Baxtiyor Nazarov – adabiyotshunos va munaqqid - Adabiyot - Diplom ishlar

Baxtiyor Nazarov – adabiyotshunos va munaqqid

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

227 KB

Ko'chirib olish

“ Baxtiyor Nazarov – adabiyotshunos va munaqqid ” мavzusidagi BI TI RUV MALAKAVI Y I SHI

M u n d a r i j a KIRISH….……………………………………………………...........….... I BOB. А DABIY TANQIDCHILIK VA BAXTIYOR NAZAROV IJODI 1.1 . Baxtiyor Nazarov – adabiyotshunos olim ………………………… 1.2. Baxtiyor Nazarov ning ilmiy faoliya t i qirralari ……………… II BOB. MUNAQQIDNING ILMIY JARAYONGA MUNOSABATI 2.1. Baxtiyor Nazarov Qodiriy va G‘afur G‘ulom ijodining tadqiqotchisi … 2.2. Davr va adabiy jarayon tadqiqi …………………………………....... Хулоса.................................................................................................. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati ............................................................... 2

K I R I S H Mavzuning dolzarbligi. Bugun biz tarixiy bir davrda – xalqimiz o‘z oldiga ezgu va ulug‘ maqsadlar qo‘yib, tinch, osoyishta hayot kechirayotgan, avvalambor, o‘z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurish yo‘lida ulkan natijalarni qo‘lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz. Bunday vaqtda albatta, ma’naviy yuksalishga, insonlar dunyoqarashining o‘sishiga katta ehtiyoj paydo bo‘ladi. Bu esa, albatta, ma’naviyatni yuksaltiruvchi bosh omil-badiiy adabiyot , adabiyotshunoslik va tanqidchilik bilan chambarchas bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev haqli ravishda ta’kidlaganlaridek, “Bizning eng katta boyligimiz – bu xalqimizning ulkan intellektual va ma’naviy salohiyatidir”. 1 Yurtboshimizning O‘zbekiston FA akademiklari va universitet rektorlari bilan o‘tkazgan samimiy muloqotlari chog‘ida ham ilm- fanimiz taraqqiyotiga katta ulush qo‘shgan olimlarimizga hurmat va ehtiromli munosabatda bo‘lish hayotiy zarurat, vorisiylikni ta’minlovchi bosh omil ekani alohida ta’kidlandi. Binobarin, ushbu risolaning yuzaga kelishi ham ilm-fan zahmatkashlaridan birining ijodiy portretiga xos ayrim chizgilarni ko‘rsatish yo‘ldagi kichik bir urinishdir. Shu ma’noda, adabiyotning uzviy qismi bo‘lgan adabiy tanqidni o‘rganish badiiy adabiyotni teranroq anglashga asos bo‘ladi. Ijodiy jarayonning, adabiyotning asosiy bunyodkori – bu yozuvchi va shoirlardir. Adabiyotshunos tahlil orqali ularni saralaydi. Chinakam adabiyotshunos esa asarni to‘g‘ri baholaydi va kitobxonga kerakli xulosa beradi. Ijodkorlarning mashaqqatli mehnatini baholash o‘ta murakkab masala sanaladi. Haqiqatan ham, insonning hissiyotlari, uning ruhiy olamini tasvirlab beradigan, qanchadan-qancha buyuk zotlar ham ojiz qolgan bu hayotning azaliy va abadiy sadolarini aks ettiradigan ijod sohasida ma’lum meyorlar mexanizimini ishlab chiqishning o‘zi qiyin. Bunday ijod mahsuliga baho berish esa undan ham mushkul. Shu boisdan ham, azaldan 1 Мирзиёв Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. / Халқ сўзи 2016 йил 16 декабрь. 3

adabiyot sohasida “Adabiy tanqid” ning o‘rni beqiyos bo‘lgan. Ammo ta’kidlash kerakki, adabiyotshunosligimizda aynan badiiy tanqid bilan shug‘ullanuvchi adabiyotshunoslarning faoliyati to‘la darajada o‘rganilmagan. Bu soha vakillari beye’tibor qoldirilgan, degan fikrdan yiroqmiz, albatta. Jumladan, akademik Baxtiyor Nazarovning adabiy tanqidchi va adabiyotshunos sifatida nom qozongan akademik, Naim Karimov, Salohiddin Mamajonov, Matyoqub Qo‘shjonov, Norboy Xudoyberganov, No‘monjon Rahimjonov, Ulug‘bek Hamdamov, Suvon Melilar haqida bildirgan fikrlari e’tiborga molik. “Suvon Meli ko‘pincha boshqalar e’tiboriga tushmagan yoki e’tibor bermagan masalalarni ko‘tarib chiqishga va o‘z qarashlarini o‘tkazishga intiladi. Bazilar unga qo‘shilmas, yana kimlardir uning qarashlarida zo‘rma zo‘rakilikni ko‘rib, inkor etar. Suvon Meli bundan cho‘chimaydi. O‘z qarashlarini o‘rtaga tashlaydi, eng asosiysi, ular adabiyotshunosligimizda yangi fikrlar, mustaqil qarashlar tarzida bo‘y ko‘rsatadi va sizni mushohadaga chorlaydi.1 –deb yozgan edi Baxtiyor Nazarov. Demak, adabiy tanqidchilik to‘la darajada o‘rganilgan emas, deganda shuni nazarda tutmoqdamizki, tanqidchilik faoliyati uzluksiz davom etadigan jarayon. Shu ma’noda, tanqidchilar faoliyatiga qaratiladigan nigoh ham uzluksiz davom etishi lozim. Qolaversa, o‘zbek adabiyotshunosligining qator dolzarb muommolarning yechimi adabiy tanqid va tanqidchilar faoliyatini har tomonlama chuqur, batafsil o‘rganishni taqazo etmoqda. Qolaversa, hassos munaqqid talqinidagi badiiy asar, badiiy so‘z o‘zining yangi-yangi jamolini, sehrini, qudratini ochadi. Agar bu xususiyatlar yo‘q bo‘lsa, yoki yetishmasa, buning sabablari ochiladi, tanqidchi fikrlari, mulohazalari, baribir sizni ma’lum darajada ma’nan boyitadi. Buning asosiy sababi sinchi munaqqid aytayotgan mulohazalar faqat idrok mahsuligina bo‘lib qolmay, evrilgan tuyg‘ularning namoyon bo‘lishi tufaylidir. Go‘zal musiqa bag‘ridagi so‘z yanada go‘zallashgani kabi, mohir tanqidchi nazaridagi asar ham yangi-yangi tovlanishlarga uchraydi. Demak, adabiyotshunoslik sohasida adabiy tanqidning o‘rni beqiyos. Xulosa shuki, adabiy jarayonga, shoir va adiblar faoliyatiga baho berishda o‘ta noziklik va ehtiyotkorlik bilan yondashish kerak._Bu borada, albatta, 4

adabiyotshunos va tanqidchilar faoliyatini o‘rganib borish muhim ahamiyatga ega. Tanqidchilar orasida o‘zining jonkuyarligi bilan alohida ajralib turuvchi akademik Baxtiyor Nazarovning munaqqidlik faoliyati ham e’tibor va e’tirofga molik. Har bir munaqqid qalamini taqrizda “qayrashi” ma’lum. Baxtiyor Nazarov ham dastlab taqriz janrida ijod qilib yosh ijodkorlarni katta ijodga yo‘llagan bo‘lsa, tajribali shoir va yozuvchilarga munosib baho bera oldi. U nafaqat, badiiy ijod sohiblari, balki adabiyotshunos va tanqidchilar faoliyatini ham kuzatib boradi, o‘z mulohazalarini bildiradi. Shu narsani alohida ta’kidlash lozimki, akademik Baxtiyor Nazarovning O‘zbekistonda adabiy-tanqidiy tafakkur taraqqiyoti masalalariga, ko‘plab yozuvchilarning hayoti va ijodiga bag‘ishlangan tadqiqotlari bosilib chiqqandan keyin respublikamizning qator oliy o‘quv yurtlari va malaka oshirish institutlarida adabiy tanqid bo‘yicha maxsus kurslar tashkil etildi. Filologiya fakultetlarida adabiy tanqidning maxsus fan sifatida o‘qitilishida, yozuvchilarning hayoti va ijodiy faoliyatini o‘rganishda, alohida kurslar ochilishida, shubhasiz, akademik Baxtiyor Nazarov tadqiqotlarining o‘rni va ahamiyati e’tiborli. Olimning ijodiy faoliyatini o‘rganish asnosida bu fikrlarga to‘la ishonch hosil qilish mumkin. Bu ishimizning dolzarbligini ko‘rsatadi. Ishning maqsad va vazifalari. O‘zbek adabiy tanqidchiligida akademik Baxtiyor Nazarovning o‘rni, uning munaqqidlik faoliyati, olimning o‘ziga xos uslubi, o‘zbek va jahon adabiyoti, adabiy jarayoniga tanqidchining munosabatini o‘rganishdan iborat. Olimning nozik adabiyotshunos olim va ijodkorligini ham nazardan qochirmadik. Qator badiiy asarlarini, adabiy kuzatishlarini ham e’tibordan qochirmadik. Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni o‘z oldimizga qo‘ydik: 1. XX asr o‘zbek adabiy tanqidchiligining o‘ziga xosligini tekshirish. Bu davrdagi adabiy jarayonga, tanqidchilar faoliyatiga e’tibor qaratish. 2. Baxtiyor Nazarovning munaqqidlik faoliyatini izchil o‘rganish; olimning jamoatchilik usulida olib borayotgan faoliyatini ham e’tirof etish. 5

3. Baxtiyor Nazarovning o‘zbek she’riyati va nasriga munosabatini tadqiq etish. 4. Jahon adabiyotiga tanqidchininig bahosi, bu boradagi mulohazalarini boshqa tanqidchilar fikrlariga qiyoslash. 5. Yoshlar ijodiga va badiiy mahoratiga Baxtiyor Nazarovning munosabatini tahlil etish. BMIning o‘rganilish darajasining qiyosiy tahlili. XX asr o‘zbek adabiy tanqidchiligi adabiy tanqiddagi o‘ziga xos taraqqiyot davri bo‘ldi.Ayniqsa, yurtimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng adabiyotshunoslikka e’tibor chin ma’noda kuchaydi. Naim Karimov, To‘ra Mirzayev, Ummat To‘ychiyev, No‘mon Rahimjonov, Mamatqul Jo‘rayev, Shuhrat Rizayev, Rahmatilla Barakayev kabi adabiyotshunoslar tomonidan Baxtiyor Nazarov faoliyati tadqiq etilgan. Bitiruv-malakaviy ishining ilmiy yangiligi . Bitiruv-malakaviy ishining maqsad va vazifalari bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ilmiy-nazariy mulohazalar, amaliy tahlillar jarayonida quyidagi yangiliklarga erishildi: Baxtiyor Nazarovning adabiyotshunos va munaqqidlik faoliyati izchil o‘rganildi. O‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligida Baxtiyor Nazarovning o‘ziga xos o‘rni ko‘rsatildi, olimning faoliyati va mulohazalari zamondosh munaqqidlar bilan qiyoslandi. Munaqqidning o‘zbek adabiyotshunosligini qator fundamental tadqiqotlar bilan, ko‘plab o‘quv qo‘llanmalari va darsliklari bilan boyitganligi alohida e’tirof etildi. Baxtiyor Nazarovning yosh ijodkorlar va bolalar adabiyoti borasida bildirgan fikrlari o‘rganildi. Shuni ham alohida ta’kidlash joizki, bizgacha bo‘lgan davrda ham Baxtiyor Nazarov faoliyatiga nazar tashlangan, turli munosabatlar bildirilgan, albatta. Ammo biz ko‘proq olim kim haqida gapirgani emas, balki qanday munosabat bildirganiga e’tibor qaratdik. Zero, bu orqali tanqidchining badiiy didiga baho berish mumkin. Munaqqid va adabiyotshunoslarning Baxtiyor Nazarovhaqida bildirgan fikrlari o‘rganildi, bir-biriga qiyoslandi. 6

Bitiruv-malakaviy ishining obyekti va predmeti. Mazkur bitiruv malakaviy ishni yozishda Baxtiyor Nazarovning monografiya va risolalari, kitoblari, ilmiy va publitsistik maqolalari hamda olim haqida olib borilgan ilmiy tadqiqotlardan foydalandik. Shuningdek, “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali va “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida berib borilgan maqolalarni o‘rganib, kerakli o‘rinda ko‘chirmalar oldik. Bitiruv-malakaviy ishning nazariy va ilmiy ahamiyati. Bizga ma’lumki, bugun yurtimizda istiqomat qilayotgan har bir insonning aqli va qalbi ham shuni tasdiqlaydiki, istiqlol har bir soha vakillariga yangi-yangi imkoniyatlar taqdim etdi. Jumladan, adabiyotshunos olim, taniqli munaqqid akademik Baxtiyor Nazarov ham ana shunday istiqlol imkoniyatlaridan unumli foydalanib, ilmiy hayotda - adabiyot olamida o‘z istiqbolini topa olgan insonlardan biri sanaladi. U taniqli adabiyotshunoslar haqida salmoqli portret, maqolalar yaratgan bo‘lib, ular asosida Izzat Sulton, Matyoqub Qo‘shjonov, Suvon Meli kabi tadqiqotchilar hamda Cho‘lpon, Hamza, Oybek, Hamid Olimjon, Abdulla Qahhor, Usmon Nosir, Shayxzodalar ijodida badiiy so‘z sehri, ularning adabiy-tanqidiy qarashlari bo‘yicha nozik va fasohatli kuzatishlarini o‘rganish asnosida shunga amin bo‘lamizki, XX asr o‘zbek adabiy tanqidchiligida akademik Baxtiyor Nazarov ham o‘ziga xos o‘ringa ega. Shu nuqtai nazardan yondoshilsa, akademik Baxtiyor Nazarovning adabiyotshunoslikdagi xizmatlarini yorqinroq tasavvur etish mumkin bo‘ladi. Ushbu maqsadda shu mavzu bo‘yicha, ya’ni Baxtiyor Nazarovning munaqqidlik faoliyatini o‘zida aks ettiruvchi barcha kitoblar, ilmiy maqolalar, bizdan oldingi tadqiqotchilarning keltirgan fikrlarini o‘rganib chiqib, bevosita tanqidchining o‘zi tomonidan yaratilgan asarlar, taqriz va maqolalar bilan tanishib bu borada o‘z fikrlarimizni bildirib o‘tdik. Bu bitiruv-malakaviy ishi natija va xulosalaridan oliygohlarda o‘tkaziladigan ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda, maxsus kurslarda, adabiyotshunoslik, adabiy tanqid darslarida foydalanish mumkin. 7

BMIning tuzilishi va hajmi . Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob umumiy xulosalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, jami betni tashkil qiladi. 8

I BOB. А DABIY TANQIDCHILIK VA BAXTIYOR NAZAROV IJODI 1.1. Baxtiyor Nazarov – adabiyotshunos olim Munaqqid inson omili kuch-qudratiga chambarchas bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy jarayonlar zohiriy hamda botiniy asoslarini iqtisodiy-siyosiy va ma’naviy taraqqiyotdan butkul tashqarida izohlamaydi. Zotan, har qanday o‘zgarish fikr va kayfiyatdan ibtidolanadi. Voqea-hodisalar rivojida uzluksizlik mavjud ekan, ijtimoiy jarayonlar muayyan omil va manbalarga nisbatan sababu oqibat sifatida namoyon bo‘ladi. B.A.Nazarov davrimizning ijodkor inson fikru kayfiyatiga ta’sirini uzluksizlikda olib qarashi, aslida uning milliy va mintaqaviy ahamiyatini umuminsoniy, umumbashariy qadriyatlar bilan chambarchas aloqadorlikda ilmiy- nazariy tadqiq etishga intilishining samarasidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev haqli ravishda ta’kidlaganlaridek, “Bizning eng katta boyligimiz – bu xalqimizning ulkan intellektual va ma’naviy salohiyatidir”. Yurtboshimizning O‘zbekiston FA akademiklari va universitet rektorlari bilan o‘tkazgan samimiy muloqotlari chog‘ida ham ilm- fanimiz taraqqiyotiga katta ulush qo‘shgan olimlarimizga hurmat va ehtiromli munosabatda bo‘lish hayotiy zarurat, vorisiylikni ta’minlovchi bosh omil ekani alohida ta’kidlandi. Binobarin, ushbu risolaning yuzaga kelishi ham ilm-fan zahmatkashlaridan birining ijodiy portretiga xos ayrim chizgilarni ko‘rsatish yo‘ldagi kichik bir urinishdir. Ilm-fan aksariyat sohalarida bo‘lganidek, adabiyotshunoslikda ham har bir yetuk olimning o‘z o‘rni, o‘z tekshirish yo‘sini, muammolar mehvariga yondashish, munosabat bildirish usuli mavjud. O‘zlari mansub fan sohasi rivojiga ulkan hissa qo‘shgan va qo‘shayotgan bu tipdagi yirik olimlar o‘z kuzatuvchanligi, sinchkovligi, mushohada va taxayyul qudratiga xos favquloddalik tufayli u yoki bu mavzularda tadqiqotlar olib borish bilan birga, fandagi mavjud holatni umumlashtirish va uni yangi marralarga yo‘naltirish ishlariga ham sezilarli ulush 9

qo‘shadilar. Akademik Baxtiyor Nazarov ham milliy adabiyotshunoslik va tanqidchilik ilmining ana shunday olimlardan biridir. Darhaqiqat, B.A.Nazarovning tadqiqotchi olim sifatidagi fikriy qamrovi, hissiy-estetik diapazoni g‘oyatda keng. U adabiy tanqid va uning tarixi, adabiyot nazariyasi va adabiy aloqalar, qiyosiy adabiyotshunoslik va tarjima nazariyasi, xususan, sho‘ro davri adabiyotini qayta baholash masalalari bilan birdek shug‘ullanib kelayotgan, yuksak eruditsiyali ustoz olimdir. Adabiyotshunos o‘z yechimini kutayotgan qaysi muammoga qo‘l urmasin, avvalo, birlamchi manbalar, adabiy-badiiy, falsafiy-estetik, g‘oyaviy-siyosiy, axloqiy-ma’rifiy matnlar asosida uning nazariy jihatlarini yoritishga alohida e’tibor beradi. Bizningcha, olimning ayniqsa, keyingi yillardagi butun borlig‘i, fenomenal kredosida yorqin bo‘y ko‘rsatgan bunday ilmiy-nazariy asos uning matbuotda ilk bor e’lon qilingan birinchi maqolasi – “Badiiy adabiyotda peyzaj” (1967) dayoq o‘ziga xos bir tarzda nish urgan bo‘lsa, ajab emas. Chindan ham, o‘sha kezda yosh tadqiqotchi estetik nigohi hikoyada peyzajning asar qahramoni xarakterini ochishda muhim vosita ekaniga qaratildi. Bu hol mantiqiy tadriji davomida rivoj topib, keyinchalik B.Nazarovning balog‘at yoshida yaratilgan “O‘zbek hikoyachiligining janr xususiyatlari” (1991) tadqiqotiga asos bo‘ldi. Adabiyotshunos ilmiy faoliyatida XX asrda o‘zbek adabiy-badiiy tanqidining shakllanishi, turli davrlardagi rivojlanish bosqichlari, ilmiy-nazariy asoslari, tarixi hamda uning yirik vakillari ijodini o‘rganish, tahlil va tanqid muammolari asosiy o‘rin tutadi. Jumladan, u aspirantlik davridayoq (1969 – 1971) ulug‘ yozuvchi, faylasuf shoir, zukko tadqiqotchi akademik Oybekning adabiy-tanqidiy qarashlarini o‘rganishga astoydil bel bog‘lagan edi. Aytish mumkinki, mazkur ilmiy yo‘nalish uning faoliyatida keyinchalik ham izchil davom etib kelmoqda. Adabiyotshunos olimning bu sohadagi ilmiy tekshirishlari, umumlashma va xulosalari uning “Olim madaniyati” (1977), “O‘zbek adabiy tanqidchiligi” (1979), “Bu sehrli dunyo” (1980), “O‘zbek adabiy tanqidi” ikki jildligidagi ayrim qismlar (1987 – 1988), da rnivojlantirildi. Ayniqsa, mustaqillik yillari mahsuli bo‘lgan “G‘afur G‘ulom olami” (2004), hammualliflikda yaratilgan “O‘zbek adabiy tanqidi 10

tarixi” (2012) kabi monografiya, darslik va risolalarini kuzatish fikrimizni dalillaydi. B.A.Nazarov Abdurauf Fitrat, Izzat Sulton, Homil Yoqubov, Ozod Sharafiddinov, Matyoqub Qo‘shjonov, Salohiddin Mamajonov, Zoya Kedrina, Erik Karimov, Naim Karimov singari atoqli nazariyotchilar, adabiyotshunos va munaqqidlar to‘g‘risidagi portret-maqolalari va boshqa o‘nlab tadqiqotlarida ham o‘zining professional mahorati, olimlik salohiyati, iqtidor va talantini, metodolog va nazariyotchi, muallim va olim sifatidagi qiyofasini yorqin namoyon eta oldi. U o‘z shogirdlari, xususan B.Karimov, I.Yoqubovlar bilan hamkor- hamnafaslikda, qatag‘onlik davrida nohaq ayblangan, tabarruk nomlari adabiyotimiz va madaniyatimiz tarixidan o‘chirib tashlangan Vadud Mahmud, Otajon Hoshim kabi adabiy siymolar: adabiyotshunos va munaqqidlar, fan tashkilotchilari shaxsiyati hamda bebaho meroslarini qayta tiklash, xalqqa qaytarish, tarixiy adolatni barqaror qilish ishiga ham barakali hissa qo‘shdi. Shogirdlari: Q.Qahramonov, M.Jovbo‘riyev, K.Tashanov, M.Boborahimov, I.Qurbonboyev, G. Sattorova, O.Karimov, Z.Mirzayeva, M.Hamidova, O.Duysinboyev, G.Avezovalarni jadid adabiyotining xorijda o‘rganilishi, bolalar adabiyoti muammolari, adabiy jarayon tendensiyalari, metodologiya masalalari, janr, uslub, badiiy tarjima va boshqa o‘nlab masalalarni teran o‘rganishga yo‘naltirdi. Umuman, mubolag‘asiz tarzda aytish mumkinki, bugungi kunda Baxtiyor Nazarov ilmiy qiyofasida o‘zbek adabiy tanqidchiligining shakllanishi va tarixiy taraqqiyotini jiddiy ravishda o‘rganishni boshlab bergan, keng ko‘lamli tadqiqotlari bilan shu yo‘nalishning asoschisiga aylangan yirik olim, adabiy-estetik maktabi va uni izchil rivojlantirish yo‘liga chiqayotgan ko‘plab shogirdlariga ega bag‘rikeng insonni ko‘ramiz. Shubhasiz, B.A.Nazarovning ilm-fanga qo‘shgan hissasi, uning har bir ezgu ishlari, amalga oshirgan ilmiy tadqiqoti haqida atroflicha fikrlashish mumkin. Biroq, B.Nazarovni yaqindan bilgan, uzoq yillar hamdam, hamnafas ishlagan olimlardan biri – filologiya fanlari doktori, professor T.M.Mirzayev uning olim, murabbiy va yirik fan tashkilotchisi sifatidagi ayrim qirralari haqida to‘xtalib, 11

alohida e’tirof etgan ayrim jihatlarni kuzatish bizning tasavvurlarimizni yanada kengaytirishi bilan alohida e’tiborga loyiqdir. Ular quyidagi fazilat-sifatlardan iborat: 1. Baxtiyor Nazarovning butun ilmiy faoliyati O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida uzluksiz ravishda kechgan va bugun ham muvaffaqiyatli davom etayotmoqda. Olim shu maskanda ilmiy kotib, katta va kichik ilmiy xodim, institut direktori lavozimlarida muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatgan. So‘nggi yigirma yil davomida “Adabiy aloqalar va adabiyot nazariyasi” bo‘limini boshqarib kelmoqda. 2. U yuqori lavozimlarda ishlagan yillarda ham, o‘z qadrdon instituti bilan aloqasini bir zum bo‘lsa-da uzmagan. “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnalining bosh muharriri, Ixtisoslashtirilgan ilmiy kengashlarning raisi, rais o‘rinbosari va a’zosi sifatida institutning ilmiy-tashkiliy ishlarida faol ishtirok etgan. 3. B.A.Nazarov takrorlanmas ilmiy-tashkilotchilik faoliyati institutga direktorlik qilgan yillari (1986 – 1990) da yorqin namoyon bo‘lgan. O‘sha yillarda u asosiy diqqatini institutning ilmiy salohiyatini sifat jihatdan yanada yuksaltirishga qaratgan. Olimning bosh rahbar sifatidagi qat’iy nazorati, jiddiy ravishda qo‘llab-quvvatlashi natijasida institutda ishlayotgan xodimlar safidan T.Mirzayev, K.Imomov, B.Sarimsoqov, N.Rahimjonov, E.Begmatov, R.Doniyorov, Q.Muhammadjonov, B.Bafoyev, E.Umarov kabi fan nomzodlari birin-ketin doktorlik dissertatsiyalarini himoya qilishga erishgan. YA’ni qisqa bir muddatda birgina jamoadan o‘nga yaqin ilmiy xodimning doktorlik dissertatsiyalarini himoya qilishi o‘sha davr uchun juda yuqori ko‘rsatkich bo‘lgan. Bu – institutda yaratilgan mo‘tadil ilmiy muhitning, xususan, direktorning yuqori darajadagi ilmiy-tashkilotchilik, har bir xodimga e’tibor bilan qarab, ularni qo‘llab- quvvatlovchilik faoliyatining yorqin samarasi bo‘lgan. T.Mirzayev haqli e’tirof etganiday, har qanday fan, xususan, tilshunoslik va adabiyotshunoslikning barcha tarmoqlari, adabiy aloqalar hamda tarjimashunoslik rivoji ham, ushbu tarmoqlarda yoshlarning qaydarajada faol ishtiroki, ilmda vorisiylikni ta’minlashiga bog‘liqdir. Buni hammadan ko‘ra yaxshi his etgan 12

Baxtiyor Nazarov aspirant va yosh ilmiy xodimlar bilan ishlashni sifat jihatidan yuqori darajada yo‘lga qo‘ygan. Avvalo o‘zi bir qator tadqiqotchilarga ilmiy rahbarlik qilish bilan birga, boshqa olimlardan ham ustoz-shogirdlik an’anasini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, iqtidor va salohiyatga ega yoshlarga g‘amxo‘rlik qilishni talab qilgan. Ilmiy rahbar va maslahatchilarning bu boradagi hisobotlarini tez-tez, eshitib, amaliy -yo‘riq ko‘rsatib turishda muntazamlikni amaliyotga joriy etgan. Ayni paytda, yosh ilmiy xodimlarni ijodiy ta’tillarga chiqarish, ularning nufuzli xorijiy kutubxonalar, ilmiy markazlarda izlanishlar olib borishi uchun qulay shart- sharoitlar yaratb bergan. Bugungi kunda institutning bir qator bo‘limlariga muvaffaqiyatli ravishda rahbarlik qilayotgan Ibrohim Haqqul, Mamatqul Jo‘rayev kabi olimlar o‘sha yillarda ta’limning doktorantura bosqichini o‘tashga jalb qilingan. Yaqin tariximizda “qayta qurish” deb nomlangan alg‘ov-dalg‘ovli yillarda B.A.Nazarov institutga rahbarlik qilar ekan, o‘sha g‘oyatda murakkab bir sharoitda o‘zining yuksak professional tashkilotchi rahbar ekanligini namoyish eta olgan. Ilm-fan rivoji va milliy manfaatlar uchun qat’iylik, dadillik, hatto mardlik va milliy jasorat ko‘rsata olgan. Jumladan, ulug‘ adiblar Cho‘lpon va Fitrat adabiy meroslarini o‘rganish bo‘yicha maxsus hay’at tuzib, butun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olgan holda, katta jasorat sohibi sifatida, uning xulosalarini o‘zi bosh muharrir bo‘lgan “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnalining 1988 yil 2-sonida e’lon qilishga erishgan. O‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish masalasi muhokama qilinayotgan kezlarda ham bunday jasorat namunalari yorqin namoyon bo‘lgan. Bizningcha, professor T.Mirzayevning yuqoridagi xulosalari B.A.Nazarovning ham milliy g‘ururi baland, fidoyi olim, ham fan tashkilotchisi, ham mehribon murabbiy, sifatidagi ma’naviy va insoniy qiyofasi haqida muayyan tasavvurlar tug‘dirish uchun yetarli asos vazifasini o‘tashga qodirdir. .Darhaqiqat, barcha sohalar kabi, ilm fan ham hamisha o‘zining fidoyi insonlariga ehtiyoj sezadi. Davrning o‘zi, millat dahosi ichidan bunday jasur va fidoyi farzandlarni saralab oladi. Shubhasiz, bunday odamlarning yulduzi 13

yulduziga to‘g‘ri kelgan, ular bir ma’naviy-ruhiy orbitada yashagan damlar birqadar kam uchraydi. Shu ma’noda, B.Nazarovning Naim Karimov singari ustozlari, No‘mon Rahimjonov kabi tengqurlari, Suvon Meliga o‘xshagan izdoshlari haqida bildirgan iliq fikrlari ham alohida e’tiborga molikdir. Jumladan, Baxtiyor Nazarov o‘z izdoshlaridan biri xususida so‘z yuritarkan: Suvon Meli ko‘pincha boshqalar e’tiboriga tushmagan yoki e’tibor bermagan masalalarni ko‘tarib chiqishga va o‘z qarashlarini o‘tkazishga intiladi. Ba’zilar unga qo‘shilmas, yana kimlardir uning qarashlarida zo‘rma-zo‘rakilikni ko‘rib, inkor etar. Suvon Meli bundan cho‘chimaydi. O‘z qarashlarini dadil o‘rtaga tashlaydi, eng asosiysi, ular adabiyotshunosligimizda yangi fikrlar, mustaqil qarashlar tarzida bo‘y ko‘rsatadi va sizni mushohadaga chorlaydi. –deb yozadi. Bu o‘rinda adabiy tanqidchilik to‘la darajada o‘rganilgan emas, deganda shuni nazarda tutmoqdamizki, tanqidchilik faoliyati uzluksiz davom etadigan jarayon. Shu ma’noda, tanqidchilar faoliyatiga qaratiladigan nigoh ham uzluksiz davom etishi lozim. Qolaversa, o‘zbek adabiyotshunosligida dolzarb muammolarning yechimi bu adabiy tanqid va tanqidchilar faoliyatini har tomonlama chuqur, batafsil o‘rganishdan iboratdir. Birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, zavodda ishlab chiqarilgan buyum- soat yoki mashina sifatiga baho berish mumkin. Ijod mahsuliga shunday baho berib bo‘ladimi?! Qolaversa, hassos munaqqid talqinidagi badiiy asar, badiiy so‘z o‘zining yangi-yangi jamolini, sehrini, qudratini ochadi. Agar bu xususiyatlar yo‘q bo‘lsa, yoki yetishmasa, buning sabablari ochiladi, tanqidchi fikrlari, mulohazalari, baribir sizni ma’lum darajada ma’nan boyitadi. Buning asosiy sababi sinchi munaqqid aytayotgan mulohazalar faqat idrok mahsuligina bo‘lib qolmay, evrilgan tuyg‘ularning namoyon bo‘lishi tufaylidir. Go‘zal musiqa bag‘ridagi so‘z yanada go‘zallashgani kabi, mohir tanqidchi nazaridagi asar ham yangi-yangi tovlanishlarga uchraydi. Demak, adabiyotshunoslik sohasida adabiy tanqidning o‘rni beqiyos. Xulosa shuki, adabiy jarayonga, shoir va adiblar faoliyatiga baho berishda o‘ta noziklik va ehtiyotkorlik bilan yondashish kerak. Bu borada, albatta, adabiyotshunos va tanqidchilar faoliyatini o‘rganib borish muhim ahamiyatga ega. 14

Tanqidchilar orasida o‘zining jonkuyarligi bilan alohida ajralib turuvchi Baxtiyor Nazarovning munaqqidlik faoliyati ham e’tibor va e’tirofga molik. Har bir munaqqid qalamini taqrizda “qayrashi” ma’lum. Baxtiyor Nazarov ham dastlab taqriz janrida ijod qilib yosh ijodkorlarni katta ijodga yo‘llagan bo‘lsa, tajribali shoir va yozuvchilarga munosib baho bera oldi. U nafaqat, badiiy ijod sohiblari, balki adabiyotshunos va tanqidchilar faoliyatini ham kuzatib boradi, o‘z mulohazalarini bildiradi. Shu narsani ta’kidlash lozimki, Baxtiyor Nazarovning O‘zbekistonda adabiy- tanqidiy tafakkur taraqqiyoti masalalariga bag‘ishlangan tadqiqotlari bosilib chiqqandan keyin respublikamizning 17 dan ortiq oliy o‘quv yurtlari va malaka oshirish institutlarida adabiy tanqid bo‘yicha maxsus kurslar tashkil etildi. Filologiya fakultetlarida adabiy tanqidning maxsus fan sifatida o‘qitilishida, alohida kurslar ochilishida, shubhasiz, Baxtiyor Nazarov tadqiqotlarining o‘rni va ahamiyati katta. Olimning ijodiy faoliyatini o‘rganish asnosida bu fikrlarga to‘la ishonch hosil qilish mumkin. Baxtiyor Nazarov 1945 yilning 17 sentabrida Toshkent shahrida tug‘ildi. U yoshligidan badiiy adabiyot, badiiy ijod asrori bilan qiziqdi. Toshkentdagi 12-o‘rta maktabni tugatgandan keyin, bu yo‘sindagi tasavvur va tushunchalarini kengaytirish ishtiyoqida Toshkent davlat universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti)ning filologiya fakultetida tahsilni davom ettirdi. 1961-1966 yillarda G‘ulom Karimov, Ayub G‘ulomov, Ozod Sharafiddinov, Laziz Qayumov, Umarali Normatov singari til-adabiyot zakiylaridan saboq oldi. Yuqorida nomlari zikr etib o‘tilgan ustozlar Baxtiyor Nazarov ko‘nglidagi nafosatga bo‘lgan mehr- muhabbatni yanada yuksaltirish, uning iqtidor va salohiyatini to‘g‘ri yo‘naltirish, talantinit tarbiyalashga barakali hissa qo‘shishdi. Aytish mumkinki, ayni fazilat- sifatlarning chuqur ildiz otib palak yozishida rahnamolik ko‘rsatdilar. Yosh talaba, bo‘lg‘usi olimga tug‘ma tabiatidagi iste’dodga monand havas qilgulik adabiy muhit, ustozlar va ijodiy davra nasib etdi. Talabalik yillaridayoq uning saboqdoshlari: Rauf Parfi, Zoxir A’lam, Safar Barnoyev, Tursunoy Sodiqova, Ortiq Abdullayev, No‘mon Rahimjonov - u bilan nafaqat do‘stlashdilar, 15

shu bilan birga, ko‘pincha, hamfikr, hamnafas, e’tiqoddosh avlodning vakillariga ham aylanishdi. Mazkur adabiy muhit unda badiiy adabiyot, tasviriy va amaliy san’at, musiqa va kino san’ati asarlari zamiridagi ma’nolarni chaqish, mohiyatini uqish, kosa tagida nimkosa tarzida aytilgan yashirin mazmunni nozik idrok etish malakasini shakllantirdi. Universitetda tahsil olgan yillarida Baxtiyor Nazarov poetik ijodga, xususan, she’r va hikoyalar mashqiga, badiiy tarjimalarga mayl va rag‘bat ko‘rsatdi. O‘nlab she’rlari va hikoyalari, novellalari qardosh va xorijiy mamlakat shoirlarining she’rlaridan o‘zbek tiliga o‘girgan tarjimalari turli gazeta va jurnallarda bosilib chiqdi. Tengdoshlarining og‘ziga tushdi, ustozlar e’tiborini tortdi, adabiy-ilmiy jamoatchilikda muayyan qiziqish uyg‘otdi. Badiiy ijod sirlari, adabiy asar sehr-u tarovati, adabiyot ilmi inja o‘ziga xosliklarini o‘zlashtirishida o‘sha yillari yoshlarining suhbatlari, bahs- munozaralari markazida bo‘lgan: “Gegel estetikasi va Tarix falsafasi” asari, o‘tgan asrning 60-yillari boshlarida “nisbiy iliqlik” davri epkinlari tufayli talabalar orasida qo‘lma-qo‘l o‘qila boshlagani Cho‘lpon va Fitrat she’rlari, hikoya va dramalari, SHellingning “San’at falsafasi” asari, Nozim Hikmat, Frans Kafka, Zigmund Freyd bitiklari, Chingiz Aytmatovning “Qaldirg‘och” qissasi muhim rol o‘ynadi. Tenqurlarining eslashicha, u davralarda to‘lib-toshib, kuyib pishib gapirar, samimiy, tabiiy, beg‘araz fikr almashuvlarda o‘zini ruhan yengil sezardi. Baxtiyor Nazarov ko‘nglida o‘sha paytlardayoq Cho‘lpon estetik qarashlari, Fitrat adabiy-tanqidiy olami xususida tadqiqot yaratish fikri nish urgan, kurtak ochgan edi. Lekin ana shu 60-yillar boshida ham “Millatchi shoir”, “Millatchi adib” tamg‘asi yopishtirilgan, mafkuralashgan adabiy jarayonda, siyosiylashgan adabiyot ilmida Cho‘lpon va Fitrat ijodini o‘rganish katta adabiy-siyosiy xato hisoblanardi. Adabiyotshunos olimlar o‘sha yillari E.A.Karimov o‘z tadqiqotlarida Cho‘lpon va Fitrat nomlarini tilga olgani, milliy uyg‘onish davri ijodkorlari merosiga faol murojaat qilgani uchun ne-ne malomat toshlari zalvorini ko‘tarishga majbur bo‘lganini yaxshi eslashadi. Ehtimol, Fitrat, Cho‘lpon va Abdulla 16

Qodiriyni “ashaddiy millatchi”, “xalq dushmani” deb palahmon toshlarini yog‘dirib kelganlar ham, bugungi kunda bir dumalab cho‘lponshunosga, fitratshunosga aylanib qolgan bir pallada, bu hol hiyla kulgili tuyulishi mumkin. Umuman, Baxtiyor Nazarov va u mansub bo‘lgan avlodning talabalik yillari sirtdan sokin ko‘rinsa-da, aslida nishabi chuqur, tubi talotum daryo misoli po‘rtanavor, shiddatkor kechgan edi. Olimning fikrdosh kursdoshlari badiiy didi va estetik saviyasi jo‘shqin, tahlikali ijodiy muhitda shakllandi, qad rostladi. B.Nazarov universitetning filologiya fakultetini tamomlagach, 1966 yildan e’tiboran, muayyan muddat Yuqori Chirchiq tumanida o‘qituvchilik qildi. So‘ngra O‘zbek ensiklopediyasi tahririyatida ilmiy muharrir bo‘lib ishladi. 1969-1972 yillarda O‘z R. FA Alisher Navoiy (sobiq A.S.Pushkin) nomidagi Til va adabiyot instituti aspiranturasida tahsil oldi. Binobarin, uning butun faoliyati 1969 yildan e’tiboran, 47 yildirki, shu qadrdon institut bag‘rida, uning qaynoq hayotiga hamohang tarzda kechmoqda. Olim bu dargohda kichik ilmiy xodim, katta ilmiy xodim, ilmiy kotib, institut direktori lavozimlarida samarali faoliyat ko‘rsatdi. Hozirda esa, mazkur institutning “Adabiy aloqalar va Adabiyot nazariyasi” bo‘limi boshlig‘i lavozimida ishlab kelmoqda. To‘g‘ri, u ma’lum muddat O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Davlat maslahatchisi (1990-1992), Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirining birinchi o‘rinbosari (1992-1994), O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining vitse- prezidenti (2000-2001) kabi o‘ta mas’uliyatli va nufuzli lavozimlarda ham faoliyat ko‘rsatdi. Ammo, hamisha qadrdon ilm dargohidan ko‘ngil uzmadi, do‘stlari, shogirdlari bilan hamdam, hamnafas yashadi. Mehnat va ijodiy izlanish faoliyatini oddiy o‘qituvchilikdan boshlagan yosh yigit kelajakda bu qadar ulkan muvaffaqiyatlarga erishishida tinimsiz intilish va izlanish hamda ona tili adabiyotga bo‘lgan cheksiz muhabbat qanot bag‘ishlagan deyish mumkin. Baxtiyor Nazarov qay bir mansab yoki lavozimda bo‘lmasin, bir nafas ham adabiy jarayondan uzilib qolmadi, bir zum ham mamlakatimiz ilmiy hayotidagi dolzarb masalalar yechimiga befarq qaramadi. Adabiy jarayonni muttasil kuzatib borishga astoydil harakat qildi. 17

Olimning bu yo‘nalishdagi dastlabki izlanishlari Rauf Parfi ijodiga bag‘ishlangan edi. Darhaqiqat, o‘tgan asrning 60-yillari oxirida Rauf Parfining “Aks-sado” to‘plamiga yozilgan taqriz hamda “Sabr daraxti” to‘plami haqidagi mulohazalari ko‘pchilikning e’tiborini o‘ziga tortdi. 1972 yilda Oybek adabiy- tanqidiy qarashlari tadqiq etilgan nomzodlik, 1984 yilda o‘zbek adabiy tanqidi metodologiyasi muammolari o‘rganilgan doktorlik dissertatsiyalarining muvaffaqiyatli himoya qilinishi, 1994 yilda professor ilmiy unvonining berilishi hamda 1989 yilda O‘zbekiston Fanlar akademiyasining muxbir a’zosi, 2000 yilda haqiqiy a’zosi etib saylanishi Baxtiyor Nazarovni chin ma’noda zabardast adabiy tanqidchi, akademik olim sifatida e’tirof etilgani, ulug‘ ustoz adabiyotshunoslar qatoridan munosib o‘rin egallaganidan dalolat edi. Ustoz adabiyotshunos va munaqqidning ilmiy qiziqishlari hozirgi adabiy jarayon, XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi, nazariyasi, adabiy tanqid masalalariga qaratildi. Uning “Bu sehrli dunyo”, “Hayotiylik – bezavol mezon”, “O‘zbek tanqidchiligi. G‘oyaviylik. Metod. Qahramon” singari o‘nlab monografiya va risolalari, tanqid tarixiga doir ishlarida Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Oybek, G‘afur G‘ulom, Hamid Olimjon, Abdulla Qahhor estetik qarashlari badiiy ijod, adabiy tanqid va adabiy jarayon bilan chambarchas aloqadorlikda, qardosh qozoq, qirg‘iz, qoraqalpoq, tatar, ozarbayjon adabiyotlari bilan qiyosiy o‘rganildi. B.Nazarov ikki jildlik “O‘zbek adabiy tanqidi tarixi”, uch jildlik “Adabiy turlar va janrlar” kabi yirik, fundamental tadqiqotlar, 20 jildlik Oybek “Mukammal asarlar to‘plami”ni tayyorlashda faol ishtirok etdi. Mamlakatimiz ilmiy hayotidagi dolzarb masalalar o‘z yechimini topishida, jasur shaxs, fidoyi inson sifatidagi fazilatlarini yorqin namoyon eta oldi. Jumladan, o‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish xususida qonun loyihasini tayyorlashda faollik ko‘rsatdi, Fitrat va Cho‘lpon ijodiy merosini xalqqa qaytarish yuzasidan ilmiy jamoatchilik xulosasini taqdim etish komissiyasiga rahbarlik qildi. Baxtiyor Nazarov ilmiy tashkiliy faoliyatini jamoatchilik ishlari bilan qo‘shib olib bordi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Til va 18

Adabiyot instituti hamda O‘zbekiston Milliy universiteti qoshidagi adabiyotshunoslik bo‘yicha Ixtisoslashgan kengash raisi va a’zosi; O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi qoshidagi adabiyotshunoslik bo‘yicha Respublika ilmiy muvofiqlashtiruvchi kengash raisi; Sharqshunoslar assotsiatsiyasi Prezidiumi a’zosi; “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali bosh muharriri va tahririyat a’zosi; “Sovetskaya turkologiya” jurnali tahrir hay’ati a’zosi; O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi, adabiyotshunoslik va tanqid kengashi raisi sifatida turli yillarda o‘z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni halol va vijdonan bajarib keldi. Uning ilmiy rahbarligida 6 nafar fan doktori va 20 ga yaqin fan nomzodlari tayyorlangani ham, qizg‘in ijtimoiy jarayondagi fidokorlik olimning ilmiy izlanishlari, ustoz-shogirdlik an’analariga sadoqatiga rahna solmaganini ko‘rsatadi. Munaqqid tajribalari shakllanishida uning o‘zi tomonidan ma’lum bir qismlari o‘zbek tiliga o‘girilib chop etilgan L.N.Tolstoy qalamiga mansub “San’atning mohiyati to‘g‘risida” maqolasi, N.G.Chernishevskiyning “San’atning voqelikka estetik munosabati” nomli tadqiqoti, G.YE.Lessingning “Lookon yoxud tasviriy san’at ila she’riyatning hadlari haqida” asari ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Shubhasiz, adabiyotshunos bu ishlardan badiiy ijodning nazariy va amaliy muammolari aro uzviy bog‘lanish mavjudligi bilan bog‘liq sirlarni aniqlash mahoratini o‘rganishga harakat qildi. Olim ijodida o‘zbek adabiy tanqidi tarixi, uning tug‘ilishi va shakllanishi, adabiy-tanqidiy jarayon, tanqidning o‘ziga xos taraqqiyot yo‘lini tadqiq etish yetakchi o‘rinni egallaydi. Baxtiyor Nazarov bu yo‘nalishda “O‘zbek adabiy tanqidchiligi. G‘oyaviylik. Metod. Qahramon” (1979), “Ikkinchi jahon urushi davri o‘zbek tanqidchiligi” kabi salmoqli ilmiy tadqiqotlarni yaratdi. “O‘zbek adabiy tanqidchiligi. G‘oyaviylik. Metod. Qahramon” monografik tadqiqotida sho‘ro davridagi qarashlar, ayrim nazariy cheklanishlar, muammo va badiiy asarga mafkuraviy yondashuvlar sezilib turadi. Lekin, sog‘lom dunyoqarash asosidagi izlanishlarda o‘zbek adabiy tanqidining shakllanishi va taraqqiyoti, g‘oyaviylik, qahramon, ijodiy metod masalalarini o‘rganish nazariy aspektida tekshiriladi. O‘zbek adabiy tanqidining rivojlanish yo‘llari, uning muhim 19

muammolari yaxlit va umumlashgan holda tadqiq etilishi jihatidan mazkur tadqiqot mohiyat e’tibori bilan adabiyotshunoslik tarixida o‘z o‘rniga ega. 20

1.2 . Baxtiyor Nazarov ning ilmiy faoliyai qirralari Adabiy jarayon misli bir oqar daryo, mislsiz ummon. Unda suzib yurgan bitta baliqning (boringki, bir ulkan kitning) o‘limi bilan daryo oqishdan, dengiz mavjlanishdan to‘xtab qolmaydi. Aksincha, baliq uchun suvsiz tiriklik yo‘q. Shu ma’noda, U.Jo‘raqulov aytganiday: “Men bo‘lmasam adabiy jarayon to‘xtab qoladi” , deydigan munaqqid qattiq adashadi. Zero, baliqning mavjudligi va uning hayoti faqat suvda mazmun-mohiyat kasb etadi. Xuddi shunday, haqiqiy munaqqid ham adabiy jarayonsiz yashay olmaydi. Demak, chin munaqqid “Men bo‘lmasam…” emas, balki adabiy jarayon bo‘lmasa, mening hayotim to‘xtab qoladi”, - deb o‘ylaydi. Baxtiyor Nazarovni ham hech ikkilanmay ana shunday jafokash munaqqidlar qatoriga qo‘shish mumkin. Olimning “Hayotiylik bezavol mezon”, “Iste’dod jilolari”, “Olim madaniyati” kabi asarlarida keltirilgan chuqur va haqqoniy mulohaza va qarashlar ham yuqoridagi fikrlar uchun asos bo‘la oladi. Chin ma’noda, u o‘z hayotini “adabiyot” otli shiddatkor bir “kurash maydonida” mardonavor jang bilan kechirmoqda. Zotan, chin munaqqidning qismati ham, saodati ham ana shu. Baxtiyor Nazarov ikki jildlik “O‘zbek adabiy tanqidchiligi tarixi” kollektiv monografiyadagi “Ikkinchi jahon urushi davri o‘zbek tanqidchiligi”, “30-yillar o‘zbek tanqidchiligida estetik tafakkurning shakllanish xususiyatlari”, ikki tomlik “Adabiy turlar va janrlar” kollektiv asaridagi “Epos adabiy tur sifatida”, “O‘zbek hikoyachiligining rivojlanish xususiyatlari” kabi fundamental tadqiqotlari bilan ham o‘zbek taqidchiligiga munosib hissa qo‘shdi. Munaqqid dastlabki izlanishlari bilan ilmiy-badiiy jamoatchilik e’tiboriga tushganida 27-28 yoshlarda edi. Tengdoshi, prof. N.Rahimjonov e’tirof etganiday, “O‘ziga ham, tengqurlariga ham o‘ta talabchanlik, hayratlanarli darajadagi mehnatkashlik Baxtiyor Nazarovga hamisha hamkor. Bu narsa iste’dodning zanglab qoolmasligiga, badiiy didning doimo charxlanib, toblanib turishiga, estetik saviya piligini pasaytirmaslikka, 21

muhimi, ijodiy hofiza ko‘lamini kengaytirib borishda yangi-yangi tesha tegmagan fikrlar tug‘ilishi, vosil bo‘lishida asos vazifasini o‘tayotir” 1 . Darhaqiqat, “O‘zbek adabiy tanqidchiligi”, “Olim madaniyati”, “Bu sehrli dunyo”, “Hayotiylik-bezavol mezon”, “Hamza adabiyati”kabi qator monografiyalar, risolalar, uch yuzdan ortiq ilmiy-nazariy maqolalari ham alohida ahamiyatga molik. Baxtiyor Nazarov o‘zbek adabiyoti ilmining yetakchi vakilidir U badiiy ijodni tadqiqotchilik bilan omuxtalikda olib borishga jazm etdi. Cho‘g‘dek lovullab dilini yoritgan ushbu niyat Toshkent viloyatining Yangibozor qishlog‘idagi maktabda o‘zbek tili va adabiyoti muallimi bo‘lgan kezlarida ham, o‘zbek tili ensiklopediyasi bosh redaksiyasidagi ilmiy muharrirlik faoliyati davrida ham, aspiranturada tahsil olayotganida ham ko‘nglini aslo tark etmadi. Nihoyat, ushbu da’vat “O‘zekistonda adabiy tanqidning fan sifatida shakllanishida Oybekning roli” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi sifatida yuzaga keldi. Mazkur tadqiqot alloma adib Oybekning adabiyotshunoslik faoliyati XX asrning 30-60-yillari o‘zbek adabiy- tanqidiy tafakkur taraqqiyoti bilan uzviy birlikda o‘rganildi. Baxtiyor Nazarov tanqidchilik va adabiyotshunoslikka Oybek adabiy-tanqidiy, estetik qarashlarini o‘rganish bilan kirib keldi. Dastlab “Badiiy asarda peyjaz” (1967), “O‘tmishimiz ko‘zgusi” (1968), “O‘tkan kunlar nemis tilida” (1969) kabi taqriz va maqolalari bilan ko‘zga tashlangan yosh adabiyotshunos 1969 yildan e’tiboran Oybek haqida “Oybek siymosi”, “Oybek estetik qarashlarining shakllanishiga doir”, “Oybekning unutilgan bir maqolasi” kabi bir turkum maqolalarini e’lon qildi. Ularda adib o‘z ijod amaliyotidan chiqargan ilmiy xulosalari hamda nazariy qarashlarining badiiy izlanishlariga ko‘rsatgan ta’siri o‘rganildi. Bu izlanishlar natijasi o‘laroq, “Bu sehrli dunyo” (1980) kitobi yuzaga keldi. Adabiyotshunos olim va munaqqid adabiy tanqidchi mahorati muammolarini tadqiq etishga alohida e’tibor qaratdi. O‘zbek tanqidchiligida sifat o‘zgarishlari ro‘y berayotgani, tanqid adabiy jarayonga faol ta’sir ko‘rsatishga 1 Раҳимжонов Н., Жўраев М. Фанимиз заҳматкашлари // Ўзбек тили ва адабиёти, 1998.- № 2.- Б. 73. 22

intilishi, shu bilan birga, tanqidchi mahoratining o‘sib borishi yaqqol ko‘zga tashlanayotgani adabiy jarayon kontekstida tahlil etildi. Olimning aynan shu mavzudagi “Davr va munaqqid” nomli maqolasi Naim Karimovning munaqqidlik faoliyatini o‘rganishga bag‘ishlangan edi. Unda ilgari surilgan quyidagi fikrlar e’tiborga molikdir: “Ijodiy serqirralik, serohanglik, rang-baranglik, ko‘tarilayotgan muammolar hamda ularning yechimidagi jur’at, yangiliklar va tashabbus singari fazilatlar jihatidan bugungi tanqidchiligimizda Naim Karimov bilan bellasha oladigan munaqqidlarimiz yo‘q desam fikrimni mubolag‘aga yo‘ymang” 1 . Maqolani ana shunday e’tirof bilan boshlagan olim so‘zining isbotini ham keltiradi. “Naim Karimovning maqolalari, tadqiqotlari, kitoblari haqida fikr yuritganda, bu xususiyatlarning qay biriga alohida urg‘u berishga, olim faoliyatidagi qaysi jihatlarni yetakchi sifatida ta’kidlashga nainki adabiyotning oddiy ixlosmandlari, balki bu ish bilan uzoq yillardan buyon shug‘ullanib kelayotgan mutaxassislar ham munaqqidning yaqin do‘st-u birodarlari ham birmuncha qiynalib qolsalar ajab emas. Bu esa o‘z navbatida birgina maqola doirasida olim hayoti va ijodi haqida bir chetdan batartib va batafsil ravishda mulohaza yuritishni yanada qiyinlashtiradi. Shu ma’noda, bu shoirqalb va ayni paytda yozgan ishlari ilmiy-ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy jihatdan zalvorli va teran bo‘lgan olim haqida qoliplashgan uslubdan ko‘ra, uning o‘zidagi fikrlash yo‘siniga yaqinroq tarzda mushohada tizginini erkinroq qo‘yish ma’qulroq sanaladi. U o‘zbek adabiyotshunosligiga badiiylashgan tafakkur usulini olib kirdi. Uning Hamid Olimjon, Usmon Nosir haqidagi maqola va monografiyalari, birgina Oybek haqidagi 60 ga yaqin maqola, olti-yetti kitobi xalq orasida mashhur bo‘lib ketdi” 2 , deb yozadi Baxtiyor Nazarov. O‘zbek tanqidchiligida sifat o‘zgarishlari ro‘y berayotgani, tanqid adabiy jarayonga faol ta’sir ko‘rsatishga intilishi, shu bilan birga, tanqidchi Baxtiyor Nazarov mahoratining o‘sib borishi yaqqol ko‘zga tashlanayotgani, adabiy tanqid janrlarida rang-baranglik sezilayotgani atroflicha tahlil qilindi. Bu yo‘nalishda 1 Бахтиёр Назаров. Давр ва мунаққид // Ўзбек тили ва адабиёти, 2012.- № 6.- Б.3. 2 Бахтиёр Назаров. Давр ва мунаққид // Ўзбек тили ва адабиёти, 2012.- № 6.- Б.3. 23

olimning “Adabiyotshunosligimiz va tanqidchiligimiz yangi bosqichda”, “Badiiy asar qalbi va tanqidchi dunyosi”, “Yosh tadqiqotchilarni tarbiyalash muammolari” kabi maqolalari maydonga keldi. Jumladan, u o‘z maqolalaridan birida shunday fikrlarni aytib o‘tgan: o‘zbek tanqidchiligi va adabiyotshunosligi XX asrning uchinchi choragidan boshlab o‘z taraqqiyotining yangi bosqichiga ko‘tarildi. Xususan, istiqlol arafalari va ayniqsa, mustaqillik davriga kelib metodologiya masalasida xalqaro mezonlarni egallash yo‘liga o‘tganini ko‘rsatdi. Tanqid va adabiyotshunoslik metodologiyasi asosida badiiy adabiyotni tadqiq etish qonuniyatlarining umumiy mushtarak tamoyillari yotsa-da, bu umumiylik va mushtaraklik tamoyillaridagi hujayralarida har bir xalqning adabiy-madaniy hamda ijtimoiy-siyosiy ehtiyojlari bilan aloqadorlikdagi milliy xususiyatlari ham bo‘lishi mumkinligini inkor etmaydi. Baxtiyor Nazarovning “Olim madaniyati” (1977) risolasi tanqidchining fikrlash madaniyatiga bag‘ishlangan. Bu adabiy portret samimiy va qiziqarli uslubda yozilganligidan tashqari, munaqqid ijodining tahlili uning shaxsiyati bilan bog‘lab tadqiq etilgani jihatidan kitobxonlar diqqatini jalb etdi. Olim adabiyotshunos Homil Yoqubov ijodiga xos bosiqlik, izchil mantiqqa suyanish, prinsipiallik, chuqur samimiyatning sirini uning shaxsiyatidan izlaydi. H.Yoqubovning inson va olim sifatidagi qiyofasini tasvirlar ekan, hikoyanavisning sodda, ravon uslubiga o‘xshash uslubdan foydalanadi-yu natijada ko‘z oldimizda o‘zbek olimlari karvonboshilaridan birining yorqin va sidqidildan chizilgan obrazi yaratiladi. Umuman, asarda tanqidchining bir butun to‘liq qiyofasini yaratishga harakat qilingan. “Tanqidchi mahorati va ijodiy o‘ziga xoslik” nomli maqolasi esa Matyoqub Qo‘shjonovning 90 yilligiga bag‘ishlangan bo‘lib, samimiy, sodda va ravon tilda bitilganligi bilan e’tiborga loyiq. “Tashqi ko‘rinishidan nihoyatda kamtar, kamsuqum ko‘rinuvchi, ichki ruhiyati va irodasiga ko‘ra esa deyarli buning aksi- qat’iy irodali, tafakkur va fikrlash tarziga ko‘ra esa o‘ktam, aniq va tiniq, masala 24

mohiyatining chuqur ildizlaridan kelib chiqib mulohaza yuritadigan bu inson deyarli butun umri davomida ko‘plarining e’tiborida bo‘la oldi, 1 deb yozadi olim. Adabiyotshunos olim hamisha faqatgina ijodkorga emas, uning shaxsiga - insoniy sifatlariga ham nazar tashlaydi. Bu albatta, muhim jihatlaridan biri, bu ham bir mahorat, ammo shunday tanqidchilar borki, ijodkor shaxsiga to‘xtalganlarida uni ilohiylashtirish darajasigacha yetib boradilar. Baxtiyor Nazarov esa, aksincha, bu borada meyorni saqlashni yaxshi biladi. Jumladan, Matyoqub Qo‘shjonov haqida shunday deb yozadi: “Bolalik, o‘smirlikdagi qiyinchiliklar, turmush urinishlari, bilim yurtidagi bir yilda bir necha kurslardan sakrash; urush dahshatlari; salkam o‘ttiz yoshda mo‘ylovi endi sabza urgan yigitcha qatoridagi talabalik; urushdan keyingi toblanishlar; markazqo‘mdagi mas’ul lavozimlarda faoliyat ko‘rsatish; Fanlar akademiyasida tahsil; kimsan Oybek, Abdulla Qahhordek buyuklar bilan ustoz-shogirdlikdan tashqari, deyarli do‘stona munosabatlar; Izzat Sultonovdek otaxon allomalar tomonidan goh hazil, goh chin tusda ustoz maqomida qadrlanish; millat manfaati yo‘lida dadil bahsga kirisha olish 70-80-yillarda biz yoshlarga, xususan, menga Matyoqub Qo‘shjonovni salkam afsonaviy odamga o‘xshatib ko‘rsatardi”. Baxtiyor Nazarov bu kabi samimiy so‘zlashining boisi shundaki, uning yuqorida ta’kidlab o‘tgan fikri, ya’ni har bir so‘zi chin yurakdan aytilmoqda. Aks holda qalbining tub-tubidan chiqmagan, so‘zlar bu darajada dilbar bo‘la olmasdi. U o‘z jumlasini quyidagicha yakunlaydi: “Bu bilan men Qo‘shjonovni ideallashtirmoqchi emasman, u bekam-u ko‘st odam edi, degan fikrdan ham yiroqman. Har bir insonga, mutaxassisga xos ayrim past-baland xususiyatlar unga ham begona bo‘lmagani tabiiy, albatta. Biroq uning XX asr o‘zbek adabiyoti, tanqidchiligi va adabiyotshunosligi oldidagi xizmatlari haqida gap borar ekan, bu borada u haqiqatdan ham ulkan shaxs va ehtimolki, yangi zamon madaniyatimiz tarixidan o‘rin egallashga haqli shaxs bo‘lganini e’tirof etmaslik mumkin emas”. Bu qadar samimiy so‘zlarni ayta olgan insonning, ijodkorning o‘zi ham undan kam bo‘lmagan holda samimiy ekaniga, o‘zi ham ana shunday maqtovlarga 1 Назаров Б. Танқидчи шахси ва ижодий ўзига хослик // Ўзбек тили ва адабиёти, 2008.- № 6.- Б. 3. 25

munosib ekaniga zarracha shubha yo‘q. Boisi, hammaga ma’lum va mashhur bo‘lgan inson, ko‘pchilik e’tirof etgan va ko‘p bora ta’rifi keltirilgan ijodkorga nisbatan bu kabi iliq ta’riflarni xo‘p topib gapirish har kimning ham, har qanday tanqidchining ham qo‘lidan kelavermaydi. Akademik, adib va dramaturg Izzat Sulton bu ilk tadqiqotning ilmiy-nazariy saviyasiga yuqori baho berdi. “Baxtiyor Nazarov ishi faqat tarixiy-adabiy ahamiyat kasb etibgina qolmaydi. Oybekning badiiy asar hayotiyligi, badiiyati, poyetik so‘zning mazmundorligi va estetik ta’sir kuchi xususidagi qarashlari ham yosh ijodkor avlod kamolida g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Baxtiyor Nazarov Oybekning adabiyotshunoslik va tanqidchilikka doir asarlarini bir butun jamlab, ularni O‘zbekistonda adabiyot ilmining qaror topishi va rivojlanish yo‘llarini belgilash nuqtai nazaridan tahlil etib, g‘oyat foydali ish bajargan. O‘zining mustaqil va malakali tadqiqotchi ekanini ko‘rsata olgan”. Xuddi shunday yuksak baho atoqli adib va zakiy olim Pirimqul Qodirovning ham qalamiga mansub. “… Olimning qiyin va muhim ishga hozirjavoblik va dadillik bilan kirishganining o‘zi e’tiborga sazovor. Eng muhimi, tanqidchiligimizning bugungi o‘sish jarayoni, unda yuz berayotgan yangi hodisalar adabiyotimiz ravnaqiga xizmat qilayotgani Baxtiyor Nazarov kitobida alohiga umumlashtirib berilgan. Shuning o‘zi ham yosh olimdan kelajakda yanada samaraliroq va mukammalroq ilmiy ishlar kutishimizga asos beradi”. Baxtiyor Nazarov “SHe’rlari oq to‘shli qaldirg‘och”, “Mehr mavjlari”, “Olmalar besabab to‘kilmaydi”, “Shukronalik” nomli maqola va taqrizlarida O‘zbekiston xalq shoiri Shukrullo ijodining nozik qirralari, poetik olam yaratish san’ati tahlil etildi. “Mehr kuychisi” deb nomlangan ijodiy portretida esa shoir ijodi yaxlit holda tadqiq etildi. Bu ijodiy portret o‘ziga xos kirish so‘zlari bilan boshlanadiki, ular birinchidan, obrazliligi bilan kitobxonning e’tiborini tortadi. Ikkinchidan, shoir ijodiga qiziqishni oshiradi. Samimiyat, beoromlik, o‘zgalar dardiga befarq, loqayd qaray olmaslik, tanigan va tanimagan zamondoshining hasrat-u quvonchlarini chuqur his qila bilish shaxs sifatidagi Shukrulloning tabiatidan ijodkor sifatidagi Shukrullo asarlariga nur bo‘lib o‘tishini olim ehtirom 26

bilan yozadi. Umuman olganda, asarda shoir ijodiga, asarlari va shaxsiga katta hurmat bilan qarash tuyg‘usi portretning bosh mohiyatini tashkil etadi. Ijodiy portretning ahamiyati shundaki, unda shoir Shukrulloning ijodi bilan o‘quvchi chuqur tanishish imkoniga ega bo‘ladi. Asarning yozilish uslubi kitobxonni o‘ziga torta oladi. Shu bois ham, bu iste’dodli olimning ijodiy portret yaratish mahoratini yorqin namoyon eta olgan tadqiqotlardan biridir. Baxtiyor Nazarovning adabiy jarayon bilan aloqador tadqiqotlari, bir jihatdan, jonli adabiy harakatdagi asosiy tamoyillarni ochadi, ikkinchi tomondan shu tamoyilni shakllantirishga hissa qo‘shayotgan ijodkor asarlari talqin etiladi, uchinchidan, aniq ijodkor yoki tanqidchining bu jarayondagi ijodi muayyan darajada umumlashtiriladi. Xususan, “XX asr o‘zbek adabiyotida Erkin Vohidovning o‘rni va ahamiyati”, “Ozod Sharafiddinov ijodi va hozirgi o‘zbek tanqidchiligining ilmiy-nazariy masalalari”, “XX asrda Oybek ijodini o‘rganilishining metodologik muammolari” hamda “G‘afur G‘ulom va XX asr” singari maqolalar ana shunday xarakterga ega. Bu maqolalar adabiy jarayon masalalari bilan mustahkam bog‘lansa-da, ularning har biri ayni vaqtda muayyan bir muammo atrofida uyg‘unlashadi. Masalan, yuqoridagi maqolalarning birinchisida Erkin Vohidov asarlari tufayli o‘zbek adabiyoti, xususan, she’riyatda bo‘lgan yangiliklar ko‘rsatilsa, ikkinchisida Ozod Sharafiddinov tadqiqotlarining ahamiyati, undagi ilg‘or an’analar hamda o‘zbek tanqidchiligining ilmiy-nazariy ahvoli tahlil etiladi. Uchinchi maqolada esa, Oybek ijodiga munosabat orqali yangilanayotgan o‘zbek tanqidchiligining metodologik muammolari tadqiq etiladi va nihoyat, to‘rtinchi maqolada nainki XX asrning G‘afur G‘ulom ijodiga, balki butun o‘zbek shoiri G‘afur G‘ulomning XX asr jahon adabiyoti, jahon madaniyati va tafakkuriga o‘tkazgan ta’sirini ko‘rsatishga harakat qilinadi. Kezi kelganda, olimning davra suhbatlari ishtirokchisi sifatida matbuotda e’lon qilingan maqolalari haqida ham ikki og‘iz to‘xtalib o‘tish joiz. Bu borada uning “Zamonaviylik va mahorat”, “Tanqid madaniyati: xolislik, dadillik, teranlik”, “Tanqid va she’riyat”, “Badiiy asar qalbi va tanqidchi dunyosi” kabi 27

muammolarga bag‘ishlab o‘tkazilgan davra suhbatlari, ularning samaralari sifatida matbuotda e’lon qilingan materiallar aniq masalalarni ko‘tarib chiqishi, jarayondagi yutuq va kamchiliklarning yorqin ko‘rsatilishi bilan e’tiborni tortadi. Bu xususiyat munaqqid faoliyatining boshlanishidan tortib, shu kungacha davom etib kelayotganini ta’kidlash o‘rinli. Baxtiyor Nazarovning “Mustaqillik davri nasri: tahlil va talqinlar” mavzusida bo‘lib o‘tgan suhbatlari hamda ular asosida e’lon qilingan materiallari ham uning adabiy jarayonga faol munosabat bildirishga astoydil tintilib kelayotganini ko‘rsatadi. Akademik B.Nazarovning Pirimqul Qodirov qalamiga mansub “Akramjonning sarguzashtlari” kitobi haqidagi “Rang-baranglik”, “Shu kunning badiiy ko‘zgusi”, “Davr bilan hamnafas”, O‘tkir Hoshimov haqida yozgan “Xalq mehrini qozongan adib”, Xayriddin Sulton haqida bitgan “Adash karvon iztiroblari” kabi taqriz, so‘z boshi va maqolalari uning adabiy jarayon mehvarida porlagan har bir shu’la, har bir yorqin nurni daqiqbinlik bilan ilg‘ashidan guvohlik beradi. Munaqqidning Abdulla Oripov bilan suhbat samarasi sifatida vujudga kelgan “Sevinch, dardim – bari – Vatanim!” deb nomlangan material Baxtiyor Nazarov adabiy jarayonni nainki kuzatib, balki uning ichida turib faoliyat ko‘rsatayotganini yana bir karra tasdiqlaydi. O‘zbekiston xalq shoiri Muhammad Yusufning nihoyatda go‘zal va ulug‘vor “Vatanim” she’rini tahlil qilar ekan, Baxtiyor Nazarov shunday yozadi: “Bu she’rning ko‘tarinki, teran ma’no va g‘oyasidan tashqari, obrazlaridagi topqirlik kashfiyot darajasidadir, desak mubolag‘a bo‘lmas G‘ichir-g‘ichir tishimdagi So‘lig‘imsan vatanim. Jahon she’riyatida Vatanni so‘liqqa qiyos etilishi uchramasa keragov! Mazkur obraz she’rning butun strukturasida bamisoli uzukka ko‘z qo‘ygandek bo‘lib tushadi…” Olimning talqinlari, she’rdan chiqargan xulosalari uning iqtidorli she’rshunos ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi. 28

Baxtiyor Nazarov yozuvchi Shukur Xolmirzayev ijodi yuzasidan ham bir qator maqolalarini matbuotda chop ettirgan bo‘lib, xususan, adibning “Qil ko‘prik” romani xususida quyidagi fikrlarni ilgari suradi: “Shukur Xolmirzayev Abdulla Qahhordan so‘z tejash, detallarga katta ma’nolar yuklash, qahramon ruhiyatida kechayotgan ziddiyat, to‘qnashuvlarni sodda va hayotiy qilib, ixcham tasvirlash, dialoglardan jonli manzara yaratish sirlarini o‘rgandi. Biroq bu ta’sirni faqat tashqi ko‘rinishdan izlamaslik kerak. Bu ta’sirni qahramonlar ruhiy dunyosini aks ettirishdagi badiiy prinsiplar mushtarakligidan izlamoq kerak ” 1 . Baxtiyor Nazarov ma’lum muddat Amerika Qo‘shma Shtatlarining Indiana universitetida talabalarga ma’ruzalar o‘qidi. Qator xorijiy mamlakatlarda o‘tkazilgan ilmiy anjumanlar: AQSH (1987, 1990, 2003), Germaniya (1975, 1988, 1990), Turkiya (1992, 1993, 1994), Norvegida ma’ruzalari bilan qatnashdi. Xorijlik ko‘plab olimlar, sotsiologlar bilan qizg‘in bahs-munozara va ilmiy-adabiy suhbatlar o‘tkazdi. O‘sha paytlarda bitgan maqolalari AQSH, Polsha, Belorussiya, Qozog‘iston, Rossiya ilmiy nashrlarida peshma-pesh chop etilib turdi. Mustaqillik yillarida B.Nazarov Sohibqiron Amir Temur, Xorazmiy, Farg‘oniy, Moturidiy, Jaloliddin Manguberdi singari bobokalonlarimiz; “Alpomish” kabi adabiy-tarixiy yodgorliklarimiz; Buxoro va Xiva shaharlarining tarixiy yubileylariga bag‘ishlangan xalqaro anjumanlarning tashkiliy tadbirlarida faol ishtirok etdi. Uning bunday fidoyi xizmatlari Xalqaro Oltoyshunoslik konferentsiyasi (RIAK)ning komissiya a’zosi, Turkiyadagi Turk tili Qurumining muxbir a’zosi qilib saylanishiga olib keldi. 2 Baxtiyor Nazarov ijodiy-estetik tafakkur ufqi keng munaqqidlardan biri uning fikrlash diapazoni faqat o‘zbek munaqqidlari va adiblari ijodi bilangina chegaralanib qolmasdan, muayyan darajada jahon adabiyoti tanqidchilari va san’atkorlari ijodiga murojaat etishi bilan ham ajralib turadi. Olimning Sofokl ijodiga, SHekspir asarlariga, “Qutadg‘u bilig” ning jahon estetik tafakkuri rivojida tutgan o‘rniga bag‘ishlangan maqolalari o‘zbek tanqidiy tafakkuri kengliklaridan 1 Назаров Б. Шукур Холмирзаев // ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи. - Т.: Ўқитувчи, 1999. - Б. 508. 2 Назаров Б. ва босшқалар. Ўзбек адабий танқидчилиги тарихи: дарслик.- Тосҳкент: Чўлпон, 2012.-Б.314- 315. 29

ma’lum darajada boxabar ekanligi hamda u xususida kengroq mushohada yurita olishidan darak beradi. Baxtiyor Nazarovning XX asrning ikkinchi yarmidan hozirgacha bo‘lgan o‘zbek tanqidchilari bosib o‘tgan yo‘lni chuqur tadqiq etgan ilmiy-nazariy izlanishlarining tanqid taraqqiyotidagi o‘rni va ahamiyati salmoqlidir. Olimning o‘nlab maqolalari Amerika Qo‘shma Shtatlari, Olmoniya, Turkiya, Vengriya, Polsha, Bolgariya, Afg‘oniston va boshqa xorijiy mamlakatlardagi majmualarda, jurnallarda, xalqaro anjuman tezislarida chop etilgani ham Baxtiyor Nazarov nomini el-yurt nazaridan ko‘tarib, jahonning yetakchi ilmiy markazlari ahliga tanitdi. U Slovakiya Fanlar akademiyasi hamda uning mashhur a’zolaridan biri Dyurishin; AQShdagi Indiana universiteti professori Denis Shinar bilan hamkorlikda slovak va ingliz tillarida bu mamlakat olimlari bilan o‘zbek adabiyotshunoslari hamkorligida tadqiqot chop etilishiga bosh-qosh bo‘lgani, har ikki to‘plamda o‘z maqolalari bilan ishtirok etgani uning qiyofasiga yana bir chizgi bo‘la oladi. 30

II BOB MUNAQQIDNING ILMIY JARAYONGA MUNOSABATI 2.1. Baxtiyor Nazarov Qodiriy va G‘afur G‘ulom ijodining tadqiqotchisi Hech bir munaqqid yo‘qki, Abdulla Qodiriy hayoti va ijodiga bir bora bo‘lsin nazar tashlamagan bo‘lsa. Bu mas’uliyatli va sharafli burchni Baxtiyor Nazarov ham a’lo darajada uddalay olgan desak xato bo‘lmaydi. Olimning Abdulla Qodiriyga bergan ta’rifi ham o‘ziga xosligi bilan e’tibor tortadi: “O‘zbek nasrini yuksak rutbalarga ko‘targan, kitobiylashgan tilimizga jonli xalq ohanglarini olib kirgan qilqalam adib. Jahon adabiyotida dovruq qozongan zabardast romannavislar panjasiga dadil panja urib, o‘zbek romanchiligiga asos solgan nuktadon ijodkor, sohir san’atkor. Zulmdan qaddi dol bo‘lgan millat ma’rifatini hayotiy a’mol deb bilgan, bu yo‘lda borini nisor etgan ulug‘qalb shaxs. Umrining so‘nggi lahzalarigacha erk deya nafas olgan hurriyatsevar ziyoli…” 1 Milliy adabiyotimizni Abdulla Qodiriy kabi zabardast ijodkorlarimizni tanitish bilan dunyoga olib chiqish mumkin. Mumtoz adabiyotimizda Alisher Navoiy benazir bo‘lsa, XX asr nasrida Abdulla Qodiriyga tenglashadigan ijodkor yo‘q. Bugungi davrgacha qilingan tadqiqotlar qimmatini pasaytirmagan holda aytish mumkinki, ulug‘ adib ijodini yangicha qarashda o‘rganish payti keldi. Bugun biz Qodiriy asarlarini Balzak, SHekspir, Tolstoy, Dostoyevskiy kabi manaman degan yozuvchilar ijodi bilan qiyosan o‘rganishimiz kerak, deydi Baxtiyor Nazarov jurnalistlar bilan suhbat jarayonida. Bu borada Izzat Sulton, Matyoqub Qo‘shjonov, Habibulla Qodiriy, SHerkon Qodiriy, Sobir Mirvaliyev, Nabijon Boqiy va yana ko‘p ijodkorlar asarlar yozgan. Ammo bugungi zamon o‘quvchisi butkul yangicha yondashuvdagi tadqiqotlarni talab qilayapti. Adib asarlarini talqin qilishda faqat romantika, muhabbat motivlariga urg‘u berish fursati o‘tdi. Qodiriy faqat ishq-muhabbatni emas, o‘tmish, bugun va kelajak uchun ahamiyatli bo‘lgan dolzarb mavzularni qalamga olgan. Adib asarlarining ana shu umrboqiy jihatlarini ochib berish kerak. Bu endi 1 Назаров Б. Қодирий ҳақиқати // Ўзбек тили ва адабиёти, 2008.- № 6. 31

xorijiy tillarni puxta egallagan, Sharqu G‘arb adabiyotiga oshno bo‘lgan yangi avlod adabiyotshunoslari zimmasidagi vazifadir. Shu bilan birga, Qodiriy nomiga munosib, uning ijodkor va shaxs sifatidagi siymosini ochib beradigan badiiy asarlar, kartinalar, filmlar ham yaratish zarur. Yurtimizda milliy istiqlol g‘oyasini shakllantirish, uni yosh avlod tafakkuriga singdirish yo‘lida sa’y-harakatlar qilinayotgan bir davrda erk uchun boshini tikkan, shirin jonidan kechgan Qodiriy kabi ulug‘ siymolarimizni yoshlarimizga yaxshiroq tanitishimiz darkor. To‘g‘ri, Qodiriy o‘z davrigacha bo‘lgan romanchilik an’analarini puxta o‘rgangan. Aksar adabiyotshunoslarimiz u arab adibi Jorji Zaydon romanlarini ko‘p mutolaa qilganiga urg‘u berishadi. Qodiriy faqat Zaydon ijodi bilan emas, jahon adabiyotining, xususan, rus, fransuz, ingliz adabiyotining zabardast vakillari asarlari bilan yaqindan tanish bo‘lgan. “Alpomish”, “Kuntug‘mish” kabi xalq eposlarini, mumtoz adabiyotimizni juda yaxshi bilgan. Qodiriyning buyukligi shundaki, u romanchilikka ilk bor qo‘l urgan bo‘lsa-da, taqlidga berilmagan, salaflar ta’siriga tushib qolmagan, o‘xshashi yo‘q romanlar yarata olgan. Bu jihatdan, Muxtor Avezov “Abdulla Qodiriy romanlari 1920-yillarda go‘yo tekis sahroda to‘satdan Pomir tog‘lari vujudga kelgandek paydo bo‘ldi…” deb yozganida haq edi. Ammo ikkinchi jihatdan, Abdulla Qodiriy asarlari tep-tekis cho‘lda paydo bo‘ldi, deyish munozarali. Negaki, unga qadar adabiyotimizning Navoiy, Bobur kabi baland tog‘lari, XX asr boshlarida esa Cho‘lpon, Fitrat kabi yondosh tog‘chalari bor edi. O‘zidagi imkoniyat va iste’dodni yuzaga chiqara olgan odam buyukdir. Qodiriy ham xudo yuqtirgan iste’dodini yuzaga chiqardi, o‘zini topa oldi, deydi olim. Baxtiyor Nazarovning ta’kidlashicha, Qodiriyni Qodiriy qilgan – uning betakror badiiyati! Vatan haqida, erk haqida, muhabbat haqida Qodiriygacha ham ko‘p ijodkorlar yozgan. Ammo zamon o‘tsa-da, chin adabiyot ixlosmandlari uni sevib o‘qimoqda, ijodidan kashfiyotlar topib charchamayotirlar. SHo‘ro zamonida qildan qiyiq axtargan mafkurachilar ulug‘ adibga “asarlarida sinfiy kurashni ko‘rsatmagan, yuqori tabaqa vakillarini qahramon qilib olgan, musulmonchilikni 32

targ‘ib qilgan, dinning tegirmoniga suv quygan” kabi turli ayblovlarni ag‘darib kelgan. Yozuvchi sinfiylik kabi o‘ta jo‘n va sun’iy qoliplarga itoat etmagani ayni haqiqat. Jasoratli adib sotsialistik realizmdan boshqasi tan olinmagan davrda umumbashariy qadriyatlarga suyangan holda qalam tebratgan. Yozuvchi asarlarining qimmati va qudrati ham shunda. “Kaminaning adabiyotga ixlos qo‘yishida Abdulla Qodiriyning ulug‘ xizmati bor. Otam xat-savodli, adabiyotga mehr qo‘ygan inson edi. Onamning hikoya qilib berishlaricha, ko‘hna sandig‘imizda “Kuntug‘mish” va “O‘tkan kunlar” kitoblari saqlanarkan. Zamon tahlikali, o‘z davrining mumtoz asarlarini o‘qish man etilgan. O‘sha paytda ham mahalladagi adabiyot shinavandalari kechasi jam bo‘lib, eshikni berkitib, xira fonus yorug‘ida “Kuntug‘mish” va “O‘tkan kunlar”ni mutolaa qilgan ekan. Onamdan bu hikoyani eshitgan paytimda 10-12 yashar bola edim. Albatta, u mahallar “O‘tkan kunlar”ning qanday asarligini tushunmaganman. Ammo o‘zimcha odamlar kechasi uxlamasdan, eshikka poyloqchi qo‘yib o‘qiydigan bu kitob qanday ekan-a, deb o‘ylaganman…” – deb yozgan olim kun kelib ana shu asarni o‘zi ham tahlil etishni orzu qilgan bo‘lsa, ajab emas. Zero, Baxtiyor Nazarov o‘z xotiralaridan birida shunday iqrorga keladi: “Talabalik paytlarim Qodiriyni so‘z san’atkori sifatida rosmana taniganman. Universitetda Cho‘lpon, Fitrat, Qodiriy asarlarini yoddan o‘qib beradigan domlalarimiz bor edi. Yozuvchi shaxsidagi millatparvarlik, jasorat, fidoyilik, birso‘zlilik, jismoniy mehnatga o‘chlik, halollik va xolislik menga qattiq ta’sir qilgan. Men yozuvchiga inson sifatida baho berish tarafdoriman. Inson zotiga ishonish, aldanish, umid qilish kabi tuyg‘ular xos. SHo‘ro hokimiyatining ilk yillarida yuz bergan o‘zgarishlar, savodsizlikka qarshi kurash, ta’lim maskanlarining ochilishini ko‘rib, yozuvchi ko‘nglida ham umid uyg‘ongan. SHo‘ro dohiylarining millatlarga ozodlik berish haqidagi va’dalarini eslang. Qodiriy o‘z davri ziyolilari kabi bunday yolg‘onlarga ishongani uchun ham zamon o‘zgarishlarini yoqlab asarlar yozgandir. Ammo u mustabid tuzumning maqsadi millatlar erkini bo‘g‘ish, ularga zulm o‘tkazish ekanini tez anglab yetgan. Shu bois 33

ham, asarlarida hurriyatni bayroq qilgan. Ulug‘ adib sho‘ro jallodlari qilich yalang‘ochlab turgan paytlarda ham imonini yo‘qotmagan, e’tiqodiga xiyonat qilmagan.” Kumushga “harorati g‘ariza” yetib, bemor bo‘lib yurgan kunlarda ariq bo‘yiga yuzini yuvish uchun chiqqan lavha Baxtiyor Nazarovning e’tiborini tortadi: “Ariqning musaffo tiniq suvi yovoshg‘ina oqib kelar, Kumushbibining qarshisig‘a yetkanda go‘yoki, uning ta’zimi uchun sekingina bir charx urib qo‘yar, o‘z ustida o‘lturgan sohiraning sehriga musaxxar bo‘lg‘an kabi tag‘i bir kattaroq doirada aylangach, ohistag‘ina ko‘prik ostig‘a oqib ketar edi…” Suvga nisbatan yuvosh sifati ishlatilishi boshqa ijodkorda uchramaydi. Obi hayotning “yovoshg‘ina” oqishi tasodif emas. Zotan, u ham ariq bo‘yida o‘tirgan sohibjamolning chiroyiga bir zum bo‘lsa-da to‘yish uchun atayin sekinlab oqayotgandek. Bu so‘z ayni paytda Kumushning tabiati, tiynatiga ishora. Yozuvchi suvning charx urib oqishida ham sohira qizga izhori ishqni kashf etadi. Muallif satrlarni yurak hovuchlab o‘qiyotgan kitobxonning kayfiyatini aniq-taniq tasavvur etayotgandek, holatni yanada kuchaytiradi: “Ariq suvining nihoyatsiz bu harakatini uzoq ko‘zdan kechirib o‘lturg‘ach, qo‘l uzatib suvdan oldi va yuzini yuvdi. Uning yuzini o‘pib tushkan suv tomchilari bilan ariq harakatka kelib chayqaldi, go‘yoki suv ichida bir fitna yuz bergan edi…” Sohibjamol qizning yuzini o‘pib tushgan suvning ariqqa qaytib tushishi bilan isyon va g‘alayon ko‘tarilganida ham ramziy ma’no bor. Kumushning yuzidan bo‘sa olgan tomchilarning saodati qolgan tomchilarni hasad o‘tida yondirgan-da…Tanqidchining romanning har bir sahifasidan badiiy mahoratga dalil bo‘ladigan bu kabi satrlarni payqab olgani, his etgani uning chinakam nozik didli munaqqid ekanidan dalolat beradi. Mustaqillik davrida Baxtiyor Nazarov yangi davrning metodologik mezonlari muammosiga doir turkum tadqiqotlarini e’lon qildi. Olim bu ishlarida o‘zbek adabiyoti namunalariga umumbashariy mezonlar va Mustaqillik g‘oyasi asosida yangicha yondashuv namunalarini ko‘rsatdi. Bunday ishlar orasida “G‘afur G‘ulom olami” monografiyasi ham alohida o‘rin tutadi. Ana shu kabi ishlari, ilmiy izlanishlari Baxtiyor Nazarov faoliyatining o‘ziga xos uslubini belgilaydi. 34

Adabiyotshunos olimning “G‘afur G‘ulom olami” tadqiqotida esa shoirning nafaqat she’riyati, balki xalqchil nasri, hajvchi zukko olim nigohidan yangicha mafkura nuqtai nazaridan o‘tadi. Mana yetmish yildirki, o‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligi G‘afur G‘ulom hayoti va ijodi haqida uzluksiz ilmiy izlanishlar olib boradi. Shoir ijodiy merosi turkiy xalqlar, o‘zga ellar adabiyotshunosligida o‘rganiladi. Darvoqe, G‘afur G‘ulom haqidagi ilk maqolani fransuz adibi Pol Vayyan Kutyure, keyinroq esa Anri Barbyus yozgan edi. O‘zbek adabiyotshunosligida e’tiborga tushgan olim, munaqqid borki, G‘afur G‘ulom haqida o‘z gapini aytgan. Masalan, G‘afur G‘ulom ijodining nozikfahm tadqiqotchisi akademik, filologiya fanlari doktori, professor Salohiddin Mamadjonov ilmiy faoliyatining eng katta qismini akademik shoir hayoti va ijodi haqida yozgan o‘nlab maqolalari, monografiyalari tashkil etadi. To‘g‘ri, serqirra olim S.Mamadjonov ishlariga qadar ham G‘afur G‘ulom haqida maqolalar, adabiy – tanqidiy ocherk, monografik kitoblar bosilgan. Bu borada atoqli olim H.Yoqubovning qator ishlarini eslashning o‘zi kifoya qiladi. Adabiyotshunoslar H.Yoqubovdan keyin bu sohada salmoqli va hammaga ma’qul keladigan ish yaratishga intilishdi. Shoir ijodi haqida qator ana shunday ilmiy baquvvat, yetuk tadqiqotlar yaratilgan bo‘lsa-da, adabiyotshunoslikda Baxtiyor Nazarov G‘afur G‘ulom ijodi, uning badiiy olami haqida o‘zining ohorli so‘zini ayta oldi. “G‘afur G‘ulom olami” kitobidagi konsepsiya, tanqid, tahlil, baholashda o‘ziga xoslik bor. Bu yangi tadqiqoti bilan olim G‘afur G‘ulom badiiy olamining bir qancha betakror fazilatlarini namoyon eta oldi. Olam ichra olam! Bu mashhur jumlani eslashimizga akademik Baxtiyor Nazarovning “G‘afur G‘ulom olami” nomli kitobi sabab bo‘ldi, deydi Sanjar Sodiq. Kitobda muallif G‘afur G‘ulom ijodini, shoir ruhiyati, shaxsiyatini mutloqo bo‘yalmagan, yaltiratilmagan tarzda ochib berishga intilgan” 1 . Mavzuni to‘liq hamda yaxlit qamrab olmoq uchun tanqidchi shoirning hayot hamda ijod yo‘lini, she’riyati, dostonchiligi, nasri, adabiyotshunosligi va muarrixligini o‘zaro 1 Санжар Содиқ. Олам ичра олам // Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 2004 .- 16 – июл. 35

birgalikda yoritishga harakat qilgan. Baxtiyor Nazarov asarining yangiligi shundaki, unda G‘afur G‘ulom olamining yuqorida sanab o‘tilgan deyarli barcha qirralari yuzasidan avvalgilardan farqli kuzatishlar, fikr-mulohazalar va umumlashmalar ilgari surilgan. Shuningdek, Baxtiyor Nazarovning matbuotda chop ettirgan maqolalarida ham G‘afur G‘ulom ijodiga keng to‘xtalinganini kuzatishimiz mumkin. Jumladan, olim “Istiqlol va G‘afur G‘ulom” nomli maqolasida quyidagi fikrlarni ilgari surgan: “G‘afur G‘ulom deganda ko‘z oldimizga jahoniy miqyoslarda fikr yuritgan va asosan, sho‘ro tuzumini ulug‘lagan, shuningdek, “Shum bola” singari o‘zbek nasrining shoh namunalari qatorida turuvchi asar yaratgan ijodkor gavdalanadi ” 1 . Munaqqid ushbu maqolada fikrini davom ettirib, quyidagilarni ta’kidlab o‘tadi: “G‘afur G‘ulom ijodiga nazar tashlasak, bedilona uslub uning ijodida dastlabki she’rlaridan tortib, so‘nggi hikoyalarigacha o‘qtin-o‘qtin bo‘y ko‘rsatib turishini kuzatamiz. Ayrim asarlarida esa bu g‘oya, ya’ni Istiqlol g‘oyasi yashirin emas, hatto ochiq-oydin ifodalanganining guvohi bo‘lamiz. Men ana shunday she’rlarning faqat birgina namunasiga e’tiboringizni tortish bilan cheklanaman. Bu shoirning 1927 yil 13 dekabrda yozgan “Dongli shoir” nomli she’ridir. Asar muallif hayotligida hech qayerda e’lon qilingan emas. Ilk bor 1967 yili “Sharq yulduzi” jurnalining 9-sonida, so‘ng “Mukammal asarlar to‘plami”ning birinchi jildida chop etilgan. SHe’rning arab alifbosidagi dasxati shoir arxivida saqlanadi. She’rda o‘z vatani orzu-umidlarini kuylash o‘rniga, sotqinlik qilib, “yot ellar”ning makriga uchgan, muallif tili bilan aytganda, “yollangan” shoirga – hamkasbga nafrat ifodalanadi. Shu o‘rinda G‘afur G‘ulomning bir e’tirofi alohida e’tiborni talab qiladi. Uning tavsificha, bu shoir yangi zamon, ya’ni sho‘ro zamonidagina paydo bo‘lmagan. U podsho zamonida obdan pishgan, tajribasi katta. 1 Назаров Б. Истиқлол ва Ғафур Ғулом (Бир шеър тарихи) // Ўзбек тили ва адабиёти, 2013.- № 3.- Б. 7. 36

Bekzoda poshsholik doshida qaynagan, Yot ellar puliga yollangan bir sotqin. Kelgindi, bosh kesib qahramon sanalgan, Sardor bosqinchining qonli sadog‘in Yalashdan to‘ymagan, ey epchil, “shirintil!” SHe’r davomida “dongdor” shoir kirdikorlari hissiyot bilan yanada chuqurroq fosh etila boradi. Sen, axir, qanday “shoir”sanki, deydi G‘afur G‘ulom qahramoniga qarata, bu nomard “botir”ning o‘limi uchun yig‘lab o‘tiribsan. U kim o‘zi? Uning jamiki qilgani buzg‘unchilik. Buning ustiga, ne-ne gunohsiz murdalar ustida iljayishdan toymagan. Bu kelgindi, bosh kesish bilan qahramon sanalmoqchi bo‘lgan mal’unning ko‘kragiga qadalgan o‘q qayerdan uchganini bilasanmi o‘zi? U mazlumlar tomonidan joylanmadimi bu nomardga! Sening esa, bu manfur uchun yig‘lamog‘ing nimasi?!” 1 Munaqqid asarning so‘nggi bandida pafos yanada shiddatli tus olishini ta’kidlab shunday deydi: “Dongli” shoir madhiyalari “yolg‘onchi tarannum” deb ataladi. G‘afur G‘ulomning nainki bu sotqin shoirga, balki umuman, u madh etgan tuzumga munosabati, shu o‘ringa kelib asarning leymotiv darajasiga ko‘tariladi. Jamiyat, ehtimol, tuzumning ko‘klarga ko‘tarilishi hamda uni qudratli, kuchli deb ulug‘lanishini “ko‘pikli vahima” deb baholaydi G‘afur G‘ulom. Ahamiyat bering, asar boshida nazarini, asosan, vatanga xiyonatkorona munosabatda bo‘lgan kimsaga qaratgan G‘afur G‘ulom e’tiborini asta-sekin tuzumga qaratdi va unga nisbatan o‘zining jiddiy salbiy nuqtai nazarini oshkor qilishga o‘tadi. Yana bir esga olaylik: fikr yuritayotganimiz she’r - yozilgan. Bu she’ri bilan G‘afur G‘ulom mazkur bosqichda Cho‘lpon va Fitrat pozitsiyalariga yaqinlashib qolgan deya olamiz. 1931 yil Cho‘lpon “Daryo bo‘yi” she’rini bejiz G‘afur G‘ulomga bag‘ishlamagan. Fitrat esa 30-yillarning o‘rtalarida “Aruz haqida” risolasida 1 Назаров Б. Истиқлол ва Ғафур Ғулом (Бир шеър тарихи) // Ўзбек тили ва адабиёти, 2013.- № 3.- Б. 9. 37

G‘afur G‘ulom she’rlarini bejiz tahlilga tortmagan ko‘rinadi. Bundan tashqari, G‘afur G‘ulomning yuqoridagi she’riga ruh va uslub jihatidan Cho‘lpon yo‘li yaqqol ta’sir etib turganini ham sezmaslik mumkin emas... SHe’rning o‘z davrida va umuman, shoir hayotligida chop etilmagani, to‘plamlarga kiritilmagani, balki noshirlar tomonidan bunga yo‘l qo‘yilmagani, yoxud muallifning o‘zi ehtiyotkorlik vajidan buni ma’qul ko‘rmagani, har qalay, ushbu asar biz ko‘rib chiqishga harakat qilganimiz – avvalgi maqsadda yozilgan, deb xulosa chiqarishga imkon beradi. Shu ma’noda “Dongli shoirga” she’ri bir tarafdan o‘z davrida istiqlol g‘oyalarini tarannum etgan, ikkinchi tarafdan, bizning kunlarda esa, mustaqillik g‘oyalarini yanada mustahkamlashga munosib hissa qo‘sha oladigan asarlardan biri sifatida qarashga izn beradi... Istiqlolga erishgan bu yorug‘ kunlarimizda, Mustaqillikning azamat ruhiyatini mustahkamlashda buyuk G‘.G‘ulomning o‘zi ham, ijodi ham biz bilan birgadir” degan fikrlarni ilgari suradi munaqqid mazkur maqolasida 38

2.2. Davr va adabiy jarayon tadqiqi Mustaqillik davrida yaratilgan maqolalar olimning ilmiy diapazoni yanada kengaygani, asl mehvarga imkon qadar yaqinlashish salohiyati teranlashganini ko‘rsatadi. “Ruhiyatni shakllantirish vositasi”, “XX asrda Oybekni o‘rganish o‘zi bir ilm”, “Abdulla Qahhor badiiy haqiqati”, “Tanqidchi shaxsi va ijodiy o‘ziga xoslik”, “Hamid Olimjon va o‘zbek tanqidchiligi metodologiyasining ba’zi masalalari” kabi ilmiy tadqiqotlar fikrimizga dalil bo‘la oladi. Yoinki -“Istiqlol davri o‘zbek she’riyati masalalari” deb nomlangan obzor maqolasida istiqlol davri adabiyotining ba’zi qirralariga, xususan, she’riyatda kechgan jarayonlarga, uning ayrim masalalariga nazar tashlaydi. Baxtiyor Nazarovning kitobxonni befarq qoldiradigan biror risola yoki maqolasi yo‘q. Serqirra ijodkor o‘zbek adiblari va munaqqidlari ijodi tahlili va tadqiqi bilangina chegaralanib qolmay, jahon adabiy tanqidchilari va san’atkorlari hayoti va ijodiga ham tez-tez murojaat qiladi. Shoir, yozuvchilar va dramaturglar asarlariga birdek e’tibor qaratadi. Olimning xalqimizning sevimli shoiri, O‘zbekiston Qahramoni Abdulla Oripov ijodi bilan bog‘liq tadqiqotlari fikrimizni tasdiqlashi mumkin. Bular esa, o‘z navbatida, shoir Abdulla Oripov she’rlarini tushunishda yaqindan yordam beradi. Jumladan, B.Nazarovning shogirdi Obidjon Karimov tomonidan “Abdulla Oripov she’riyatida metaforik obrazlar tizimi” nomli nomzodlik dissertatsiyasi ustida izlanish olib borilishi va uning muvaffaqiyatli himoya qilinishi ham fikrimizning yorqin dalilidir. Olim shoir she’rlari siyosat va mafkura ustuvor bo‘lgan tuzum sharoitida ham badiiy ijodning ajoyib namunalari yaratilishi mumkinligini amalda ko‘rsata olgan o‘ziga xos noyob hodisa ekanini misollar bilan izohlab bera olgan. Bilamizki, o‘tgan asrning 60-yillari boshidan e’tiboran o‘zbek adabiyotida hayotga yaqinlashish, haqqoniylikni kuylash birqadar kuchaya bordi. Buni adabiyotshunoslarimiz ko‘p bor ta’kidlashdi. Quvonarlisi shundaki, adabiyotimizda hayotni, haqiqatni tasvirlashda badiiylikka intilish, unda rang- barang izlanishlar olib borish kuchaydi va bu hol shoir A.Oripov she’rlarida ham 39

alohida bo‘y ko‘rsatganini munaqqid Baxtiyor Nazarov ilg‘ay olgan. Shoir she’rlaridagi so‘z sehri, badiiylik “Munojoot”ni tinglab”, “Yuzma-yuz”, “Sarob”, “Ona sayyora” kabi qator manzumalarida murakkab davr, Vatan taqdiri kuyunchak, loqaydlik va tovlamachilikka beshafqat zamondoshlarimiz qiyofasi misolida tasvirlanganini bayon etgan. A.Oripov tahlikali damlarda ham istiqlol g‘oyalarini kuylashga harakat qilganini shunday izhor qiladi: Shoir qalamida hasratlar qat-qat, Shoirni chulg‘aydi o‘ylar daf’atan. Yashab qolarmikan she’rim oqibat? Ozod bo‘larmikan notavon Vatan? Ma’lumki, bu she’r 70-yillarda yozilgan. Shoir hasratlari qat-qat. SHo‘ro tuzumi davrida buni yozish o‘lim bilan teng edi. A.Oripov ham o‘zgalar qatori faqat va faqat xursandchilikni kuylashi kerak edi. Uning mahorati shundaki, she’rni “Nekrasov hasrati” deb nomlagan. Fikrlari kosa tagida nimkosa – metafora usulida bayon etilgan. Nekrasov misolida o‘z dardini, millat orzusini kuylay bilgan. E’tibor bersak, A.Oripov o‘sha yillarda jahon adabiyoti durdonalaridan bo‘lmish “Ilohiy komediya” (“Do‘zax” dostoni)ni tarjima qilgan edi. Tanqidchi Baxtiyor Nazarov Abdulla Oripov bilan “Sevinch-dardim – bari Vatanim” nomli suhbat uyushtirgan va uni katta maqola shakliga keltirgan. Suhbat davomida shoir ijodiga tarjima asnosida Dante va uning asari ruhining ko‘rsatgan ta’sirini alohida qayd etgan edi. Chindan ham, shu vaqtdan boshlab A.Oripov she’riyatida matnga botiniy ma’noni jo etish mahorati osha bordi. Tarjima natijasida “Jannatga yo‘l” nomli dramatik doston yaratildi. 1973 yilda yozilgan “Genetika” she’ri lirik qahramonida ham o‘ziga xos shijoat, o‘z vatanining egasi bo‘lish orzusi o‘ta kuchli va ta’sirchan ifodalangan. SHe’rning lirik qahramoni shunday deydi: Tashna yashadik biz mehrga mutloq, Ishqqa, muhabbatga tashna o‘tdik biz. 40

Goh esa quyoshdek porloq va yiroq Haqqa, haqiqatga tashna o‘tdik biz. Munaqqid she’r qatiga yashiringan shoir maqsadini yaxshi anglaydi. Xalqni nurga, ziyoga “kommunist” olib chiqishi mumkinligiga ishonganini ta’kidlar ekan, bu shoirga hukmron mafkuraning ta’siri deb biladi va ma’lum ma’noda haq. Lekin shoir har doim ham kommunist obrazini ko‘r-ko‘rona ulug‘lagani yo‘q. Buni 80- yillarda yozilgan “Saflar pokligi deb...” nomli she’rida ko‘ramiz: Kommunist, oh mening jafokash inim, Jahoniy g‘am bilan mashg‘ul bir Inson. Afsus, safingda bor qancha beqo‘nim, Afsus, safingda bor qanchalar nodon. Baxtiyor Nazarov A.Oripov ijodini o‘rganishda davom etarkan, uning kamchiliklarini ham ko‘rsata olgan: “Shoir to‘plamida shunday she’rlar borki, ular davr sinovidan o‘ta olmagan. Iymoni Vatan va xalq qayg‘usi bilan hamnafas shoir ham zamondosh ijodkorlar qatori siyosat va mafkuraning qonuniy tazyiqida bo‘ldi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, shoir ham oqimga qo‘shilib talaygina zamonasoz va bag‘ishlov she’rlar yozdi”. “Najot qal’asi” she’ri bu fikrlarimizning yorqin tasdig‘idir. Ash’or mazmunidan anglashiladiki, firqa yolg‘iz najotkor, uning markaziy qo‘mitasi najot qal’asidir. SHe’rda tuzum mafkurasining ta’siri yaqqol sezilib turadi. Lekin shunday yo‘nalishda ayrim maqola va she’rlar yozishga zimdan majbur qilayotganlarni, ilojsiz yo‘l qo‘ygan xatolarini anglab yetdi va keyingi she’rlarida “Sen bizni kechirgin, ey, Navro‘zimiz...” deya e’tirof etib o‘tdi. Yaxshi bilamizki, san’atkor mahoratini belgilaydigan omillar ko‘p. Sinchkov, nozik didli va zahmatkash tanqidchi Baxtiyor Nazarov ta’kidlaganidek, har bir shoir-yozuvchida u yoki bu omillar samaraliroq tarzda ro‘yobga chiqadi. Har qanday adabiyotshunos, har bir munaqqid o‘z ijodiy faoliyati davomida she’riyatning sehrli olamiga o‘z nigohini tashlaydi. Bu adabiy turda qalam 41

tebratayotgan ijodkorlarga munosabatlarini bayon etadi. Bahtiyor Nazarovning ham shoirlar ijodi haqida bildirgan mulohazalari e’tiborga molik. “Rang-baranglik bilan kamol topib borayotgan yosh o‘zbek she’riyatining peshqadam vakillari yozayotgan kitoblar do‘kon rastalarida uzoq turib qolayotgani yo‘q, Usmon Azimovning ham, Xurshid Davronning ham bugun o‘z o‘quvchilari, ixlosmandlari bor,– deydi Baxtiyor Nazarov o‘z maqolalaridan birida,- chindan ham ular yaratgan asarlar, ularning nomi ostida chiqqan kitoblarni zavq bilan o‘qiydigan muxlislari bor. Bu albatta, yosh ijodkor uchun katta baxt, o‘ziga xos intilish evaziga berilgan mukofotdir”. Munaqqid shoir Xurshid Davron she’riyatini kuzatarkan: “Xurshidning aksar she’rlari ko‘pincha tabiat tasviridan tashkil topuvchi tiniq va bokira obrazlar uyg‘unligi bilan nafas oladi. Pirovardida, she’r finalida, biror ijtimoiy masalani yoritish darajasiga ko‘tariladi. Masalan, uning birgina “Erib ketar xira tumanlar”, deb boshlanuvchi she’ri ham fikrimizni tasdiqlashi mumkin. SHe’r bir qarashda faqat bahor tasviriga bag‘ishlangandek bo‘lib ko‘rinadi. Unda yalpizlar kapalakdek uyg‘onadi, qayrag‘ochning guli oddiy nafis yaproqlargina emas, ular bamisoli mitti jon-u, ularning jarangidan atrlar taraladi. Tushga ham oddiygina yam yashil dalalar emas, maysalarni quchoqlagan adirlar kiradi, gullayotgan olchani ko‘rib, sabr- toqati chidamay derazalar ko‘ksini ochib yuboradi, - deydi tanqidchi o‘ziga xoslik bilan va bizning e’tiborimizni she’rning yakuniga qaratadi: Yoritgancha to yurak ichin Sabza o‘tlar shabnamga qonar. Vataniga sig‘inmoq uchun Yer ostida jangchi uyg‘onar. Olimning ta’kidlashicha, Xurshid Davron she’rlarida tabiat tasviri ijtimoiy ma’no bilan yo‘g‘riladi. Shoir bahor kezlarida diyor naqadar go‘zal, Vatanni seving deb nasihat qilib o‘tirmaydi. Shubhasiz, bu hol sinchkov munaqqid nigohidan chetda qolmadi. Shoir tabiatning o‘zgalar ilg‘amagan chiroyini chizadi, 42

bu shunday go‘zallikki, hatto unga sig‘inish uchun yer ostida yotgan jangchilar uyg‘onadi. Bu chindan ham juda go‘zal she’r. Xurshid Davronning bunday she’rlari ko‘p. Eng asosiysi, ular o‘ziga xos tiniq va go‘zal. “Agar Usmon Azim she’rlari uchun qahramon holati va harakatidagi asabiylik, bezovtalik xarakterli bo‘lib ko‘rinsa, Xurshid Davron she’rlari uchun ko‘proq tiniqlik, mayinlik, samimiylik va dilkashlarcha suhbat vujudidan kelib chiquvchi qalb dardlari va sevinchlarini to‘kib solish xosdir”, -deya mulohaza bildiradi munaqqid. Eng asosiysi, bu samimiy sokinlik Xurshid Davron she’rlarida o‘z tengqur do‘stlari kabi davrning, zamondoshning, xalqning qalbida, fikrida tebranib turgan muhim, murakkab va ziddiyatli fikrlarni ifoda etishga to‘sqinlik qilmaydi. Xurshid Davron she’rlarida topib aytilgan chiroyli obrazlarga Baxtiyor Nazarov ham topib ta’rif bergani o‘quvchi va mutaxassislarni befarq qoldirmaydi. Jumladan, olimning quyidagi ta’rifi uning nozik didli munaaqid ekanidan darak beradi: “Xurshid she’rlarida topib aytilgan chiroyli obrazlar vujudimizga xuddi quyosh nuriday erkin singishib ketadi, ko‘klam shabadasidek entiktiradi, bolalikning shirin xotiralaridek hayajonga soladi. Uning she’rlarida mehmon bo‘lib kelayotgan shamollar ham oddiy emas, rangsiz va hissiz emas, bu shamollar bag‘riga yalpizlar hidini bosib keladi. Bolalikda kim ilk sevgini, bolalikning murg‘ak sevgisini boshdan o‘tkazmagan deysiz? Kim uni topishga ulgurmasdan turib yo‘qotmagan deysiz? Xurshid Davron bu holatlarning dilbar manzaralarini bera oladi: bolalikda bolishga tomgan ko‘zyoshlar uning she’rlarida isirg‘adek yonib turadi, ilk sevgining o‘zi bamisoli kiprikdek uzun. E’tibor bering kiprikdek kalta emas, kiprikdek uzun. Bu sevgi juda tez o‘tib ketadi, lekin qalbdagi muhri chehradagi uzun kiprikdek go‘zal va abadiydir, ardoqlidir. Xurshid Davron bolalikdagi muhabbatim so‘ldi, nobud bo‘ldi, undan ayrildim, hajr o‘tida yonib adoyi tamom bo‘ldim, deb yozmaydi. Uning she’rlarida umid va ishonch, ertangi hayot go‘zalliklaridan bahra olib yashash ustuvorlik qiladi. Uning she’rlarida maysa, o‘t, nur va ayniqsa, oq rang obrazlarining mo‘l uchrashi, ayrim shoirlar asarlarida bo‘lganidek tun ertangi saharga uyqusizlik azobi natijalarini emas, yangi 43

ochilajak kurtaklarni tashlab ketishini seza olgan Baxtiyor Nazarov bu kabi mulohazalari bilan obrazli poetik mushohada yuritadigan chinakam munaqqidlik mahoratini namoyon eta olgan. Alfons Dodening bir gapi bor. Bulbuldan so‘rabdilar: Qo‘shiqlaring juda ajoyib-u, lekin buncha qisqa bo‘lmasa? Bulbul javob beribdi: qo‘shiqlarim juda ko‘p. lekin ularni kuylab ulgurishim kerak. Baxtiyor Nazarov Xurshid Davron she’rlarini o‘qiganida xuddi shuni yodga oladi. Lirika hayotning, hayajonning oniy holatlarini kuylashini bilamiz. Lekin shu oniy holatlar o‘zining muayyan sababi va natijalaridan mahrum bo‘lmagandagina asar o‘zining ta’sir kuchini yo‘qotmaydi. Aks holda asardan kutilgan maqsad o‘zini oqlashi qiyin bo‘lib qoladi. Baxtiyor Nazarovning bu kabi fikrlari yuqorida aytib o‘tilgan Xurshid Davron she’riyatiga berilgan baho edi. Munaqqid shoirning “Jiyda gulin istadim…” she’rini tahlil etadi va shunday yozadi: Biroq o‘tga ko‘milib, Yig‘lagim kelsa netay? Asar davomida mittigina boychechak uning qo‘lidan ushlab, yig‘lama deb yupatgani, dalda bergani haqida gap boradi. Nima uchun qahramon o‘tga ko‘milib yig‘lamoqchi? Biroq she’rdan buning sababini bilolmaymiz. Lekin shunday bo‘lgan taqdirda ham badiiy asar buni bizga aytishi kerak edi,- deydi Baxtiyor Nazarov. Baxtiyor Nazarov qahramon tuyg‘ularining yetarlicha ochilmay qolish holatiga Xurshid Davronning “Dunyoning bezavol tongida…” deb boshlanadigan she’rida ham duch keladi. SHe’rda erta ko‘klam tongida yalpizlar ko‘z ochgani, saraton kelgach, ular g‘oyib bo‘lgani tasvirlanadi. Tabiatning bu dilbar onlari juda tez o‘tib ketganidan shoir astoydil qayg‘uradi. SHe’rdagi asosiy gap shundan iborat. To‘g‘ri, bu fikrga biror bir e’tiroz bildirish o‘rinli emasdir, balki. Chunki har qanday nozik didli, hayajonga tez beriluvchi, tabiatning go‘zalligi bilan entikib yashovchi kishida bunday holning ro‘y berishi tabiiydir. Biroq, tabiatning bu holati 44

tufayli, she’rda tasvirlanganidek, shoir yoki lirik qahramon ko‘zlaridan yoshlar tosh bo‘lib to‘kilishi, bo‘g‘ziga tong tiqilib qolishi va boshqalar, nazarimizda, haqiqiy holat bilan uning talqinidagi meyorning buzilishi, tuyg‘u tasvirining zo‘rma-zo‘raki bo‘rttirilishi sifatidagina baholanishi mumkin. Chunki shoir aytayotgan ruhiy holat inson boshiga haddan tashqari katta dard va tashvish tushgandagina ro‘y berishi mumkin. Yalpiz bo‘y ko‘rsatib, tezgina o‘tib ketganligi uchungina bu holatga tushish odamga juda og‘irlik qiladi. Shuning uchun ham bir qarashda anchagina chiroyli bo‘lib ko‘ringan she’r nihoyasiga yetgach, birmuncha sun’iyroq tuyg‘ular asosiga qurilgandek taassurot qoldiradi. Xurshid Davronning she’rlari uchun ko‘p so‘zlilik, asosiy fikr va maqsadning yuzini to‘sib qo‘yadigan ortiqcha so‘zlarga o‘rin berish, umuman olganda, yot narsa, deya shoirga yuqori baho bergan tanqidchi so‘zining oxirida ham samimiyligini saqlagan holda shunday munosabat bildiradi: “Shoirning o‘ziga va asarlariga talabchanligi o‘zi bilmagan holda birmuncha susaygan o‘rinda ana shu kamchilik ko‘rinish berib qoladi. Uning “Hozir borsam…” deb boshlanadigan she’ridagi ushbu misralarga e’tibor beraylik: Hozir borsam topamanmi men uyingni, Uyning ichra ko‘ramanmi gul yuzingni Va yuzingda topamanmi dildan suygan Tunday qora, oyday yorug‘ sho‘x ko‘zingni? Dastavval hech qanday e’tiroz uyg‘otmaydigandek bo‘lib ko‘ringan bu parchaga chuqurroq e’tibor bersak, yuzingni “uying ichra ko‘ramanmi”, ko‘zingni “yuzingdan topamanmi” degan iboralar, jumlalar, ko‘pso‘zlilik ekanligini sezmaslik mumkin emas. Lekin Xurshid Davron dastlabki she’rlarida ko‘ringan bunday kamchiliklardan tez qutula oldi. Yillar o‘tgan sayin uning she’rlarida ibora va jumlagina emas, hatto har bir so‘zga alohida e’tibor bilan qarash kuchaydi. Murg‘ak go‘dakka nisbatan aytilgan “Mitti oyoqchasi oy kabi oppoq”, beva ayolga nisbat berib ishlatilgan “Beva hovlisiga tun oldin kirar”, terimchi qizlarga nisbatan 45

qo‘llangan “quyosh isi anqib turar chehralaridan” kabi satrlarda ham tiniq kartina yaratish, ham chuqur hayotiy ma’no berishga intilish shoir she’rlarining asosiy xususiyatiga aylana bordi”. Yoshlar she’riyatidagi mavzu biqiqligi, mavzu torligi haqida tanqidchilik aytayotgan tanbehlarda jon bor. Nazarimizda, bu tanbehlar beiz ketmadi. O‘ziga talabchan, jamoatchilik fikriga hurmat bilan qarovchi yoshlar bu fikrlardan o‘zlariga tegishli xulosalar chiqardilar. Xurshid Davronning “Koshg‘ariy”, “Devon ul lug‘atit-turk ohanglari”, “Shiroq haqida rivoyat”, “Abdulxay so‘zi”, “Qadimiy bitikni varaqlab bir qur…” singari she’rlari ham Baxtiyor Nazarovning e’tiboridan chetda qolmadi. Xurshid Davron o‘tmish haqida she’r yozar ekan, uning maqsadi moziyni ulug‘lash, kechmishga hamdu-sano o‘qish emas, tarixning bugunimiz bilan bog‘liq yog‘dularini, nurlarini badiiy gavdalantirishdan iboratdir. Shuning uchun ham taniqli olima G.A.Pugachenkovaga bag‘ishlangan “Bu devorlar – bizning yelkamiz…” she’ridagi bitik toshlar uzoq avlodlar qalbidan otilib chiqqan armonli va umidli qo‘shiq parchalari; Samoniy maqbarasi – bobolarning ravshan imoni. Shuning uchun bu obidalarni ko‘z qorachig‘idek asramoq kerak. “Koshg‘ariy” she’rining asosini ham o‘tmish bilan bugunning uzilmas rishtalarini kuylash tashkil etadi. Shoir yaxshi biladi: xalq so‘zi o‘lmas ekan, uning o‘zi ham hech qachon o‘lmaydi. Shuning uchun ham Koshg‘ariy mehnatining ahamiyati shoir talqinicha xalq so‘zlarini, xalq tilini asrab-avaylab qolishidagina emas, umuman, shu til mansub bo‘lgan xalqni ham tarix bag‘rida “zabun” qilmay, qutqarib qolinishidir. Bu she’rning g‘oyasi Xurshid Davronning “Devonul lug‘atit-turk ohanglari”da yanada davom ettiriladi va rivojlantiriladi. Biroq eng asosiysi, asarning yetakchi ruhi, she’rda aytilganidek, moziyni bugunga ulamoqdan iboratdir. SHe’rni o‘qish davomida munaqqid buni chuqur his eta olgan. Jumladan, Arko‘zlardan hatlab, soylarni ichib Yatika shu’lasin bolamdek quchib O‘tloqlar qo‘ynini ohudek kechib, 46

Yetaman – eshikni asta chertaman, Koshg‘ariy chiqadi eshikni ochib. – Xayr! – demas. – Salom, — der, – Salom, nabiram! Bu kabi misralarni Baxtiyor Nazarov shunday izohlaydi: “Bu ma’no ayni vaqtda Koshg‘ariy boboning yosh shoirni, hozirgi zamondoshimizni o‘z bolasidek bag‘riga olishini ham ifodalaydi. Uzoq moziydan turib bu olimning yosh avlodga xayr emas, salom deyishida ham katta ramziy ma’no bor. U bugun bilan tarixning yaxlitligiga, bugunning o‘tmishdan uzilib qolmaganiga ishoradir. Xurshid Davron she’rlarida faqat mazmun rang-barangligi emas, shakliy rang-baranglikka ham intiladi. Uning she’rlaridagi shakl ko‘pincha mazmun mohiyati va fikr shiddatiga mutanosib ravishda o‘zgarib turadi. Lekin u hayotning odmi, oddiy, kundalik tashvishlarini berishda, shunga monand shakldagi soddalikka intilaman deb ba’zan jo‘n prozaizmga yo‘l qo‘yganini sezmay qoladi. Uning “Oila” degan yaxshigina bir she’ri bor. SHe’rda bir oila boshiga tushgan tashvishlarning, turmush urinishlarining o‘ziga xos lavhalari xuddi hayotning o‘zidek ham soddagina, ham ayni vaqtda, chuqur ichki kolliziyalar zamirida aks ettiriladi. Lekin Baxtiyor Nazarov shaklda keragidan ortiq darajada soddalikka intilish bu she’rning ayrim parchalaridagi ta’sir kuchiga ancha putur yetkazishini ta’kidlab o‘tadi: Hozirgina daladan qaytdim, Suv taradim g‘o‘zalarimga. Mana tong otyapti, Xotinim dalaga ketgan – Men uni yaxshi ko‘raman… Bolalarim uxlab yotibdi, Keyin ular ham ketar dalaga – Yolg‘iz Nurjon qolar 47

Uxlay desam Nurjon qo‘ymaydi. Bari bir kunduz kun uxlay olmayman – Tashvishlar yelkamdan ezganidan bu. Bu parchada ma’lum bir maqsad, mazmun yo‘q emas, albatta. Shoir bir oila timsolida paxtakor mehnatining mashaqqatini, paxtakorning mehnatga fidoyi munosabatini ko‘rsatmoqchi: tun bo‘yi mirob ota dalada, tongda uyga qaytsa, xotini dalaga ketgan, g‘o‘za parvarishining bu dolzarb damlarida er-xotin bir- birining diydoriga ham to‘yolmay qoladi, bunday kezlar hatto bolalarning ham asosiy joyi – dala, faqat ikki yashar Nurjongina dalaga chiqmaydi. Daladan tongda qaytgan ota kunduz ham tinchgina uxlolmaydi: g‘o‘za tashvishiga qorishib ketgan turmush tashvishlari unga uyqu bermaydi. Ko‘rinib turibdiki, she’rning asosiy maqsadi, muallifning poetik niyati yomon emas. Lekin mana shu niyatning o‘quvchi qalbiga, tafakkuriga “jiz” etib tegishiga, uni to‘lqinlantirib, o‘ziga sherik qilishiga she’rdagi jo‘n shakl va prozaik uslub anchagina to‘sqinlik qiladi. Ba’zan bir obrazli fikr shoirning bir necha she’rlarida takror ishlatiladigan hollarga ham duch kelamiz. Masalan, “Mezon kechdi…” she’ridagi “Hosil to‘la aravasi loylarga botib” misrasi katta o‘zgarishsiz “Kuzni o‘yla” she’rida “g‘ildiragi loyga botib qolgan arava” tarzida, “Kuzni olib o‘tdi dehqonlar” she’rida esa bu fikr mana bunday tarzida yana takrorlanadi: Kuzni olib o‘tdi dehqonlar Aravada olmalar bilan. To‘lib ketdi cheksiz sayhonlar G‘ildiraklar g‘irchillashidan. Bu kamchilik Xurshid Davron she’rlari uchun xarakterli bo‘lmasa ham, bu hodisa uning bitiklarida faqat ahyon-ahyondagina ko‘zga tashlansa ham, 48

bari bir bu juz’iy nuqson muallifning har bir obrazga, har bir misraga alohida diqqat-e’tibor bilan qarashni kuchaytirishi lozimligini ko‘rsatadi”, deydi tanqidchi. Nekrasovning chiroyli bir gapi bor. “Inson yuragining oddiy so‘zlarga ochilmaydigan shunday darchalari bo‘ladiki, uni faqat she’riyatning sehrli tili bilangina ochish mumkin”. “Biz uy qurganda derazamizni doimo quyosh tomonga joylashtiramiz. Bu–uyda yorug‘lik mo‘l bo‘lishi istagi tufayligina emas. Yog‘du to‘la xonadon quyoshning qadriga, quyoshli kunlarning qadriga ko‘proq yetadi deyishadi. Shunga o‘xshab o‘zini tanigandan boshlab inson yuragining derazalari ham she’riyatga mahtal bo‘ladi. Chunki she’riyat yurakni erta zanglashdan asraydi, umrimizni mazmunliroq, hayotni yanada go‘zalroq qiladi, yashamoq va kurashmoqning sehrli sirlarini o‘rgatadi”. Baxtiyor Nazarovning ta’riflashicha, Xurshid Davron she’rlari ham o‘z o‘quvchilari yuragining derazalarini topa oladi. Bunda esa, albatta, tanqidchi va adabiyotshunoslarning, jumladan, Baxtiyor Nazarovning xizmatlari beqiyos. Yer yuzida dastlabki ota-onaning birinchi farzandi dunyoga kelishi bilan bolalar adabiyoti ham maydonga kelgani inkor qilib bo‘lmas haqiqatdir 1 . Chunki bolalar adabiyotining asosiy vazifasi o‘sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash manfaatlariga qaratilgan. Binobarin, bolalar adabiyoti namunasi yosh avlodni ilm-ma’rifat nuridan bahramand bo‘lishga chorlaydimi, kasb o‘rganishga chaqiradimi, eng yaxshi insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalashga xizmat qiladimi, bulardan qat’iy nazar, uning bosh vazifasi farzandlarimizni ma’naviy-axloqiy kamolot ruhida tarbiyalashdir. Demak, uning asosiy o‘ziga xosliklaridan biri nafaqat adabiy-estetik, balki ma’naviy-tarbiyaviy ahamiyat kasb etishi bilan ham belgilanadi. Bugun “Bolalar adabiyotimiz istiqlol davrida nimalarga erishdi?” degan savolga javob izlar ekanmiz, avvalo, o‘tgan yillar davomida bolalar adabiyoti o‘z tabiiy o‘zanlariga qayta boshlaganini qoniqish bilan e’tirof etish joiz. Birgina misol: mustaqillikning ilk yillaridayoq maktablarimizning yangi dasturlariga “Odobnoma” fani kiritildi. Yangi darslik va o‘quv qo‘llanmalarimizdan 1 Баракаев Р. Истиқлол даври болалар адабиёти: Анъана, ворислик ва изланиш // Ўзбек тили ва адабиёти, 2003.- № 3.- Б. 3. 49

Kaykovusning “Qobusnoma”, Shayx Sa’diyning “Guliston” va “Bo‘ston”, Alisher Navoiyning “Hayrat-ul abror”, Abdulla Avloniyning “Turkiy Guliston yoxud axloq” asarlaridan olingan parchalar mustahkam o‘rin egalladi. Bolalar adabiyoti o‘zining ma’rifiy-tarbiyaviy vazifasini bajarishga kirishdi. Bularning barchasi yosh avlodning ma’naviy komil insonlar sifatida shakllanishi, o‘z kindik qoni to‘kilgan tuprog‘i, ona Vatani, o‘z xalqi, o‘z millatining sodiq farzandi bo‘lib yetishishlarida ulkan ma’rifiy ahamiyat kasb etishi shubhasiz edi. Shuni ham alohida qayd etish kerakki, istiqlol davri yangi o‘zbek adabiyotining maydonga kelishiga 80- yillarning ikkinchi yarmidagi adabiyot ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Zero, ayni shu davrda bolalar adabiyoti tom ma’noda haqiqatga tik boqadigan adabiyotga aylandi. Yosh avlodni erksevarlik tuyg‘ulari ruhida tarbiyalashda ilk qadamlarni qo‘ydi. Ana shu nuqtai nazardan, istiqlol davri bolalar adabiyoti o‘sishda, ulg‘ayishda, o‘zligini tanish yo‘lidagi izlanishda davom etmoqda deyishga tamomila haqlimiz. So‘nggi yillarda badiiy adabiyotni o‘qish susayib ketgani borasida tez-tez so‘z ketmoqda. Bu borada Baxtiyor Nazarov ham o‘z mulohazalarini kuyinchaklik bilan izhor etadi: Vatan tuyg‘usini majburlab singdirilmagani kabi, mutolaaga ham zo‘rlik bilan o‘rgatib bo‘lmaydi. Xo‘sh, unday bo‘lsa nima qilish kerak? Menimcha, maktablarimizda, kollejlarda, oliy o‘quv yurtlarida adabiyot fanini o‘qitish metodikasini takomillashtirish, o‘qituvchilar saviyani oshirish kerak. Chunonchi, muallimlar asar syujetini emas, uning badiiy jozibasi haqida gapirib bersin. Agar bolaga biror asarning jozibasini ko‘rsatib bera olsak, ko‘ngliga cho‘g‘ solib qo‘ysak, aytmasak ham uni, albatta, topib o‘qiydi. Aslida badiiy adabiyotni o‘qish susayib ketgani tabiiy jarayon, buning o‘ziga yarasha ijtimoiy sabablari bor. E’tibor bering, yozma adabiyot mavjud bo‘lmagan davrda folklor birlamchi edi. Yozma adabiyot paydo bo‘lishi bilan xalq og‘zaki ijodi namunalari keyingi planga o‘tdi. Televideniye yuzaga kelganidan keyin insoniyat tafakkurida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. So‘nggi yillarda kommunikatsiya tizimidagi inqiloblar, xususan, internetning paydo bo‘lishi bilan adabiyotga munosabat yana o‘zgardi. Ancha yillar bo‘ldi, xorijiy gazetalardan birida o‘qigandim. Pedagogika fanlari doktori 6-sinfda o‘qiydigan farzandiga bir kitob olib kelib beribdi. Ammo ota 50

bolasiga kunda-kunora uni o‘qishni buyursa-da, aytgani kor qilmabdi. Oradan ma’lum muddat o‘tib qarasa, o‘g‘li muk tushib haligi kitobni o‘qiyotganmish. Ota surishtirib bilsa, o‘g‘lining sinfdoshlaridan biri ayni shu asarni maqtagan ekan. Ko‘rib turganingizdek, pedagogika fanlari doktori bo‘lgan otaning nasihatidan tengqur do‘stning tavsiyasi kuchliroq ta’sirga ega bo‘lishi mumkin. Adabiyot o‘lmaydi, chinakam kitob shinavandalari yo‘qolmaydi. Biz yoshlar badiiy adabiyotdan sovib ketdi, deb nolish o‘rniga, badiiy adabiyotni yoshlarga zamonaviy kommunikatsiya vositalari orqali ham yetkazish haqida o‘ylashimiz foydaliroq”. Maktablarimizda (kollej va oliy o‘quv yurtlarida ham) yozuvchi-shoirlar ijodini chuqur o‘rganish emas, ko‘p sonli ijodkorlarni o‘qitish tendensiyasi kuzatiladi. O‘rta maktabda ellik nafar, kollejda yigirma nafar, oliy o‘quv yurtida o‘ttiz nafar (bu raqam kam yoki ko‘p bo‘lishi mumkin) yozuvchi-shoirni o‘qitish shartmikin?! Buning o‘rniga ijodkorlar sanog‘ini kamaytirib, klassiklarimizni chuqurroq o‘rganish to‘g‘ri emasmi?! Qodiriy maktablarda 5-6-sinfdan boshlab o‘qitiladi, menimcha, uni boshlang‘ich sinflar dasturga kiritish kerak. Deylik, birinchi sinfda adib asarlaridan hikmatli gaplar, parchalar o‘qitilsin. Keyingi sinflarda ham bolaning yoshi, dunyoqarashiga mos saboqlar berilsin. Toki farzandlarimiz maktabni bitirgunga qadar Abdulla Qodiriy haqida faqat ma’lumot olib qolmay, ular qalbida adib asarlariga muhabbat uyg‘onsin, deydi olim o‘z fikrlarini izchil bayon etib. O‘zbek bolalar adabiyotining XX asr 60-70-yillarigacha bo‘lgan davrini keyingi davri bilan qiyoslasak, garchi bu davrlar orasida uzviy bog‘liqlik bo‘lsa-da, keyingisi avvalgisidan jiddiy farqlanishini sezmaslik mumkin emas. Buning talay sabablari bor, albatta. Ana shu sabablarning ayrimlari badiiylikka e’tiborning kuchaygani, bolalar adabiyotiga xos xususiyatlarning ijodkorlar tomonidan chuqurroq egallana boshlangani, ayniqsa, yirik janrlarda asarlar yuzaga kelgani, bolalar adabiy tanqidchiligida ham jiddiy o‘zgarishlar yuz bergani, yangi avlod ijodkorlarining maydonga kelgani bilan izohlanadi. 51

Safar Barnoyev 70-80- yillar avlodiga mansub yozuvchi edi. U dastlabki to‘plamlari bilanoq bolalar adabiyotiga yangi havolar olib kirishga intildi, deyarli qirq yillik ijodi bilan bolalar she’riyati, hikoyachiligi, qissachiligi rivojiga o‘zining munosib hissasini qo‘shdi 1 . “Uning jussasi bolaligidayoq mehnatda toblanib tarashlandi. Otasi urushga ketgach, ro‘zg‘orni tebratishda onasiga tayanch bo‘ldi. Qo‘ligul onasi Ro‘zigul xolaning yopgan nonlarini uylari yaqinidagi guzarga eltar, qaytishda, albatta, yo‘l yoqasidagi kitob do‘koniga kirib o‘tardi. Turmush urinishlari, bolaligi haqida gapirganda: men to‘g‘ri ma’noda ham, ko‘chma ma’noda ham non qadrini yaxshi bilaman, derdi Safar aka. Ayniqsa, bolaligimda onam yopgan non isi, mazasi, rangi yuragimga, ko‘zimga muhrlanib qolgan” . Toshkentda Safar aka bilan universitetda birga o‘qidik. Uning yoshi bizdan birmuncha katta bo‘lishiga qaramay, buni sezdirmaslikka harakat qilar, doim o‘zini teng tutar edi. Paxta terimiga chiqqanimizda, terga botib astoydil mehnat qilar, gulxan atrofidagi she’rxonliklarda kamsuqumlik bilan ishtirok etardi. Ko‘pchilik boshlovchi bolalar shoiri singari uning ham Quddus Muhammadiy “Sandal”ida isinib, “Pechka”sidan taft olgani shundoqqina sezilib turardi” 2 , – deydi Baxtiyor Nazarov bu ijodkor haqida so‘z yuritar ekan. Chindan ham, ongli hayoti adabiyotning ichida kechgan shoirning oilaviy turmushi ham adabiyot bilan bog‘lanib ketgan edi: mehribon ayoli Malika opa bilan dastlab adabiyot to‘garagida tanishgan edilar. Safar aka yozgan asarlarning ilk o‘quvchilari, tanqidchilari ham Malika opa va farzandlari edi. U oilaga, farzandlariga, do‘stlariga nihoyatda sadoqatli edi. O‘zi kirgan davralarni, suhbatlarni gullatardi. Qalbi orzularidek keng, xayollari jahongir edi. Davradoshlaridan yoshi kattaroq bo‘lgani uchun hazillashib u kishiga ba’zan Safar ota, deb murojaat etardilar. Bahor kunlaridan birida qaysidir boqqa choyxo‘rlikka kirdik, - deya xotirlaydi o‘sha yillarni Baxtiyor Nazarov.- Safar ota, Rauf, Zohir, No‘mon, Ortiqboy 3 , men... hali choy buyurib ulgurmagan ham edikki, narigi davrada o‘tirganlar tanish chiqib qolishdi va bizni o‘z yonlariga taklif 1 Назаров Б. Қалби орзулардек кенг эди // Ўзбек тили ва адабиёти, 2008.-№ 4. 2 Назаров Б. Қалби орзулардек кенг эди // Ўзбек тили ва адабиёти, 2008.- № 4. 3 Рауф (Рауф Парфи), Зоҳир (Зоҳир Аълам), Нўъмон (Нўъмон Раҳимжонов), Ортиқбой (Ортиқбой Абдуллаев) 52

etishdi. Davra kengaydi, suhbat qizidi. Do‘stlarimiz qatorida yozuvchilarni yaqindan tanimaydigan, lekin ijodga ishqibozlar bor ekan. Biz Safar akaga gap orasida bir-ikki bor “Safar ota”, deb murojaat qilganda boyagi yigitlardan biri dast o‘rnidan turib, “Nazir Safarov, o‘zlari bo‘ladilarmi, kechirasiz ustoz, qorong‘u tushib, biroz tanimabman”, deb qolsa bo‘ladimi. “Hechqisi yo‘q? Hechqisi yo‘q” Nazir Safarov deganlari nechta bo‘ladi, bitta bo‘ladi-da”, deb qo‘ydi Safar aka odatiga ko‘ra o‘ng qo‘lini she’r o‘qiyotgandagidek bir-ikki siltab. Boyagi yigit Nazir Safarovning roman, hikoya, ocherklarini juda sevib o‘qishini to‘lqinlanib gapira ketdi va bot-bot Safar akaga murojaat qilib, “qarang-a, sira siz bilan bir dasturxon atrofida o‘tiraman deb o‘ylamagan edim, omadi yurishgan odam ekanman”, deb qo‘yardi peshonasidagi terni artib, astoydil. Safar aka ham salobat bilan bir-ikki bosh silkib suhbatdoshining fikrlarini ma’qullab qo‘yardi. Bundan ta’sirlangan yigitning himmati bilan dasturxon bir-ikki bor yangilandi. Ana shunday, ba’zan chin, ba’zan hazil tarzda muhlislar e’tiborini qozona olgan, chinakam hurmat va e’tiborga munosib bo‘lgan Safar Barnoyevning butun umri adabiyot bilan bog‘liq holda kechdi. Nashriyotda, jurnallarda, Yozuvchilar uyushmasida barakali faoliyat olib bordi. Xususan, nashriyotda muharrir bo‘lib ishlaganda ko‘pdan-ko‘p do‘stlari, tanish-notanish shoir, yozuvchilarning kitoblari chiqshiga bosh-qosh bo‘ldi. Istiqlolning dastlabki yillarida Xalq ta’limi vazirligida xizmat qilib, maorif sohasiga mustaqillik ruhini singdirishda jonbozlik ko‘rsatdi. O‘sha paytda amalga oshirilgan ko‘pdan-ko‘p millatparvarlik, vatanparvarlik g‘oyalari bilan sug‘orilgan ishlarning maktab hayotiga, o‘quvchilar ongi va qalbiga singishida Safar Barnoyevning hissasi bor. “Gulxan” jurnaliga Safar Barnoyev muharrirlik qilgan yillar ham izsiz va samarasiz ketmadi. Asar va mualliflarga talab kuchaydi, jurnal rang-baranglashdi, o‘quvchilari doirasi kengaydi, bolalar adabiyotiga yangi nomlar “Gulxan yog‘dulari” orqali kirib keldi. Baxtiyor Nazarov Safar Barnoyev ijodida o‘zbek bolalar adabiyotining rang- barang muammolari, chunonchi, bolalar taqdirida o‘chmas iz qoldirgan urush 53

dahshatlari aks etganiga alohida e’tibor qaratadi. “Chehralar” to‘plamidagi she’rlar va balladalarning, “Afg‘on hikoyalari” turkumidagi asarlarning asosiy qismi ushbu mavzuni badiiy yoritishga bag‘ishlangan.“Qirq yettinchi yil hikoyalari” deb nomlangan turkumga kirgan asarlarida — butun bir avlodning — urush tugagan pallalarda voyaga yetgan, oq-qorani tushuna boshlagan, ko‘ngli bir umr yarim bo‘lib qolgan bolalar avlodining qiyofasi aks etgan. Bu avlod keyinchalik o‘sib- ulg‘aydi, el-yurt xizmatiga kamarbasta bo‘ldi. Ular orasidan olimlar-u shoirlar, kosmanavt-u davlat arboblari yetishib chiqdi. Ota diydoriga to‘ymagan bu avlodning bir vakili sifatida Safar Barnoyev “Ota o‘g‘li”, “Dadamning qo‘llari”, “Dadam haqida qo‘shiq” asarlarida o‘sha davr bolalarining armonlarini tasvirlagani ham munaqqid nazaridan chetda qolmadi. Adibning ijodi, asarlari o‘z vaqtida e’tirof etildi va ayniqsa, Baxtiyor Nazarov tomonidan munosib baholandi. U G‘afur G‘ulom nomidagi mukofot sohibi bo‘ldi, “Ofarin” mukofotiga musharraf bo‘ldi, she’rlari, hikoyalari o‘ndan ortiq tillarga tarjima qilindi. Xususan, urush haqida yozib, ayniqsa, uning dahshatlarini o‘z boshidan o‘tkazgan rus, ukrain, belorus, chex, polyak kitobxonlarini qoyil qoldirish oson emas. Safar Barnoyevning urush mavzuidagi she’r, hikoyalari ana shu xalqlar kitobxonlariga ma’qul kelib, ularning tillariga tarjima qilinib, chop etilgan ekan, bu o‘zbek adibi mahoratining tan olinganidan dalolatdir. Baxtiyor Nazarov ana shu jonkuyar ijodkor haqida “Qalbi orzulardek keng edi...” nomli maqolasida juda ham go‘zal fikr va mulohazalarni bildirgan. Avvalo, maqolaning nomiga e’tibor qaratsak, bu qadar oddiy va bejirim nomni qaydan topish mumkin. Ijodkor va jurnalistlar odatda asar yoki maqolani yozishdan ham ko‘ra uni nomlash qiyinroq ekanini ta’kidlaydilar. Baxtiyor Nazarovning kitoblari- yu, maqolarining nomlari, sarlavhalari esa juda e’tibor bilan tanlanganiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. (Bu borada ishimizning xulosa qismida alohida to‘xtalib o‘tiladi). Safar Barnoyevning ijodi faqat ushbu mavzudagi asarlar bilangina cheklanmagan, albatta, hayotda o‘zining mustaqil o‘rnini topishga intilayotgan 54

yoshlar, o‘smirlar dunyosiga xos muammolarni yoritish Safar Barnoyev ijodi uchun begona emas edi. Bunga ishonch hosil qilish uchun uning “Tog‘daman”, “Birinchi tabassum”, “Sog‘inch” singari to‘plamlari, “Sinfdoshlar”, “Kiyik bolasi”, “Danak” kabi hikoyalari hamda “Oq laylaklar” singari qissalariga nazar tashlash kifoya. “Kichik hikoyalardan tashkil topgan “Kichkina Xo‘ja Nasriddin” qissasi XX asr so‘nggidagi o‘zbek bolalar adabiyotining go‘zal namunalaridan biridir. Bu asar o‘z vaqtida o‘n ming nusxada nashr etilib, juda tez tarqalib ketgani, yozuvchining muxlislari ko‘pligini, u bolalarning sevimli adibi darajasiga ko‘tarilganini ko‘rsatadi”, deydi Baxtiyor Nazarov. Tom ma’noda aytish mumkinki, bu qissasi bilan adib o‘zbek bolalar adabiyotiga kichkina Xo‘ja Nasriddin obrazini olib kirdi. Kichkina Xo‘ja Nasriddinning o‘ziga xos sarguzashtlari tasviri orqali ajoyib bir obraz yaratib, o‘zbek bolalar adabiyotining ko‘rkam binosiga mustahkam g‘isht qo‘yib ketdi.Ana shu g‘shtning binoda qay darajada ahamiyatli ekanini seza olgan tanqidchi esa Baxtiyor Nazarov edi. Olim Safar Barnoyev asarlarini tadqiq etar ekan, shunchaki tahlil etish bilan cheklanib qolmaydi, ularning har biriga munosib baho berishga urinadi. Adabiyotshunoslar orasida kattalar uchun yozgandan ko‘ra bolalar uchun yozish nechog‘li qiyin ekani tez-tez ta’kidlanadi. Xuddi shu kabi tanqidchilar uchun ham kattalar uchun ijod qiluvchilardan ko‘ra, bolalar adabiyoti vakillari asarlarini tahlil etish, ularga taqriz bitish, to‘g‘ri va munosib baholash murakkab va mas’uliyatli vazifa sanaladi. Ana shunday mas’uliyatni uddalab, Safar Barnoyev ijodiga munosib baho bergan munaqqidning faoliyati ham e’zozga loyiq. Shu o‘rinda alohida qayd etish kerakki, 80-yillarning ikkinchi yarmi o‘ziga xos bir davr, ya’ni ijtimoiy-ma’naviy qarashlar o‘zgarishi, yangilanish davri bo‘ldi. Ma’naviyatimizdagi tub o‘zgarishlar esa ijodkor va tanqidchilar oldiga ham ulkan talablarni qo‘ydi. Bir paytlar madh etilgan, ko‘kka ko‘tarilgan ko‘plab mavzularni hayotning o‘zi siqib chiqardi, ortiqcha narsa sifatida bahridan o‘tdi. Inchunin, bu davrda muayyan darajada tozalanish, uyg‘onish fasli ham boshlandi. “Oshkoralik” yillari millat ziyolilari, butun millatimiz o‘zligini qayta idrok etishiga turtki berdi. Xalqimiz fikr erkinligidan foydalanib, o‘zining ming yillik qadriyatlariga, 55

e’tiqodlariga qaytdi. Ana shu jarayonda yoshlar ijodining ham o‘ziga xos kamtarona o‘rni bor. Yosh kitobxon qalbida istiqlol tuyg‘ularining chechak otishiga, haqiqiy tom ma’nodagi ona Vatan-kindik qoni to‘kilgan muqaddas zaminga mehr-muhabbat, uning betakror tabiati – qir-adirlarini, tog‘-u o‘rmonlarini, bog‘-rog‘larini, daryo va ko‘llarini avaylab-asrashga; O‘zbekiston deb atalmish ana shu muqaddas Vatanga, uning nomini olamga tanitgan buyuk farzandlari-mutafakkir olim-u shoirlari, ulug‘ Turkiston yagonaligi uchun kurashgan sohibqiron tojdorlari sha’niga munosib farzand bo‘lish ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. Baxtiyor Nazarovning ta’kidlashicha, ushbu hayotbaxsh an’analardan yetishib chiqqan bolalar adabiyoti, avvalo, mavzu jihatdan yangilandi. Unga o‘zbek xarakteri, o‘zbek qiyofasi, hayotga yangicha ko‘z bilan qarayotgan tiyrak farzandlar timsoli kirib keldi. XULOSA 56

“Ummon bag‘ridagi javohirlar hisobiga yetib bo‘lmaganidek, iste’dodli shaxslarni ham to‘la anglash amri mahol. Vaqt o‘tishi bilan ularning yangi qirralari kashf etilaveradi”,- degan edi Baxtiyor Nazarov jurnalistlardan biri bilan suhbat asnosida. Yorug‘likning qadri olis-olislarni ham charog‘on etganligi, harorat olib borganligi, oftobning umrini uzaytirganligi bilan fayzli. Akademik Baxtiyor Nazarovning ijodiy niyatlari buloqdek jo‘sh urib qaynab chiqayotganga o‘xshaydi” 1 . Munaqqid haqli e’tirof etganiday, “Yozuvchi mahoratini belgilaydigan omillar ko‘p. Har bir yozuvchida u yoki bu omillar samaraliroq tarzda ro‘yobga chiqishi tabiiy.” Xuddi shunga o‘xshab, tanqidchilarning ham mahoratini turli rakurslardan kuzatish, ijodiy-estetik kredosini belgilash mumkin. Har qanday holatda ham, akademik bosib o‘tgan katta va ibratli yo‘lga bir qur nazar tashlash, ibratli xulosalar chiqarishga intilmaslik mumkin emas. Kuzatishlarimiz adabiyotshunos, munaqqid, nazariyotchi va metodolog olimning hayot va ijod yo‘lini davriy tadrij, taraqqiyotiga xos uzviylik negizida tahlil va tadqiq qilishga asoslandi. Biz olimni shakllantirgan, uning diliga umid, orzu-intilishlariga qanot bergan ustoz-murabbiylar, uning poetik didi suv ichgan tiniq buloqlar, shoshqin irmoqlar, jo‘shqin daryolardan tortib, fikriy-hissiy yuksalishiga turtki bo‘lgan omillargacha qamrab olishga harakat qildik. Muhimi, inson va shaxs sifatidagi Baxtiyor Nazarov bilan muallim, noshir, olim, jamoat arbobi Baxtiyor Nazarovni yaxlitlikda o‘rganish, bu fazilatlarning biri ikkinchisini to‘ldirib, mustahkamlab turishini ilg‘ashga intildik. Uning insoniy go‘zal qiyofasi, olimona sinchkov, nozik didli va chin ma’noda o‘z kasbiga sadoqatli adabiyotshunos va munaqqid, yurtsevar, mehribon hamda bag‘rikeng murabbiy sifatidagi ijodiy-estetik qiyofasini jonlantirishga urindik. Eng katta e’tibor akademik Baxtiyor Nazarovning ilmiy-ijodiy izlanishlarida mustaqillik yillarida kuzatilgan yangilanishlar, davr intilishlariga hamohanglik, hozirjavoblik, kuyinchaklikka qaratildi. Zotan, mustaqillik davriga kelib, O‘zbekiston tarixi, shuningdek, uning XX asrda bosib o‘tgan yo‘li, shuningdek 1 Раҳимжонов Н., Жўраев М. Фанимиз заҳматкашлари // Ўзбек тили ва адабиёти, 1998.- № 2.- Б.74-. 57

adabiyot tarixlari ham xolis ilmiy nuqtai nazar asosida qaytadan yozildi. O‘zbek xalqining haqqoniy tarixi yaratildi. Shubhasiz, Baxtiyor Nazarov ham ana shunday mas’uliyatni o‘z ijodiy yo‘sini, iqtidor va salohiyati, ustozlari bilan yaqin hamkorligi negizida amalga oshirishga kamarbasta bo‘lgan olim, fan tashkilotchilaridan biridir. Olimning ko‘p yillik tinimsiz mehnatlari munosib qadr topdi. Birinchi navbatda H.Yoqubov, I.Sulton, M.Qo‘shjonov, S.Mamajonov, O.Sharafiddinov kabi ustozlar e’tibori va e’tirofiga sazovor bo‘ldi. U qatag‘onlik davri qurbonlari ijodini o‘rganishga intildi. Oybek, A.Qahhor, G‘.G‘ulom, H.Olimjon, Zulfiya, Mirtemir shaxsiyati va ijodiy meroslarini ardoqladi, Shuningdek, Shukrullo, E.Vohidov, A.Oripov, Sh.Xolmirzayev, R.Parfi, O‘.Hoshimov, X.Davron, Muhammad Ali, S.Barnoyev, M.Yusuf va boshqa o‘nlab ijodkorlarga hamdam, hamnafas bo‘ldi. Oliy ta’lim muassasalarini darsliklarning yangi avlodi bilan ta’minlash ishlariga astoydil bosh qo‘shdi. Til va adabiyot instituti misolida kuzatilganida ham, B.Nazarov yurtimizda adabiyotshunoslik va tilshunoslik ilmi rivojiga bosh- qosh, o‘nlab fidoyi olimlarga yelkadosh bo‘ldi. Olim zamonaviy va mumtoz adabiyotimiz hamda sharqu g‘arb adabiyotlari muammolarini o‘zbek adabiyotining bugungi dolzarb nazariy masalalari, milliy mentalitetimizning “hazm” qilish darajasi bilan mustahkam aloqadorlikda o‘rgandi. O‘zbek tili va adabiyoti, milliy tariximiz va madaniyatimizning, qadriyatlarimizning mintaqalar hamda qit’alar osha keng targ‘ib qilinishiga sezilarli ulush qo‘shdi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: I. Ijtimoiy –siyosiy adabiyotlar: 58

1. Мирзиёв Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. / Халқ сўзи 2016 йил 16 декабрь. II. Ilmiy- nazariy adabiyotlar. 2. N. Karimov, S. Mamajonov, B. Nazarov, U. Normatov, O. Sharafiddinov. XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi. Darslik. T.: ”O‘qituvchi”, 1999.544 b. 3 . S. Mirzayev. XX asr o‘zbek adabiyoti. T.: “Yangi asr avlodi” 2005. 417 b. 4 . S. Ahmedov va boshq. Adabiyot 5-sinf uchun darslik. T.: 2011.88-98-betlar. 5 . Adabiyotimiz biografiyasi. – T.: 1973, 242 b. 6 . Sharafiddinov O. Talant va mas’uliyat. “O‘zbekiston madaniyati” gazetasi, 7 avgust, 1962 yil. 7 . Karimov N. H.Olimjonning poetik mahorati. Toshkent. Fan. 1964. 8 . O. Sharafiddinov. Ijodni anglash baxti. –T.: “Sharq”, 2004, 640 b. 9 . O. Sharafiddinov. Cho‘lponni anglash. – T.: 1994. 10 . O. Sharafiddinov. Cho‘lpon. – T.: 1997 11 . N. Karimov va boshqalar. XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi. –T.: 1999. 12 . N. Karimov. O‘zbek adabiyoti 5-, 6-, 7-, 11-sinf O‘zbek adabiyoti T.: 2002. 13 . B. Nazarov. Nozikta’b adabiyotshunos. O‘TA, 2002, № 6, 3-10-betlar. 14 . B. Nazarov. Davr va munaqqid. O‘zbek tili va adabiyoti 6, 2012, 3-10-betlar. 15 . B. Nazarov va boshqalar. O‘zbek adabiy tanqidchiligi. – T.: 2012. 293-315- betlar. 16 . S. Mamajonov. Teranlik. T.: Adabiyot va san’at, 1987. 17 . S. Mirzayev. XX asr o‘zbek adabiyoti. –T.: “Yangi asr avlodi” 2005. 18 . B. Nazarov., Axmedova Sh. Millatning xassos olimi. T.: Fan, 2011. 19 . D. Quronov. Cho‘lpon hayoti va ijodiy merosi. –T.: 1997. Internet adabiyotlari: 1. http://www.ziyonet.uz. 2. http:// vlibrary. freenet. uz - «V е rtual kutubxona» el е ktron darsligi 3. www.edu.uz 4. www.literature.uz 59

5. www.markaz.uz 6. www.navoiy.uz 7. www.orientalstudies.ru 8. www.qahhor.edunet.uz 9. www.qodiriy.edunet.uz 10. www.uzedu.uz 60

O'xshashlar

Naim Karimovning adabiy tanqidchilikda tutgan o’rni

O’zbek tanqidchiligida Abdulla Qodiriy ijodoning o’rganilishi

“Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetic mohiyati, maqsadi va vazifalari” modulini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish

Hamid Olimjon ijodida xalq og‘zaki ijodi an’analari

Pirimqul Qodirovning adabiy –nazariy qarashlari