Jadid adabiyotida Behbudiyning adabiy merosi

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

394.5 KB

Ko'chirib olish

Jadid adabiyoti da Behbudiyning adabiy merosi mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

MUNDARIJA Kirish. ………………………………………………………………………3 I BOB. Jadidchilik va uning o’ziga xos g’oyalari ……………..5 1.1. Turkistonda jadidchilikning shakllanishi va rivojlanishi……………...16 I.2. Jadid matbuoti yangi o’zbek adabiyotining beshigi…………………….30 II BOB. Mahmudxo’ja Behbudiyning jadid adabiyoti taraqqiyotidagi o’rni 2.1. M.Behbudiyning hayoti va ijodi…………………………………………..35 2.2. M.Behbudiyning ma’rifatchilik faoliyati……………………………….…38 2.3. Behbudiy publisistikasi…………………………………………………....47 Xulosa………………………………………………………………………….52 Foydalanilgan adabiyotlar ro’xati…………………………………................ .. 54 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyin ilgari o’rganish ta’qiqlangan manbalarni tadqiq etish uchun keng imkoniyat paydo bo’ldi. Ularni ilmiy – tadqiqot doirasiga kiritib, olingan natijalarni keng jamoatchilikka taqdim etish adabiyot ilmining ustuvor vazifalaridan biridir. Prezidentimiz I. Karimov haqli ravishda ta’kidlaganidek: “Ulkan madaniy merosga ega bo’lgan Turkiston ne – ne jafolarni ko’rmadi, ne – ne tarixlarni boshidan kechirmadi... Bugungi yangi o’zbek davlatini barpo etar ekanmiz, biz tarixdan, ajdodlar merosidan, ularni ruhi pokidan, Turkiston xalqlarining qadriyatlaridan, ma’naviy merosidan, san’atidan bahramand bo’lishimiz tabiiydir 1 ”. Davlat rahbarining: “…oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini modernizatsiya qilish va mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash” 1 borasida juda ko'p islohotlar olib borilayotganligi haqidagi qimmatli fikrlari har bir ijodkor, shuningdek, adabiyot ilmi mutaxassislariga tasvir va tadqiq yo’llari, vositarini to’g’ri tanlash va ish yuritishga ko’mak beradi. Ma’lumki, XX asr birinchi choragi Turkiston ijtimoiy hayotida jadid adabiyoti o’ziga xos mavqega ega bo’ldi. Jadidchilik harakatining g’oya va fikrlari jaded adabiyoti vakillarining asarlarida o’z ifodasini torgan. Biz mazkur bitiuv malakaviy ishimizda jadidchilik va jadid adabiyotida muhim o’rin tutgan Mahmudxo’ja Behbudiyning adabiy merosiga diqqatimizni jalb qildik. Bu esa ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning o’rganilishi. Jadidchilik harakati va jadid adabiyoti o’zbek adabiyotshunosligida o’rganilgan muammolardan. Olimlarimizdan Begali Qosimov, O.Sharafiddinov, N.Karimov, N.Abduazizova, U. Jo’raqulovlarning monografiya, risola va ilmiy maqolalaridan maktab sifatida foydalanish mumkin. 1 И.А. Каримов Биздан озод ва обод ватан қолсин. 2 жилд Тошкент, 1996. 1 Karimov I.A. 2012-yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko'taradigan yil bo'ladi. « Xalq so'zi» gazetasi, 2012-yil, 20-yanvar soni. 3

Bitiruv-malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Jadidchilik va jadid matbuotini tahlil, tadqiq etish asosiy maqsadimizdir, vazifamiz esa quyidagilardan iborat: _ Jadidchilik va uning o’ziga xos g’oyalarini tahlil va tadqiq etish _ Jadid maktablari jadidchilikning asosiy poydevori ekanligini aniqlash _ Jadid matbuoti yangi o’zbek adabiyotining beshigi ekanligini o’rganish _ Behbudiyning hayoti va ijodini o’rganish; _ Behbudiyning ma’rifatparvarlik g’oyalarini targ’ib qilishdagi harakatlarini tahlil qilish, darsliklarini o’rganish; - Behbudiyning badiiy merosini atroflicha tahlil qilish. Bitiruv malakaviy ishning yangiligi: O’zbek adabiyotshunosligida jadidchilik va jadid adabiyoti haqida juda ko’plab ma’lumotlarni olish mumkin. Ammo jadidchilik va Behbudiy adabiy merosiga doir munozaralar yetarligicha tahlil qilinmagan. Bu esa ishimizning yangiligini ko’rsatadi. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati: Mazkur bitiruv malakaviy ishdan litsey, kollej, maktablarda jadidchilik va jadid adabiyotini o’rganayotganda va mavzu yuzasidan ma’ruza referatlar yozishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning metodologik asoslari: Bitiruv malakaviy ishning metodologik asoslarini O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ma’ruza,nutq va asarlarida adabiyot va san’atga doir, milliy istiqlol mafkurasi yuzasidan bildirgan fikrlari tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi : Ish kirish, 2 asosiy bob, 5 fasl, umumiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 4

I BOB. Jadidchilik va uning o’ziga xos g’oyalari Mamlakatimizning mustaqillikka erishishi faqat ijtimoiy – siyosiy jihatdangina emas, balki ma’naviy-ma’rifiy tomondan ham juda katta о‘zgarishlarga olib keldi. Mazkur ijobiy о‘zgarishlar tufayli, tariximiz sahifalarida qoralanib kelingan davrlar, ijtimoiy-siyosiy harakatlar, oqimlar, buyuk allomalarimiz meroslari endilikda hayotimizning barcha sohalarida qaytadan о‘z о‘rnini egallamoqda, xalqimizning ma’naviy dunyosini boyitish, poklash va rivojlantirish yо‘lida tobora ulkan ahamiyat kasb etib bormoqda. Ижтимоий–сиёсий ва маънавий–маърифий ҳаракат бўлмиш жадидчилик ҳам собиқ тоталитар тузум томонидан таъқиқланган ҳодисалардан эди. Табиийки, уни холисона ўрганиш мумкин эмасди. Чунки жадидчилик ўз олдига қўйган бош мақсад Туркистон халқларини мустамлакачилар зульмидан озодликка олиб чиқиш, уларни ҳар томонлама шахс эркинлигини таъминлайдиган янги жамият қуришга тайёрлашдан иборат эди. Buning uchun jadidlar quyidagi vazifalarni amalga oshirishni eng muhim va obyektiv zaruriyat deb hisobladilar: 1. Turkiston xalqlarini erkparvarlik, millatparvarlik, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash. 2. Turkistonliklarni jahonning boshqa millatlari bilan har jihatdan teng yashay olish, jahon madaniyati sivilizatsiyasidan xabardor bо‘lish darajasiga kо‘tarish. 3. Turkiston uchun yagona bо‘lgan milliy g‘oyani yaratish va uni amaliyotga tatbiq etish va boshqalar. Shuningdek, jadidlarning Turkiston ozodligi uchun kurash dasturida uch asosiy yо‘nalish mavjud edi. Birinchisi – yangi usul maktablari tarmog‘ini kengaytirish, ikkinchisi – umidli yoshlarni chet ellarga о‘qishga yuborish va nihoyat, uchinchisi – turli ma’rifiy jamiyatlar tuzish hamda ziyolilarning kuchli firqasini tashkil etishga qaratilgan gazetalar chop etish edi. Turkiston tarixida jadidchilik harakati alohida mavqega ega, uning о‘rganilishi tom ma’noda mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan sо‘ng 5

boshlandi va bu о‘rganishning uzoq vaqt hamda kо‘p tomonlama davom etishi tabiiy hol. Shu ma’noda jadidchilikning kelib chiqishiga va mohiyatiga doir fikr bildirish hamda bu boradagi fikr almashinuvlar deyarli endi boshlanmoqda desak, yanglishmagan bо‘lamiz. Taniqli jadidshunos olim, professor Begali Qosimov “Milliy uyg‘onish” deb nomlangan kitobida “jadidchilik” istilohining kelib chiqishi haqida tо‘xtalib, shu munosabat bilan uning mohiyati tо‘g‘risida ham fikr bildiradi: “Jadidchilikning” asosida “jadid” sо‘zi yotadi. “Jadid”ning ma’nosi “yangi” demakdir. U shunchaki “yangi” yo bо‘lmasa, “yangilik tarafdori” degani emas. Balki “yangi tafakkur“, “yangi inson”, “yangi avlod” singari keng ma’nolarni о‘zida mujassam etgan 2 Mazkur ta’rifni “jadidchilik” istilohining boshqalarga nisbatan tо‘g‘ri, mukammalroq talqini deyish mumkin. B.Qosimov ayni shu kitobda jadidchilikning xarakter – yо‘nalishi haqida ham qisqa, lekin lо‘nda va obyektiv fikr bildiradi: “Jadidchilik – oqim emas, harakat. Ijtimoiy, siyosiy, ma’rifiy harakat” 3 . Mazkur harakat maqsadlariga kо‘ra, Vatan, millat va davr oldida turgan ulkan ijtimoiy–siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy muammolarni Turkiston xalqlarini ma’rifatli qilish, ular hayotini qaytadan madaniylashtirish va zamonaviylashtirish yо‘li bilangina hal etish mumkin edi. Bunday miqyosli va tarixiy vazifani tor doiralarga mansub yoki muayyan tabaqaviy qarashlarga asoslangan oqim hal qilolmasdi. Butun Turkiston xalqlarini, “Rusiya turklarini” yagona safga birlashtira oladigan harakat lozim edi. Jadidchilik ana shunday harakat sifatida maydonga chiqdi. Mashhur qrim-tatar allomasi Ismoilbek Gasprali X1X asrning oxirlarida asos solgan bu harakat va uning «Tarjumon» gazetasi mazlum Turkiston hayotida misli kо‘rilmagan о‘zgarishlar qildi, hatto jahon tajribasida kо‘rilmagan shiddatli ijtimoiy-ma’rifiy tо‘lqinni vujudga keltirdi, jadid allomalari Turkistonda milliy- mintaqaviy uyg‘onish jarayonini boshlab berdilar, ular yaratgan ilmiy-pedagogik, falsafiy-axloqiy, badiiy-publistik asarlar, yangicha maktablar, yangi teatr, yangi adabiy-badiiy janrlar mintaqaviy va umumjahon miqyosida katta ahamiyatga ega bо‘ldi. 2 Қосимов Бегали. Миллий уйғониш .- Т: Маънавият. 2002.- 5б. 3 Ўша манба.- 6 б 6

Agar Ismoilbek Gasprali g‘oyalari mo hiyatiga nazar tashlasak, ularning, ayniqsa, dastlabki davrda Rossiyaning ruslashtirish siyosatiga qarshi qaratilganligi, yuksak taraqqiyotga milliylikni saqlagan holda erishishga chaqirishi sezilib turishini kо‘ramiz. Jumladan u shunday yozadi: “Ovrupa bir keksa choldir, tajribasi kо‘pdir. Ulug‘ yoshiga hurmatimiz bor. Tajribasidan о‘rganamiz. Lekin xatolarini takrorlamaymiz. Maktablarini, universitetlarini biz ham quramiz. Ammo aqllarimizni qanchalik yoritsak, qalblarimizni ham shuncha haqqoniyat bilan tо‘ldirmoqqa harakat qilamiz. Ovrupada nimani kо‘rsak, yosh boladek olib yugurmaymiz. Esli-hushli insonlardek “bu nimadir?, Oqibati nima bо‘ladi?, Vijdon va haqoniyatga uyg‘unmi?”, - deya aql tarozisiga tortib olamiz. Ovrupa madaniyati mulohazasiz qabul qilaverish mumkin bо‘lgan bir narsa emas” 4 . Bu esa jadidchilikning quruq boshqalardan kо‘r-kо‘rona kо‘chirilgan harakat yoki intilish emasligini yana bir tasdiqlaydi. Ismoilbek Gaspralining О‘rta Osiyoda jadidchilik g‘oyalarini tarqatishdagi xizmatlarini tan olgan holda, shu bilan birga о‘zbek ziyolilarining ham bu boradagi harakatlari munosib baholanishi kerak. Ularning kо‘pchiligi jadidchilik g‘oyalariga о‘z yо‘li bilan mustaqil ravishda yetib kelganlar. Bugungi kunda Turkiston jadidlarining rahnomasi, asli samarqandlik Mah mud xо‘ja Behbudiy, toshkentlik Munavvarqori Abdurashidxonov va buxorolik Abdurauf Fitratning taraqqiyparvarlik harakatiga asos solganliklari, unga rahbarlik qilganliklari hammaga ma’lum. Jadidchilik harakatining mohiyatiga e’tibor qilib qaralsa: u ma’rifatparvarlik emas, balki ma’rifatchilik edi. “Ma’rifatchilik” iborasiga iste’dodli olim SH.Rizayev alohida urg‘u berib, uni atroflicha tahlildan о‘tkazgan. 5 Darhaqiqat, ma’rifatparvarlar asosan ma’rifat homiylari tarzida, «tashqaridan» turib, ya’ni xalqning iste’dodli farzandlarini qо‘llab - quvvatlash orqali va о‘z asarlari yordamida bilvosita faoliyat kо‘rsatgan bо‘lsalar, ma’rifatchilar bir paytning о‘zida ham homiylar, ham ma’rifatning qora mehnatchilari edi. Nazariy yо‘nalish bilan amaliyotning ana 4 И. Гаспрали. Оврупа маданиятига бир танқидий назар / “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” г., 1996 йил, 10 январ сони 5 Шуҳрат Ризо. Маърифатпарварликдан маърифатчиликкача.// Тафаккур.Ж - 1995.-№1. 74-79б 7

shunday chambarchas bog‘liq holda olib borilishi jadid ma’rifatchilari uchun Ovrо‘pa ma’rifatparvarlari asrlar mobaynida bosib о‘tgan yо‘lni bir necha о‘n yil ichida «kesib chiqish» imkonini yaratdi. U fidoyilik evaziga bunyodga keldi. Prezident I.A Karimov bu haqda shunday deydi: - “XX asr boshidagi ma’rifatchilik harakati haqida gapirgandim. О‘sha harakatning namoyandalari boylik uchun, shon – shuxrat uchun maydonga chiqishdimi? Mahmudxо‘ja Behbudiy, Munavvar Qori, Fitrat, Tavollolarga maktab ochganlari, xalqni о‘z haq – huquqlarini tanishga da’vat etganlari uchun birov maosh tо‘laganmi? Birov ularga oylik berganmi? Albatta yо‘q! Ular о‘t bilan о‘ynashayotganlarini, istibdodga qarshi kurashayotganlari uchun ayovsiz jazolanishlarini oldindan yaxshi bilishgan. Bila turib, ongli ravishda mana shunday yо‘ldan borganlar. Chunki vijdonlari, iymonlari shunga da’vat etgan” 6 . Jadid ma’rifatchiligi tom ma’nodagi keng miqyosli uyushgan harakatga aylandi. Yakka-yakka tarzdagi individual homiylikka asoslangan ma’rifatparvarlikka nisbatan u izchilligi, tezkorligi va ommaviyligi bilan butun mintaqani qamrab oldi. Yuqorida qayd qilganimizdek, jadidchilik harakati XIX asr oxiri – XX asr boshida Turkiston, Kavkaz, Qrim, Tatariston hayotida muhim ahamiyat kasb etgan ijtimoiy-siyosiy, ma’rifiy harakat sifatida u dastlab XIX asrning 80-yillarida Qrimda Ismoilbek Gasprinskiy rahbarligida qrim tatarlari о‘rtasida vujudga keldi. Ushbu harakat namoyandalari о‘zlarini taraqqiyparvar, keyinchalik, jadidlar deb atashgan. О‘sha davrning ilg‘or taraqqiyparvar kuchlari, birinchi navbatda, ziyolilar mahalliy aholining umumjahon taraqqiyotidan orqada qolayotganini his etib, jamiyatni isloh qilish zaruriyatini tushunib yetgandilar. Jadidchilik harakati mohiyat e’tibori bilan avvalo siyosiy harakat edi. Uning shakllanish va mag‘libiyatga uchrash davrlari bо‘lib, ularni shartli ravishda tо‘rtga bо‘lish mumkin. Turkiston, Buxoro va Xiva hududida bu davrlar 1895-1905; 1906-1916; 1917-1920; 1921-1929 yillarni о‘z ichiga oladi 7 . 6 Каримов И.А. Адолатли жамият сари. - Т.: Ўзбекистон. 1998. - 37 б. 7 Маънавият асосий тушунчалар изоҳли луғати –Т., Ғ.Ғулом номидаги НМИУ. 2009. 128-бет 8

Jadidchilik harakatining dastlabki davrida Turkistonda podsho Rossiyasining mustahkam о‘rnashib olishi kuzatiladi. U о‘z siyosiy vakillari yordamida mahalliy xon va amir vakolatlarini cheklabgina qolmay, ularni qо‘g‘irchoqqa aylantirib, rus va g‘arb sarmoyadorlarining ishlashi va yashashi uchun sharoit yaratadi, turli kompaniyalar, aksiyadorlik jamiyatlari manfaatini kо‘zlaydi. Ayni chog‘da mahalliy aholining talab va ehtiyojlari nazarga olinmay qо‘yildi, diniy e’tiqodlari, urf-odatlari bilan hisoblashmaslik, ularni mensimaslik kuchaydi. Hayotiy, ilmiy saviyasi yuqori bо‘lgan qozilar tajribasiz kishilar bilan almashtirildi, poraxо‘rlik, ijtimoiy-siyosiy adolatsizlik avj oldi. Madrasa va maktablar faoliyatini cheklash, mahalliy joy nomlarini ruscha atamalar bilan almashtirish, mahkama jarayonida qozilar bо‘yniga xoch taqtirishgacha borildiki, yerli aholini bu xildagi tahqirlash hollari mustamlakachilarning bedodligini yaqqol kо‘rsatardi. Millat istiqbolini о‘ylovchi taraqqiyparvar kuchlar xalqning deyarli barcha tabaqalari – hunarmand, dehqon, savdogar, mulkdor, ulamolar orasida mavjud edi. Ziyolilar dastlab chorizmga qarshi kurashni xalqni asriy qoloqlikdan uyg‘otish – siyosiy-ma’rifiy jabhadan boshlashga qaror qildilar. Ana shunday tarixiy bir sharoitda Turkiston mintaqasida mazkur harakat rivojlanish uchun о‘ziga qulay zamin topdi. Jadidlar orasidan yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va Vatanni mustaqil kо‘rishni orzu qildilar va shu yо‘lda fidoyilarcha kurashdilar. Jadidlarning Turkiston mustaqilligi uchun kurashida asosan quyidagi yо‘nalishlar ustuvor edi: yangi usul maktablari tarmog‘ini kengaytirish; qobiliyatli yoshlarni chet elga о‘qishga yuborish; turli ma’rifiy jamiyatlar va teatr truppalari tuzish; gazeta va jurnallarda chop qilish, xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy demokratik davlat qurish. Jadid ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi. Jadidchilikning asosiy g‘oya va maqsadlari quyidagilar edi: Turkistonni о‘rta asrlarga xos qoloqlik va mutaassibona diniy xurofotdan ozod etish, xalqqa ma’rifat 9

tarqatish, Turkistonda muxtoriyat hukumatini barpo etish uchun kurash, Buxoro va Xivada konstitusion monarxiya va parlament, keyinchalik demokratik respublika tuzumini о‘rnatish orqali ozod va farovon jamiyat qurish, barqaror milliy valyutani joriy qilish va milliy qо‘shin tuzish. Turkistonda jadidchilik harakatini vujudga keltiruvchilar tepasida Mahmudxо‘ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Saidahmad Siddiqiy-Ajziy (Samarqand), Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ubaydulla Asadullaxо‘jayev (Ubaydulla Xо‘jayev), Toshpо‘latbek Norbо‘tabekov (Toshkent), Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xо‘jayev, Usmonxо‘ja Pо‘latxо‘jayev, Abdulvohid Burhonov, Sadiriddin Ayniy, Abdulqodir Muhiddinov (Buxoro), Obidjon Mahmudov, Hamza, CHо‘lpon, Ishoqxon Ibrat, Muhammadsharif Sо‘fizoda (Farg‘ona vodiysi), Polvonniyoz hoji Yusupov, Bobooxun Salimov (Xorazm) turardi. Turkiston mintaqasidagi jadidchilik harakati, jug‘rofiy qamrovi va yо‘nalishiga kо‘ra, uchga bо‘linadi: Turkiston, Buxoro va Xiva jadidchiligi. Turkiston jadidlari bilan Buxoro va Xiva jadidlari о‘rtasida bir muncha tafovut bor. Turkiston о‘lkasidagi jadidlar chor Rossiyasi mustamlakachiligiga qarshi kurashning oldingi saflarida turib, chorizmning xom ashyo manbaiga aylantirilgan Turkistonning dastlab muxtor, sо‘ng mustaqil davlat bо‘lishini yoqlab chiqdilar. Buxorodagi jadidchilik harakati Turkistondagiga nisbatan og‘ir ijtimoiy- siyosiy sharoitda yuzaga keldi. Uning tarkibi asosan Buxorodagi shahar aholisining taraqqiyparvar qismi: ziyolilar, mullavachchalar, mayda dо‘kondorlar va ma’murlar, hunarmandlar, savdogarlardan iborat edi. Jadidlarning dehqonlar va askarlar о‘rtasidagi nufuzi avvaliga past bо‘lgan. Jadidlar iqtisod va boshqaruv sohasida bir qator talablar, jumladan, soliqlarni kamaytirish talabi bilan chiqishdi. Ular dastlab Buxorodagi amirlik tuzumi doirasida islohotlar joriy qilmoqchi bо‘lishdi. Buxorodagi jadidchilik harakatiga ongi qotib qolgan ayrim kishilar, har qanday yangilik va islohotlarning dushmani bо‘lgan qadimchilar oqimi qarshi chiqdi. 1908 yili “Buxoroi sharif shirkati”tuzilib, bu shirkat darsliklar nashr etish va kitob savdosi bilan shug‘ullandi. Ahmadjon Hamdiy (Abdusaidov), Usmonxо‘ja 10

Pо‘latxо‘jayev (Usmon Xо‘ja), Homidxо‘ja Mehriy, Abdulvohid Burhonov, Abdulqodir Muhiddinov, Sadriddin Ayniy, Abdurahmon Sa’diy shirkatning tashkilotchilari edi. XX asr boshlarida Xivada shakllangan jadidchilik bir qadar boshqacharoq tarixiy shart-sharoitda vujudga keldi. U bu yerda asosan ikkita oqimdan iborat edi. Uning о‘ng oqimi xonlikda rivojlanayotgan savdo-sanoat korxonalari egalari hamda yirik boylarning vakillarini о‘ziga birlashtirgan edi. Bu oqimga Xiva xoni Asfandiyorxonning bosh vaziri Islomxо‘ja boshchilik qilgan. Jadidchilikning о‘ng oqimi о‘z oldiga mamlakatda xon hokimiyatini saqlab qolgan holda ijtimoiy- iqtisodiy islohotlar о‘tkazish orqali erkin bozor munosabatlarining rivojlanishiga keng yо‘l ochib berishni maqsad qilib qо‘ygan edi. Xivada jadidchilikning sо‘l oqimi esa mayda sarmoyadorlar, hunarmandlar va xalqning turli tabaqa vakillarini birlashtirgan bо‘lib, qozikalon Bobooxun Salimov uning rahbari edi. Ular Xiva xonligida yangi usul maktablari tashkil qilish orqali xalq ommasining siyosiy faolligini о‘stirish maqsadini qо‘yishgan edi. 1904 yili “jamiyati xayriya” tuzilib, uning kо‘magi bilan Xiva shahrida dastlabki yangi usul maktabi ochildi. Jadidchilik harakati 1906-16 yillarda о‘zining asosiy yо‘lini belgilab oldi. Jadidlarning nashrlari xalqni yangi davr boshlangani bilan tanishtirar ekan, о‘zligini anglab, uyushishga chaqirdi. О‘lka moddiy va ma’naviy boyliklari talanayotganini oshkor qildi. CHо‘lpon she’rlari va maqolalarida mustamlakachilarning asl qiyofalarini ochib tashladi. Mashhur advokat U.Xо‘jayev oliy о‘quv yurtini tashkil etish, soliqlarni tartibga solish, bolalar tarbiyasiga jiddiy e’tibor berish masalasini ilgari surdi. Jadidlar 1915-1916-yillarda “Ozodlik, tenglik va adolat” shiori ostida ishladilar. Jadidlar о‘z asarlarida nafaqat siyosiy tuzumni о‘zgartirish, mustamalakachilikdan qutulish, xalqni ma’rifatli qilish g‘oyalarini, shuningdek, jamiyat qurilishi, uning har bir bо‘g‘ini va qatlamini isloh qilishni kо‘tarib chiqdilar. Masalan, Fitrat oilaga bag‘ishlab maxsus asar yozdi. “ Oila jamiyatning ijtimoiy- ma’naviy bо‘g‘ini, kichik bir vakili bо‘lib aynan oila zaminida xalqimizning bugungi kuni va kelajagi bunyod etiladi. Agar oilada tartib intizom 11

bо‘lsa, uning a’zolari shu xislatlarini xizmat jarayoniga kо‘chiradi va ijtimoiy mehnat faoliyatlarida qо‘llaydilar. Bu esa, ularning о‘z xizmat vazifalarini yuksak darajada bajarishlariga sabab bо‘ladi 8 . 1917 yili jadidchilik harakati о‘zining yangi bosqichiga qadam qо‘ydi. Fevral inqilobidan sо‘ng о‘zbek, tatar va qozoqlar birlashishga ahd qildilar va “Turon” uyushmasi zaminida “SHо‘roi Islomiya” jamiyati tuzildi. 1917 yil 14 martda ish boshlagan bu jamiyat qishloq va shaharlarga targ‘ibotchilar yuborib, ozodlik, tenglik haqida tushuntirish olib borish, saylov tо‘g‘risida ma’lumot berish bilan shug‘ullandi. Uning dasturini Munavvarqori yozgan edi. Jadidlar joylarda “SHо‘roi Islomiya” tizimi yaratilishining tashabbuskori bо‘ldilar. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish harakati Turkiston mustaqilligi uchun kurashga aylandi. Jadidchilik harakati siyosiy ma’rifatchilikdan Jadid taraqqiyparvarlar firqasi darajasiga kо‘tarila oldi. Bu harakat hamda firqa a’zolari о‘z faoliyati va dasturiga kо‘ra, shо‘ro adabiyotlarida aytilganidek, “bir hovuch boylar manfaatiga xizmat qiluvchi liberal burjuaziya vakillari” emas, balki Turkistonning barcha xalqlari taqdirini о‘ylab ish kо‘rgan demokratik jarayonning eng savodli, olijanob namoyandalari edi. Chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati tufayli tobora bir - biridan yiroqlashib borayotgan turkiy xalqlarni umumiy til, umumiy maqsad va umumiy vazifalar orqali bir millat qilib birlashtirish g‘oyasi jadidchilikning harakatlantiruvchi kuchini tashkil etardi. Ana shunday tarzda birlashgan va uyushgan millat, yuqorida aytganimizdek, yuksak ma’rifatga, zamonaviy ilmiy taraqqiyotga, madaniyatga erishib, tamaddun jihatidan jahonning ilg‘or, buyuk millatlari bilan tenglashishi va pirovard natijada milliy mustaqillik va ozodlikni qо‘lga kiritishi kerak edi. « Til birligi masalasi bizim hayotimizda hayot - mamot masalasidir. deb yozgan edi, Ismoil Gaspirali. Va biz bu masalada bir qadam ham orqaga chekinmaymiz!» 9 . 8 Абдурауф Фитрат “Оила ёки оила бошқариш тартиблари” .Тошкент “Маънавият” 1998 йил. –Б. 3 бет. 9 Қосимов Бегали. Исмоилбек Гаспирали.-Т: Ғ.Ғулом номидаги Нашриёт матбаа бирлашмаси, 1992.- 34 б. 12

Jadidchilik harakati moddiy-iqtisodiy asosining ma’lum ma’nodagi qoimligi va uzviyligini ta’minlashda yuqorida keltirilgan ikki omil-ma’rifatchilar fidoyiligi va mahalliy boylar xayriya-ionalaridan tashqari “Jamiyati xayriya” larning paydo bо‘lishi jadid teatri yо‘lga qо‘yilishi bilan vujudga kelgan moddiy manba ham muhimdir; bular -“ Tomoshalar” va “Ispektakl” lardan, ya’ni teatr spektakllaridan tushgan mablag‘lar edi. Munavvar qori Abdurashidxonov “Samarqand” gazetasining 1913 yil, 20-23 avgust sonida e’lon qilgan “Toshkandda musulmon jamiyati” maqolasida: “Uchinchi yо‘lda shahar bog‘ining yozlik teatrusida bir martaba ispektakl qо‘yib, olti yuz sо‘mga yaqin foyda qildi. Buning ustiga, ushbu avgustning 8 – kuni ramozon munosabatida Shayx Xovondi Tahur bog‘ida bir martaba “Tomosha kechasi yasadi, ushbu tomosha kechasining daromad va buromadi ushbu tariqa bо‘ldi,”- deb ushbu tomoshalardan jami 1446 sо‘m 96 tiyin daromad kelganini aytadi” 10 Jadidlarning sayi-harakatlari natijasida Turkistonda turli davrlarda “Taraqqiy”, ”Xurshid”, ”Osiyo”, ”Turon”, ”Sadoi Turkiston”, ”Turk eli”, ”Najot”, ”Kengash”, ”Ulug‘ Turkiston”, ”SHо‘roi Islom”, ”Oyna”, ”Hurriyat”, “Buxroi Sharif”, ”Sadoi Farg‘ona”, ”Tirik sо‘z”, ”Yurt”, ”Farg‘ona nidosi”, ”Farg‘ona sahifasi” kabi gazeta va jurnallar nashr etildi. Shu bois chor ma’murlari va keyinchalik shо‘ro mustamlakachilari jadidlar timsolida о‘zlarining eng ashaddiy raqiblarini kо‘rdilar va ularga qarshi shafqatsiz kurash olib bordilar. Jadidchilik harakatining aksariyat taniqli namoyandalari 30-yillarda sovet mustabid rejimi tomonidan amalga oshirilgan qirg‘in natijasida halok bо‘ldi. Jadid harakatiga sovet davrida “millatchilik”, panturkizm, panislomizm tamg‘alari bosilib, nohaq qoralandi. Jadid adabiyotini о‘qish ta’qiqlandi. О‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, jadidchilik harakati va uning namoyandalari nomiga yopishtirilgan tavqi la’nat va soxta yorliqlar olib tashlanib, ularning asl nomlari qayta tiklandi. Tarixchi, adabiyotshunos, tilshunos, faylasuf, huquqshunos, san’atshunos va pedagog olimlar jadidlarning boy ilmiy va adabiy merosini о‘rganishda dastlabki natijalarni qо‘lga kiritishdi. Mustaqillik 10 Абдурашидхонов Мунаввар қори. Танланган асарлар.-Т: Маънавият, 2003.- 150 б. 13

yillarida, Fitrat, CHо‘lpon, Abdulla Qodiriy, A.Avloniyning kо‘p jildli, Behbudiy, Sidqiy Xondayliqiy, Ibrat, Ajziy, Sо‘fizodaning shuningdek, Fayzulla Xо‘jayev, Munavvarqori, P.Yusupovning asarlari alohida chop qilindi. Jadidlarning 20 ta mashhur vakili kiritilgan «Unutilmas siymolar” jadidchilik harakatining namoyandalari” albom-kitobi nashrdan chiqdi. Ularning serqirra faoliyati darslik va qо‘llanmalarga kiritildi. 1999 yil 16-18 sentabrda Toshkentda “Markaziy Osiyo XX asr boshida: islohotlar, yangilanish, taraqqiyot va mustaqillik uchun kurash (Jadidchilik, Muxtoriyatchilik, Istiqlolchilik)” mavzuida xalqaro konferensiya о‘tkazilib, unda AQSH, Germaniya, Fransiya, Italiya, Niderlandiya, Turkiya, Rossiya, Hindiston va boshqa mamlakatlardan kelgan nufuzli olimlar jadidchilik va istiqlolchilik harakatlari tо‘g‘risida jahon ilm-fanida tо‘plagan sо‘nggi xulosalar yuzasidan о‘zbekistonlik hamkasblari bilan о‘zaro fikr almashdilar. Jadidchilik harakati jahonshumul ahamiyatga molik hodisa ekanligi e’tirof qilindi. Konferensiyada ushbu muammoni tadqiq qiluvchi xalqaro ilmiy kengash tuzildi. Mustaqilllik yillarida milliy-ma’naviy tiklanish, milliy tarixni anglash, tarixiy adolatni tiklash borasida ulkan ishlar amalga oshirildi. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek « Biz yaxshi bilamizki, hayot tinimsiz izlanish, tinimsiz kurashdir. Xalqimizning boshidan kechirgan behisob qiyinchiliklari, mardona mehnatining samarasini kо‘rish, undan bahramand bо‘lish vaqti yetib kelmoqda» 11 . Ijtimoiy–siyosiy va ma’naviy–ma’rifiy harakat bо‘lmish jadidchilik ham sobiq totalitar tuzum tomonidan ta’qiqlangan hodisalardan edi. Bu boradagi keng kо‘lamli yangilanishlar, ularning nomlari tiklanishi, asarlari о‘rganilishi tom ma’noda mamlakatimiz tarixida muhim voqea hisoblanadi. Ma’lumki, jadidlarning Turkiston ozodligi uchun kurash dasturida uch asosiy yо‘nalish mavjud edi. Birinchisi - yangi usul maktablari tarmog‘ini kengaytirish, ikkinchisi - umidli yoshlarni chet ellarga о‘qishga yuborish va nihoyat, uchinchisi - turli ma’rifiy jamiyatlar tuzish hamda ziyolilarning kuchli firqasini tashkil etishga qaratilgan gazetalar chop etish edi. Mazkur harakat maqsadlariga kо‘ra, Vatan, millat va davr oldida turgan ulkan ijtimoiy–siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy 11 Каримов. И.А. « Б из қуриш, яратиш йўлидан бораверамиз”63бет. 14

muammolarni Turkiston xalqlarini ma’rifatli qilish, ular hayotini qaytadan madaniylashtirish va zamonaviylashtirish yо‘li bilangina hal etish mumkin edi. Bunday miqyosli va tarixiy vazifani tor doiralarga mansub yoki muayyan tabaqaviy qarashlarga asoslangan oqim hal qilolmasdi. Jadidchilik oqimining asoschisi, mashhur qrim-tatar allomasi Ismoilbek Gaspralining g‘oyalari amalga oshishi natijasida X1X asrning oxirlarida Turkiston hayotida misli kо‘rilmagan о‘zgarishlar bо‘ldi, hatto jahon tajribasida kо‘rilmagan shiddatli ijtimoiy-ma’rifiy tо‘lqinni vujudga keltirdi, jadid allomalari Turkistonda milliy-mintaqaviy uyg‘onish jarayonini boshlab berdilar, ular yaratgan ilmiy- pedagogik, falsafiy-axloqiy, badiiy-publistik asarlar, yangicha maktablar, yangi teatr, yangi adabiy-badiiy janrlar mintaqaviy va umumjahon miqyosida katta ahamiyatga ega bо‘ldi. Ushbu oqim о‘zida yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblarini jamlagan bо‘lib, ular yurtni obod va Vatanni mustaqil kо‘rishni orzu qildilar va shu yо‘lda fidoyilarcha kurashdilar. Ular turli ma’rifiy jamiyatlar va teatr truppalari tuzish,gazeta va jurnallarda chop qilish, xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy demokratik davlat qurishni maqsad qilib qо‘ydilar. Jadid ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi. Jadid mualliflar maqsadlariga yetishda yangi jadid maktablarini ochish, xalqni savodli qilish, zamon bilan hamnafaslikni olib kirish maqsadida turli xil darsliklar yaratdilar. Mana shunday darsliklari orasida islom tarixi, islom odablariga bag‘ishlangan kichik darslik va qо‘llanmalar ham mavjud edi. Bunday an’anani jadidlarning о‘zlari yaratgan emas va ular mintaqada о‘qitilib kelingan islom tarixiga oid darsliklarni qisqartirish, muxtasar holatga keltirish yо‘lini tutdilar. Jadid ma’rifatparvarlarining asarlari bir birlarinikidan bir oz bо‘lsada farq qilishi tabiiy hol edi. Chunki ularning о‘rtasida ham mintaqadagi an’analarni mustahkam tutgan, xorijiy tajribalarni qо‘llab quvvatlagan vakillar mavjud edi. 15

1. 1. Turkistonda jadidchilikning shakllanishi va rivojlanishi Jadidchilik Turkistonda XIX asrning oxirlarida maydonga kelgan, XX asr boshlarida shakllanib,qisqa muddatda o’zining haddi a’losiga ko’tarilgan, 1917-yil bolshveklar to’ntarilishidan keyin ham sotsialistik diktatura o’rnatilgunga qadar o’z mavqe va yo’nalishini saqlab qolaolgan ijtimoiy harakatchilik. U ijtimoiy turmushning barcha jabhalarini qamrab olgan edi. Mubolag’asiz aytish mumkinki, mazkur davrda yuzaga chiqqan na siyosiy,na madaniy biror hodisa yo’qki, uning e’tibor va ta’sir doirasidan chetda qolgan bo’lsin. Jadidchilik g’oyalari erta bahorning shiddatli shamollari singari po’panak bosib ketgan o’rta asrchilik turmushini eng pastki qatlamlarigacha ochib tashladi. Momoguldirakdek bo’lib, Millat va Vatanning hayot-mamot masalasi kun tartibiga qoyilgani haqida bong urdi. Chaqmoq chaqib uning bag’ridagi jarohatlarini yoritdi. Obirahmat bo’lib, ona Turkiston ko’ksidagi maorif, matbuot, teatr nihollariga hayot bahsh etdi. Bu g’oyalarning asosida milliy uyg’onish, milliy mustaqillik uuchun kurash yotar edi. Jadidchilikning mohiyatini Millat va Vatanni anglashdan ular manfaati uchun kurashishgacha bo’lgan qizg’in va hayajonli jarayon tashkil qildi. Ayni paytda, bu harakat millatni ham tarbiyalab bordi. Uni o’z boshiga yog’ilgan har bir ofatni taqdir deb ta’bir etishdan tahlil qilib, chorasini izlay olish darajasigacha ko’tardi. Xususan, jadidlarimiz millatning yashamog’i, taraqqiy topmog’i uchun, birinchi navbatda, ozod, mustaqil bo’lmog’i lozimligini anglab yetdilar va keng xalqni uyg’otishga alohida e’tibor berdilar. Xalq esa, Po’latxon va Dukchi Eshon voqealaridan “Turkiston (Qo’qon) muxtoriyati” moxiyatini anglash va qo’llashgacha bo’lgan masofani bosib o’tdi. Jadidlarimiz siyosiy ishlar – haq-huquq, milliy davlat, hokimiyat masalalari balan mntazam shug’ullandilar. Ayni paytda, maktab-ma’orif isloh qilina boshlandi. Milliy matbuot yo’lga qoyildi. Teatr paydo bo’ldi. Yangi adabiyot shakllandi. Bir so’z bilan aytganda, yangi tafakkur maydonga keldi. Bu millatning o’zligini anglash va mustaqillik mafkurasi edi. 16

Bu hol, shubhasiz millatning keyingi 3 – 4 asrlik tarixiy taraqqiyotida misli ko’rilmagan hol edi. Uning hayotida uzoq turg’unlikdan keyin yangi bosqich boshlanishiga dalolat edi. Jadidchilikning mohiyati shunda. “Jadidchilik”ning asosida “jadid” so’zi yotadi. “Jadid”ning ma’nosi “yangi” demakdir. U shunchaki “yangi” yo bo’lmasa, “yangilik tarafdori” degani emas. Balki “yangi tafakkur”, “yangi inson”, “yangi avlod” singari keng ma’nolarni o’zida mujassam etgan. Istilohning kirib kelishi Ismoilbek Gasprali (Gasprinskiy) ochgan yangi maktab nomi bilan bog’liq. U yozadi: “... 1884-sanasi Boqchasaroyda bir maktabni “usuli jadid”ga qoymish edim”. Bu boshlanishi edi. Istilohning mazmuni maktab doirasida qolmadi, albatta. Abdulla Avloniyning “Tarjimai hol” idan: “Shul zamonda (1894-1904 yillar ko’zda tutiladi.B.Q.) yerli xalqlar orasida eskilik-yangilik (qadim-jadid) janjali boshlandi. Gazit o’qug’uvchilarni mullalar “jadidchi”nom bilan atar edilar”. Jadidlar Usmonli Turkiyadagi “Ganch (yosh) turk, “Ganch Usmonli” ta’siri bilan “Yosh buxorolilar”, “Yosh xivalilar”, “Yosh turkistonlilar” ham deb nomlandilar. Birinchi ikki nom rasmiy tashkilolt darajasida ko’tarildi. Jadidchilik oqim emas, harakatchilik. Ijtimoiy, siyosiy, ma’rifiy harakatchilik. Yaqingacha ham u faqat ma’rifatchilik harakati deb kelindi. Bu ongli suratda qilingan edi. Maqsad jadidchilikning doirasini toraytirish, sotsialistik – kommunistik mafkuradan boshqasi keng xalq ongini qamrab olishi, egshallashi mumkin emas, degan soxta tushunchaning asorati edi. Aslida esa jadidchilik: 1) Jamiyatning barcha qatlamlarini jalb eta oldi. Uyg’onish mafkurasi bo’lib xizmat qildi; 2) Mustaqillik uchun kurash olib bordi. Jadidlar g’ayrati va tashabbusi bilan dunyo ko’rgan Turkiston muxtoriyati bu yo’ldagi amaliy harakatning dastlabki natijasi edi; 17

3) Maorif va madaniyatni, matbuotni ijtimoiy-siyosiy maqsadlarga moslab chiqdi. Turkistondagi jadidchilik XIX asrning 80 yillarida Rusiya musulmonlari, xususan, Kavkaz va Volga boyida yoyilgan shu nomdagi taraqqiyparvarlik harakatining bevosita ta’siri va samarasi sifatida dunyoga keldi. Bunda yuqorida nomini qayd etganimiz Ismoilbek Gaspralining “Tarjimon” gazetasi (1883) va u asos solgan “usuli jadid” (ikkinchi nomi “usuli savtiya”) maktabi (1884) hal qiluvchi rol oynadi. Shuningdek, XIX asrning so’ngida Sharq musulmon mamlakatlari orasida keng yoyilgan Jamoliddin Afg’oniy (1839-1897) Muxammad Abduh (1849-1905) nomlari bilan xarakterlanuvchi diniy taraqqiyparvarlik, Yevropa mustamlakachiligiga qarshi birdamlik borasidagi fikrlarni ham nazardan soqit qilib bo’lmaydi. “Jadid” atamasi Turkiyada XX asr boshidagi adabiyotga, uning ham birgina yo’nalishiga nisbatan ishlatiladi. Shuningdek, “Rusiya jadidchiligi”, o’zimizda esa “Buxoro jadidchiligi”, “Turkiston jadidchiligi” degan atamalarni uchratamiz. Bizningcha harakat umumiy, ko’rinishlar aniq bo’lgani uchun farqli, mohiyat bitta –yangilanish. Bu turli joyda turlicha shaklda namoyon bo’ldi. Masalan, Turkiyada 1839 yildagi mashhur Mustafo Rashit Posho tomonidan yozilib, Gulxona maydonida e’lon etilgan va tarixga “Gulxonai xatti humoyun” nomi bilan kirib, “Tanzimot”ni boshlab bergan davr ham, bizcha, yangilanishdir-jadidchilikdir. To’g’ri, u asosan, g’arblashishni tamal qilib olgan edi. Shuning uchun ham ko’p o’tmay, bunga qarama-qarshi ravishda “turkchilik”, “usmonchilik”, “islomchilik”, “turonchilik” kabi milliy g’oyalar o’rtaga tashlandi. Yevropalashish bizda ham jadidchilikning muhim xususiyatlaridan bo’lgan. Chor hukumati bundan mahalliy xalqni ruslashtirish yo’lida foydalandi ham. Lekin mezon – mahalliy xalqning o’z dini va e’tiqodini daxlsiz qoldirish, Ovro’pa ilm-fanini shularning muhofazasiga xizmat qildirish uchun bu yerda ham kurash ketdi. Turkchilik, islomchilik, mahalliy o’zbekchilik kabilarning bu yerda ham maydonga kelishi bejiz emas.Aslida, bizning jadidlarda fikr va g’oya qorishiqligi juda kuchli. Mana, 18

masalan, yangi o’zbek adabiyotining shakllanishi boshida turgan Muqimiy, Furqatlarni oling. Ular 30-yillarda jadid adabiyoti vakillari sifatida umuman to’g’ri talqin qilingan. Muqimiy o’z hajviy asarlarda savdo va sanoatning, ya’ni kapitalistik turmush tarzining milliy axloqimizni buzayotganini tanqid qiladi. Furqat esa uning hayotimizga kirib kelayotganini madh etadi. Biri tasdiq, ikkinchisi inkor yo’lidan boradi. Yoki Dukchi Eshonni oling. U kuch, zo’rlik bilan mustaqillikka erishish tarafdori. U ham jadid: din islohotchisi, siyosiy kurashchi. Juda ko’p jadidlarimiz uni rad etdilar. Bir qator jadidlarimiz ongli suratda sovetlar bilan hamkorlik qildilar, komunist bo’ldilar. Bular bilan hisoblashmoq kerak. Bu hol, ayniqsa, mustaqillik uchun olib borilgan kurashda yaqqol ko’rindi. Bu borada 3 yo’lni kuzatish mumkin: 1. Rusiyaga tobelikdan zo’rlik bilan qutilish, istiqlolni kuch bilan olish (Dukchi eshon qo’zg’oloni, 1916 yil mardikorlik harakati, bosmachilik). 2. Murosa yo’li. Ruslar yordamida ma’rifatga erishish. Ma’rifat masalasida haq-huquq olish, milliy xususiyatlarni tiklash (I. Gaspirali, M. Behbudiy). 3. Hamkorlik yo’li. Chor ma’murlari, so’ng esa Sho’ro hukumati bilan birga ularning dasturlarida qatnashish va imkon bo’lishi bilan mustaqillikni qo’lga olish. Buning uchun ma’lum tayyorgarlik ko’rib borish (Munavvarqori, Hamza, Avloniy). Nihoyat, bizdagi jadidchilik Kavkaz, Volgaboyi, Turkiyadagi jadidchilikka nisbatan an’analarga ko’proq bog’lanib qolgan, umumyevropa ijtimoiy madaniy jarayoniga tortilish darajasi qiyinroq kechgan jadidchilik. Bizda har bir yangilikning kirib kelish jarayoni g’oyat og’ir kechgan. Bugun biz yuzma-yuz bo’lib turganimiz milliy g’oya, milliy mafkura masalalari bundan yuz yil oldin jadidlarimiz tomonidan ham kun tartibiga qoyilgan va qizg’in muhokama qilingan edi. Avvalo, “millat” va “milliylik” haqida. “Mulla Nasriddin” jurnalining muharriri, “O’liklar” dramasi bilan Toshkentning “Kolizey”ida mahalliy xalqni larzaga solgan Jalil Mamatqulzodaning “Millat” nomli maqolasi bor. Ma’lum bo’lishicha, millat tushunchasi ilk bor qadim yunon faylasufi, bundan sal kam 2 19

yarim ming yil muqaddam yashagan Demokrit tomonidan qo’llanilgan ekan. U bu tushunchani “har bir mamlakatning yagona sohibi” deb tushuntiradi. Shundan so’ng mana qancha zamon o’tib, XVIII asr fransuz inqilobi davrida bu masala yana o’rtaga tushdi, biroq hali ham bu tushuncha ayrim xalqlarda shakllanib ulgurgan emas, deb davom etadi adib. Endi g’oya haqida. Ismoilbek Gasprinskiy 1895 yilda yozgan maqolalaridan birini “g’oya” deb atagan edi. Uningcha, “xalqlar hayotidagi barcha buyuk voqealarning tag-zaminida u yoki bu g’oya yotadi. Eng ulug’ kashfiyotlar, avvalo, ular haqidagi orzu-niyatlardan boshlangan”. Islom g’oyalari yarim dunyoni bir hovuch arablar atrofiga birlashtirdi. Moskva atrofiga birlashuv g’oyasi qudratli Rossiyani maydonga keltirdi. Tenglik va ozodlik g’oyasi fransuzlar mavqeini Yevropada sarbaland qildi. G’oyasizlik-chi! Millatni zaiflashtiruvchi, turg’unlikka - tanazzulga olib boruvchi manashu g’oyasizlik, maqsadsizlikdir. Tarix necha martalab aqlu isde’dodiga guvoh bo’lgan sharq xalqlari nega bunday zalolatga botdi? Necha yuz million xitoylar xindlar so’ngi ming yil davomida o’zlarini ko’rsata olmay, nega boshqalar yetoviga tushib qoldilar? Sababi- g’oyasizlik, - deb tushuntiradi muallif. Shundan keyin u Rusiya qo’l ostidagi musulmonlar hayotiga o’tadi. “Taassufki, Rusiyaning musulmon jamiyatida asl va chinakam g’oya, orzu yo’q,- deb yozadi muallif.- Ular yolg’iz shu kunning, shu daqiqaning manfaati, shu birgina qorinni to’qlab olish manfaati bilan yashaydilar va hozirgidan bir necha marta yaxshiroq ishlamoq va yashamoq mumkinligini bilmaydilar.Bizda tushni ta’bir qiluvchi risolalar, gul va bulbul haqidagi qo’shiqlar o’zi bir qarich, soqoli qirq qarich polvon haqidagi kitoblar ko’p, ammo miyamizni qoplab olgan jaholatni tarqatguchi, ahvolimizni tushuntirib berguvchi, taraqqiyot xususida, kelajak xususida oylashga, ilgariga intilishga majbur etadigan biror kitob yo’q. Shunday ekan, maorifga, taraqqiyotga intilishni o’z oldimizga vazifa va orzu qilib qoymoq kerak emasmi?!” 20

Shu g’oya bilan ish tutilsa, millatning jonlanishiga, ma’rifatli avlod shakllanib hayotning go’zallashishiga Ismoilbek dil-dildan ishonadi. Bugina emas, uni hayot mamot masalasi deb biladi. Millatning milliy, diniy, insoniy huquqlarini muhofaza qilishda birinchi vosita deb hisoblaydi. “Bir millatning quvvat va matonati uning saodati va farog’ati aholining oz- ko’pligi bilan emas, a’zolaridagi madaniyat va taraqqiyotga omil hayotiy xususiyatlarining darajasi bilan o’lchanadi”, - deb yozadi Ismoilbek 1908 yilda “Ilm va ma’rifat davri” maqolasida. Ilm-hunar g’ayrat va mehnat bilan qo’lga kiradi. G’ayrat va mehnat esa ilmu hunar tufayli samara beradi.Bular o’zaro bog’liq tushunchalardir. Qavmining ko’pchiligi jisman sog’ bo’lib, ilmu hunardan bebahra qolishi va hayoli parishon bo’lib, o’zini himoya qilmoqdan ojiz holga tushishi mumkin. Ilm- ma’rifatda quvvatli Yevropa millatlarining sog’lom Afrikani asoratga olishlari bejiz emas. Xo’sh, buning oldini olish uchun nima qilish kerak? Ma’rifatga ehtiyoj, ilm –fanni egallash g’oyasi millatning ko’pchiligi tomonidan anglanishi kerak. Darhaqiqat, jadidlarimiz olib borgan barcha ishlar-matbuotning yo’lga qoyilishi, “usuli jadid” maktabi nazariyasi va amaliyoti, teatrchilik hamma-hammasi shunga xizmat qildirildi. Shu tariqa har bir g’oyaning milliy g’oyaga aylanishi, jadidlarimiz fikricha ikki shartni taqqozo etadi: 1. G’oya millatning tub, asl ehtiyojlaridan, turish- turmushidan, asriy ananalaridan, o’zligidan va tabiiyki, imkoniyatidan kelib chiqmog’i lozim. 2. Mazkur g’oya millat tomonidan anglanishi, his qilinishi, boshqacha aytganda, ongiga joylashib, yuragidagi o’tga aylanmog’i, so’ngsiz ishtiyoq hosil qilmog’i kerak. Tabiiyki, har bir millat taraqqiy topmog’i uchun jahon ilm fani yangiliklaridan, umuminsoniy g’oyalardan foydalanmog’i zarur. Lekin muhim bir shart bilan. Bu fikr – g’oyalar millatning qalbi va ongidan o’tmog’i, “milliylashmog’i” kerak. Shundagina u millat yo’lida xizmat qila oladi. Bunda buyuk masuliyat ziyoli zimmasiga tuushadi. Chunki millat ehtiyojini dil-dildan anglovchi va oldinga boshlovchi ziyoli sinfidir. Buning uchun esa, 21

o’sha ziyolining o’zi “milliy axloq va tarbiya egasi” bo’lmog’i kerak. Bu oson ish emas. “Tarjimon” gazetasi 1884 yilda yozgan edi: “Agar bizim oramizda yaxshi odamlar bo’lsalar, boshlab maktab muallimlaridirlar. Agar bizda foydali odamlar bo’lsalar, bular ham ulardir. Agar oramizda o’ziga hech bir hurmat, maqtov, shuhrat talab etmay, butun g’ayratni o’quv tarbiya ishiga, haqiqat yo’liga sarf etgan kishilar bo’lsalar, bular ham muallimlardir... Sharaf sizga, muhtaram o’qituvchilar! Sizning fidoyi mehnatingiz qadriga yetmaganimiz uchun, sizni faqirlikda, muxtojlikda qoldirganimiz uchun bizlarni, o’qitgan bolalaringizning otalarini kechiringiz” Jadidlarimiz oliy o’quv yurtini zaruriyatini teran his qildilar va barcha imkoniyatlardan foydalanishga urindilar. Jadidlarimiz so’ngi uch-to’rt asr davomida tushkun holga tushib tarixini unitayozgan millatimizga tarix shuurini singdirishga va u orqali yangi ruh baxsh etishga urindilar. Darhaqiqat, milliy shuurni tarix shuuri maydonga keltiradi. Tarix shuuri esa tarixni tanimoqdir. “Tarjimon” gazetasining 1906 yil dekabr, 1907 yil yanvar sonlarida bosilgan “Mukolamayi salotin”bilan Fitratning “Temursag’anasi” asaridagi hamohanglikni payqash qayin emas. Alibek Husayinzoda 1909 yili “Taraqqiy” (Baku) gazetasida bosilgan “Turklik-askarlik” maqolasida til materiali asosida muhim bir fikrni ilgari suradi. Bizning buyruq maylini anglatuvchi ayrim fe’llarimizda 4-5 qavatli amir ma’nolari bor ekan (masalan: ur, urdir, urdit, urdirtdir; chiq, chiqar, chiqart, chiqartdir, chiqartdirt kabi) ki, boshqa tillarda uchramaskan. Bu hol turkdagi hukm va hokimyatning g’oyat qadimligini, buyuruqning ko’pbosqichligi esa davlat idora tizimida esa eng ko’hna zamonlardan buyon mansab-martabalar silsilasining qat’iy intizomi suburdinatsiyasiga amal qilinib kelinayotganligiga dalil ekan. Masalan, qo’shin boshlig’i to’g’ridan-to’g’ri askarlariga “Qal’aga hujm eting!” demaskan, 22

sarkardalariga “Etdirtiring!” derkan va bu byruq poyama-poya mingboshi-yuzboshi boylab tushib kelarkan. “Xar bir millatning tili uning hayotining, fikrining, ruhining oynasidir”, - deb tugallanadi maqola. Jadidlar millatning taraqqiyotinigina emas, yashash, hatto uni saqlab qolish kafolatini ham milliylikda ko’rdilar. “Milliyat fikriga, bu azim quvvatga hech bir kuch bas kela olmadi, - deb yozgan edi Yusuf Oqchura.- Yuzminglarcha haybatli qo’shin bu fikr qarshisida yengildi. Milliyat atalmish bu buyuk qudratga bugun to’p va miltiq bas kelaolmaydi...”. Milliyat tushunchasi birlikni talab qildi. Birlik deyilganda, asosan lisoniy, irqiy, diniy mushtaraklik ko’zda tutiladi. Shular asosida millatning uyg’onishi, o’z- o’zini anglashida muhim rol oynagan, lekin so’ngroq asossiz ravishda avblov vasiqasiga aylantirilgan panislomizm, panturkizm, panturonizm, maxalliy millatchilik kabi tushuncha va atamalar paydo bo’ldi. Ularning ayrimlari o’z davrida milliy g’oya darajasiga ko’tarildi, lekin siyosiy jihatdan amalga oshirish imkoniyati bo’lmagani uchun zamon qatlarida qolib ketdi. Dunyoda yashab turgan har bir millatning o’z fe’li – tabiatidan, hayot sharoiti va turmsh tarzidan, maslak – e’tiqodidan kelib chiqqan, asosiy tarixiy tajribalari bilan mustahkamlanib, takomillashib borgan va boradigan fikr – qarashlari tizimi bor. Bu tizim millatning borliq va tabiatga munosabatidan tortib, jamiyat, axloq, siyosatigacha bo’lgan qarashlarini qamrab oladi (men ilm –fanni emas, qarash-munosabatni ko’zda tutayotirman). Bu qarashlar o’sha millatning fe’li – sajiyasini, qiyofasini, fe’l –atvorini, intilishini o’zida namoyon etadi. Menimcha, milliy mafkura degani – shu. Bu xalq qanday xalq? Tarixiy ona vatani qayerda? Qanday yashab keldi? Kimlar bilan yonma-yon yashab keldi? Do’stlari? Dushmanlari? Do’stga aylangan dushmanlari? Dushmanga aylangan do’stlari? Davlatchiligi, uning kamoli va zavoli. Idora tuzumi, askar tutumi. Zexniyati, zavqi- didi, iymon-e’tiqodi kabi millatning tarixi, turmshi bilan bog’liq o’nlab masalalarni oydinlashtirmasdan, u haqda aniqroq bir narsa deyish qiyin. Lekin shunisi aniqki, milliy mafkura-jamiyat hayotining jon tomiri. U qurisa millat o’sishdan to’xtaydi, jamiyat buziladi. 23

Uning asoslari – tarixda, urf-udum, ananalarimizda. Uni tiklashning zarurligini birinchi bo’lib jadidlarimiz sezdilar. “Mafkura” – “fikr”dan olingan. Fikr – g’oya, demakdir, albatta. Fikr- g’oya ko’proq “hikmatli so’zlar”da, maqollarda saqlanib qolgan. Bobur 1527-yilda bir ko’ngilsiz voqea munosabati bilan Humoyun va Komronga xat yozadi. Jumladan, Komronga maktubida “Sevarlarning itini ham sevarlar” degan otalar so’zini keltiradi. 1505 yilda Husayin boyqaroning temuriylar qo’shinini Shayboniyga qarshi birlashtirish muhokama qilinadigan yig’inga taklifiga javoban esa, “El ayoq bila borsa biz bosh bila borgaymiz. El tayoq bila borsa, biz tosh bila borgaymiz”, - deb yozadi. Bu millatning muhabbatiga, sadoqatiga timsol. Muhabbat va sadoqatning bu millatda hech qachon chala-chulpa bo’lmaganligiga, hamisha butun kelganiga dadil. Mahmudxo’ja Behbudiy millatimizning ruslar tomonidan “satir” atalishiga isyon qilib chiqqan bir maqolasida yozadi: “Qabilasining ismini va yetti otasining otini bilmay turganlarni qul –marquq (manqurt shundan olingan) derlar”. Demak, bu millatning tarixini tanishi, nomi iftixor tuyg’usi baland bo’lgan. Mafkura to’qilmaydi, yaratilmaydi. Asriy an’analardan shakllantiriladi. Bu yerda tarix muhim. Tarixning ham adabiyot, falsafa, etnografiya, psixologiya bilan tutash nuqtalari ayricha ahamiyatga ega. Bu borada jadidchilik, shu jumladan, XX asr boshidagi Turkiston jadid matbuoti qiziqarli materiallar bera oladi. Darvoqe, milliy g’oya, milliy mafkura haqida gap ketganda bir narsani, albatta hisobga olishimiz kerak deb oylayman. Hamonki, bular olis tariximiz bilan chambarchas bog’liq ekan, u o’z nomini kechagina olgan “o’zbek” tarixi bilan kifoyalanmasligi kerak. Aksincha, O’rta Osiyoning asliy, qadimiy, tubjoy aholisi o’laroq, bu ko’hna dunyoning eng eski qavmlaridan biri sifatida jahon svilizatsiyasining chorrahasida kelgan bir millat maqomida olib qaralmog’i lozim. Afsuski, uzoq yillar, balki asrlar bu xalq tarixi boshqa millatlar, mamlakatlar ko’zi bilan ko’rilib, manfaatlari nuqtai nazaridan baholanib keldi. Holbki, bu millat 24

ota-bobolari Shumer madaniyatidan Mohini jidorogacha, Misr ehromlaridan Uzoq Sharqdagi saltanatlargacha faol ishtirok etgan. Masalan, miloddan avvalgi yillarda Xitoyda o’z hokimiyatini o’rnatgan (Xarlets, Franke...), so’ngi ikki ming yilda esa o’nlab muazzam shaharlar bunyod qilganligiga dunyo amin bo’lgan, lekin keng hududiy o’zgarishlar, buyuk ko’chuvlar, jangu suronlar tufayli turli davrlarda turli manbalarda turlicha atalib kelgan turk qavmining “bosh bo’g’ini” (Amir Temur), qadim Turkistonning asl egalari sifatida qaralmog’i, baholanmog’i kerak. Bu tabiiyki, har bir o’zbek qalbida g’urur, faxr tuyg’ularini uyg’otadi. Lekin buning uchun tarixni bilish kerak. Jadidlarimiz shuning uchun tarixni va millatni tanishga alohida e’tibor berdilar. Bu borada Zaki Validiyning kitoblariga katta ehtiyoj bor. Gap shundaki, jug’rofiy jihatdan Osiyo, Yevropa, Afrikaday uch buyuk qit’aga yoyilgan turkiy xalqlar tarixini yoritmoq uchun ular aloqaga kirishgan o’nlab, balki yuzlab millatlarning tili va tarixidan xabardor bo’lmoq kerak. To’g’ri va haqqoniy yoritmoq, eng muhimi voqealarni yurakdan o’tkazmoq uchun esa mazkur millatga mansub bo’lmoq lozim. Oliy diniy tahsil ko’rgan, mutaxassis sifatida rus akademik sharqshunoslik maktabida shakllangan, asosiy asarlarini Yevropa kutubxonalarida yaratib, jahoniy shuhratga ega bo’lgan, G’arb va Sharqning asosiy tillarida o’qib yoza oladigan, Turkistonni shaharma-shahar, qishloqma-qishloq kezib chiqqan, fidoyi jadidlarimizning deyarli hammasi bilan shaxsan tanish, 1921-yilda tuzilgan Turkiston milliy birligining rahbari Zaki Validiyning bu ikki asari Turkiston tarixini o’rganishda bebaho manbalardir. Masalan, muallif turkiy xalqlarning kelib chiqish tarixi, ona vatani, qo’shni mamlakatlar bilan aloqalari haqida fikr yuritar ekan, qadim Xitoy, Hind solnomalaridan ibroniy, yunoniy, suryoniy ma’xazlarigacha, mo’g’ul, arab, fors, turk qo’lyozmalaridan so’nggi ikki asrda Ovrupa sharqshunosligi erishgan yutuqlargacha jalb etishga harakat qiladi. Buni shundan ham bilsak bo’ladiki, 540 sahifali birinchi kitobning 115 sahifasini mayda hariflar bilan berilgan izohlar tashkil qiladi. Bu izohlar turkiy xalqlarning tili,tarixi, madaniyati,masalak-e’tiqodi, buyuklari, yurishlari,jo’g’rofiy, siyosiy, maishiy atamalari, urug’lari va hokazolarga oid xilma-xil manbalardan olingan o’zaro farqli qiyosiy ma’lumotlar 25

va ularga munosabatlardan tashkil topgan. Ikkinchi kitobdagi voqealarning aksariyatida esa muallif bevosita ishtirok etgan. “Bugungi turk eli–Turkiston va uning yaqin tarixi”da millatimizning asriy xususiyatlari, milliyatimiz haqida butun bir bob bor. Mana ayrim parchalar: “Biz fursat kutgan millatlardanmiz. Milliy qudratimizni shunday bir ko’zdan kechirsak, O’zbekiston fuqarolari barobarida qozoq, qirg’iz, tatar va boshqirdlarning, ya’ni “o’rta turk” deb ataganimiz turklarning va turkmanlarning madaniy quvvati, tabiiyki, Avg’onistondan hamda Erondan kam emasdir. Turkistonda o’z millatimizdan yetishgan mutaxassis va olimlarning miqdori O’rta va Old Osiyo davlatlaridan birigina Hindiston va Turkiyadangina ozdir. Ayniqsa, savdo, sanoat va dehqonchilikda turkistonliklarga hech bir kishi bas kelaolmaydi. Bu masalada ovrupaliklar bilan ham juda a’lo darajada raqobat eta oladilar. Farg’ona paxta zavodlardagi, Qo’qon, Marg’ilon, Andijon va Buxorolik turk ishbilarmonlarining tajribasi Rossiya hukumati yevropali sarmoyadorlarini himoya qilmagan taqdirda vaziyatni hohlagan paytlarida o’z qo’llariga ola olishlarini ko’rsatmoqda. Minglarcha yillar mobaynida takomillashib borgan irigatsiya va dehqonchilik madaniyatining boshqa sohalarida turkistonliklarga Sharqda birgina hindlar va xitoylar raqobat eta oladilar. Rus dehqoni hecham raqobat qila olmaydi. Holbuki, iqtisod, tijorat va ziroat har qanday mamlakatda davlatning ham asosidir. Xullas, ajnabiy zo’ravonlik va istilo o’rtadan qalqib hurriyatga erishishi bilan bu jihatlardan Turkistonda turkistonliklarga raqobat eta oladigan hech bir kimsa yo’qdir.... ... ba’zi odamlar rusga tobe turklarning, xususan turkistonliklarning milliy xarakati hali juda ibtidoiy bosqichdaligini, ingliz, nemis va rus millatlarining bugungi yangi davr tarixini ag’dar-to’ntar qilgan qudratli milliy shuurlari, milliy madaniyatlarining ulug’vorligi qarshisida O’rta Osiyoliklarning dovdirab qolishlarini, bir kun o’z taqdirlarini o’zgartirish imkoni tug’ulganda ham undan foydalana olmayajaklarini soylaydilar. Lekin turk millatining shunday mumtoz 26

qavmiy xusuusiyatlari bordirki, ularni uyg’otib ishga solishga muvoffaq bo’linsa, yo’qotgan narsalarini bir oz muddatda tiklay oladi. Minglarcha yillik tariximizdan qizil ip bo’lib o’tgan milliy xususiyatlarimizdan biri JONLILIK va bitmas FAOLLIKdir. Qadim tarixda Osiyoda va Ovrupada turk va mug’ul aralashmagan birorta buyuk baynalmilal hodisa bo’lgan emas. Turk birorta shunday mamlakatga kelmaganki, oxirida u jamiyatning tepasiga ko’tarilmagan bo’lsin. Haqiqatan ham shunday bo’lgan. Xitoy, Hind, Eron va Misrga qul sifatida keltirilgan turklar ko’p vaqt o’tmay, u yerdagi siyosiy hayotda rol oynay boshlaganlar va ko’p martalab butun davlat idorasini boshqarganlar... Turkning haqiqiy milliy sajiyasi mana shunday. Ya’ni har doim hayotning qoq o’rtasida. Kurash maydonida bo’lmoq va har yerda o’zining kimligini ko’rsatmoq. Tarixan turk hech vaqt bosilgan nuqtada bir lahza qolmay, rezinaday o’rnidan qalqqan yoki g’ijimlab ezmoqchi bo’lgan hovuchning ichidan simobday sirg’alib chiqqan. Turkning butun tarixiy takomili davomida ko’zga tashlangan eng ayon irqiy xususiyatlaridan biri ham tarixning biz bilgan davridan buyon askar bo’lib kelganligi, INTIZOMSEVARLIGI, hayotning eng og’ir mushkulotiga ham tayyyor turmoq, mashaqqatlariga uzoq muddat SABRLI bo’la olishidir. Qadim turklar o’zlarini mana shu jihatdan tarbiyalashga favqulodda ahamiyat berganlar va kishini bo’shashtiradigan farog’atdan, xotinchalish qilib qoyadigan nazokatdan, vujudni og’irlashtiradigan yemaklardan saqlanganlar. Ulug’lar, aslzodalar yonlaridagi askarlardan ortiq ovqat yemaganlar va askar bilan ayni bir sharoitda yashab o’zlarini maxsus ochlikka, suvsizlikka, issiq-sovuqqa o’rgatib borganlar... Turkning boshqa bir milliy fazilati dunyodagi voqealarga ochiq ko’z bilan qarashidir. Qadim turklarning To’ng Yabg’o’sining, Chingiz, Temur muvaffaqiyatlarining eng katta siri jahon vaziyatini atroflicha ko’ra olishlarida, undan tamomila xabardor bo’lishlarida va har bir fursatdan foydalana bilishlarida edi. Turk millati tarixiy hayotining shavkatli kunlarida jaxon siyosiy voqealarini 27

tubdan o’rganib xulosa chiqara olishi jihatidan zamonamizdagi inglizlarga o’xshaydilar va o’z xulosalarini vaziyatga tatbiq eta biladilar”. Zaki Validiyning kuzatishlari islomiyatdan keyingi davrni o’z ichiga olgan. Ziyo Ko’k Alpning “Turkchilik asoslari” kitobidan islomgacha bo’lgan milliy xususiyatlarimiz yaxshi berilgan. Uningcha, qadim yunonlar haykaltoroshlikda, rimliylar hududda, yahud va arab dinda, fransuzlar adabiyotda, anglo-sakslar iqtisodda, olmonlar musiqa va falsafada shuxrat topgan bo’lsalar, turklar go’zal xulqlari bilan dovruq qozonganlar. Ular uchun eng muqaddas narsa el, yurt bo’lgan. El-Ko’ktangrining yerdagi soyasi. U ishq kechasi bir oltin shu’la bo’lib, yer yuziga eng go’zal daraxtga tushgan. Daraxt Ko’ktangridan xomilador bo’lib, undan el to’ragan (tarqalgan). Yurt mana shu el yashaydigan makondir. Ikkinchidan, El-omonlik degani. Elchi – suluxchi, tinchlikni so’rab boruvchi, olib boruvchi degani. Qadimda turk xoqonlari boshqa yurtlarni zabt etganlarida hukumronlikni egalarida qoldirib, o’zlari Elxon nomi bilan ularni boshqarganlar. Xunnlarning ilk Elxoni Metixon Xitoyni ikki marta zabt etib, imperatorligini qabul qalmaganini rivoyatlarda keltiradilar. Mamlakat ahlini “ich el”, xorijni “chet el” atashning o’ziyoq sulhparvarlikka timsol edi. El-yurt ideali Vatan va Millat mustaqilligini ta’min etuvchi asosiy omillardan bo’lgan. Oila axloqiga alohida e’tibor berilgan. Uylanmak – uy egasi bo’lmoqdir. Kelin-kiyovga yangi uy qurib berish shart bo’lgan. Ayollar davlat, xo’jalik, oila ishlarida baravar ishtirok etganlar. “Qadim xalqlar orasida hech biri turklar singari ayollarga bu qadar katta huquqlar bermagan va e’tibor qaratmagan edi”, -deb yozadi Ziyo Ko’k Alp... Mana shu xil asliy xususiyatlarimizni anglash va anglatishda ziyolilar zimmasiga juda katta masuliyat yuklatilgan edi. Tarix shunchaki xabardor bo’lish uchun o’rganib qoyilmaydi. U oyna, ibrat, tarbiya vositasi bo’lmog’i kerak edi. “Oqqan ariqqa suv oqadi” – ilgari suv yurgan 28

ariqda suv oqadi, deydilar. Qonda bor narsani tiklash oson. Lekin ularni oldin bilmoq kerak, keyin qanday tiklash masalalarini oylash lozim. Ikkinchidan, birgina tarix bilan cheklanib bo’lmasdi. Undan kelib chiqqan xolda zamon ehtiyojiga javob bermoq lozim edi. Milliy mafkura konsepsiyasi millatning asliy xususiyatlaridan kelib chiqmog’i va uning tabiati, aqlu tafakkuri, extiyoj-zarurati, imkoniyati kabilarga mutanosib g’oyalar asosiga qurilmog’i lozim edi. Milliy ideallarimizni belgilash lozim edi. Unitilgan milliy qahramonlarimizni, fan dohiylari, din dohiylari xarb dohiylarini, mashhuri jahon shoirlarimiz, ijodkorlarimizni tanish va tanitish kerak edi... Ular millatga xos aqlu zakoni, sabru toqatni, g’ayrat-shijoatni, zavq-shavqni o’zlarida namoyon etgan edilar. Qadriyatlar (din – diyonat, urf-udum, marosimlar), tarix va tarixiy shaxslar. Ular ko’targan adolat bayrog’i millatni bir va bor qiladigan asosiy omillar edi. 29

1 .2. Jadid matbuoti yangi o’zbek adabiyotining beshigi Jadid matbuotchiligi 1905-yildan keyin 17 oktabr Manifesti bergan ma’lum erkinliklar samarasi sifatida maydonga keldi. Biroq bunda: 1) Turkistondagi mavjud o’zbekcha nashr- “Turkiston viloyatining gazeti”; 2) Usmonli turk, Kavkaz, Volgaboyi matbuotchiligining ham roli katta bo’ldi. Turkiston matbuoti Umumrusiya musulmon matbuoti bilan qadam-baqadam bordi, o’lka turmushi milliy taraqqiyot bilan bog’liq masalalarni ko’tarib chiqdi va hal qilishga urindi. Milliy adabiyotning shakllanishi hamda taraqqiy qilishiga munosib hissa qo’shdi. Turkiston matbuoti 1905 –yil Manifestidan ilxom va madad olib, qisqa muddatda katta bosqichni bosib o’tdi va turkiy dunyoning e’tiborli davralari nazariga tushdi. Ularni ilk martaba jamlab fikr bildirgan Cho’lpon bo’ldi. Abdulla Avloniy “Burungi o’zbek vaqtli matbuoti tarixi” maqolasida 1905-1991- yillar oralig’ida o’lkada o’zbek tilida 22 gazeta, 8 jurnal nashr etilganini xabar beradi. 1992- yilda “O’zbek vaqtli matbuoti tarixiga materiallar (1870-1927) ” tadqiqotini chop ettirgan Ziyo Saidning aniqlashicha, o’tgan oraliq davrda 45 gazeta, 36 jurnal dunyo yuzini ko’rgan. Bular haqida matbuotshunoslik bilan bog’liq ishlarda oz- ko’p ma’lumotlar berilgan. Manifestdan keyin chiqqan ilk o’zbekcha gazeta- “O’rta Osiyoning umr guzarligi”. Muharriri – Ivan Geyer. Avloniy gazetaning “bir oz hur fikrli” bo’lganini qayd etadi. Ziyo Said “ikki oy” chiqqanini xabar qiladi. 1906-yilning 27 iyunida dunyo ko’rgan “Taraqqiy” (muhariri Ismoil Obidiy) ilk o’zbek milliy gazetasi sifatida tarixga kirdi. U nashr etilgan kun O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi qarori bilan Matbuot kuni deb e’lon qilingan. “Elning eng suyib o’qiydurg’on” (Avloniy) bu gazetasi o’z davrida juda katta shuxrat qozongan. Ismoil Obidiyni “Ismoil Taraqqiy” deb ataganlar. I. Gasprinskiy maxsus “Taraqqiy” nomli maqola yozib, Toshkentlik hamkasababarini tabriklagan, “lisoni Turkiston taraflarinda maqbul turk shevasinda”, ekanligidan “maslaki 30

taraqqiyparvar” ligidan xursandlik izxor etgan, o’lkada shunday gazetaga ko’pdan ehtiyoj bo’lganligini ta’kidlagan edi. “Taraqqiy”dan mashxur abdulla to’qay ham xabardor edi. Gazetani tashkil qilishdan materiallar bilan ta’minlashgacha Munavvarqori va Abdulla Avloniylarning roli katta bo’lgan. 20-soni chiqqach, xukumat tomonidan to’xtatilgan. Munavvarqorining “Xurshid” gazetasi (1906 yilning 6 sentabrdan chiqib, 10-sonida yopilgan) Fansurullobek Xudoyorxonov, Abdulla Avloniy, aka-uka Komilbek va Karimbek Norbekovlar, Muhammadxon Podshoxo’jayev kabi yosh taraqqiyparvar kuchlarni o’z atrofiga jamladi. Siyosiy masalalar bilan ham faol shug’ullandi. Behbudiyning gazetaning 6- sonida bosilib chiqqan “Xayrul umuri avsatuho” (“Ishlarning yaxshisi o’rtachasidir”) maqolasida Rusiyaga Ovruponing qirqqa yaqin mamlakatiga xos bo’lgan umumdemokratik mezonlar nuqtai nazaridan baho beriladi, chor xukumatining “idorai mustaqalla” – “samoderjaviye” idora tizimi tanqid tizimi tanqid ostiga olinadi. Mavjud partiyalarning dasturlariga turkistonliklar ko’zi bilan qaraladi. Chor hukumatining mustabid siyosati, xususan, vaqflarning tortib olinishi, madrasalarning xarob qilinishi, rus mujiklarini ko’chirib keltirish siyosati, mahalliy xalqning kundan kun qashshoqlashib, mulk va davlatning yaxudiy va armaniylar qo’liga o’tib borishi millar fojeasi sifatida baholanadi. Muallif “Rusiya musulmonlari itifoqi”ni alohida xisoblab, kadedlar dasturini unga muvofiq topadi. Bejiz emas, “Tarjimon” gazetasi “Bizim matbuot” nomli maqola yozib, “Xurshid”ning go’zal intixob etilgan “mundarijasi”ga, “ochiq turkcha” tiliga mamnunlik bilan to’xtalgan, Munavvarqorini samimiy tabriklab, “ishning davomini” umid qilib qolgan edi. Afsuski, “Turkiston viloyatining gazeti” mahalliy ziyolilarimizni obro’sizlantirish yo’lidan bordi. Jumladan “taraqqiy” muharriri haqida “muharrirning asl ismi ma’lum emas, imzosi “Sayyid Ismoiyl” esa-da, o’zi “Sayyid” bo’lmasa kerak ”, -deb qochirimlar qildi va shu xil g’iybatlar bilan “Taraqqiy”ning yopilishini tezlashtirdi. “Xurshid” chiqqanida esa undan ham oshirib yubordi. “Mulla Mo’min” (N. Ostroumov taxalluslaridan biri) imzosi bilan “Munavvarqori Toshkantda tagyaxona, choyxona, to’kmaxonalarni munavvar etib, umr kechirgan ekanlar”, - deb yozdi. 31

Bular “g’iybat bo’lmasdan nimadir?!” –deb yozgan edi “Tarjimon” o’z sonlaridan birida. “Xurshid” yopilgandan so’ng 9 oy muddat o’tgach, “Tujjor” gazetasi paydo bo’ldi (noshira Sayidkarim, Sayidazimboy o’g’li) va 36-soni chiqdi. 1907 yilning 1 dekabridan Avloniyning “Shuhrat” gazetasi chiqa boshladi. Gazeta tahririyati Sapyornaya – 35da joylashgan edi. Gazetaning yo’nalishini muharrir shunday belgilaydi: Jahonda ittifoqi ilm uchun ovoradur “Shuhrat”, Zuhuri ro’shnoyi ilm uchun mahforadur “Shuhrat”, Vjudin sarf qilg’on ilm uchun bechoradur “Shuhrat”, Dili millat g’amida dam-badam sadporadir “Shuhrat”. Bu gazeta ham 10-soni chiqqach to’xtatiladi. “Hukumat tamom narsalarin musodara qilib chiqarmasdan imzo olib to’xtatdi”. Gazeta 1908 –yilning 19 fevralida chiqqan so’nggi 10-sonida chaquvlardan shikoyat qilgan edi. “1908-yilda yozuvchilarimiz, idoramda xizmat qilquvchi Ahmadjon Bektemirov nomiga “Osiyo” ismli gazetga ruxsat olib, idorani o’z uyimga ko’chirib, yana chiqara boshladim. “1883-sanasi “Tarjimon” gazetasini musoada olindi. Buning uchun ikki gubernato, uch ministr xuzurina uch sana do’lanildi, kezildi, daf’a Perterburg’a ziyorat etildi... Yigirma uch sana yop-yolg’iz do’landi. Har shayni ko’rmak, har shayni eshitmak mamnu’ va pek oz soylamak shart edi. Hozirda yigirma rafiqim vor...”. 1913 –yil Turkiston shaharlarida gazetalar yana chiqa boshladi. Behbudiy “Samarqand” gazetasini yo’lga qoydi. Atrofiga Siddiqiy-Ajziy, Hoji Muin, Nusratulla Qudratulla, Sayid Rizo Alizoda kabi taraqqiyparvar qalam egalarini to’pladi. Gazeta moddiy qiyinchilik tufayli 45-soni chiqib to’xtadi. Eng mashxur gazetalardan biri “Sadoyi Turkiston” edi. 32

Gazetaning birinchi soni 1914 –yilning 4 aprelida chiqqan. Rasmiy muharriri Ubaydullaxo’ja Asatullaxo’jayev edi. Ziyo Said unga Munavvarqori va Abdurauf Muzaffarzoda yaqindan yordam berib turganini xabar qiladi. Gazetaning deyarli har bir sonida Avloniyning she’r yoki maqolasi bosilishi, “Turon” truppasi bilan hamkorlik uning ham tahririyatda mavqei baland bo’lganligini ko’rsatadi. Gazeta saxifalarida Munavvarqori, Muskin, Xislat, Tavallo kabi toshkentlik ijodkorlarning she’rlari singari Samarqanddan Vasliy, Hoji Muin, Farg’ona vodiysidan So’fizoda, Hamza, Cho’lpon, Lutfullo Olimiy, Ibrohim Davron kabi o’nlab qalam egalarining asarlari chop etilgan edi. Gazeta bir yilcha davom etdi. 66-soni chiqib, moddiy tanglikdan to’xtadi. Obidjon Maxmudovning “Sadoi Farg’ona” gazetasi “Sadoi Turkiston” bilan bir vaqtda chiqdi. Aollaridan biri Ashurali zohiriy edi. 1917 yilning fevralidan keyin “Najot” (Munavvarqori), “Shuroyi islom” (A. Battol), “Turon” (Avloniy), “Xurriyat” (Fitrat), “Kengash” (Zaki Validiy), “El bayrog’i” (B. Soliyev, A. Zoxiriy), “Ulug’ Turkiston” (K. Bakir) kabi ko’plab gazetalar chiqdi. Bu orasida ayniqsa, “Hurriyat” adabiy kuch-quvvati bilan, “El bayrog’i” Turkiston mustaqilligi yo’lidagi kurashimizning yorqin saxifasi bo’lgan muxtoriyat g’oyalarini ifoda etganligi bilan aloxida o’rin egallaydi. Oktabr to’ntarishidan keyin chiqqan “Ishtirokiyum” (1918-1919), “Qizil Bayroq” (1920-1921), “Turkiston” (1922-1924) kabi partiya-sovet matbuoti deb nomlanuvchi o’nlab gazetalar dunyo ko’rdi. Turkistonda chiqqan birinchi jurnal “Oyna”dir. Jurnal Mahmudxo’ja Behbudiyning g’ayrat va tashabbusi bilan 1913-yilning 20-avgustidan 1915- yilning 15-iyunigacha chiqdi. Jami -68 son, 1720 saxifa. Jurnal o’lkada milliy g’oyalarning tarqalishida muhim rol oynadi, turkistonliklarga ham o’zlarini ham dunyoni borligicha ko’rsatishga harakat qildi, o’zbek adiblarininggina emas, umumturk olamining eng yaxshi qalam egalari ijodi bilan tanishtirib bordi. Oktabr o’zgarishidan keyin esa 1929-yilgacha bo’lgan davrda xalq ma’naviy turmushida muhim iz qoldirganlari “Maorif va o’qituvchi”, “Mushtum”, “Mashrab” lar edi. 33

Jadid matbuotiga shunchaki bir ko’z tashlash quyidagi xulosalarga olib keladi: 1. Jadid matbuotchiligi XX asr boshidagi Turkistonning ijtimoiy-ma’naviy hayotidagi yangilanishning o’ziga xos bir ko’rinishi sifatida namoyon bo’ldi va millatning uyg’onishida muhim rol oynadi. 2. Jadid matbuotining maydonga kelishida yoshlarning xizmati katta bo’ldi. O’lkada chuqur tomir otgan bosh-boshdoqlik, urug’-aymoqchilik, isrof, xurofot, mtaasiblik kabi chirkin odatlarga barham berish, keng xalqni milliy birlik, mustaqillik, ma’rifat va adolat bayrog’i ostida birlashtirish taraqqiyparvar jadid yoshlari intilishlarining maqsad -mazmunini tashkil qildi. 3. Turkiston matbuot vositasida qardosh, tildosh, millatdosh, dindosh turk olamiga chiqdi. Ular bilan o’z taqdirini bir ko’rdi, o’tmishning achchiq tajribalaridan saboq chiqarishga, kelajak uchn bir jon, bir tan bo’lib, kurashish zaruriyatiga ishonch hosil qildi. “Tarjimon”, “Vaqt”, “Sho’ro”, “Ong” kabi Kavkaz va Volgaboyida chiqib turgan chor hukumatining mustamlakachilik tuzimiga qarshi kurashda katta tajribaga ega bo’lgan gazeta- jurnallar Turkiston jadid matbuotining oyoqqa turib olishida hamkor va hamdast bo’ldilar. 4. O’zbek jadid matbuoti yangi o’zbek adabiyotining shakllanib taraqqiy topishida oltin beshik vazifasini o’tadi.Behbudiydan Cho’lpongacha bo’lgan jadid adabiyotining barcha vakillari fikrlarini ham, qalamlarini ham manashu ilk gazeta- jurnallarimizda charxladilar. 5. Jadid matbuotining eng muhim xizmati millatni uyg’otish va uni mustaqillik uchun tayyorlash edi. Matbuot buni sharaf bilan bajardi. Bugina emas, zamon aylanib,totalitar tuzimga qaytganida ham uning yonida turdi. 34

II BOB. Mahmudxo’ja Behbudiyning jadid adabiyoti taraqqiyotidagi o’rni 2.1. M.Behbudiyning hayoti va ijodi Mahmudxo’ja Behbudiy 1875 yili 19 yanvarda Samarqand yaqinidagi Bahshitepa qishlog’ida ruhoniy oilasida tug’iladi.Otasi Behbudxo’ja Solihxo’ja o’g’li turkistonlik, Ahmad Yassaviyning avlodlaridan. 1894 yili otasi-imom xatiblik bilan shug’ullanib kelgan Behbudxo’ja vafot etadi. Yosh Mahmudxo’ja tog’asi qozi Muhammad Siddiqning tarbiyasida voyaga yetadi. Arab sarfu nahvini kichik tog’asi Odildan o’rganadi. 18 yoshidan qozixonada mirzalik qila boshlaydi. U dastlab Samarqand madrasasida so’ng Buxoroda yaxshigina ta’lim oladi. An’anaviy madrasa tahsilidan so’ng esa o’z ustida qunt va sabot bilan ishlash orqali u shariatning yuksak maqomlari qozi va mufti darajasigacha ko’tarildi. 1899-1900 yillarda u Buxorolik do’sti Hoji Baqo bilan haj safariga chiqadi. Safar yangi maktab haqidagi qarashlarini mustahkamlaydi. Uning tashabbusi bilan Samarqand yaqinidagi Halvoyi (S. Siddiqiy), Rajabamin ( A. Shakuriy) qishloqlarida yangi maktablar tashkil topadi. U ushbu maktablar uchun darsliklar tuzishga kirishadi. «Risolai asbobi savod” (1904), “Risolai jug’rofiyai umroniy” (1905),”Risolai jug’rofiyai rusiy” (1905), “Kitobat ul atvol” (1908), “Amaliyoti islom” (1908), “Tarixi islom”(1909) kitoblari paydo bo’ladi. 1903-1904 yillarda Petrburgga boradi. 1906 yili Qozon, Ufa, Nijniy Novogorodga boradi. Bu sayohat emas, xizmat safari edi. 1906 yil 23 avgustda Rusiya musulmonlarining turmush va madaniyati masalalariga bag’ishlangan qurultoyda qatnashadi va nutq so’zlaydi. “Padarkush” – hamma yakdil e’tirof etgan birinchi dramaning namunasidir. Muallif «milliy fojea” atagan, 3 parda, 4 manzarali bu drama juda ixcham, mazmunan nihoyatda sodda va jo’n. U jaholat va nodonlik, o’qimagan bolaning buzuq yo’llarga kirib o’z otasini o’ldirgani haqida hikoya qiladi. “Padarkush” dastlab Samarqandda1914- yili 15- yanvar kuni sahnaga qoyildi. Toshkentda 1914 yil 27- fevralda qoyildi. Avloniyning “Turon” teatr truppasi ham Kolizeyda o’z faoliyatini “Padarkush” bilan boshlagan. 1913 yildan Behbudiy matbuot ishlari bilan shu g’ ullangan. Apreldan «Samarqand” gazetasini chiqardi.Gazeta turkiy va forsiy tillarda, haftada 2 marta, 35

dastlab 2 so’ng 4 sahifada chop etilgan.45 sonidan so’ng yopilgan. 1913 ytl 20 avgustdan «Oyina” jurnalini chiqara boshlaydi. Bu suratli haftalik majalla. Ziyo Said u haqida: “boshda haftada bir va ikkinchi yildan e’tiboran 15 kunda bir qatla chiqib, yigirma oy chamasi davom qildi... Kavkaz, Tatariston. Eron, Afg’oniston, Hindiston va Turkiyagacha tarqalar edi…Jadidlarning sevikli jurnallari edi” deb yozgan edi. Behbudiy shu yillari nashr ishlari bilan qizg’in shug’ullandi. «Nashriyoti Behbudiya” nomi bilan o’z xususiy nashriyotini ochdi. Turkiston xaritasini tuzib bosmadan chiqardi. 1914 yili ikkinchi marotaba Arab mamlakatlariga sayohatga otlanadi. “Sayohat xotiralari” tassurotlarini jurnal sahifalarida e’lon qildirib boradi. “Xotiralar” ham ma’rifiy, ham adabiy estetik jihatdan nihoyatda muhim. Ular adabiyotimizdagi adabiy me’muar janrining XX asr boshlaridagi nodir namunasidir. Mahmudxo’ja Behbudiy adabiy tanqidga katta e’tibor berdi. Navoiydan keyingi bir necha asrlik sukutdan so’ng bu sohaning xos xususiyatlarini tayin etib, adabiyotda uning teng huquqlilik masalasini o’rtaga qoydi. “Tanqid saralamoqdir” deb nomlanadi uning bu maqolasi. (1914 y, 27 son.) Turkiston zabt etilgach ruslar mahalliy xalqqa «sartlar” deb nom berdilar. 1911 yilda “SHARQ” jurnalida Buxoro amirining ruschaga tarjimoni Bahrombek “Biz, Turkiston va Buxoro ahlining turkligi ma’lum bo’lib turib... na uchun sart ataydular?” degan savol bilan chiqadi.Behbudiy bu haqida «Sart so’zi majhuldir” va “Sart so’zi ma’lum bo’lmadi” kabi maqolalar bilan chiqadi. Adibning barcha tarixiy-ilmiy mavzudagi maqolalari singari bu maqolalar ham o’tmish madaniyatga kamoli ehtirom, e’tiqod bilan yozilgan. Umuman uning publitsist sifatidagi faoliyati adib iste’dodining juda yorqin qirrasini tashkil etadi. O’zining millat va vatan, jamiyat va axloq haqidagi fikrlarini ko’proq maqola va chiqishlarida ifoda etgan. Ba’zi tadqiqotchilar uning maqolalari adadini 200, ba’zilar esa 500 deb belgilaydilar. Behbudiy zukko siyosatdon ham edi. U zamonasidagi mavjud idora usullari haqida fikr yuritib, ularni uchga bo’ladi: 1. Idorai mustaqilla (idorai mutlaqa-monarxiya); 2.Idorai mashruta (Konstituttsiyali, parlamentli xokimiyat); 36

3. Idorai jumhuriyat (Respublika).Lekin millat ozod bo’lib, o’zining mustaqil davlatini o’rnatmaguncha, ijtimoiy adolatni tiklab bo’lmaydi. . Mahmudxo’ja Behbudiy istiqlol haqida fikr yuritar ekan, har qanday zo’rovonlikni rad etadi. “Turkiston muxtoriyati”ni zo’r quvonch bilan kutib oladi. “Bovurlar!-deb yozadi qozoq birodarlariga yozgan ochiq xatida,-bilingki, xozirda Turkistonda barcha xalqlar uchun muxtoriyat e’lon qilindi va siz bilingki, Haq olinur, lekin berilmas. Inchunun, Muxtoriyat-da olinur, lekin berilmas. YA’ni muxtoriyatni turkiston bolalarining o’zi birlashib, g’ayrat ila olurlar. Albatta, boshqalar tarafidan berilmas”. Muxtoriyat boy berildi. Uni otalarimiz saqlab qola olmadilar. 19-20 fevral kunlari shahar to’pga tutildi. 10000 ta turkistonlik o’ldirildi, 180ta qishloqqa o’t qoyildi. Orzulari chil-chil bo’lgan Behbudiy 1919 yil bahorida 25 martda Shahrisabzda qo’lga olinib, sirli bir tusda Qarshi shahrida qatl qilinadi. Uning qatli haqidagi xabar o’sha paytdagi poytaxt Samarqandga rosa bir yildan keyin ma’lum bo’ladi. 1920 yilning aprelida butun Turkiston motam tutadi. 1929 yilda Qozonda bosilib chiqqan “O’zbek adabiyoti ” kitobida esa “O’zbek milliy adabiyotining negiz toshini Behbudiy bilan Fitrat qoyib berdi” degan e’tirofga duch kelamiz. Bu gaplar haqiqatdir. 37

2.2. M.Behbudiyning ma’rifatchilik faoliyati Ma’rifat uchun birgina maktabning o’zi kifoya qilmaydi. Zamona va dunyo voqealari bilan tansihib bormoq kerak. Millat va Vatanning ahvolidan, kundalik hayotidan ogoh bo’lmoq lozim. Millat uchun oyna kerak, toki unda o’z qabohatini ko’ra olsin. Mana shu ehtiyoj va zarurat Behbudiyni teatr va matbuit sari boshladi. “Padarkush” shu tariqa maydonga keldi. Biroq uning dunyo ko’rishni oson kechmadi. Bunga sabab: birinchisan, chor hukumati mustamlaka Turkistonning ma’rifat yo’liga kirib, o’z huquqini tanishidan manfaatdor emas edi; 1916-yildagi Turkiston general-gubernatori N.R.Kuropatkinning o’z kundaligida yozgan va bugun juda mashhur bo’lib ketgan “Biz tubjoy xalqni taraqqiyotidan, maktabdan, rus hayotidan 50 yil chetda tutdik”, degan so’zlarini eslash kifoya. Ikkinchidan, turg’unlik va tutqinlik tufayli avj olgan jaholat, mutaassiblik. “Kimiki sahnada ko’rsang oni jasorati bu” deb yozgan edi shoir Tavallo. Bu bejiz emas. Xullas, 1911-yilda yozilgan “Padarkush” dramasi 1913-yildagina bosilib chiqadi. Kitob jildidagi “Borodino jangi va Rusiyaning fransuzlar bosqinidan xalos bo’lishining yubiley sanasiga bag’ishlanadi” degan yozuv va uning Tiflis senzurasining ruxsati bilan chop etilishi oson ko’chmaganini ko’rsatadi. Pyesa bosilib chiqqandan keyin ham uni sahnaga qo’yish uchun yaqin bir yil vaqt ketdi. Muallif bu haqdagi xatlarga javoban kinoyaomuz: “Turkistonda bekor odam yo’qki, teatru sahnasiga chiqib “masxarabozlik” qilsa”, deb yozadi. “Padarkush” – o’zbek dramachiligining hamma yakdil e’tirof etgan birinchi namunasidir. Mutaxassislar uni ham janr, ham mazmuniga ko’ra yangi o’zbek adabiyotini boshlab bergan bir asar sifatida baholaydilar. Muallif “Milliy fojia” atagan, 3 parda, 4 manzarali bu drama hajman juda ixcham, mazmunan nihoyatda sodda va jo’n. U jaholat va nodonlik, o’qimagan bolaning buzuq yo’llarga kirib, o’z otasini o’ldirgani haqida hikoya qiladi. Orqa-oldini o’ylamagan boyning Toshmurod ismli o’g’li bor. O’qimagan. Boy atrofdahilarning gapiga kirmaydi, o’glini o’qitmaydi, oqibatda u ko’cha bezorilariga qo’shiladi. Restoranda 38

maishatga puli yetmay, sheriklarini tunda uyiga boshlab keladi. Boy uyg’onib, ularni sezib qoladi. Boyni o’ldirib, pulini olib ketadilar. Xulosa: jinoyat va nodonlik otaning ham, bolaning ham boshiga yetdi. Agar butun millat shu ahvolga tushsachi?! “Padarkush” dastlab Samarqandda 1914- yilning 15-yanvarida sahnaga qo’yildi. ”Xalq nihoyat ko’p kelib, bilet yetmagani va joyni yo’qligi uchun uch-to’rt yuz kishi qaytib ketdi”, deb yozadi mahalliy matbuot. Yana o’sha yerda o’qiymiz: ”Belatlar bir-ikki kun avval yoshlarning g’ayrati ilan sotilib tamom bo’lub edi. Ba’zi kishilar belatlarini ikki bahog’a foidasi ilan boshqag’a sotdilar. Soat yettidan minglab xalq ibodatxonag’a hujum qilgan. Ammo belat yo’q. Uch so’m berib, tikka turmoqg’a ham rozi, yana yer yo’q...” Spektakl o’z maishatiga o’ralib dunyoni unutgan millatdoshlarga chaqmoqdek ta’sir etdi. Unda boy rolini Abdusalom Abdurahim o’g’li o’ygagan edi. ”Boyni hamboza (hurkak) va uyqusi hamda harakatidan aholi ixtiyorsiz va fosilasiz kulardi”, yozadi taqrizchi. ”Domla (Mardonqul Shomahmud o’g’li) va ziyoli (Mirza No’mon Mulla Fozil mufti o’gli)ni nasihati xaloyiqni ko’nglig’a ta’sir etardi, hatto va’zu pandga yig’laganlar bor edi”, o’qiymiz taqrizda. Ayniqsa, boyning o’z o’g’li yordamida o’ldirilib, mol-dunyosining fahshu ishrat uchun olib ketilishi voqealari kishilarni larzaga solgan. ”Bu faje’ va alamlik manzarani parda yopar. Xalqg’a haddan ziyoda ta’sir. Ba’zi kishilar fojiadan ko’z yumarlar...” Chamasi, asarning ijrosi ham baland saviyada bo’lgan. Taqrizdagi ”Rus, yahudiy va musulmonlar tahsin etardi. Hatto 20 yildan beri teatr ma’muriyatindagi odamlar ta’rif qilurdi... Aholidagi olqish ibratxonani gumbirlatur...” degan jumlalar shunga ishora qiladi. Drama Toshkentda 1914-yilning 27-fevralida qo’yildi. Avloyiniyning ”Turon” truppasi Kolizey (hozirgi Savdo birjasi binosi)da o’z faliyatini mana shu “Padarkush” bilan boshlagan edi. Spektakl oldidan mashhur Munavvarqori teatrning jamiyat hayotidagi roli va o’rni haqida nutq so’zlaydi. Boy rolini Abdulla Avloniyning o’zi ijro etadi. Mahalliy matbuot bu kunni ”tarixiy kun” deb yozadi. 39

”Turon” truppasi 1914-16-yillarda bu spektakl bilan butun Farg’ona vodiysini aylanib chiqdi. “Padarkush” Turkistonni junbushga keltirgan qirg’inbarot inqilob yillarida ham sahnadan tushmadi. Bir tomondan, millarni ma’rifat va taraqqiyot sari undashda buyuk rol o’ynagan bo’lsa, ikkinchi yoqdan, professional o’zbek teatri va dramachiligining maydonga kelishi hamda taraqqiyotida muhim xizmat qildi. Jаdidchilik dаvlаt, tuzum, bоshqаruvini islоh qilish vа millаtgа o’zligini аnglаtish оrqаli, umumаn, jаmiyatni yangi tаrаqqiyot bоsqichigа оlib chiqishni mаqsаd qilib qo’ygаn, shungа dоir g’оyalаrni mujаssаmlаshtirgаn hаrаkаt ekаnligi mа’lum. Kun tаrtibigа qo’yilgаn muаmmоlаrni hаl etishdа jаdidlаr mаtbuоtni аsоsiy vоsitа dеb bildilаr. Ulаr mаtbuоt vоsitаsidа millаt rаvnаqigа to’siq bo’lаyotgаn muаmmоlаrni hаl etish, mutаrаqqiy millаtlаr dаrаjаsigа yеtish mumkinligigа qаttiq ishоndilаr. SHu bоis mаtbuоt fаоllаshа bоrdi. Yаngi аdаbiyot, sаn’аt vа shu kаbi sоhаlаr rivоjidа mаtbuоt аsоsiy оmil bo’lib хizmаt qilishi hаyotiy ehtiyojgа аylаndi. Аslidа hаm, mа’rifаtpаrvаr jаdidlаrning mаqsаdi tаrаqqiyotgа to’siq bo’lаyotgаn muаmmоlаrgа, millаtni tаnаzzul girdоbigа tоrtаyotgаn illаtlаrgа qаrshi kurаshishdа mаtbuоtdаn fоydаlаnish edi. Bu dаvrdаgi bоshqа nаshrlаr singаri “Аl- Islоh” jurnаlidа hаm Turkistоnning mustаmlаkа hоlаtigа tushish sаbаblаri, хаlqning оg’ir iqtisоdiy аhvоli hаqidа mаqоlаlаr e’lоn qilindi. Jаhоnning tаrаqqiy etgаn mаmlаkаtlаr dаrаjаsigа ko’tаrilish zаrurаti kun tаrtibigа qo’yildi. Jаhоn tаrаqqiyoti tаjribаsidаn fоydаlаnib, tеzlikdа bu inqirоzli hоlаtdаn chiqish yo’llаrini izlаb tоpish ehtiyoji publitistikаning bоsh mаvzuigа аylаndi. Yаngi аdаbiyot yuzаgа kеldi. Prоfеssоr B. Qоsimоv bu dаvr аdаbiyoti mаtbuоt bilаn chаmbаrchаs bоg’liq hоldа rivоjlаngаnini tа’kidlаydi. Tоshkеntdа o’tgаn аsrning 10-yillаridа “Sаdоi Turkistоn” (1914, muхаrriri Ubаydullа Хo’jаеv), “Tirik so’z” (1915, muхаrriri Оbidjоn Mахmudоv), Buхоrоdа “Turоn” (1913) kаbi gаzеtаlаr qаtоri Tоshkеntdа “Аl-Islоh” jurnаli (1915-1918) chiqib turgаnini, “аdаbiy kuchlаr ko’prоq аnа shu gаzеtа-jurnаllаr аtrоfidа uyushgаn” ini qаyd etаdi. 40

Bu dаvrdа ilm-mа’rifаtni, mаktаb mаdrаsаlаrni jo’shqin tаrg’ib qilish, ijtimоiy hаyotning hаmmа sоhаlаridа o’zgаrish yasаsh uchun krаshish o’lаrоq kun tаrtibigа chiqdi. Tаbiiyki, jаmiyatning kеng qаtlаmlаridа sоdir bo’lаyotgаn bu uyg’оnish hаrаkаtining bоshidа mа’rifаtpаrvаr jаdidlаr turdilаr. Ulаr yangichа tаfаkkur, yangi dunyoqаrаsh shаkillаnishi uchun o’z ijоdiy vа аmаliy fаоliyatlаri bilаn kurаshdilаr. Аdаbiyot аnа shu kurаshdа аsоsiy оmil bo’lib хizmаt qildi. Prоfеssоr B. Qоsimоv tа’biri bilаn аytgаndа: “Bu аdаbiyot mоhiyatаn yangi аdаbiyot edi. Chunki u qаrаshlаrni yangilаdi, o’zlikni qаytаrdi”. “Аl-Islоh”dа nаshr etilgаn аdаbiyot mаtеriаllаri bu fikrni tаsdiqlаydi. 1913-yildan Behbudiy matbuot ishlari bilan shug’ullanadi. Apreldan “Samarqand” gazetasini chiqaradi. Gazeta turkiy va forsiy tillarda, haftada ikki marta, dastlab ikki, so’ng to’rt sahifada chop etilgan. 45 ta soni chiqqandan keyin moddiy tanqislik tufayli chiqichi to’xtagan. O’sha yilning 20-avgustidan “Oyna” jurnalini chiqara boshlaydi. Behbudiy shu yillari nash rishlari bilan qizg’in shug’ullandi. “Nashriyoti Behbudiya” nomi bilan o’z xususiy nashriyotini ochdi. Fitratning “Bayonoti sayyohi hindi” asarini 1913-yili tarjima qildiradi va nashr qiladi. Turkiston xaritasini tuzib bosmadan chiqaradi. Kutubxonani yo’lga qo’ydi. Behbudiy arab mamlakatlariga sayohatlar qiladi. Sayohat xotiralari g’oyat muhim bo’lib, Behbudiy ularni “Oyna” juranlida bosadi. Bu xotiralar ham ma’rifiy, ham adabiy-estetik jihatdan nihoyatda muhim. Ular adabiyotimizdagi ana’anaviy tarixiy-memuar janrining XX asr boshidagi o’ziga xos namunasidir. Muallif bu asarlarda yo’l taassurotlariga, mashhur yoxud oddiy kishilari bilan uchrashuvlarining ibratli tomonlariga keng o’rin beradi. Qaysi shaharga bormasin, uning tarixiy obidalari, u yerdan chiqqan buyuk zotlar haqida ma’lumotlar to’playdi, turli tuman millatlar, ularning urf-odatlari, turmush madaniyati bilan qiziqadi. Qishloqdagi dehqonchilikdan tortib, shaharlardagi eskalator (“osonsur”)gacha uning e’tiboridan chetda qolmaydi. Ayniqsa, din, e’tiqod masalalariga katta ahamiyat beradi. Qadimiy muqaddas obidalar, Rasululloh poyqadami tekkan qutlug’ dargohlar, xususan, Quddusi sharifdagi mashhur Masjidal –Aqso ziyoratidan nihoyasiz zavq-shavqqa to’ladi. Sajdaga bosh 41

qo’yarkan, dilining tub-tubidan Olloh ishtiyoqi qalqib chiqadi. “Oh, na ruhoniy holatlar, na laziz vajdangiz ubudiyatlari, na ashkrez noz-niyozlar… Nuroniy, fusunkor, porloq moziykim, aning asari qudsiyat samari ming bu qadar sana so’ngra bizni mahviyat darajasinda kelturar”, - deb yozadi u. Muallif Ollohga nido qiladi: “Iloho, u aziz va faol bandalaring hurmatig’a bizg’a basiriyat ber. Eshitar quloq anglar aql ber… Ey Ollohi azim-ush shon. Bu magar sening ga’zabingmidur. Avf et, biz insonlarni. Hidoyat et. Yer yuzinda sulh va silohi umumiy ato ayla. Insonlarg’a insoniyat ber. Zolimlarni qahr et, mahv bo’lsun zulm. Yashasun adolat va haqqoniyat, omin...” ”O’zAS” haftaligi Ingeborg Baldaufning mazkur xotiralarning olmoncha tarjimasi munosabati bilan yozilgan ”Mahmudxo’ja Behbudiy Falastinda” (1993, № 21 ) maqolasini e’lon qildi. Muallif unda Behbudiy kuzatishlarining o’ziga xosligi haqida yozgan, adib qalbini o’rtagan eng katta dard – erk va ma’rifat ekanligini aytgan. Darhaqiqat ”Xotiralar”dagi ma’rifiy ruh, iztirob to’la fikr- mulohazalar, muallifning tashna nigohi sizni befarq qoldirmaydi. Xususan, Vatan tuyg’usi ifodasi uchun bugun siz bilan birga haddan tashqari yaqin qilib qo’yadi. U Quddusi sharifdagi Hazrati Dovud maqbarasini, Bibi Maryam va Hazrati Iso kalisolarini ziyorat qilar ekan, toshkentlik yosh bir attorga duch keladi. ”Do’konig’a bir oz o’lturdik, - yozadi Behbudiy, - mamlakatdan so’radi. Qo’lig’a bir necha nusxa ”Oyna” va ”Turkiston xaritasini” berdim. Ahli savod ekan. Toshkand shahrini ko’rsatdim.Beixtiyor xarita ustindagi Toshkandni o’pib, ko’ziga surtdi. (”Hubbul vatani min al-iymon”). Xususan, vatan va ahli diyorning qadri musofiratga ma’lum bo’lur. ”Oyna” jurnali ma’rifat va madaniyat tarqatishga juda katta xizmat qildi. Unda millat va uning haq-huquqiga, tarixiga til-adabiyot masalalariga, dunyo ahvoliga doir qiziqarli maqolalar, bahslar berib borilgan. Ayniqsa, til masalalari muharrirning hamisha diqqat markazida bo’lgan. Behbudiy millatning taraqqiysi uchun bir necha til bilishni shart hisoblanadi. Masalan, jurnalning 1913-yil avgust, birinchi – nishona sonidayoq ”Ikki emas, to’rt til lozim” degan maqola bilan chiqqan edi. 42

Fitratning jurnalda bosilgan maqolalaridan biri ”Himmat va saboti bo’lmagan millatning haqqi hayoti yo’qdur” deb nomlangan. ”Tushundigim zamon ko’nglum yonar, yig’lamoq istarman, ko’z yoshlarim kelmaydur”, deb boshlanar edi maqola. Adib taraqqiyot va turmushda Ovrupodan yer va osmon qadar uzilib qolgan Turkistonning fojiali ahvolidan so’z ochgan edi. (1915-y., 7-son). ”S.A.” imzoli kishining ”Har millat o’z tili ila faxr etar” (1914-y., 35-son) maqolasida boshqa tillarni o’rganish qatorida har bir millat o’z tilining muhofazasi bilan shug’ullanishi shart, degan fikr juda ko’p dalillar bilan isbot qilib beriladi. ”Agarda til va adabiyotimizni muhofaza qilmay, anga ajnabiy lug’at va so’zlarni qo’sha bersak, bir oz zamonda til va milliyatimizni yo’qoturmiz. Milliyatimizni yo’qotganda diyonatimiz o’z-o’zi ila albatta, yo’qolur”, deb yozadi muallif va ”Bas, bizg’a tilimizni ajnabiy so’zlardan muhofaza qilmoqlik eng birinchi muhim bir bazifadur”, deb xulosa chiqaradi. Jurnalning 1915-yil 11-12-sonlarida bosilgan Behbudiyning ”Til masalasi” maqolasida tillarning o’zaro munosabati haqidagi bahs davom etadi. Ulug’ ma’rifatchi tillarning bir-biridan o’rinli lug’at olishini tabiiy jarayon deb qaraydi. Eng boy tillardan bo’lgan inglizchaning ham ”o’n minglar ila begona lug’atlarni majburan olganligini” dalil qilib ko’rsatadi va masalaning boshqa jihatiga – yagona adabiy til, til birligiga diqqatni qaratadi. Behbudiy adabiy tanqidga katta e’tibor berdi. Navoiydan keyingi bir necha asrlik sukunatdan so’ng bu sohaning xos xususiyatlarini tayin etib, adabiyotda uning teng huquqli masalasini o’rtaga qo’ydi. Uning ushbu mavzuga bag’ishlangan jiddiy maqolalaridan biri ”Tanqid saralamoqda” (1914-y., 27-son) deb nomlangan edi. Turkiston zabt etilgach, ruslar mahalliy xalqqa ”sartlar” deb nom berdilar. N. Ostroumovning bir kitobi xuddi shunday nomlangaligi hammaga ma’lum. Bu so’z, aslida turli vaqtda turli etnik qatlamga, goho sotsial qatlamga nisbatan aytilgan. 10- yillarda bu so’z atrofida yana bahs ketdi. Chunonchi, Buxoro amirining ruschaga tarjimoni Bahrombek 1911-yilda ”Sho’ro” jurnaliga ”Biz, Turkiston va Buxoro xalqining turkligi ma’lum bo’lib turib... na uchun sart ataydurlar?” degan savol bilan murojaat qiladi. Jurnalning 19-sonida Behbudiyning ”Sart so’zi majhuldir” degan javobi bosiladi. 24-sonida esa samarqandlik Baqoxo’ja ”Sart so’zi 43

asldizdur” degan maqola bilan chiqadi. Shu bilan bahs bosilgandan bo’ladi. Biroq oradan 2 – 3 yil o’tib, ”Sadoyi Farg’ona”ning 1914-yil 30-sonida Mulla Abdullabek degan kishining ”Sart so’zi ma’lumdir” degan maqolasi bosiladi. Tabiiyki, Behbudiy undan qanoatlanmaydi, chunki unda mavzuga doir biror yangi gap aytilmagani holda, ”ma’lum” deb da’vo qilingan edi. Shu sababli Behbudiy ”Sart so’zi ma’lum bo’lmadi” degan maqola yozib, ”Sadoyi Farg’ona”ga yuboradi. Biroq gazeta maqolani bosmaydi. Shundan so’ng muallif maqolani o’z jurnalida (1914, 39-son) berishga majbur bo’ladi. Jurnalda Behbudiyning ”Sart so’zi majhuldur” maqolasi ham qayta bosilgan. Maqola hajman salmoqli, jurnalning bir necha sonida davom etgan. Adib ushbu kalimaning xalqona etimologiyasidan tortib, Alisher Navoiy, Bobur, Muhammad Solih, Abulg’ozi Bahodirxonning asarlarigacha, N.Ostroumov kitobidan D.L.Logofetning ”Buxoro xonligi”yu L.M.Budagov lug’atlarigacha, I.I.Geyer ”Sayohatnoma”laridan A.Vamberi ”Kundaliklar”igacha, jadidchilik harakatining Ahmad Zaki Validiydan Ismoilbek Gasprinskiygacha bo’lgan namoyondalarining bu sohadagi kuzatishlarini to’plab, xulosalaydi. Adibning barcha tarixiy-ilmiy mavzudagi maqolalari singari bu ham o’tmishga kamoli ehtirom va e’tiqod bilan yozilgan. ”Qabilasini(ng) ismini va yetti otasining otini bilmaydurgonlarni ”qul” – ”marquq” derlar (1914, 23-son, 340- bet) deb yozadi u. Bu so’z Ch.Aytmatov tufayli ”manqurt” bo’lib, yangi umrini boshladi. Behbudiy, millat o’zini anglagandagina ijtimoiy-siyosiy masalalarga boshqalar bilan teng aralasha oladi, degan fikrda bo’ldi. Shuning uchun ham tarixga alohida e’tibor berdi. ”Hayot va mamot masalalari qadar muhim bo’lgan masalalar o’zimiz oldig’a turgani holda alarni ehmol etub, faqat sart so’zi ila shug’ullanib, fursatlarni bo’shqa o’tkarmoqlik yaxshi emas”, deb yozadi u. ”Lekin, - davom etadi, - yovrupolilar qoshida milliyat masalasi muhim va muqaddas tutilgan bir zamonda bizlar ham milliyat masalasidan sanalgan ”sart” haqida goh- goh bahs etub, milliyatimizni xotirlab turganda, zarar ko’rmasmiz”. Behbudiy bir qator darsliklar yozdi. Bular: 1) “Muntaxabi jug’rofiyayi umuniy” (“Qisqacha umumiy geografiya”); 2) “Kito batul atfol” (“Bolalar 44

maktublari); 3) “Muxtasar tarixi islom”(“Islomning qisqacha tarixi”); 4) “Madxali gug’rofiyayi umroniy” (“Aholi geografiyasiga kirish”); 5) “Muxtasar” jug’rofiyayi Rusiy” (“Rusiyaning qisqacha geografiyasi”). Shulardan biri “Mutaxabi jug’rofiya umumiy” haqida fikr yuritamiz. Asarning to’la nomi “Kitobi muntaxabi jug’roifyani umumiy va namunai jug’rofiya”. 1905-yil 24-avgustda Sank-Peterburg senzurasidan ruxsat olinib, 1906-yil Samarqandda G.I.Demurov matbaasida chop etilgan. 106 sahifadan tashkil topgan. Muallif bu “qadim fan”ga taalluqli “turkey, arabiy, forsiy, rusiy lug’atlarga tasnif bo’lgan o’ttiz qadar qadim va jadid kutub va rasoili jug’rofiya, hay’ati ziyoziy, tarixiy, tabibiy” lardan va yana juda ko’p turli-tuman ma’lumot- manbalardan foydalanib yozganni qayd qiladi. “Jug’rofiya degan so’z yunoniy, lug’ati arabiyg’a ta’rifi arz ma’nosig’a, ya’ni yer va tufroqni bayon qilaturg’on ilmni aytilur”, - izoh beradi muallif. So’ng Behbudiy uning turlariga to’xtaydi. Kitobning dastlabki sahifalarida jug’rofiyaning fan sifatida maydonga kelish tarixi, qadim Turkiston olimlarining bu sohadagi xizmatlari yoritiladi, asarlari nomi keltiriladi. Muallif Shamsiddinbek Somiyning (1850-1904) 6 jildlik mashhur “Qomus ul-a’lom” va Ismoilbek Gasprinskiyning “Turkiston ulamosi” kitoblaridagi hujjat va dalillarga suyanib fikr yuritgan. Boblarning biri “Jug’rofiyani o’qumoq musulmonlarg’a lozimdur” degn atalgan. Unda Yer haqidagi xurofiy tushunchalar tanqid qilingan. Chunonchi: “Ammo hozirgi jug’rofiya ilmi, tajriba va ro’yati boshlarindan bilinadurki, Yer kurraviy – yumaloq, ostig’a ho’kuz, balig’ yo’q, atrofig’a devori yo’q va Yer aylanadur, havog’a muallaq turadur. Bizni nazarimizg’a sokin va ammo haqiqatda aylanadur” . “Eski va yangi donishmandlar” faslida qadim Batlimus (Ptolomey)dan qolgan geotsentrizm va unga qarama-qarshi geliosentrizm haqida gap ketadi. Ilmi hay’atdagi “sab’ayi sayyor”, “to’qquz osmon” iboralari izohlanadi. “Ahli ha’yati jadida, ya’ni yangi hukamolar aytadiki, Oftob dunyoni o’rtasig’a xalq bo’lubdurki, Atoruddan boshlab qadima besh sayyora va yangi 45

topilgan ikki sayyora va ko’z ila ko’rilmay, yangidan durbin ila topilgan uch yuzg’a yaqin sayyoralar bularni ichig’a biz ustida turg’on Yerimiz Oftobni atrofig’a har biri o’zig’a tegishli doira – aylanasig’a aylanib yuradurlar. Yerimiz Oftobg’a nisbatan uchlanchi sayyora – yurguvchi yulduzlar! Yurguvchi yulduzlarni hammasi benur va yorug’likni oftobdan oladur” o’qiymiz kitobda. Muallif shu tariqa, juda sodda qilib osmon jismlarining joylashishi va harakatini tushuntirib beradi. Bularning ayrimlari Qur’on va Hadis xabariga rost kelmasligini ham aytadi. Shunga qaramasdan, “Yangi hukamolar osmondagi yulduzlarni ahvolidin eskilardin ko’ra yaxshiroq ogoh bo’lubturlar”, - deb yozadi. Chunonchi, Oy, Mirrix (Mars) haqidagi zamondoshlari ma’lumotlarini jamlab va ularning qadim hukamoga nasib etmagan aniq va puxta zamonaviy asboblar yordamida to’planganini ta’kidlab, “…hukm qiladurlarki, albatta, Mirrixda odam bor va ilm bizlardan ziyodadur!” degan fikrni ilgari suradi. “Martabai insoniyatg’a noil o’lmakg’a, har bir insonni jamiyati insoniyatg’a va dini ilohiyatg’a ehtiyoji bor, - yozadi muallif. – Ushbu sababdandurki, insonlar komil insonlarni qo’l ostig’a jamiyati bashariyani barpo qiladurlar. Ollo taolo anbiyo vositasi ila qonuni shariat, xavfu rijo yuboribdurki, ango dohil va solik bo’lmoq lozim va vojibdur. Dinsiz dunyoda yashamoq insoniyat va madaniyatdan emas, hayvoniylikdur. Dinsiz mutamaddun (madaniyatli) bo’lmoq muhol (qiyin) dur. Jamiyati bashariyani barqaror turmoqig’a din, shar’ (shariat), nizom va bularni boshqaruvchilarga birinchi sababdur. Bas, jamiyat, ilm, insof va hunar sabablari ilar uch xil bo’linadurki, vahshoniyat, badaviyat, manadiyat atalgan. Va bularni(ng) har birini yana bir necha sinfg’a taqsim qilmoq odamlarni ahvolig’a qarab mumkin bo’ladur”. 46

2.3. Behbudiy publisistikasi Behbudiyning siyosiy publisist sifatidagi faoliyati, ayniqsa, “Oyna” jurnali va “Samarqand” gazetasini nashr etgan 1913-1915-yillarda kuchaydi. XX asr boshlaridagi Yevropa davlatlarida harakatda bo’lgan uch siyosiy tuzumdan biri monarxiya bo’lib, unda saltanat egasi bo’lgan kishining xususiy qrashlari ustuvor ahamiyatga ega. Behbudiy tavsifidagi ikkinchi davlat tuzumi, bugungi atama bilan aytganda, parlamentar respublikadir. Davlat qurilishining bu turida podshoh yo saltanat rahbarining mavjud bo’lishiga qaramay, parlament yo millat majlisi uning ra’yiga emas, aksincha, u shu tashkilot a’zolarining ra’yiga qaraydi va uning qonunlariga bo’ysunadi. Mahmudxo’ja Behbudiyning ko’plab publitsistik maqolalari uning faol siyosatchi va o’tkir siyosiy sharhlovchi bo’lganidan darak beradi. Chunonchi, “Xayrul umuru Avsatuho” maqolasida (1906) XX asr boshlarida Turkistonda harakatda bo’lgan to’rtta partiya to’g’risida bu haqda xabari bo’lmagan, hatto bilishni ham istamagan ommaga ma’lumot berib, ularning ijtimoiy yo’nalishi, maqsad va vazifalarini mufassal sharhlaydi va siyosiy ongi shakllanmagan 6 millionlik Turkiston musulmonlarini bu partiyalardan biri atrofida jipslashib, o’z haq-huquqlari uchun kurashishga dav’at etadi. Behbudiyning siyosiy publitsist sifatidagi faoliyati, ayniqsa, “Oyna” jurnali va “Samarqand” gazetasini nashr etgan 1913-1915-yillarda kuchaydi. Bu vaqtda u nafaqat Turkiston xalqlari hayoti, balki xorijiy Sharq mamlakatlaridagi ahvolni ham yaxshi bilan va ularni o’zaro qiyoslagan holda, gazeta va jurnalning g’oyaviy yo’nalishini belgilab olgan va aniq maqsad bilan harakat yurgizayotgan edi. Behbudiy muharriri bo’lgan bu nashrlarning g’oyaviy yo’nalishi esa, birinchi navbatda, xalq ommasining og’ir iqtisodiy va madaniy sharoiytda yashashiga sabab bo’lgan ba’zi bir urf-odatlardir. Otashin publitsist “A’molimiz yoki murodimiz” maqolasida ana shunday zararli odatlardan brii bo’lgan to’y masalasini ko’taradi: 47

“Bechora kosibni a’moli to’ydur. O’zi rohat yuzi ko’rmaydir. Kecha- kunduzni 18, balki 20 soatni mehnatda o’tkaraturgon kosiblarimiz bordur… O’n va yigirma sanalar mehnat va mashaqqat etar va xudodan o’g’il tilar, to’y qlmoq uchun. Ana bechorani a’moli. Yigirma sanallik mehnati uch kunda tamom”. Bir to’y kosib uchun ming, o’rtahol kishi uchun 2000 yo 3000, “nimboy” uchun esa 5000 so’mga tushadu. Va bu so’mlar uch kunlik to’yda yeb-ichilib ketdi. Kosib ham, o’rtahol ham , hatto “nomboy” ham bu mablag’ni bonka, firma yo “foydaxo’r”dan oladi. SHuning uchun ham ular qarzni to’lash paytida “bog’u xona va uyi ichidagi asbob”ni sotishga, hatto “bechora kelin va kuyov”ning ko’rpa va libosini “qarzgoh”ga berishga majbur bo’lishadi. “Subhonollob – deb yozadi Behbudiy, - qarz olib, xalqg’a osh bermoq aqlsizlik emasmi?”. Behbudiy ko’targan masala millat ahamiyati molik. Negaki, katta xalqning ko’targan to’yi, o’limi bo’lmagan kuni yo’q. “Har kun, - deb yozadi publitsist, - bir musulmonni nimarsalari bozorg;a dini uchun… sotilur. Har kin va qadar veksellar – “protest”, na qadar do’kon, korxona hajz (pechat) bo’lur. Bu nimaning jazosi? To’y, ma’raka, ta’ziya, ko’pkari, bazm”. Holbuki, bir mahallada 20 nafar kishidan biri yo savodli, yo savodsiz. Hattoki, bugun qozilik qilayotgan kishi o’rniga ertaga shunday bi rsavodli-ilmli kishi topilmasligi mumkin. Behbudiy ana shunday xalq turmushi manzarasini chizib, xitob qiladi: Albatta, ”to’y va ma’raka qilinsun, - deb yozadi Behbudiy, - ammo hozirgidek isrof etmasdan qilinsun. Va mumkin qadarincha kichik qilinsun. To’yu ma’rakaga sarf qilinaturg’on oqchani eski madrasa va mozoru masjid hamda maktablarni shikast-rextlariga sarf etilsun. To’y va ma’raka oqchasidan bolalarni hukumat maktablariga berilsun va bu oqchadan talabalarni Makka, Madina, Misr, Istanbulg’a va Rusiya dorilfunun va dorilsanoatlariga yuborilib, diniy va dunyoviy va zamonaviy odamlar yetishdurmoqg’a sa’y qilinsun. Bizni Turkistonda oqcha ila Kafkaz, Qrim, O’runburg va Qozong’a usuli ta’lim o’rganmoq uchun bola yubormoq kerakdur...”. Behbudiy xalqning to’y va ma’rakalar tufayli yana ham qashshoqlanishi mumkinligi haqida bong urib, uni ortiqcha sarf-harajat qilmaslikka chaqirganida, 48

xonavayron bo’lishi haqida ogohlantirganida otashin gumanist sifatida maydonga chiqadi. Ammo u bu bilangina kifoyalanmaydi. To’y va ma’rakalar uchun sarf qilinajak xarajatni o’z farzandlarining o’qishiga, madrasa va maktablarni ta’mir qilishga, talabalarn xorijiy shahar va o’lkalarga yuborish uchun sarflashga chaqiradi. Behbudiy o’zining ana shu ruhdagi taklif va istaklarini bayon etish asnosida o’z ma’rifatparvarlik dasturini bizga izchil bir tizim tarzida taqdim etadi. Ular: 1. Bolalarni musulmon, usuli jadid, rus-tuzem maktablari va gimnaziyalarda o’qitish; 2. Eski madrasa, mozoru masjid va maktablarning ”shikast-rext”larini ta’mirlash; 3. Bolalarni Sharq mamlakatlari va Rusiyadagi dorilfunun va dorilsanoatlarga o’qishga yuborish; 4. Bolalarni Rusiya hukumati maktablarida o’qitish; buning uchun har bir bolani ikki yil davomida ruschaga o’qitish va tarbiya qilish; bu ikki yil uchun to’lanajak 600 so’m miqdoridagi pulni to’y-ma’rakalar uchun jamlangan mablag’dan olish; 5. Bolalarni tarbiya qiladigan pansionlar ochish; bu tarbiyaxonalarning zamonaviy, milliy va diniy ruhda bo’lishiga erishish; 6. Bu tarbiyaxonalarni ochish va bolalarni hukumat maktablariga tayyorlash uchun ”Nashri maorif”, yoxud ”Jamiyati xayriya”, yo ”Jamiyati atfol” singari jamiyatlarni ochish; 7. Bu jamiyatlar yordamida va tegishli yuqori malakali o’quv yurtlarida o’qitish orqali huquqshunos, muhandis singari mutaxassislar bilan birga, ”zamona maktabdori”, millat homiysi va xodimi, ”Davlat Dumasig’a” deputat, milliy sanoatimizni isloh eta biluvchi, texnik, tijorat va banklarda ishlay oladigan, shahar dumalarida va umuman, Turkistonda ochilajak idoralarda ishlaydigan mutaxassislarni yetishtirishdir. 49

1917-yil noyabrning 26-sida Qo’qonda o’lka musulmonlarining IV favqulodda qurultoyi ish boshladi. 27-noyabrga o’tar kechasi “Turkiston muxtoriyati” e’lon qilindi. Bu mustamlakadan mustaqillik tomon qo’yilgan jiddiy va jasoratli qadam edi. Uning ma’naviy otasi, shubhasiz, Behbudiy edi. “27- noyabrda Qo’qonda Turkiston muxtoriyati umumiy musulmon s’yezdida e’lon qilindi. Muborak va xayrli bo’lsin! Kamina ham majlisda bo’lishdan iftixor etaman. Yashasun Turkiston muxtoriyati!” – deb yozga edi Behbudiy. Muallif bu qadim otalar yurtini unda yashab turgan barcha qon-qarindosh millatlarning birligi, hamkorligi bilangina saqlab qolish mumkinligini teran anglaydi. Butun vujudi bilan Turkistonni birlikka chorlaydi. “Bovurlar! – deb yozadi qozoq birodarlariga ochiq xatida, - bilingki, hozirda Turkistondagi barcha xalqlar uchun muxtoriyat e’lon qilindi va siz bilingki, haq olinur, lekin berilmas. Inchunin, muxtoriyatda olinur, lekin berilmas. Ya’ni muxtoriyatni Turkiston bolalarining o’zi birlashib, g’ayrat ila olurlar. Albatta, boshqalar tarafidan berilmas. Boshqalarning qo’lidan kelsa, bermaslar. Biz bo’shlik qilsak va Turkistondagi xalqlar birlashib, muxtoriyatimizni ham yo’q qilurlar. Bul, albatta, shundaydur va bul so’zga hech kim ixtilof qilolmaydur… Endi ishlar shu holda ekan, biz hammamiz, ya’ni qirg’iz, qozoq, o’zbek, turkman, arab, fors, xullas, Turkistondagi, Qozog’istondagi va Turkmanistondagi barcha musulmonlar va hamda mundagi yahudiy va xristianlar birlashib, ittifoq ila shu muxtoriyatning amalg’a kelishiga sa’y va ehtirom etmog’imiz lozimdur… Chirog’larim! Boshqa xalqlar, masalan, serblar, italyanlar, armanlar, slavyanlar, polyaklar va boshqalar hatto dunyoning u bir uchidagi qarindoshlari ila birlashur ekanlar, boshqa katta va quvvatli davlatlarga tobe’ bo’lub, yutilub, hatto tilini yo’qotgan o’z jinsdoshlarini ajratib olib, o’z birlashmoqg’a jon va kuchlarini sarf etar ekanlar, biz o’z ichimizdagi qarindoshlarimizdan ayrilsak, uyatdur, axmoqlikdur. Turk tomurig’a bolta urmoqlikdur”. Muxtoriyat boy berildi. Uni otalarimiz saqlab qololmadilar. U sovetlar tomonidan xoinona bostirildi. 19-20-fevral kunlari shahar to’pga tutildi. 10 mingta turkistonlik o’ldirildi, 180 ta qishloqqa o’t qo’yildi. 50

Behbudiy iztirob bilan mayning boshida Samarqandga qaytadi. U yerda tura olmay, Toshkentga keladi. Turkiston rus sovet hukumati rahbarlari bilan muzokaralar natija bermaydi. Orzulari chil-chil bo’lgan Behbudiy 1919-yilning bahorida – 25-martda Shahrisabzda qo’lga olinib, sirli bir tusda Qarshi shahrida qatl qilinadi. Uning qatli haqidagi xabar o’sha paytdagi poytaxtimiz Samarqandga rosa bir yildan keyin ma’lum bo’ladi. 1920-yilning aprelida butun Turkiston motam tutadi. O’nlab marsiyalar yoziladi. ”Behbudiyning sag’anasini izladim” deb atalar edi Fitratning bir she’ri . Ayniy bu mavzuda bir emas, uch she’r yozgan. ”Sani mundin buyon Turon, ko’rolurmu, ko’rolmasmu? Saning mislingni Turkiston topolurmu topolmasmu?” – deb boshlanardi uning she’rlaridan biri. Cho’lpon ham Behbudiyning fojiali o’ldirilganiga she’rlar bag’ishlaydi. Qayg’uringiz, kishanlarni yasovchi ustalar, Boshqalarni tubanlar deb atovchi xo’jalar! Sizlar uchun yoz boshining qoridek Erir kunlar keladur! Sizlar uchun alvastining zoridek Yig’lar kunlar keladur! deb yozgan edi. Qarshi shahri 1026-37-yillarda Behbudiy nomi nomi bilan yuritildi. Biroq bu niqob edi. Qarshi shahriga uning nomi qo’yilgan o’sha 1926-yildayoq u mansub bo’lgan jadidchilikni aksilinqilobiy, aksilsho’roviy harakat sifatida qoralash kampaniyasi boshlab yuborilgan edi. Bugun Behbudiy kabilar muqaddas tutgan yurt ozod va mustaqil bo’ldi. Ular jon fido etgan istiqlol avlodlarga nasib etdi. Millat va Vatan mustaqilligi yo’lida fido bo’lganlar esa shu Millat va Vatan umri qadar boqiydirlar. 51

UMUMIY XULOSALAR Ko’rib o’tkаnimizdеk, Туркистонда жадидчилик ХХ аср бошларида сиёсий оқим сифатида пайдо бўлди ва ўз зиммасига юкланган тарихий вазифасини адо этди: эрк, истиқлол учун курашди, мустабидликни, қолоқ феодал талабларни қоралади, халқни тинч ва фаровон ҳаёт сари етаклашга ҳаракат қилди. Жадидчиликнинг моҳияти сиёсий, ижтимоий, иқтисодий, маданий ҳаётда – жамиятнинг барча соҳасида ислоҳотлар ўтказиб, замонавий, тараққий топган турмуш тарзи даражасига эришиш эди. Улар ўзлари ташкил этган матбуотида, адабиётида, санъатида мақсадларини, ғояларини халқ орасига ёйишга уриндилар. SHu sаbаbli jаdidlаr g’оyalаrining ifоdаchisigа аylаndi. Mахmud Хo’jа Bеhbudiy, Аbdullа Аvlоniy, Аbdurаuf fitrаt, Аjziy, Siddiqiy, Tаvаllо, Cho’lpоn, Аbdullа Qоdiriy, Hаmzа, Sаdriddin Аyniy vа bоshqаlаrning mа’rifаtpаrvаrlik, tаrаqqiyot erk istiqlоl g’оyalаri аks etgаn shе’riy, nаsriy, drаmаtik hаm publitsistik аsаrlаri “Turkistоn vilоyati gаzеtаsi”, “Sаdоi Turkistоn”, “Hurriyat”, “Tаrаqqiyot”, “Sаmаrqаnd gаzеtаlаridа hаm” “Оynа”, “Аl islоh jurnаllаridа хаlqni uyg’оtishgа, uning “ko’zini оchishgа” хizmаt qildi. Mahmudxo’ja Behbudiy XX asr bo’sag’asidagi Turkiston ijtimoiy-siyosiy harakatchiliginng en gyirik namoyandasi, yangi davr o’zbek madaniyatining asoschisidir. Turkiston jadidlarining tan olingan rahnamosi, mustaqil jumhuriyat g’oyasining yalovbardori, yangi maktab g’oyasining nazariyotchisi va amaliyotchisi, o’zbek dramaturgiyasini boshlab bergan birinchi dramaturg, teatrchi, noshir, jurnalist. U tariximizning g’oyat og’ir va murakkab bir davrida yashadi. Biz bitiruv malakaviy ishimizda Behbudiy ijodiy merosining milliy uyg’onish davri adabiyotida tutgan o’rni va hamiyatini atroflicha tahlil qilib quyidagi xulosalarga keldik: 1. XX asr birinchi choragi Turkiston ijtimoiy hayotida jadid adabiyoti o’ziga xos mavqega ega bo’ldi. Jadidchilik harakatining g’oya va fikrlari jadid adabiyoti vakillarining asarlarida o’z ifodasini torgan. 52

2. Jadidchilik va uning o’ziga xos g’oyalari Behbudiy adabiy merosida aks etgan. 3. Jadid maktablari jadidchilikning asosiy poydevori dir. 4. Jadid matbuoti yangi o’zbek adabiyotining beshigi dir. 5. Behbudiyning ma’rifatparvarlik g’oyalarini targ’ib qilishdagi harakatlari beqiyosdir. 6. Behbudiy birinchi o’zbek dramaturgiyasining asoschisi. 7. Behbudiyning badiiy merosi yosh avlodni vatanparvarlik, elsevarlik ruhida tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir. 53

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yо‘q. –T: Sharq, 1997 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T., Ma’naviyat. 2008. 3. Karimov I.A. Adolatli jamiyat sari. - T.: О‘zbekiston. 1998. - 37 b. 4. Karimov I.A.Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari. -T., Sharq,1998. 5. Karimov I.A.Adabiyotga e’tibor- ma’naviyatga, kelajakka e’tibor.-T., О‘zbekiston.. 2009 6. Karimov I. A. Vatan ozodligi-oliy saodat. T. О‘zbekiston. 1999. 60 .bet 7. Karimov I.A.Tarixi boy, buguni gо‘zal, kelajagi buyuk shahar.-T., 8. Karimov I. A. Biz qurish, yaratish yо‘lidan boraveramiz .-T.,1995y 9. Karimov I.A.Biz qurish, yaratish yо‘lidan boraveramiz.-T.,О‘zbekiston. 8 1995. 10. Karimov I.A.Vatan ozodligi oliy saodat.-T., О‘zbekiston,1999. 11. Karimov I.A. О‘z kelajagimizni о‘z qо‘limiz bilan qurmoqdamiz.- T.,О‘zbekiston,1999. 12. Karimov I.A.Jamiyatni isloh qilish yо‘lida.-T.,Sharq,1998. 13. Zakoi Kunrapa . “Hazrati payg‘ambarimiz va islom dini” –T. –B.3 14. Qosimov Begali. Milliy uyg‘onish .- T: Ma’naviyat. 2002.- 5b. 15. Gasprali I. Ovrupa madaniyatiga bir tanqidiy nazar - “О‘zbekiston adabiyoti va san’ati” g., 1996 yil, 10 yanvar soni 16. Shuhrat Rizo. Ma’rifatparvarlikdan ma’rifatchilikkacha.- Tafakkur.J - 1995.- №1. 74-79b 17. Ma’naviyat asosiy tushunchalar izohli lug‘ati –T., G‘.G‘ulom nomidagi NMIU. 2009. 128-bet. 18. Qosimov Begali. Ismoilbek Gaspirali.-T: G‘.G‘ulom nomidagi Nashriyot matbaa birlashmasi, 1992.- 34 b. 19. Islom ensiklopediY. –T., О‘zME nashriyoti, 2004. –B. 20. Abdurauf Fitrat «Muxtasar Islom tarixi» -T., 31 21. Muhammad Xuzariy ibn shayx Afifiy “Nuril yaqin” –T. 54

$22. Abdulla Avloniy “Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi islom” –T. 64. 23. Abdulloh Solih A’simiyn. Tarixu jaziratul arab al-qodim va siyratun nabiy sallollohu alayhi vasallam. 1988. 60-bet 24. Bosvort K.E. Musulmon sulolalari .-T., Fan, 2007. –B 25. 25 M. Abdurashidxonovning “Havoij ad-diniya”, (Din ahkomlari) kitobi 1912 yil Qozon . 26. Rahmatulloh qori Obidov. “Payg‘ambarlar tarixi islomiyat tarixidir” Toshkent. “Movarounnahr” 2005. . 133bet 27. Abdulloh Solih A’simiyn. Tarixu jaziratul arab al-qodim va siyratun nabiy sallollohu alayhi vasallam. 1988. 60-bet 28. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Hadis va hayot «Abu Bakr va Umar roziyallohu anhumo» 21 juz “Sharq”.,Toshkent.,2008 29. Abdurauf Fitrat “Oila yoki oila boshqarish tartiblari” .Toshkent “Ma’naviyat” 1998 yil. JADIDLARNING TANLANGAN ASARLARI 1. Abdurashidxonov Munavvar qori. Tanlangan asarlar.-T: Ma’naviyat, 2003.- 150 b. 2. Abdurauf Fitrat- Tanlangan asarlar.B. Qosimov,-T., Ma’naviyat, 2003. 3. Abdulla Avloniy - Tanlangan asarlar.B. Qosimov,-Ma’naviyat, 2006. 1.Jild 4. Abdulla Avloniy - Tanlangan asarlar. Qosimov,-T Ma’naviyat, 2006. 2.Jild 5. Mahmudxо‘ja Behbudiy-Tanlangan asarlar-.B. Qosimov,-T.,Ma’naviyat, 2006. 6. Hoji Muin Tanlangan asarlar.B. Qosimov,\T., Ma’naviyat, 2005. 7. Ishoqxontо‘ra Ibrat. Tanlangan asarlar.B.Qosimov,\T., Ma’naviyat, 2005. 8. Said Ahroriy . Tanlangan asarlar.B. Qosimov,-T., Ma’naviyat, 2001. 55$

O'xshashlar

Jadid publitsistikasining janr xususiyatlari

Jadidchilik va jadid matbuoti

Sharq adabiyotida Iskandar timsoli

O’zbek adabiyotida Kleopatra obrazining talqini

O‘zbek adabiyotida Maxtumquli an’analarini o‘rganish