirish niyatida tahsil ko’rish uchun madrasaga bergan… Ammo mudarrislik qilish o’rniga men milliy o’zbek yozuvchisi bo’lishga ahd qildim, otamdan ham,mullalardan ham qochib Toshkentga bordim va u yerda she’rlar, hikoyalar yozib, jurnallarga yubordim” 1 . 1914-yilning aprelida 1 1 М. Муҳаммаджонов. Турмуш уринишлари. Тошкент, 1964, 129-бет. 1 1 Кўчирма манбаси: Н. Каримов. Чўлпон. Тошкент, “Фан”, 1991, 11-бет. 2 . M . M уҳаммаджонов. Турмуш уринишлари. Т.: 1964, 130-бет 37

Cho’lpon otasi bilan “Sadoi Farg’ona”ning Andijondagi vakili bo’lib turgan. Shu yil aprel oyida Toshkentda chop etilgan “Sadoi Turkiston” gazetasida “Turkistonli qardoshlari-mizg’a” nomli she’ri va “Qurboni jaholat” hikoyasi e’lon qilingan. M. Muhammadjonov 1916-yilda Cho’lpon bilan ilk bor uchrashganini xotirlab: “ Abdulhamid har kuni xususiy ravishda ruscha o’qir edi. Tatariston, Ozarbayjon, Hindistonda chiqadigan hamma gazeta va jurnallarga mushtariy bo’lib, ruscha gazetalarni ham o’qib turar edi” 2 , - deb yozadi. Cho’lpon dunyoqarashi ko’proq o’zi muntazam kuzatgan jaded nashrlari ta’sirida shakllangani ayon, ijodining boshlaridayoq adabiyotni buyuk maqsadlari xizmatiga safarbar etishga chog’langan. O’n yeti yoshida yozgan “Adabiyot nadir?” va “Muhtaram yozg’uchilarimizga” nomli mo’jaz maqolalarida oldinga surilgan tamoyillar uning butun ijodida ustuvorlik qildi. Ijodiy faoliyatining boshlanishi 1913-14-yillarga to’g’ri keladi, ilk asarlari bilan nafaqat Turkiston, balki Qrim, Tatariston, Boshqirdistonda chop etilgan gazeta-jurnallarda ham qatnashib turgan. Uning matbuot yuzini ko’rgan ilk asari sifatida “Sadoi Turkiston”ning 1914-yil 3-sonida bosilgan “Turkistonli qardoshlarimizga” she’rini ko’rsatish mumkin. “Sadoi Turkiston” va “Sadoi Farg’ona” gazetalarida birin-ketin “Qurboni jaholat”, “Doktor Muhammadyor” nomli hikoyalari, ”Bahor avvallari” lavhasi, “Adabiyot nadur?” va “Muhtaram yozg’uchilarimizga” nomli adabiy, “Vatanimizda ziroat va dehqonchilik” kabi maqolalari e’lon qilindi. Shoir ilk mashqlaridayoq jadidchilik g’oyalarining targ’ibotchisi sifatida bo’y ko’rsatdi: Ilmu ma’rifat ham hunardan qoldi mahrum bizni xalq, Ma’rifatsizlik balosiga yo’luqqan bizni xalq… Abdulhamid 14-15 yoshlarida yozgan ilk she’rlaridayoq ko’pchilik qalbidan joy olib brogan. Gaspirinskiy vafotiga bag’ishlab yozgan she’riga “Hamidiy” taxallusini qo’yganini Naim Karimov o’z asarida aytib o’tgan. Shuningdek, 2 38

Ubaydulla Xo’jayev, Munavvar qori Abdurashidxonovlar ham Cho’lponning dastlabki she’rlari orqali uni tanib, iliq munosabat bildirishgan. Ubaydulla Xo’jayev o’sha vaqtdagi ko’plab matbuotlar bilan Cho’lponni tanishtirgani, she’rlarini bosishga ham yordam berganini olim o’z asarida aytib o’tgan. Cho’lpon yozuvchi V. Yan bilan yaqindan aloqada bo’lgan. U ham o’z xotiralarida bu haqda to’xtalib o’tgan. Cho’lpon otasi, uning o’g;liga ko’rsatayotgan yaxshiliklarini ham aytib o’tgan, ko’proq qur’on o’rganishga da’vat qilganini ham aytgan. Tosgkentga borib, she’rlar va hikoyalar yozib, gazeta-jurnallarga yuborib turganini ham yozgan. Xuddi shu yillarda “Turkistonli qardoshlarimga” nomli she’rini yozgan. U. Xo’jayev buni gazeta chiqarishga yoram bergan va tezda gazeta bu she’rni to’laligicha bosib chiqargan. Mana o’sha she’rning keyingi misralari: Bir kishi millatparast o’lsa, deyurlar “dahriy” deb, Bir kishi millatni so’ksa, izzat aylar bizni xalq. Maktaba yo’q bir tiyin, to’yga ming so’mlab berar, Chorasiz mushkul kasalga mubtalodur bizni xalq. Ibrat olmaydur boshiga shuncha kulfat kelsa ham, Misli bir kaltak yo’qotgan ko’rga o’xshar bizni xalq. “Qurboni jaholat” hikoyasi “Padarkush” ta’sirida yozilganini ham aytib o’tgan.Eshmurod obrazi shuni eslatadi. “Sadoi Turkiston”da faol bo’lgan. Shoirlar bilan muloqot qilib turgan.Gaspirali ham u bilan xat yozishib turgani eslatib o’tilgan. “Do’xtur Muhammadyor” “Sadoi Turkiston” gazetasining 1914-yil 24,30,34,45,47 sonlarida bosilgan, Gaspirali asaridan ilhomlanib yozganini alohida ta’kidlab o’tgan. Shundan so’ng “Umid” she’rini yozgan. She’r shunday boshlanadi: Kezar edim Turkistonning tog’larini, Turli meva bilan to’lgan bog’larini. Keng sahrosin, cho’listonin say redub, 39

Tinglar edim turk xalqining ohlarini. Shoir ijodining tongiga mansub bo’lib, buni adabiyotshunos olim Bahodir Karim tahlil qilgan. She’r “Sho’ro” jurnalida 1914-yil 10-sonida bosilgan. Ikkinchi fasl “Buloqlar” deb nomlangan. Unda “Ishqiy iztiroblar (davomi)”, “Davr manzaralari”, “Zamzama”, “Chig’atoy gurungi”, “Qizil Sharq” poyezdi, “Buxoro axbori”, “Baljuvon”, “Nashri maorif. Tikan yo’lida”. Cho’lponning birinchi tanqidiy asari “Adabiyot nadur?” degan maqola bo’lib, “Sadoi Turkiston” gazetasida 1914-yil 4-iyunda e’lon qilingan. Bu maqola, umuman, Cho’lponning matbuot yuzini ko’rgan ilk asarlaridan biridir. Asar 16 yoshligida yozilgan. Bu faslda Cho’lpon qo’llagan taxalluslar ham aytib o’tilgan. Cho’lpon dastlabki asarlariga “Abdulhamid Sulaymon”, “Abdulhamid Sulaymoniy” imzolari bilan bosildi. Keyin “Qalandar”, “Mirzaqalandar”, “Cho’lpon” taxalluslari bilan chiqdi va “Cho’lpon” doimiy taxallusi bo’lib qoldi. Bunda ko’proq Toshkentga kelishi bilan bog’liq masalalar tasvirlangan. Cho’lpon bu yillarda navqiron yoshda bo’lgan, hayotini badiiy ijodga bag’ishlagan. Shoir “Qizil bayroq”, “Ishtirokiyun”, “Turkiston”, “Axbori Buxoro” kabi gazetalar t a h r i r i y a t l a r i d a m e h n a t q i l d i . C h o ’ l p o n o n g i d a , dunyoqarashida o’sish-o’zgarishlar yuz berdi. Bu evrilishlar shoir ijodida ham o’z ifodasini topa boldi. Shoirning “Uyg’onish” (1922), “Buloqlar” (1924), “Tong sirlari” (1926), “Soz” (1935) t o’ pl am l ar i o’ zar o t aqqosl ansa, g’oyaviy-badiiy fazilatlar, ijodiy kamolot yo’lidagi izlanishlar, turfalik va ziddiyat yaqqol ko’rinadi. Shoir Vatan istiqbolini ko’zlab dard chekadi, qiynaladi va o’zining ana shu yurak tug’yonlarini rang- b ar an g s ha kl l a r d a i f o da l a yd i . “Men va boshqalar” she’rida erk istab faryod chekadi: Erk ertaklarini eshitgan boshqa, 40

Qullik qo 'shig 'ini tinglagan menman. Erkin boshqalardir, qamalgan menman, Hayvon qatorida sanalgan menman. “Buzilgan o’lkaga” she'rida o’z yurtga sig’indilik, mustamlaka azobidan ezilgan, vayron bo’lgan olkamizga qarata xitob qilib, xalqni ogohlantiradi, hushyorlikka chaqiradi: Ey, tog 'lari ko 'klarga salom bergan zo 'r o 'Ika! Nega sening boshing uzra quyuq bulut ko’lanka?.. Ey, har turli qulliklarni sig 'dirmagan hur o 'Ika, Nega sening bo’g’zing bo’g’ib turar ko’lanka... Ijtimoiy tuzum Cho’lponlarning xalq ichiga kirib, uning haqiqatni aytishiga imkon bermadi, xalq ham ularga quchoq ochmadi, “oq poshsho” va bolsheviklar zulmi ostidagi omma hali ongli, kurashchan, o’z haq-huquqini tanuvchan xalq darajasiga ko’tarilmagan edi: Miltiragan xira chiroqsen, yo’qsil, Yel qattiqroq kelib ursa o’charsen... Bu satrlar Cho’lponning kuni kecha nekbinlik bilan kuylagani xalq haqidadir. Xalqqa bo’lgan umidi chil-chil singan shoir endi dilida insonlik g’ururi qolgan kishilarga suyanmoqchi bo’lib, inson ruhining erkin nafas olishi lozimligini, inson erkin hayot uchun tug’ilganini, hatto qafasdagi qush ham erkinlik sari talpinib yashashini eslatib boshqa she’rlarini (“Ko’ngil”) she’rini yozgan. Cho’lponning “Ko’ngil”, “Erk istagi”, “Qo’zg’olon”, “Bas endi”, “Qilich va qon” kabi she'rlari ham ana shu qora ko’lanka — mustamlakachilikka qarshi isyon 41

tarzida bitilgan. “Ko’ngil” she'rida shoir millatga murojaat etib, bo’ysunmaslikka chaqiradi: Tiriksan, o 'Imagansan, Sen-da odam, sen-da insonsan, Kishan kiyma, bo 'yin egma, Ki sen ham hur tug 'ilg 'onsan. “Xalq” she'rida ozodlik va erk mavzusi yanada boshqacha bir yo’sinda, g’oyat aniq va tiniq bo’yoqlarda aks ettirilgan: . Xalq dengizdir, xalq to 'Iqindir, xalq kuchdir, Xalq isyondir, xalq olovdir, xalq o’chdir... Xalq qo 'zg 'alsa, kuch yo 'qdirkim, to 'xtatsin, Quvvat yo 'qkim, xalq istagin yo 'q etsin. Xalq isyoni saltanatni yo 'q qildi, Xalq istadi: toj va taxtlar yiqildi... Asarda shoir xalqning buyuk kuch-qudrat sohibi ekanini tasvirlash bilan birga, uning eng ezgu va muqaddas istagini ham obrazli tarzda ko’rsatib beradi. Boshqacha qilib aytganda, xalq istagi o’z erkini o’z qo’liga olib, ozodlikka erishishdir. Cho’lpon nazdida, agar xalq istagi sari qo’zg’alsa, uni hech qanday kuch tutib qola olmaydi. Faqat gap xalqda ana o’sha tilakni, istakni uyg’ota olishdagina ekanligini ham shoir teran anglaydi. Shoirning istagi xalqda istak uyg’otishdir: Xalq istagi — ozod bo 'Isin bu o 'Ika, Ketsin uning boshidagi ko 'lanka. 42

Cho’lpon o’z she'rlarida chiroyli o’xshatishlar, yangi-yangi sifatlashlar, g’oyat nafis va nozik metaforalar, chuqur mazmunli mubolag’ayu jonlantirishlar kashf qiladi. Yorqin va jonli manzaralar chizib, o’quvchiga estetik zavq bag’ishlaydi: Ariqda suvlarning o’ynoqi qo’shig’i, Shoxlarda uxlagan barglarni uyg’otdi. Ayniqsa, shamolning u yumshoq sho 'xligi, Shoxlarda barglarni titratdi, o 'ynatdi. (“Barg”) Xullas, Cho’lponning she'riy tili nihoyatda boy, mukammal shakllangan. Cho’lpon tilining bu xususiyatlari uning nasriy asarlariga ham tegishlidir. Darhaqiqat, Cho’lpon “Qor qo’ynida lola”, “Kleopatra”, “Oydin kechalarda”, “Novvoy qiz”, “Nonushta” (hikoyalar), “Kecha va kunduz” singari asarlar yozib, nasr sohasida ham qimmatli meros qoldirgan. Cho’lponning ikki kitobdan iborat bo’lgan “Kecha va kunduz” (1935) tarixiy romani adabiyotimizning oltin xazinasidan mustahkam joy egallagan. Romanda birinchi jahon urushi davridagi Turkiston hayoti aks ettiriladi, birinchi kitob “Kecha”, ikkinchi kitob “Kunduz” deb ataladi. Asarda mamlakatda o’sha davrda hukm surgan ijtimoiy adolatsizlik, chorizmning ich-ichidan chirib, nurab borayotganligi, oq podsho hokimiyatining butunlay inqirozga yuz tutganligi, chor va mahalliy amaldorlarning kirdikorlari, razil xatti-harakatlari ro’y-rost ochib tashlangan. Asardagi asosiy ijobiy qahramonlardan biri go’zal va xushovoz, sodda va huquqsiz qiz Zebi dir. Zebi beg’ubor hayot kechirishni, yoshlik gashtini surishni orzu qiladi. Lekin uni zo’rlab, xohishini hisobga olmay, Akbarali mingboshiga uch xotin ustiga beradilar... Romanda Zebining otasi Razzoq so’fi, onasi Qurbon bibi obrazlari ham mahorat bilan yaratilgan. Razzoq so’fi 43

ruhan mayib, ma'nan qashshoq shaxs bo’lsa, Qur bon bibi i nsoniy huquqlar i o’ sha adolatsiz j am iyat tomonidan oyoqosti qilingan, ezilgan mushtipar ona obrazidir. “Kecha va kunduz” rom ani da nopok va m a'navi y t uban m i ngboshi Akbar al i , mamlakat va xalq boshiga balo bo’lgan mustamlakachi amaldor Noyib to’ra obrazlari ham muhim o’rin egallaydi. Asar tili — boy, jozibador. Qahramonlar tili ham, muallif nutqi ham ixcham va obrazli. Xalq qo’shig’i “Yoriltosh” ohangida to’qilgan va roman voqeasi yakunida berilgan quyidagi baytlar ham asar husniga husn, ta'siriga ta'sir qo’shgan: Zebi, Zebi, Zebona, Men ko’yingda devona. Seni sotdi o 'z otang, Men bo 'layin sadag 'ang! Zahar qilib oshingni, Pirim yedi boshingni! Zebi, Zebi, Zebonam, Qayda qolding, dilbarim?.. C h o ’ l p o n d r a m a t u r g i y a j a n r i d a h a m o ’ z i s t e ' d o d i n i namoyon etgan. U “Cho'rining isyoni”, “Halil farang”, “Cho'pon sevgisi”, “Zamona xotini” (“Mushtumzo'r”), “O'rtoq Qarshiboyev”, “Yorqinoy” singari katta-kichik sahna asarlarini yaratgan. Bu pyesalar orasida eng baquvvati va mukammali “Yorqinoy” dramasidir. Bu yirik sahna asari folklor materiallari asosida yaratilgan. Buni muallifning o’zi ham tasdiqlaydi. Bu asar O’zbekiston mustaqillikka erishgach, O’zbek Milliy Akademik drama teatrida qayta sahnalashtirildi. 44

Cho’lpon she'riy, nasriy va dramatik asarlar yaratish bilan birga, adabiy-tanqidiy va publitsistik maqolalar ham yozgan. Uning “Adabiyot nadur?”, “Ulug’ hindu”, “Sharq uyg’onmoqda”, “Buyuk maktab egasi”, “Tagor va tagorshunoslik”, “Uvaysiy” kabi maqolalari o’z vaqtida ko’pchilikning diqqatini jalb qilgan edi. Cho’lpon she’riyatda o’ziga xos ijodiy maktab yaratgan ustoz shoir. 20-30- yillarda Oybek, G’afur G’ulom, Uyg’un, Mirtemir, Usmon Nosir singari ijodkor yoshlar bu maktabdan bahramand boiib, Cho’lpon ijodidan badiiy mahorat sirlarini o’rgandilar. Xalqimiz va davlatimiz so’nggi yillarda Cho’lpon xotirasini abadiylashtirish borasida talaygina tadbirlarni amalga oshirdi. o’zbekiston hukumatining qaroriga binoan 1998-yilda Cho’lpon tavalludining 100 yilligi katta tantana bilan nishonlandi. Uning asarlari yangidan nashr etildi. Cho’lpon hayoti va ijodi haqida yangi ilmiy va badiiy asarlar yaratildi. Hozirgi vaqtda respublikamizda Cho’lpon nomi bilan ataladigan maktablar, obod ko’chalar, nufuzli nashriyot va xo’jaliklar bor. Cho’lpon 1991-yilda Navoiy nomidagi O’zbekiston Davlat mukofoti bilan taqdirlandi. Uchinchi fasl “Tong sirlari”. Undan “Tilak yo’lida (davomi)”, “Cho’lponning “Faryod”i”, “Darxon”, “Somon parcha”, “Vayronalar orasida”, “Shifo istab …”, “Do’stlar va shogirdlar”, “Ildizlar va yaproqlar”hikoyalari joy olgan. To’rtinchi fasl “Oydin kechalarda” bo’lib, “Ildizlar va yaproqlar (davomi)”, “O’zbek dramaturgiyasi”, “Moskvadagi muhit”, “Qaldirg’ochlarning qaytishi”, “Cho’lpon teatri”, “Tursunoy hujumi”, “Camarqand xotiralari”, “Sovuq shamollar” hikoyalari jamlangan. Beshinchi fasl “Qor qo’ynida lola” deb nomlangan bo’lib, unda “Sovuq shamollar” davomi, “Do’stlar va dushmanlar qurshovida”, “Yana Moskvada”, “Vafo va jafo rasmlari”, “Yo o’lish, yo qolish…”, “Toshkentni qo’msash”, “Yozilmagan qo’shiq”, “Andijon safari”, “Songgi kunlar” kabi hikoyalardan tashkil topgan. Yana “Song so’z o’rnida”, “Cho’lpon hayoti va ijodi sanalari”, “Cho’lpon shajarasi” asarga yakun yasagan. 45

Naim Karimov “Cho’lpon” nomli ma’rifiy romanida ko’p yangi materiallarni bergan. Ayniqsa, Toshkentda yashagan yillari ko’plab ijodkorlar bilan bordi-keldi qilib turgan. Cho’lpon G’afur G’ulom bilan yaqindan aloqada bo’lgan. Uyiga ham mehmonga brogan, o’z o’rnida, G’afur G’ulom ham Cho’lpon yashagan uyga borgan. Bu haqdagi ma’lumotlarni Cho’lponning 100 yillik yubileyiga tayyorgarlik ketayotgan bir vaqtda Naim Karimov G’afur G’ulomning qizi va rafiqasi bilan uchrashganda ular aytib berishgan. Juda nochor yashagani, lekin sof vijdonliligi, xotini Katya ham juda soda, shu bilan birga, mohir pazanda bo’lganini eslab o’tgan. Naim Karimov asarda Cho’lponning teatr bilan bog’liq xizmatlariga ham ko’p to’xtalgan, tarjimachiligi, uning yaxshiligini teatr jamoasi e’tirof etganini aytgan. Qisqasi, Naim Karimov asarida Cho’lponga doir ko’p ma’lumotlarni keltirgan, ularni iloji boricha yaqinlaridan olganki, bunda mubolag’a yo’q. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak , “Cho’lpon” esse-roman yosh avlodning estetik tafakkurini rivojlantirishda uni vatanparvarlik va millatparvarlik ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega bo’lib qolaveradi. Mustaqillikning yigirma yili mobaynida o’zbek she'riyati erishgan yutuqlar va kamchilikni birma-bir sanash qiyin va, ehtimol, buning keragi ham yo’q. Zotan, bu masalada sanoq va e'tirofning o’zigina ko’ngilga biror bir taskin bera olmasligi ayon, albatta. Lekin shu vaqt davomida she'riyatimizda qanday o’zgarishlar ro’y berdi, qanday yangiliklar ko’zga tashlandi, degan savollarga javob berishgina emas, ularga javob izlashning o’zidayoq maqsadning ba'zi natijalari bo’y ko’rsata biladi. Shu maqsadda mustaqillikka tengdosh yigirma yoshdagi shoirlarimiz ijodiga bir nazar tashlash, ularning ruhiy va badiiy dunyosidagi evrilishlarni kuzatish, taxayyulidagi real va ideal g’oyalar, obrazlarning o’zaro munosabatlarini tahlil etish o‘rinli bo’lar edi. Bu o’rinda yoshlarga, yosh ijodkorlarga davlat miqyosidagi e'tibor va g’amxo’rlikka, hech 46

mubolag’asiz, jahonning istalgan mamlakatidagi tengqurlar havas bilan qarasalar arzigulik ekanini alohida ta'kidlamoq joiz. Bu borada Naim Karimov ham o’ziga xos tahliliy va tanqidiy maqolalari bilan adabiy tanqidda eng go’zal an'ana- yoshlar ijodiyotiga bo’lgan an'anaga munosib xissa qo’shdi. Turkiston muxtoriyatini otashin hayajon va porloqquvonch bilan kutib olgan Cho’lpon esa yigirma yoshlar arafasida “Ozod turk bayrami” asarini yozdi. She'r matni bir necha kun ichidayoq yangi tuzilgan davlatning bamisoli madhiyasiga aylandi. U yoshlar, namoyishchilar, turli miqyoslardagi yig’in qatnashchilari tomonidan Toshkentda, Farg’ona vodiysida, Qo’qonda ommaviy ravishda ijro etilganiga tarix guvoh: K o’ z oching, bo q ing h ar yon! Qardoshlar qanday zamon! Shodlikka to’ldi jahon! Fido bu kunlarga jon! Naqorat: Turkistonlik — otimiz, turonlik unvonimiz, Vatan — bizim jonimiz, fido o’lsin qonimiz! Xulosa qilib aytganda, N.Karimov serqirra ijod sohibi sifatida adabiyot olamida o‘ziga xos yangiliklarni yaratgan olimdir. 47

UMUMIY XULOSALAR Respublikada xizmat ko’rsatgan fan arbobi, filologiya fanlari doktori, professor Naim Karimovning shogirdlaridan biri, akademik Baxtiyor Nazarov “Ummon bag‘ridagi javohirlar hisobiga yetib bo‘lmagani kabi iste’dodli shaxslarni ham to‘la anglash amri mahol. Vaqt o‘tishi bilan ularning yangi qirralari kashf etilaveradi”, - degan edi jurnalistlardan biri bilan suhbat davomida.Yorug`likning qadri olis-olislarni ham charog`on etganligi, harorat olib borganligi, oftobning umrini uzaytirganligi bilan fayzli. Yozuvchi mahoratini belgilaydigan omillar ko`p. Har bir yozuvchida u yoki bu omillar samaraliroq tarzda ro`yobga chiqishi tabiiy bir hol. Xuddi shunga o’xshab, tanqidchilarning ham mahoratini turli tomondan belgilash mumkin. Bu vaziyatda Naim Karimov sinchkov, nozik didli va chin ma’noda mahoratli munaqqid degan ta’rifga munosib bo`la oladi. So’nggi yillarda olim faoliyatida yangi bir yo`nalish ko`zga tashlandi. Ma’lumki, mustaqillik davriga kelib, 48

O’zbekiston tarixi, shuningdek, uning XX asrda bosib o`tgan yo`li xolis ilmiy nuqtai nazar asosida yanfidan yozildi. O’zbek xalqining haqqoniy tarixi yaratildi. Bu moziy qatidagi madaniyatimiz, adabiyotimiz tarixi xususidagi adolatni tiklash, biryoqlama, mafkuraviy baholashlarga chek qo`yish muhim vazifalardan biri edi. Tanqidchilarimiz bu vazifani a’lo darajada amalgam oshirishi mumkin bo’lgan tanqidchilarimizdan biri sifatida Naim Karimovni e’tirof etadilar. Tinimsiz mehnatlari evaziga olim munosib qadr ham topmoqda. Eng asosiysi, el-yurt uni atoqli adiblarimiz, olimlarimizning qatorida yaxshi taniydi va hurmat qiladi. U shoir, yozuvchi, olimlarning qadrdoni, yoshlarning sevimli ustozi, otaxon tanqidchi. 80 yoshdan o’tsa ham, asardagi badiiy tarovatni, uni belgilovchi omillarni hamda yozuvchi mahoratining sir-sinoatlarini yoritish o’zbek adabiyoti, badiiy tafakkuri, ma’rifat-madaniyati taraqqiyoti uchun butun umr tinimsiz mehnat qilayotgan Naim Karimov el ardog’idagi olim hisoblanadi. Chindan ham, adabiy jarayonning tabiiy nishonalari sifatida ayrim daxanaki baxslar, badiiy asar sabab sudlargacha borib yetgan munozaralar ko’rinsa-da, adabiy hayotda bir qator e’tiborli, yangi kitoblar, tadqiqotlar paydo bo’ldi. Baxtiyor Nazarovning ko’plab tadqiqotlari ana shunday ilmiy ishlar sirasiga kiradi. Ustoz I.O. Sultonovning adabiyot haqida, tanqidchilik haqida aytib ketgan ajoyib bir fikri bor. “Adabiy asarni Buxoroyi Sharifga o’xshatish mumkin. Ma’lumki, Buxoroning o`n ikki darvozasi bor va har darvozasidan kirgan kishi shaharni boshqacha ko’radi va uning boshqa darvozasidan kirganlar ko`rmagan go`zalligini kashf etadi. Bu fikr ko’plab tanqidchi va adabiyotshunos olimlar qatori Naim Fotihovich Karimovga ham taalluqli. Naim Karimovga xos bo`lgan xususiyatlarning yetakchisi va balki eng asosiysi, uning zamonaviy va mumtoz adabiyotimiz hamda sharq-u g`arb adabiyotlari, ularning muammolarini adabiyotimizning bugungi dolzarb nazariy masalalari bilan mustahkam aloqadorlikda o’rganishga intilishi va buning 49

uddasidan chiqishida ko’rinadi. U ko`pincha boshqalar e’tiboriga tushmagan yoki e’tibor bermagan masalalarni ko`tarib chiqishga va o’z qarashlarini o`tkazishga harakat qiladi va albatta, mulohazalarini asoslab bera oladi. Biz shularni umumlashtirib, yuqorida aytib o’tgan fikrlarimizdan quyidagicha xulosalarga keldik: 1. O’zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligida Respublikada xizmat ko’rsatgan fan arbobi, Abu Rayhon Beruniy nomidagi Davlat mukofoti sovrindori, professor Naim Karimovning mustahkam o’rni borligi aniqlandi. Rang-barang ijodi XX asrning ikkinchi yarmidan e’tiboran o’zbek adabiyoti va adabiy tanqidchiligi taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. 2. XX asr adabiyotimizning qator namunalarini rus tiliga tarjima qilishda va O’zbekistondan tashqaridagi kitobxonlar qo’liga yetkazishda olim va tarjimonning xizmatlari benihoya kattadir. O`zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligida Naim Karimovning faoliyati va mulohazalari zamondosh munaqqidlar ijodi bilan qiyoslangan holda o’rganildi. 3. Munaqqidning o’zbek adabiyotshunosligini qator fundamental tadqiqotlar bilan, ko’plab o’quv qo’llanmalari va darsliklari bilan boyitganligi alohida e’tirof etildi. Davlat Ta’lim standarti asosida Universitet, pedagogika institutlari hamda maktab-litseylar uchun yozgan darsliklari mutaxassislar tomonidan iliq kutib olindi. 4. U o’zining Cho’lpon, Hamza, Oybek, H. Olimjon, U. Nosir, Shayxzoda ijodiga doir tadqiqotlari bilan keng qamrovli olim ekanini namoyish qila oldi. Ularda har bir san’atkorning xos uslub va mahorati ilmiy-estetik, tarixiy-ma’rifiy jihatdan chuqur tahlil etildi. 5. Naim Karimovning essenavislik mahorati atroflicha o’rganildi. Shuni ham alohida ta’kidlash joizki, bizgacha bo`lgan davrda ham Naim Karimov 50

faoliyatiga nazar tashlangan, turli munosabatlar bildirilgan, albatta. Ammo biz ko`proq olim kim haqida gapirgani emas, balki qanday munosabat bildirganiga e’tibor qaratdik. Zero, bu orqali tanqidchining badiiy didiga baho berish mumkin. 6. Munaqqid va adabiyotshunosning cho’lponshunoslikka qo’shgan hissasi ham chuqur o’rganildi. Naim Karimov Cho’lpon haqida “Istiqlolni uyg’otgan shoir”, “Cho’lpon” esse-romani bilan o’zining nimalarga qodir ekanligini amalda isbotlab berdi. Asarlari haqida bildirilgan fikrlar o`rganildi, bir-biriga qiyoslandi. Shuningdek, “Maqsud Shayxzoda” haqida ham yangi esse yozdi. 7. Naim Karimovning nohaq qatag’on bo’lganlar xotirasini tiklashda, qatag’on davri adabiyotini o’rganishda olib borgan faoliyatlari ham ibratlidir. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: I. Ijtimoiy –siyosiy adabiyotlar: 1. Karimov I. Istiqlol va ma’naviyat. Toshkent:. O‘zbekiston. 1994. –B. 118. 2. Karimov I. O‘zbekiston buyuk kelajak sari.Toshkent:. O‘zbekiston. 1998.- 688 b. 3. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent:. Sharq. 1998. 3-bet. 4. Karimov I. Olloh qalbimizda, yuragimizda. Toshkent:. O‘zbekiston. Asarlar.7-tom. 1999.-B. 351. 5. Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushunchalar, tamoyillar va atamalar. Toshkent:. Yangi asr avlodi. 2002.-B. 192. 6. Ka римов И. Юкс a к маънавият енгилмас куч . To шк e нт :. Ma ън a вият . 2008.- Б .176. 51

7. Ka римов И . A. A д a биётга эътибор – м a ън a виятга , келажакка эътибор -T.:2009. 40 б . 8. Каримов И. Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг 22 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги табрик сўзи. ”Ўзбекистон овози” 2013. 1-сентябр. 9. Каримов И. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. “Халқ с ў зи” 2011. 22- январ 10. Internet ma’lumotlari. II. Ilmiy- nazariy adabiyotlar. N. Karimov, S. Mamajonov, B. Nazarov, U. Normatov, O. Sharafiddinov. XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi. Darslik. T.: ”O‘qituvchi”, 1999.544 b. S. Mirzayev. XX asr o’zbek adabiyoti. T.: “Yangi asr avlodi” 2005. 417 b. S. Ahmedov va boshq. Adabiyot 5-sinf uchun darslik. T.: 2011.88-98-betlar. Adabiyotimiz biografiyasi. – T.: 1973, 242 b. 5. Sharafiddinov O. Talant va mas’uliyat. “O‘zbekiston madaniyati” gazetasi, 7 avgust, 1962 yil. 16. Karimov N. H.Olimjonning poetik mahorati. Toshkent. Fan. 1964. 17. Karimov N. Hamid Olimjon. T. 1978 18 . Karimov N.Oybek. 1979 19. Karimov N. Oybek va Zarifa. T.1990 20. Karimov N. Usmon Nosir. T. 1994 21. Karimov N. Usmon Nosirning so‘nggi kunlari. T.1995 23. N. Karimov. Hamid Olimjon. Shoir hayoti va ijodidan lavhalar. –T.: “Yosh gvardiya”, 1979, 248 b. 52

17. N. Karimov. Oybek. T.: Adabiyot va san’at, 1979. 18. N. Karimov. Istiqlolni uyg‘otgan shoir. T.: 2000. 19. N. Karimov. Usmon Nosir. T.: 2004. 20. N. Karimov. Cho‘lpon. Ma’rifiy roman. – T.: 2004. 21. N. Karimov XX asr adabiyoti manzaralari. T., 2009. 22. N. Karimov. Maqsud Shayxzoda. T.: 2010. 23. N. Karimov. Oybek gulshanida qolgan g‘unchalar. – T.: 1985. 24. O. Sharafiddinov. Ijodni anglash baxti. –T.: “Sharq”, 2004, 640 b. 25. O. Sharafiddinov. Cho‘lponni anglash. – T.: 1994. 26. O. Sharafiddinov. Cho‘lpon. – T.: 1997 27. N. Karimov va boshqalar. XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi. –T.: 1999. 28. N. Karimov. O‘zbek adabiyoti 5-, 6-, 7-, 11-sinf O‘zbek adabiyoti T.: 2002. 29. B. Nazarov. Nozikta’b adabiyotshunos. O‘TA, 2002, № 6, 3-10-betlar. 30. B. Nazarov. Davr va munaqqid. O‘zbek tili va adabiyoti 6, 2012, 3-10-betlar. 31. B. Nazarov va boshqalar. O’zbek adabiy tanqidchiligi. – T.: 2012. 293-315- betlar. 32. S. Mamajonov. Teranlik. T.: Adabiyot va san’at, 1987. 33. S. Mirzayev. XX asr o’zbek adabiyoti. –T.: “Yangi asr avlodi” 2005. 34. B. Nazarov., Axmedova Sh. Millatning xassos olimi. T.: Fan, 2011. 35. D. Quronov. Cho’lpon hayoti va ijodiy merosi. –T.: 1997. Internet adabiyotlari: 1. http://www.ziyonet.uz. 2. http:// vlibrary. freenet. uz - «Vеrtual kutubxona» elеktron darsligi 3. www.edu.uz 4. www.literature.uz 5. www.markaz.uz 6. www.navoiy.uz 53

7. www.orientalstudies.ru 8. www.qahhor.edunet.uz 9. www.qodiriy.edunet.uz 10. www.uzedu.uz 54

O'xshashlar

Jadid adabiyotida Behbudiyning adabiy merosi

Pirimqul Qodirovning adabiy –nazariy qarashlari

“Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetic mohiyati, maqsadi va vazifalari” modulini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish

Baxtiyor Nazarov – adabiyotshunos va munaqqid

Hamzaning o‘zbek bolalar adabiyotida tutgan o‘rni