Hamzaning o‘zbek bolalar adabiyotida tutgan o‘rni - Adabiyot - Diplom ishlar

Hamzaning o‘zbek bolalar adabiyotida tutgan o‘rni

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

216 KB

Ko'chirib olish

“Hamzaning o‘zbek bolalar adabiyotida tutgan o‘rni” м avzusidagi BI TI RUV MALAKA VI Y I SHI 1

M U N D A R I J A Kirish ………………………………………………………………………… 3 I BOB. HAMZA VA O’ZBEK BOLALAR ADABIYOTI I.1. Hamza o’zbek adabiyotining yirik namoyandasi. ………………………. 7 I.2. Hamza ijodining o’ziga xos xususiyatlari ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, 15 II BOB. HAMZA IJODINING MA’RIFATPARVARLIK QIRRALARI II.1. Hamzaning maktab-maorif sohasidagi xizmatlari ……………………… 23 II.2 .”O’qish kitobi”, “Qiroat kitobi” va “Yengil adabiyot” darsliklarining o’ziga xos jihatlari… ………………………………………………………………….. 3 1 Xulosa… …………………………………………………………………… 5 5 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati …………………………………….. 5 7 2

K i r i s h Mavzuning dolzarbligi . Istiqlol yillarida birinchi “O’zbekiston xalq yozuvchisi”, xalqimizning sevimli shoiri Hamza Hakimzoda Niyoziy nomi o’ziga xos ovozda jaranglamoqda. Shoir ko’plab she’riy to’plamlari, dramalari, darsliklari bilan Yangi o’zbek adabiyotining yuksalishiga munosib hissa qo’shdi. Shuningdek, yangi janrlar, usul va uslublar, yo`nalishlarni kashf etdi. Badiiy adabiyotning yuksak namunalari iste`dodli adiblar tomonidan yaratiladi. Ana shunday serqirra iste`dodli ijodkorlarimizdan biri Hamza Hakimzoda Niyoziy hisoblanadi. Bu adibimiz ijodiga bag`ishlangan bir qancha tadqiqot ishlari olib borilgan va bu ish hozir ham davom ettirilmoqda. Shoir mustaqillikni kutgan edi, biroq uning orzulari o’z zamonida amalga oshmadi. Shoirning XX asr boshlaridagi ijodi bolalar adabiyoti uchun yozgan asarlari o’zining badiiy-falsafiy mushohadalarga boyligi bilan go`yo matonatli shaxs va betakror ijodkorlarning insoniyatga qoldirgan vasiyatidek yangraydi. Hamza ijodi mustaqillik yillarida hali maxsus tadqiq etilgani yo`q. Shu sababli bizning ushbu BMImiz mavzusi dolzarbdir. BMI ning maqsadi va vazifalari. Mazkur BMImizda shoir Hamza Hakimzoda Niyoziy ijodida katta o`rin egallagan pedagogik (asosan ma’rifatparvarlik) qarashlari haqida bahs yuritishni asosiy maqsad qilib olganmiz. Shuningdek, shoirning o`zbek adabiyotidagi o’rnini kengroq yoritishga harakat qildik. Bu maqsadimizni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish lozim deb hisoblaymiz: – o`zbek bolalar adabiyotida Hamza Hakimzoda Niyoziyning tutgan o’rnini va rivojlanish bosqichlarini aniqlash; - shoir to’plamlarini sanash va bir-biriga taqqoslash; – Hamza qalamiga mansub she’rlarning mavzu ko`lamini tadqiq etish; – shoir badiiy mahoratining she’rlarida qay darajada namoyon bo`lganligini tahlil qilish; – yozuvchining darsliklarini sanash, ilgari surilgan g`oyalarni aniqlash; 3

– Hamzaning ma’rifatchilik va jadidchilik adabiyoti rivojiga qo`shgan hissasini ochib berish. Mavzuning o`rganish darajasi qiyosiy tahlili . Hamza o`zbek bolalar adabiyoti taraqqiyotiga katta hissa qo`shgan. Uning asarlari maktab darsliklariga kiritilgan, akademik litsey, kasb-hunar kollejlarida o`rganilmoqda. San’atkorning asarlari haqida taniqli munaqqidlar Laziz Qayumov, Izzat Sulton, Vohid Zohidov, Ozod Sharafiddinov, Matyoqub Qo’shjonov, Salohiddin Mamajonov, Umarali Normatov, Naim Karimov, Baxtiyor Nazarov, Komil Yashin kabi adabiyotshunoslar tadqiqotlarida iliq fikrlar bildirganlar. Mashhur tanqidchi olim Laziz Qayumov, Ozod Sharafiddinov, Matyoqub Qo’shjonovlarning bir qator maqola va risolalarida shoir va adib Hamza Hakimzoda Niyoziyning ijodiy yo`li, ma’rifatchilik va jadidchilik faoliyati, badiiy obraz yaratish mahorati, o`ziga xos poetik san`atini tahlil qilish orqali ijodkorning o`zbek adabiyotida tutgan o`rni va o`ziga xos uslubini izchil dalillar orqali ko`rsatishga erishishgan. Tanqidchilar shoir ijodida o’ziga xos o’rin tutuvchi ma’rifatchilik va jadidchilik faoliyatini chuqur o’rganib, asarlarining bosh mavzusi – ma’rifatparvarlik, degan xulosaga keladi. O’zbek tanqidchiligida ko’plab risolalar va maqolalar yaratilgan bo’lsa-da, shoir asarlarida pedagogik risola va darsliklari tahliliga doir maxsus tadqiqotlar yaratilgan emas. Mazkur bitiruv-malakakaviy ishimizda qiyosiy-tahliliy usul yetakchilik qiladi. Bitiruv malakaviy ishining uslubi . Ushbu bitiruv-malakaviy ishini yozishimizda Islom Karimovning o`zbek adabiyoti haqidagi fikrlari, “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch”, “Adabiyotga e`tibor – ma`naviyatga, kelajakka e`tibor” kitoblari dastirulamal vazifasini bajardi. Shuningdek, Laziz Qayumov, Sadirxon Erkinov, Izzat Sulton, Vohid Zohidov kabi adabiyotshunoslarning tadqiqotlaridan ijodiy foydalanildi. BMIning predmeti va ob’ekti. Ushbu BMIni yozishda Hamza Hakimzoda Nioziyning she’riy to’plamlaridan joy olgan ma’rifatchilik ruhidagi she’rlari hamda maktab uchun yozgan darsliklarini o`rganishni asos qilib oldik. Shoirning 4

“Qiroat kitobi”, “O’qish kitobi”, “Yengil adabiyot” deb nomlangan darsliklari bir- birida takrorlanmas g`oyalar ifodalangan hikoyalardan iborat. Shuningdek, yozuvchi ijodiga bag`ishlangan tadqiqotlar, maqola, risola, darslik, qo`llanmalardan ham unumli foydalanish yozuvchi ijodiga oid, ayniqsa, yangicha darslik yaratish mahorati haqida yozilgan maqolalarni o`qib o`rgandik. Uning asarlarini o`qigan har bir kitobxon, hech bir ikkilanishsiz aytish mumkinki, Hamza Hakimzoda Niyoziy asarlarining turli xil yo`nalishlarini – badiiy, tarixiy, xotiraviy, publitsistik, ma’rifatparvarlik yo`sindagilarini ko`rishi mumkin. Ularda kelajak avlodni tarbiyalash, Vatanni sevish va unga munosib bo’lish, birinchi navbatda, ilmli, ma’rifatni egallash g’oyalari chuqur aks etgan. BMIning ilmiy yangiligi. Hamza Hakimzoda Niyoziy xalqimizning sevimli adiblaridan biri hisoblanadi. Shoirning lirik devoni, o`nlab she’riy to’plamlari, hikoyalari, romanlari, dramalari, maktablar uchun yozgan darsliklari mavjud. Adib bu asarlari bilan XX asr yangi o’zbek adabiyotining yirik vakillaridan biri sifatida shuhrat qozondi. Ushbu BMIni yozish davomida quyidagi ma`lumotlar aniqlandi: – Hamzaning yangi o’zbek adabiyotida tutgan o’rni keng o’rganildi; – yozuvchi yaratgan asarlarning mavzu doirasi aniqlandi; – Hamza Hakimzoda Niyoziyning ma’rifatparvarlik ruhi bilan sug’orilgan asarlari, ularning o`ziga xos uslubi haqida fikr yuritildi; – ijodkor shoirning yangi usulda ochilgan maktablar sohasiga olib kirgan yangiligi, yaratgan darsliklari tahlillar bilan yoritildi; – Hamza Hakimzoda Niyoziyning adabiy-tanqidiy qarashlarida ma’rifatchilik qarashlari o’rganildi. Darsliklari va shu ruhda yozilgan asarlari bugungu kun nuqtai nazaridan tahlil qilindi. Yuqorida aytilgan fikr-mulohazalar ishimizning ilmiy yangiligini belgilaydi deyishimiz mumkin. Tadqiqotning ilmiy ahamiyati . Ushbu bitiruv-malakaviy ishini yozishimizda Islom Karimovning o`zbek adabiyoti haqidagi fikrlari, “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch”, “Adabiyotga e`tibor – ma`naviyatga, kelajakka e`tibor” kitoblari 5

dastirulamal vazifasini bajardi. Shuningdek, Laziz Qayumov, Sadirxon Erkinov, Izzat Sulton, Vohid Zohidov kabi adabiyotshunoslarning tadqiqotlaridan ijodiy foydalanildi. Mazkur BMI natijalari va xulosalaridan umumta`lim maktablarida, akademik litsey, kasb-hunar kollejlarida Hamza Hakimzoda Niyoziy ijodiga oid darslarni tashkil etishda foydalanish mumkin. Shuningdek, yozuvchi ijodiy faoliyatiga oid maqolalar yozishda ham foydalanish o`rinlidir. Bular ishimizning ilmiy ahamiyatini belgilaydi. BMIning tuzilishi . Mazkur BMI kirish, 2 asosiy bob (4 fasl), xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat . 6

I BOB. HAMZA VA O’ZBEK BOLALAR ADABIYOTI I.1. Hamza o’zbek adabiyotining yirik namayondasi Hamza Hakimzoda Niyoziy o‘zbek madaniyatining eng yirik namoya n dalaridan biri. U ma’rifatparvar shoir, o‘qituvchi, jamoat arbobi, kompozitor, rejissor, jurnalist sifatida ma’lumdir. O‘zbek teatr san’atini rivojida muhim hissa qo‘shgan buyuk dramaturg hamdir. Hamza 1989 yil 6 martda Qo‘qon shahrida tabib oilasida dunyoga keladi. Hamza o‘zining o‘qishga bo‘lgan zo‘r ishtiyoqi tufayli 12 yoshidayoq to‘la xat savodli bo‘lib yetishadi. 1906 yilda madrasaga kirib o‘qiy boshlaydi.Biroq madrasa ta’limi Hamzani qanoatlantirmaydi. Shunga ko‘ra, u Lutfiy, Navoiy, Gulxaniy, Muqimiy, Furqat asarlarini mustaqil suratda mutoala qiladi, o‘rganadi. Hamza 1911 yili Qo‘qonning Hojibek guzarida maktab ochib, yetim va kambag‘al bolalarni o‘qitadi, o‘quvchilar uchun “Yengil adabiyot”, “O‘qish kitobi” o‘quv qo‘llanmalarini yaratadi.Hamzaning ijodi va o‘qituvchilik faoliyati o‘sha vaqtdagi hukumat amaldorlarini tashvishga soladi. Ular Hamza maktabini «Xavfli, bolalarni buzuvchi, din va ma’rifatdan ozdiruvchi maktab” deb qoralab yoptirib, o‘zini ta’qib eta boshlaydilar. Hamza 1913 yil fevralda chet elga ketib, Afg‘oniston , Hindiston, Makka, Madina, Shom (Suriya), Bayrut, Istambul, Odessa shaharlarida bo‘ladi va 1914 yil boshlarida Qo‘qonga qaytadi. 1915 yilda Shohimardonda maktab ochadi, muallimlar tayyorlaydigan kurs tashkil etadi, bu o‘quv muassasasi chinakam xalq maktablarining dastlabki namunasi edi. Hamza bu maktabda yoshlarga dunyoviy fanlarni o‘qitadi, aqliy, axloqiy tarbiyaga alohida ahamiyat beradi. Hamza Hakimzoda 1915-1916 yillarda yaratgan “Oq gul”, “Qizil gul”, “Pushti gul”, “Sariq gul” kabi ashulalar to‘plamlarida, “Milliy roman yoxud yangi saodat” qissasi, “Zaharli hayot” kabi drama asarlarida mehnatkash xalqni o‘qishga, ilm o‘rganishga davat etadi: Kim bilurdi odamu olam nadur, hayvon nechuk Bo‘lmas erdi agar insonda bu asor ilm. 7

Qaysi bir mavjuda boqsang bilmoqqa kayfiyatini, Lozim o‘lg‘ay topmoqqa avval o‘qib axbor ilm. Hamza “Sadoi Turkiston”gazetasida bosilgan bir she’rida “bir iloj qilib kambag‘al bolalarni aqchasiz... tarbiya va o‘quvga boshlarini band qilmoq...”choralarini izlaydi, she’r va maqollarida bolalarni o‘qishga chaqiradi. Bu g‘oyani Hamza “ O‘qi” she’rida bayon etadi: Ko‘zimizga ko‘rinib turgan hamma asboblar Hech biri bo‘lmas edi, gar bo‘lmasa, zinhor o‘quv. Yer yuzida ko‘milib yotgan hama oltin, kumush Yuzag‘a chiqdi barii, bis anga axbor, o‘quv... Gar dilingda o‘ylagan orzuga yetmoq istasang, Qimmat umring qilmagil behudaga bekor, o‘qi! Qo‘y o‘yin, sayru tomoshani, g‘animat yoshliging, Shum fe’llardan o‘zingni aylagil bezor, o‘qi! Ey o‘g‘il, dunyoda bo‘lmoq istasang olijanob, O‘qig‘il maktab borib, zinhor o‘qi, ming bor o‘qi! Hamza darsliklarida axloqiy tarbiya mavzusi. Hamza yetim va kambag‘al bolalar uchun “Doril yatim”(“Yetimlar maktabi”)ni ochadi va o‘qituvchilik qiladi. Hamza birinchi sinf o‘quvchilari uchun “Yengil adabiyot”, 2-sinf uchun “Axloq hikoyalari” o‘qish kitoblarini tuzadi. 1919 yil boshlarida Hamza Qo‘qondagi 1-boqimsiz bolalar uyiga mudir qilib tayinlanadi. Bu yerda u uch sinfli maktab ochib, o‘zi o‘qituvchilik qiladi.1922-1924 yillarda shoir Qoraqalpog‘istonning Xujayli tumanidagi 1-bolalar uyi mudiri va o‘qituvchisi bo‘lib ishlaydi. 1925 yilda esa u Farg‘onaning Avval qishlog‘ida o‘qituvchi qilib tayinlanadi va g‘oyat og‘ir sharoitda ishlaydi. Shoir 1928-1929 yillarda Shohimardonga borib o‘qituvchilik qiladi. Hamza xalqni o‘qitish, savodxon qilish uchun tinimsiz intiladi va kurashadi.Maktablar uchun darslik vaqo‘llanmalar yozishni o‘ziga maqsad qilib lgan bolalarning chin do‘sti Hamza bu yo‘lda 8

ancha ishlarni amalga oshiradi.Hamza yozgan darsliklar uning o‘sha davrdagi dunyoqarashi, badiiy ijodi, bolalar adabiyotini tushunishi haqida ko‘pgina ma’lumot beradi. Bu g‘oya “Yengil adabiyot”da o‘z aksini topgan.»To‘g‘ri so‘zla” she’rida har qanday holatda ham to‘g‘ri so‘z bo‘l, deb o‘z o‘quvchisini, yosh kitobxonni to‘g‘ri so‘z bo‘lisha undaydi: To‘g‘ri so‘zla , ey o‘g‘il, Til bilmag‘il yolg‘onga hech. Bir masal bor:tug‘ri so‘zlar Boshini kechmas qilich Hamzaning “Yengil adabiyot”ga kiritgan she’rlaridagi bosh qahramonlarning belgili xususiyatlaridan biri – to‘g‘ri so‘zlik. Shoir bolalarni to‘g‘ri va rostgo‘y bo‘lishga , zararli va foydasiz ishlardan qochib ijobiy ishlar bilan shug‘ullanishga, kishilarning yaxshi sifatlaridan ibrat olishga chaqiradi.”To‘g‘ri so‘z bola”da bu fikr yanada jonli chiqqanini ko‘ramiz. Hamza bu she’rida barcha narsa pul va boylik bilan o‘lchangan jamiyatda hamma narsadan ko‘ra haqiqatni ustun qo‘ygan ijobiy qahramon – bola obrazini yaratadi. Bir bola o‘qishdan qaytayotganida ikki kishi uning oldini to‘sib, biri dedi: «Tanga berurman senga, so‘zla bir ozgina yolg‘on manga”. Shunda bola unga juda donolik bilan javob beradi : So‘zlang, aka, qomatingizga qarab, Bu so‘zingiz aslida yolg‘on erur. Tangaga yolg‘onni kim olgan erur. Sizda ko‘p erkan o‘zi yolg‘on aka, Siz ani avval sotib aylang ado. Qolsa kamib, yetmay agar sizdan, O‘rtog‘ingizga kup erur bizdanam Ofarin aytdilar uning so‘ziga Tangani xolis berubon o‘ziga. Xissa : kimki to‘g‘ri so‘zni har qachon, 9

Teguzadur doimiy bo‘yla hison. Hamza bu she’rida bolalarni yoshligidanoq rostgo‘ylik ruhida tarbiyalash lozimligini uqtiradi,ularni yolg‘onchilik va aldamchilikdan uzoqroq yurishga chaqiradi. Shu kitobda «Qimorning boshi” degan bir she’r bor. Bu asarda Hoshimjon degan bolaning ayanchli qismatidan to‘g‘ri xulosa chiqariga chaqiradi. Hoshimning “To‘ptosh”, “Juftmi-toq” degan o‘yinlarni o‘ynashdan asta-sekin qimor o‘ynashga o‘rganganini, bora-bora qimorga mukkasidan ketib, oxirida bor- yo‘g‘ini qimorga boy berganini, nihoyat uning go‘lohlikka tushib, xorlikda o‘lib ketganini ifoa etadi. ”O‘qish kitobi” Hamzaning ikkinchi darsligidir.Unda to‘qqizta dars bo‘lib, ularning har biri axloqiy masalaga bag‘ishlangan.Shuningdek,bir necha she’rlar o‘qi, ilm, maktab hamda kitbning ta’rifiga bag‘ishlangan. Jumladan, «O‘qi” she’rida shoir o‘qish natijasida kambag‘al-bechoralarning asoratdan qutilib, madaniyat va san’atdan bahramand bo‘lishi turgan gap, deb uqtiradi.O‘qishning qadrini muallif o‘qituvchi – ustozlar tilidan shunday ta’riflaydi: Gar dilingda o‘ylagan orzuga yetm o q istasang, Qimmat umring qilmag‘il behudaga bekor, o‘qi!... Ey o‘g‘il! Dunyoda bo‘lmoq istasang olijanob, O‘qig‘il maktab kelib, zinhor o‘qi, ming bor o‘qi! U “ Maktab” she’rida “ O‘qub ilmu adab bo‘lg‘ay garang xushyor maktabdin”deb “ Insonni inson qatoriga qo‘shish”, insonni kamolotga yetkazish va uni olijanob, fazilatli kishi qilib yetishtirishda maktabning roli katta ekanligini ko‘rsatadi. Shoir maktab tarbiyasining ahamiyatini yuksak baholaydi, uni sirlarning xazinasi, odamni odam qiladigan joy deb ko‘rsatadi. “Ilm ista” she’rida yoshlarga murojaat qilib kishining ko‘zlagan murod- maqsadlariga erishishida ilm olishning ahamiyati katta ekanligini aytadi, yoshlarni ilm olishga , dunyo sirlarini o‘rganishga da’vat qiladi. U ilmli kishi 10

bilan ilmsiz kishini bir-biriga solishtirib ilmli kishini porloq oftobga, ilmsiz kishini qorong‘u kechaga uxshatadi: ...Har murodu maqsadingga yetmoq istarsan murod, Ko‘z ochib bedor bo‘l:darkor ilm,darkor ilm! Ul haqiqat oyiniga sayqal istarsan Nihon, Ilm ista,ilm ista,istag‘il zinhor ilm! Hamza 1925 yilda ”Ikkinchi sinf uchun qiroat kitobi” darsligini yozdi. Bu kitob g‘oyaviy mavzui jihatidan A.Navoiyning «Hayratul-abror”asariga yaqin turadi. Kitob bolalar ruhiga mos qilib, nasriy yo‘l bilan yozilgan. Undagi birinchi asar – “Ilm”da ma’rifatlilik, ilmli bo‘lish shunday sharhlanadi: «Ey bolalar, xar bir inson bolasiga dunyoda eng avval zarur va lozim bo‘lgan narsa olamda ilmlik o‘lmoqdir. Ilmsiz kishini butun inson demak ayni xatdir...”Kitobdagi barcha darslar anna shunday tafsilot bilan boshlanadi, so‘ng bir bayt she’r keltiriladi: Ilmsiz har kishi uchsa havoga Ko‘ngil berma aningdek xudnamoga. Shoir ”Milliy ashulalar”, “Oq gul”, “Qizil gul”,”Yashil gul” va boshqa to‘plamlaridagi qo‘shiqlari bilan xalq ommasini madaniyatli bo‘lishga undaydi, zulmdan shikoyat qiladi, ijtimoiy faollikka chaqiradi. Biz Hamza Hakimzoda Niyoziyni shoir va dramaturg, pedagog va jurnalist, bastakor va sozanda, teatr va jamoat arbobi, milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyotining yetuk namoyandasi sifatida yaxshi bilamiz. Hamza Hakimzoda Niyoziy XX asr o’zbek adabiyotining yetuk namoyandalaridan biri hisoblanadi. U ko’p qirrali, noyob iste’dod sohibi hamdir. Allomaning adabiy-badiiy faoliyati nafaqat o’zbek, balki qozoq, qirg’iz, ozarbayjon, turkman, tojik, uyg’ur, tatar va qoraqalpoq adabiyotlari rivojiga ham ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Shuning uchun ham taniqli ozarbayjon adibi Mirza Ibrahimov; “ Men Hamzaning yorqin iste’dodi, estetik va vatandoshlik ideallarining musaffo va o’ziga xosligi oldida qulluq 11

qilaman. Biz hozirgi kunlarda ham Hamzadan xalqning o’lmas an’analaridan foydalanishni, umuminsoniy va internatsional hodisalarni milliy tiniqlikda tasvirlashni o’rganishimiz kerak ” 1 . Tojik shoiri Mirzo Tursunzoda: “ Biz, tojik qalamkashlari uchun Lohutiy, Ayniy asarlari naqadar aziz bo’lsa, Hamza Hakimzoda asarlari ham shu qadar mo’tabar ” 2 ,- deb aytib o’tgan. Hamzaning ijodi sermazmun va serqirradir. Undan katta adabiy-madaniy meros qolgan. O’zbek adabiyotshunosligi ana shu merosni to’plash, nashr etish, ilmiy asosda o’rganish va xalq orasida keng targ’ib qilish sohasida ancha ishlar qilgan. Hamza she’riyatni hayotga, xalqqa yaqinlashtirish, hozirgi zamon nasrini o’zbek adabiyotida qaror toptirish, ayniqsa, drama, komediya, tragediya yaratish bobida va teatr san’atini rivojlantirishda izlanishlar olib borgan va kashfiyotlar yaratgan san’atkordir. U kompozitor, jurnalist, pedagog sifatida ham shuhrat qozongan. Adabiyotda Hamza ijodini o’rganish shoirning tirik chog’ida- 20-yillarda boshlangan. Hamzashunoslik urushdan keying davrda kuchaydi. Hamza ijodining mavzular doirasi, g’oyaviy mundarijasi, o’ziga xos xususiyatlari, xalqchillik, zamonaviylik, an’ana va novatorlik masalalarini yoritishga e’tibor kuchaydi. Ibrohim Mo’minov, Komil Yashin, Izzat Sulton, Yusuf Sulton, Vohid Zohidov, Laziz Qayumov, Mahmudali Yunusov, Tursun Sobirov, Hafiz Abdusamatov kabi taniqli olimlar adib ijodini tadqiq etishdi. O’nlab tanqidiy-biografik ocherklar, monografiyalar, xilma-xil ilmiy risolalar, o’quv qo’llanmalari, ko’plab nomzodlik doktorlik dissertatsiyalari yaratildi. Yusuf Sultonovning “Xalq san’atkori” (1959), M. Rahmonovning “Hamza va o’zbek teatri” (1958), L. Qayumovning Hamza haqidagi trilogiyasi, H. Abdusamatovning “Traditsiya va novatorlik problemasi”, M. Qo’shjonovning “Hamza ijodidan lavhalar” nomli kitoblari, shuningdek, mualliflar jamoasining “Hamza haqidagi maqolalar”, “Hamza ijodi haqida tadqiqotlar” fikrimiz dalilidir. 1 Ҳамза замондошлари хотирасида. .A д a биёт в a с a нъ a т н a шриёти , T., 1979, 31- б e т . 2 Юқ o ридаги a с a р , 30- б e т. 12

1989-yilda Hamza tavalludining 100 yilligi nishonlandi. Shu munosabat bilan adabiyotshunos olimlardan M. Qo’shjonov, Izzat Sulton, Yusuf Sultonov, Laziz Qayumov, Saydulla Mirzayev, Sanjar Sodiq, Baxtiyor Nazarovlar salmoqli ilmiy-ijodiy ishlar qildilar. Hamzashunoslik yutuqlar bilan bir qatorda zamon, hukmron mafkura ta’sirida o’tkazilgan jiddiy xatoliklar, g’ayriilmiy talqinlardan ham xoli emasdi. Mustaqillik davri imkoniyatlari, shart-sharoit va erkinlik hamzashunoslik sohasida asl adabiyot- badiiyat tamoyillariga tayangan holda yangi tadqiqotlar bajarilishini taqozo etmoqd а . Ma’rifatli, ilg’or kishining farzandi bo’lan Hamza eski maktabda, ovro’pocha maktabda va madrasada o’qiydi, fors, arab va rus tillarini o’rganadi. Forscha – tojikcha she’rlar yozgani va Namangandan otasiga arab tilida yozgan maktublari buning isbotidir. Uning o’z yonidan pul to’lab ruschani o’rganganligi to’g’risida hujjatlar ham bor. Hamza 1908-yilda Namanganga borib, 7-8 oy davomida tahsil ko’radi. U shu davrda Turkiston, Turkiya, Tatariston, Ozarbayjon, Rossiya, Orenburg va Ufada chiqib turgan gazeta - jurnallar orqali jadid g’oyalari bilan tanishib boradi. Hamzaning adabiyotga bo’lgan ixlosi 1897-1898-yillarda boshlangan. Shu yillarda madrasada tahsil ko’rgan Hamza Hakimzoda buyuk Alisher Navoiy, Bobur, Bedil, Fuzuliy, Muqimiy, Furqat kabi mumtoz shoirlar asarlarini, Yevropa va Sharq adabiyoti namunalarini o’qish – o’rganish tufayli XX asrning boshlariga kelib o’z davrining ilg’or ma’rifatparvar va xalqparvar ziyolisi sifatida taniladi. 1899-1900-yillardan boshlab o’zi ham she’r yoza boshlaydi. Hamza 1908-yilda Namangandagi tahsilini tugatgach, mahalliy maorif xodimlaridan biri Abdulla To’qmullin bilan uchrashib, unga “she’riy yozishmalari”ni ko’rsatadi. “ Ul manim qo’limda o’z qalamim bilan yuz sahifadan ortiqroq eski usuldagi she’riy yozishmalarimni ko’rib, tarbiyamga kirishdi ”,- deb yozgan edi Hamza tarjimai holida. Shoirning aytishicha, Namanganda o’qib yurgan paytlari “Haqiqat kimda?” ismli havosiz operalik roman yozgani va o’sha vaqtda yo’olganini aytib ketgan. Shundan so’ng, Hamza hajga borgan, ko’plab taraqqiy etgan davlatlarda bo’ladi. 13

Mashhur tarbiyachi, atoqli shoir, dramaturg va bastakor Hamza Hakimzoda Niyoziy mehnatkash xalqni , shuningdek, yosh avlodni o‘qitish,ma’rifatli qilish, tarbiyalash ishiga o‘zining butun iqtidorini, umrini bag‘ishladi. 14

I.2. Hamza ijodining o’ziga xos xususiyatlari Hamza yoshlik yillarida o’zbek xalq og’zaki ijodi va Sharq mumtoz adabiyotini chuqur va mufassal o’rgandi, bu keyinchalik uning ijodi uchun asosiy manbalardan biri bo’lib xizmat qildi. Hamzaning adabiyotga bo’lgan ixlosi 1897 – 1898–yillarda boshlangan. Shu yillarda madrasada tahsil ko’rgan Hamza Hofiz, Bedil, “Yusuf va Ahmad” risolalarini ota-onasiga o’qib berarkan, ular yordami bilan bu asarlarlarni sinchiklab o’rgana boradi. Yosh Hamza estetik qarashlarining shakllanishida o’sha davr muhiti katta ta’sir ko’rsatdi. Rus tilini o’rgandi, rus-tuzem maktablari dasturi asosida talabalarga rus tilini o’rgatish, ularni adabiyot, tarix, geografiya va matematika bilan tanishtirish ishlariga asosiy e’tiborini qaratdi. O’zi iste’dodli shoir bo’lgani uchun ham ilm – ma’rifatni ulug’lovchi she’rlar, hikoyalar va sahna asarlarini yozdi. Hamzaning adabiy ijodi asosan ikki qismdan – she’riyat va dramaturgiyadan iborat. Shoir Hamza ijodi o’zbek mumtoz adabiyoti an’analari ruhida – aruz vaznida yozilgan g’azallari bilan boshlangan. Uning 1905 – 1914–yillarga oid g’azal, muxammas, musaddas va masnaviylari qo’lyozma devonga jamlangan bo’lib, shoir bu asarlarida “Nihoniy” taxallusini ishlatgan. Shoir tarjimai holida she’r bilan birga ularga musiqa ham yozganini aytib ketgan. 1915 – 1917-yillarda ana shunday she’rlarini jamlab, ularni “Milliy ashulalar uchun milliy she’rlar majmuasi” degan umumiy nom ostida 8 ta “gul” to’plamlarida nashr etdi. Hamzaning adabiy ijodida dramaturgiya katta ahamiyatga ega. U yolg’on aqidalar hukmron bo’lgan sovet tuzumi yillarida aytilib kelganidek, o’zbek dramaturgiyasining boshlovchisi bo’lmagan. Dramaturgiya o’zbek adabiyotida Hamzadan oldinroq tug’ilgan. Mahmudxo’ja Behbudiyning “Padarkush” dramasi ilk o’zbek dramasi hisoblanadi. Hamza XX asr boshlarida o’zbek dramaturglari Fitrat, Cho’lpon va Abdulla Avloniy bilan birgalikda milliy dramaturgiyaning mustaqil adabiy janr sifatidaravnaqtopishiga sezilarli hissa qo’shdi. 1915 – yilda Qo’qonda o’zi tashkil etgan teatr truppasi uchun yozgan “Zaharli hayot yoxud Ishq qurbonlari” asari Hamzaning bu sohadagi ilk qadami 15

bo’lgan. Shundan keyin “O’ch”, “Muxtoriyat yoki avtonomiya”, “Boy ila xizmatchi”, “Kim to’g’ri?”, “Tuhmatchilar jazosi” pyesalarini yozgan. Bundan tashqari, Hamza “Mulla Normuhammad domlaning kufr xatosi”, “Ochlik qurbonlari”, “Ishchilar hayotidan”, “Loshmon fojiasi”, “Farg’ona fojiasi”, “Qizil qon ichida gavdalar” kabi ko’plab sahna asarlarini yozgan, afsuski, ular nashr etilmay qolgani sababli bizgacha yetib kelmagan. Ammo bunday sahna asarlari ustida tinimsiz ishlash, ularni rejissor va aktyor sifatida talqin etish jarayonida, Hamza dramaturgiya janrining o’ziga xos murakkab xususiyatlarini mukammal egalladi. Natijada o’zbek dramaturgiyasining shoh namunalari bo’lgan “Burungi qozilar yoki Maysaraning ishi”, “Paranji sirlaridan bir lavha yoki Yallachilar ishi” dramatik asarlarini yaratdi. 1927–yilda “Jahon sarmoyasining oxirgi kunlari” pyesasini yozdi. Hamza dastlabki o’zbek dramaturglaridan biri bo’lgani uchun asarlarining ayrimlari tarafkashlik asosida yozilgan, kamchiliklari ham bo’lgan, ya’ni bir tomonlama aks ettirilgan. Shunday bo’lishiga qaramay, kamchilikning bosh sababini ilmsizlikdan ekanini Hamza qayta-qayta ta’kidlab o’tgan. “Maysaraning ishi” komediyasida ham yangilik bilan eskilik o’rtasida tafovut borligi ko’rsatilgan. O’qimagan kishilarning dunyoqarashi orqali ko’p narsalar noto’g’ri talqin qilinadi. Hamzaning dramatik asarlarida xalqning turli qatlamlariga mansub kishilar taqdiri orqali mustamlakachilik davridagi mashaqqatli va azob-uqubatli hayoti yorqin badiiy ifodasini topgan. Hamza she’riyatini tadqiq qilishda shoir yashagan davrning murakkab ijtimoiy-siyosiy muhitini, milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyotining xos xususiyatlarini e’tiborga olish zarur. Sobiq ittifoq davrida shoir Hamza “ inqilob kuychisi ”ga, sho’ro adabiyotining “ yalovbardori ”ga aylantirildi. Shoir she’riyati kommunistik mafkura qoliplari asosida tadqiq qilindi. Bu yo’nalishdagi vulgar-sotsiologik talqinlar asosan jadidchilik va jadid adabiyotiga barham berilgan XX asrning 30 – yillaridan avj pallasiga kirdi. Bu davrda yaratilgan tadqiqotlarda Hamzaning 16

milliy uyg’onish ruhidagi asarlari atayin chetlab o’tildi, shoir ijodi maqsadli ravishda soxtalashtirildi. Hamza ijodiga, she’riyatiga nisbatan bunday munosabat quyidagicha ko’rinishlarda kechdi: - shoir she’riyatining manbalari yuzaki o’rganildi; - nazmiy asarlari matni asliyatdan uzoqlashtirildi; - she’rlari asl mohiyatiga zid talqin qilindi; - asarlaridagi ma’rifatparvarlik g’oyasi jadidchilikka qarshi qo’yildi, sho’ro mafkurasiga to’liq ravishda moslashtirildi. Bu hol, o’z navbatida, Hamza ijodiy merosining barcha sohalari qatori shoir she’riyatini ham dastlabki manbalar asosida qaytadan o’rganishni, nazmiy asarlari matni ustida xolis ilmiy kuzatish olib borishni, ularni qayta baholashni taqozo qiladi. Buning uchun esa, ilmiy–metodologik dalil hamda manbalarga tayangan holda shoir lirikasini tadqiq etishning bosh va asosiy adabiy-estetik tamoyillarini belgilab olish taqozo qilinadi. Shu bois Hamza she’riyatini tadqiq qilish tamoyillarini mavzuning o’ziga xosligidan kelib chiqib belgilash zarur. Bizningcha, bu o’ziga xoslik quyidagilardir: 1. Hamza she’riy asarlari matnining asliyatga muvofiqligi. 2. Shoir she’rlarida matn tahriri. 3. Hamza lirikasining mumtoz adabiy an’analarga munosabati. 4. Ijodkor asarlarining o’zbek milliy uyg’onish adabiyoti ruhiga va milliy istiqlol g’oyasiga muvofiqligi. 5. Hamza she’riyatida diniylik va dunyoviylik muvozanati. 6. Shoir asarlarining umuminsoniy va milliy ma’rifiy-axloqiy mohiyati. Milliy adabiyotimizning har qanday namoyandasi, ayniqsa, Hamza singari murakkab va ziddiyatli davrda yashagan, asarlari atayin mafkura talablariga moslashtirilgan shoir ijodiy merosinitadqiq qilishda matnning asliyatga muvofiqligi tamoyili asosidagi ilmiy tekshiruv xulosalarining haqqoniyligini, nazariy jihatdan asosli bo’lishini ta’minlaydi. 17

Diniylik va dunyoviylik muvozanati tamoyili – nafaqat Hamzaning she’rlarini, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida yashab ijod etgan barcha ma’rifatparvarlar adabiy merosini tadqiq etishda alohida ahamiyatga molik muhim masala. Ma’lumki, milliy uyg’onish harakati bu ikki xususiyatni – diniylik va dunyoviylikni uzviy aloqadorlikda his etgan. Ular o’z asarlarida inson kamoloti va jamiyat ravnaqi mana shu ikki omilning muvozanatiga, o’zaro uyg’unligiga bog’liq ekanini ta’kidlab,turkiy dunyoda XVII-XIX asrlarda kechgan tanazzul jarayonini ana shu muvozanat buzilishining oqibati deb bilgan. Bunga erishmoq uchun esa, diniy va dunyoviy ilmlarni yuksak darajada egallamoq, nafaqat o’rganish, bilish, ana shuning barobarida, hayotga tatbiq etmoq ham zarur edi. Shuning uchun ham Hamzaning fikricha, ma’rifatsiz iymon mukammalligiga erishib bo’lmaydi. Ilmdan bebahralik musulmonlik darajasining ham noqisligini ko’rsatadi: Darig’ tutmang ilm uchun ketsa molu jon, O’quv farzligi ming yo’l qur’onda farmon. Ma’rifatsiz tonulmaz ahkomi iymon, Ilmsizga aytulmas komil musulmon 3 . Sho’rolar zamonida Hamzaning dinga munosabati bir tomonlama, totalitar mafkura nuqtai nazaridan yoritib kelindi, ya’ni shoir ateist, din dushmani sifatida talqin qilindi. Ana shunday soxta xulosalardan kelib chiqib, shoirning diniy mavzudagi she’riy va nasriy asarlari, maqolalari, hayoti va ijodiga doir diniy ruhdagi ma’lumotlar kitobxonlar e’tiboridan yashirildi. Bu hol shoirning biz foydalanayotgan “To’la”asarlari nashrida yaqqol namoyon bo’ladi. Hamza musulmon e’tiqodidagi shaxs, Vatan va millat taraqqiysini diniy va dunyoviy ma’rifat uyg’unligida ko’rgan ijodkor sifatida yashagan va ijod qilgan. Mana bu misralar ham ushbu fikrimizni tasdiqlaydi: O’zga millatning taraqqiy ilmini aylab misol, 3 Ҳамза. Тўла асарлар тўплами. Иккинчи том, Шеърлар. Педагогик рисолалар. Т.: 1988, 10 – бет. 18

Ko’rsatib ko’ziga yuz ming foyda,fazlu xisol, Xor, so’lub, qonlar yutub, tun-kun yugurub mohu sol, To’zigay to’zg’oq kibi bir ittifoq etsang arang 4 . Hamzaning musulmonligi va jadidligi bir – birini inkor etmaydi. Aksincha, bir – birini to’ldiradi, shoirning e’tiqodi va ijodiy maslagi haqidagi tasavvurni boyitadi. Shoirning mana bu misralarida ana shu ikki jihat mutanosiblikda ifodalanganini kuzatish mumkin: Bu na vahshat, na jaholat, er, qizu piru juvon, Domi g’aflatdin xalos o’lmoqqa imkon istamas, Ey Nihon, bing hayf, ey insoniyat, islomiyat Millati xor o’lmag’in hech nomusulmon istamas, Uxlama ko’p, o’zbek eli, asri taraqqiy vaqtida 5 . Ushbu ilmiy kuzatuvlar Hamza she’riyatini diniylik va dunyoviylik muvozanati tamoyili asosida tadqiq etish shoirning shaxs va ijodkor sifatidagi dunyoqarashini anglashda alohida ahamiyatga molik ekanini ko’rsatadi. Bu tamoyil nafaqat Hamza ijodi, umuman jadid adabiyotining xos xususiyatlarini tadqiq qilishda yangi ilmiy-nazariy umumlashmalarga kelish imkonini berishi mumkin. Hamza lirikasini tadqiq etish tamoyillari haqida so’zketar ekan, bu ijodkor merosini shoir asarlarining umuminsoniy va milliy ma’rifiy-axloqiy mohiyati tamoyili asosida o’rganish hamzashunoslik ufqlarini kengaytirishi mumkinligini ta’kidlash kerak. Shoir asarlarida barcha zamonlar va umuman insoniyat hayoti uchun dolzarb bo’lgan taraqqiy va tanazzul, ma’rifat va jaholat, yorug’lik va zulmat, ezgulik va yovuzlik, ozodlik va istibdod, iymon va kufr, diyonat va 4 Ҳамза. Тўла асарлар тўплами. Иккинчи том, Шеърлар. Педагогик рисолалар. Т.: 1988, 27 – бет. 5 Ҳамза. Тўла асарлар тўплами. Иккинчи том, Шеърлар. Педагогик рисолалар. Т.: 1988, 30 – бет. 19

xiyonat singari mavzular chuqur mazmun va betakrorbadiiy shakl uyg’unligida tasvirlanadi. Ta’kidlash kerakki, bu kabi mavzulartalqini zamirida ma’rifatparvarlik g’oyasi, ma’rifiy – axloqiy mohiyat aks etadi. Muhimi, bu g’oyalarning badiiy talqini Vatan vamillat manfaatiga asoslanishi barobarida umuminsoniy ahamiyatga ega. Hamza Hakimzoda Niyoziy 1910 – yillardanoq ilm – ma’rifatga asosiy e’tiborni qarata boshlaydi. Bu yillarda mehnatkash ommaning og’ir ahvoli, o’lkada yoppasiga hukm surgan savodsizlik uni nihoyatda tashvishga solar edi. Mehnatkash xalqning ahvolini yaxshilash kabi ijtimoiy masala Hamzaning diqqat markazida turdi. Hamza jadid allomalari bilan yaqindan muloqotda bo’ldi. U rus, fors – tojik tillarini mukammal o’rganishga kirishdi. Turkistonda, Turkiyada, Tataristonda, Ozarbayjonda, Rossiyada bosilgan gazeta va jurnallarni muntazam o’qib borishga harakat qildi, u yerdagi maorif – o’qitish sohasidagi yangiliklarga qiziqib qaradi, ularga havasi keldi. Bizga ma’lumki, jadidlar maktabni isloh qilish, gazeta – jurnallar chiqarish, dramaturgiya va teatr san’atini rivojlantirish orqali xalq hayotini yaxshilamoqchi, turmush darajasini ko’tarmoqchi bo’ldilar. Jadidchilikning oxir – oqibat maqsadi mavjud ijtimoiy tuzumni o’zgartirish, demokratlashtirishdan iborat edi. Shu tufayli jadidchilikdan chorizm ham, mahalliy amaldorlar ham, mutaassib ruhoniylar ham qattiq qo’rqdilar va ularga qarshi faol kurashdilar. Hamza ijtimoiy faoliyati bilan ham, asarlarida olg’a surgan g’oyalari orqali ham xuddi shu yo’nalishda ketdi. U bir shaharda usuli savtiya maktabini ochib, quvg’in qilinsa, ikkinchi shaharda yana shunday maktabni tashkil etadi. Ko’proq kambag’alarni, yetim – yesirlarni bepul o’qitishga intildi. Hamza ommani ilm – ma’rifatga chaqirish bilan birga, amaliy ish ham olib boradi. Hamza xalqqa najot berishning yagona yo’li maktablar ochish, madaniyat, maorif tarqatish deb biladi. U shu maqsadda turli joylarda maktablar ocha boshlaydi, ma’rifatparvarlikni aks ettiruvchi asarlar bilan bir qatorda darsliklar ham yoza boshlaydi. 1910 – yilda Toshkentga kelib, Qashqar darvoza mahallasida birinchi marta usuli savtiya, 20

ya’ni jadid maktabi ochadi. 1911 – yilda Qo’qonda, so’ngra Marg’ilonda maktab ochadi, o’zi ham o’qituvchilik qila boshlaydi va ma’rifatparvarlik g’oyalarini targ’ib qiladi. Hamza o’quvchilarga moddiy yordam berish maqsadida “Yordam jamiyati” tashkil qiladi. Hamza yoshlarninggina emas, kattalarning ham savodli bo’lishlari yo’lida qayg’uradi, shu maqsadda o’z maktabi qoshida kattalar uchun kechki kurslar ham ochadi. Biroq, Hamzaning bunday xatti – harakatlari, tashabbusi uzoqqa bormaydi, chunki Hamzaning maktabi “ xavfli ” hisoblanib, yopiladi, o’zi esa hukumat tomonidan ta’qib ostiga olinadi. Qo’qonda qolish uning uchun xavfli bo’lib qoladi va hajga otlanadi. Shu bahonada Hamza Afg’oniston, Hindiston, Turkiya va Arabistonning bir qancha shaharlarida ziyoratda bo’ladi, sharq xalqlarining hayoti, adabiyoti, san’ati, maktab – maorif ishlari bilan tanishib qaytadi. Hamza 1914 – yil fevral oyida Qo’qonga qaytadi. U bu yerda yana o’zining pedagogik faoliyatini boshlab yuboradi. Shu yili Qo’qonda maktab ochadi: “ ... oylik vazifa to’lab o’quvdan ojiz qolgan faqir va bechora bolalar ko’cha – ko’ylarda hayron va sargardon bo’lib, nihol umrlarini safohatga barbod berub ketmakdadurlar... bularni bu amallardan saqlamoq... uchun eng avvalg’i chora o’shal bolalarni bir iloj qilub, oqchasiz bo’lsa ham, bir maktabni majjonoan (pulsiz) qilib qo’yub bo’lsa hamki, tarbiya va o’quvg’a boshini band qilmoq edi ” 6 , - deb yozgan edi. Hamzaning bu maktabi “Yetimlar maktabi” deb nomlangan. Biroq bu maktabning qismati ham avvalgisiday bo’ladi: Hamza maktabining dovrug’i xalq o’rtasida yoyilishi, albatta, mahalliy hokimiyatga yoqmaydi – ular maktabni asossiz ravishda yopadilar. Hamza Hakimzoda maktab ochib, o’zi unda dars beribgina qolmay, “Yengil adabiyot” , “O’qish kitobi”, “Qiroat kitobi” (1914 - 1915) kabi darsliklar ham yozdi. Hatto o’z maktablarida “Pervaya kniga” ni ham o’qitadi. Hamzaning maorif – o’qitish ishlaridagi yutug’i shunda bo’ldiki, islomni usuli savtiya bilan yaxlit bog’lay oldi. Hamzaning “Faqirlik nimadan hosil o’lur?”, “ Maktabi dor ul- aytom”, “Muallim afandilarimizga ulug’ rijomiz” kabi ko’plab maqolalariga razm 6 Ҳамза . M ук a мм a л a с a рл a р тўпл a ми . Иккинчи том , To шк e нт , 1979, 259- б e т . Ma қ o л a н o ми : “ Етимлар мактаби ”. 21

solinsa, yurtning hamma tabaqasiga - boyu kambag’al, ziyoliyu din peshvolariga murojaat etib, xalqni faqat o’qitish, savodini chiqarish, ma’rifatli qilish orqaligina jaholatdan, turg’unlikdan, har xil yaramas illatlardan qutqarib, baxtli etish mumkin, degan fikrni qayta – qayta takrorlaganini ko’rish mumkin. “ Agar, - deydi Hamza, - bu ahvolda yashayversak, bir muddatdan so’ng bu bid’atlar orasida bir millat tug’ilib biri barbod bo’lub qolur... o’quv – o’qituv usullarin zamonga muvofiq tahsil qilmoq choralarini axtarmoq lozim ” 7 . 7 Ҳамза . M ук a мм a л a с a рл a р тўпл a ми . Иккинчи том , To шк e нт , 1979, 259- б e т . Ma қ o л a н o ми : “ Етимлар мактаби ”. 22

II BOB. HAMZA IJODINING MA’RIFATPARVAR LIK QIRRALARI II.1. Hamzaning maktab-maorif sohasidagi xizmatlari. Hamza Muqimiy, Furqat kabi ma’rifatparvarlar izidan borib, o’zbek xalqi istiqbolida ta’limiy-tarbiyaviy asarlar o’rniga katta e’tibor beradi. Boshqa yurtlarda bo’lgan chog’ida ko’rgan va o’rgangan yangiliklarini o’z yurtida, o’zi tuzayotgan darsliklarida qo’llamoqchi bo’ladi va bunga erishadi ham. Furqat, Muqimiy asarlariga javob tarzida, “Kitob”, “Ilm ista” kabi she’rlarini yozadi, ularda ilmni qadrlash, madaniyat va maorifga hurmat, muhabbat, ilmdan amaliy maqsadlarda foydalanish kabi masalalarni ilgari suradi. Axloqiy masalani ifodalagan “Toshbaqa bilan Chayon” masali Gulxaniyning shu nomli masali asosida yaratilgan, she’riy hikoyalari esa xalq og’zaki ijodining syujeti va uslubiga yaqin turadi. Hamzaning ma’rifatparvarlik mavzusidagi asarlarini shartli ravishda ikkiga – aqliy va axloqiy tarbiyaga bag’ishlangan she’rlarga bo’lish mumkin. Bulardan “Ilm ista”, “Olim va johil haqinda”, “O’qi”, “Maktab”, “Kitob”, “Qalam” kabi she’rlarini aqliy tarbiyani targ’ib etgan she’rlar qatoriga, “Toshbaqa bilan Chayon”, “To’g’ri so’z bola”, “Ona”, “Hikoya”, “Qimorning boshi”, “Bolaning yomon bo’lmog’iga sabab bo’lgan onaning jazosi” she’rlarini axloqiy tarbiyaga oid asarlar qatoriga kiritish mumkin. Hamza aqliy tarbiyani targ’ib etgan she’rlarida ilmning hayotdagi ahamiyatini ta’kidlab, maktabni ilm makoni, madaniyatimiz taraqqiyotining asosiy omili sifatida targ’ib qiladi. Hamza ilmning rolini ulug’lab, uni puxta o’rganishga da’vat etadi . “Ilm ista” she’rida shoir mehnatkash ommaga qarata shunday deydi: Har muroding, maqsadingga yetmoq istarsan murod, Ko’z ochib bedor bo’l: darkor ilm, darkor ilm 8 ! Mehnatkash ommani bilim olishga, ma’rifatga chaqirish, milliy uyg’onishga da’vat, boshqacha qilib aytganda, ma’rifatparvarlik, 8 Ҳамза. Тўла асарлар тўплами. Ҳамза. Тўла асарлар тўплами. Иккинчи том, Шеърлар. Педагогик рисолалар. Т.: 1988, 127 – бет. 23

taraqqiyparvarlik, millatparvarlik, yurtsevarlik g’oyalari Hamza ijodining bosh va asosiy yo’nalishini tashkil etadi. Shoir she’rga shunday yakun yasaydi: Ul haqiqat oynasiga sayqal istarsan, Nihon, Ilm ista, ilm ista, istag’il zinhor ilm! “Ilm ista” she’rida Hamza ilmni “odamning xurshidi” (“olamning xurshidi kundir, odamning xurshidi - ilm”), “Kitob” she’rida kitobni “gavhar”, “ko’zning nuri”, “dil huzuri”, “dillar darmoni”, “mohitobon”, “qalqon” deb, bir qancha an’anaviy obrazlazlarga yangi mazmun va mohiyat beradi. Hamza yoshlarda ilm, kitob, maktab va muallimga nisbatan muhabbat hamda ishtiyoq uyg’otadi. U ilm – ma’rifatning amaliy va ijtimoiy ahamiyatini ham oydinlashtirishga erishgan. Bu kabi masalalar “Olim va johil haqinda” she’rida ilm va johillikni bir – biriga taqqoslash orqali yanada yaxshiroq va yorqinroq ochiladi: Olim bo’lsak dunyoda, Kelur har ish bunyoda; Biz ham suv ostin kezib Ham ucharmiz havoda 9 . 1914-yilda ma’rifatparvarlik ruhi bilan sug’orilgan “Maktab” she’ri “Sadoyi Farg’ona” gazetasida bosilib chiqadi. Unda bilim olish uchun yagona yo’l maktab ekanini, yoshlikni behuda o’tkazmay, maktabga borib savod chiqarish lozimligini qayta-qayta ta’kidlaydi. Shuningdek, maktabning ikkinchi ona ekani, tarbiya o’chog’ida g’aflatda qolmaslikka da’vat etadi. Shoir aytmoqchi, “Maktab millatning yo’lboshlovchi, ko’z, quloq va boshidir”. Bu fikrlar keyinchalik “Yengil adabiyot” nomli darsligida ancha kengaytirilgan. Shoir shu yillarda yozgan “Kitob” she’rida ma’rifatning asosiy manbai bo’lmish kitobni ulug’laydi, uning ezgu fazilatlarini birma-bir yodga oladi: 9 Юқоридаги асар. 89 – бет. 24

Har murodning boshidur, har muddaoning gavhari, Har marazlarning shifosi, ya’ni Luqmondir kitob. Ko’zni nuri, dil huzuri, dillarning darmonidir, Har qorog’u dilga go’yo mohitobondir kitob. Har balodan asraguvchi, eng muhim qimmat yarog’, Tiri vahshat, xanjari zillatga qalqondir kitob 10 . Hamza kitobni ta’rif – tavsif etar ekan, o’quvchilarni unga muhabbat qo’yishi lozimligini, qo’ldan qo’ymay mutolaa qilishga undaydi. Biroq, kitobga mehr – muhabbat bo’lgani bilan Hamza ochgan maktabga qatnaydigan o’quvchilarning kitob sotib olishga puli yo’q edi. Buni qalbdan tushungan Hamza bir qancha hammaslaklarining yordami bilan, kichikroq bo’lsa ham, ommaviy kutubxona tashkil qiladi. Buni “G’ayrat” kutubxonasi deb ataydilar. Iloji boricha, u yerda o’quvchilar uchun zarur bo’lgan kitob va gazaetalar to’planadi va foydalanish uchun bepul beriladi. Bu Hamza tomonidan o’quvchilar uchun uyushtirilgan yordamlardan edi. Hamza o’zining axloqiy tarbiyani targ’ib etgan she’r va bir qator masallarida ota-onani hurmatlashga, ular har ishda rozi qilishga undaydi, maktab bilan oila bir-biriga yaqin bo’lishi lozim deb biladi. Shoirning ona haqidagi fikrlari alohida ahamiyatga egadir: Parcha go’sht erdik tug’ulgan vaqtimiz, Onamizning bag’ri o’ldi taxtimiz. Tutdi siyna shirin uyqudan cho’chib, Kechalar sovuq beshiklarni quchib. Ikki-uch yil bag’ri uzra ko’tarib, Katta qildi o’zi mehnatda horib. Jonu dilda asradi bizni suyub, 10 Юқоридаги асар, 99 – бет. 25

Dedi bizni, boshqa orzuni qo’yub 11 . Hamza Hakimzoda Niyoziy onaning farzandga bo’lgan beqiyos mehrini, uni tarbiyalashdagi mashaqqatini juda tabiiy tasvirlaydi. Bu she’rning tarbiyaviy ahamiyati yana shundaki, unda shoir onalik mehri bilan birga farzandlik burchini ham alohida ta’kidlab o’tadi: Bizga ham lozim ani shod aylasak, Bizga qilgan xizmatin yod aylasak 12 . Hamza o’zining axloqiy tarbiyaga bag’ishlangan she’rlarida yomon xulq va odatlarni qattiq qoralaydi. “Qimorning boshi” she’rida Hoshimjonning yaramas oqibatlarga olib keladigan qimor o’yini tufayli kechirgan fojiasi, “Hikoya”da esa o’g’riligi tufayli sharmanda bo’lgan o’g’ilning ahvolini tasvirlaydi. Bola tarbiyasida ayniqsa, ota-onaning hissasi katta. Avvalo, ota-onaning o’zi farzandga namuna bo’lishi kerak. Onalik burchini unutgan, farzandini yomon xulq – odatga o’rgatgan onaning o’z qilmishiga yarasha topgan jazosi Hamza Hakimzodaning “Bolaning yomon bo’lmog’iga sabab bo’lgan onaning jazosi” she’rida yanada yaxshiroq ifodalanadi. Hamzaning axloq – odob haqidagi she’rlari yana shunisi bilan ibratliki, shoir har she’r oxirida yomon xulq – odatni qoralab, yaxshi fazilatni ulug’lab, qissadan hissa chiqaradi va uni nazariy jihatdan asoslaydi: Hissa: kimi bo’ylaxiyonat qilur, Bir kun o’zin shuyla hijolat qilur. Yoki: Hissa: kiming o’g’li yomon, yo’q ajab, Bo’lg’ay anga ota, onasi sabab. 11 Юқоридаги асар, 102 – бет. 12 Юқоридаги асар, 106 - бет. 26

Hamza yangi maktab, yangi o’quv dasturi, o’quv metodi masalalarini ham amaliy, ham nazariy jihatdan chuqur muhokama qiladi, yangi ma’rifatparvarlik asarlarini yaratadi. Biroq Hamza maktab – maorif masalalarini jamiyat hayotining moddiy zaminidan ajratgan holda idrok etadi. Hamza bunday ilg’or qarashlarini yoyish uchun maktab va darsliklardan tashqari vaqtli matbuotdan ham unumli foydalandi.1917–yilda Hamza “Kengash” jurnalini chiqardi, 2-sonini nashr etishga ulgurmay, jadidchilik harakatining dushmanlari uni yopib qo’yadilar. Undan keyin shu yili “Hurriyat” jurnalini chiqaradi, uning atiga beshta sonini bostirishga imkon topadi. Ma’lum bo’lishicha, Hamza Hakimzoda Niyoziy mashhur jadid Ismoilbek Gaspralining muxlisi va shogirdi bo’lgan. Shuning uchun maktab-maorif sohasidagi faoliyatida Gasprinskiy ta’limotidan foydalangan. Hamzaning bunday maqola va darsliklari Rusiyaga va mahalliy suyanchiqlarga yoqmagan. Natijada Hamza tomonidan chiqarilayotgan gazeta va jurnallar tezda yopib qo’yiladi. Hamza “Istibdod qurbonlari” fojiasida chor mustamlakachilarining mehnatkashlarga, o’zgamillatlarga, ayniqsa, musulmonlarga o’tkazgan zulmini ishonarli ko’rsatadi. Asarda Nachalnik obrazi bor. Mardikorlardan biri og’ir mehnat va ochlikdan o’ladi. Nachalnik o’likni tepib: “ Ko’taring bu sobakani o’ligini! ”, “ Biz siz musulmonlardek ahmoq kishilar emasmiz ”, deydi. Hamza asarda istibdodga qadshi kurashgan va ozodlikka intilgan o’zbeklarni mehr bilan tasvirlaydi. Keyinchalik, 1917-yilda yozgan “Shundoq qolurmi?” she’rida “ Turkistonning istiqboli siz xoinlarga qolurmi?”,” Qafasdan bo’shalgan har qush qaytib o’zini solurmi? ” kabi misralar bor edi. Hamza “Milliy ashulalar uchun milliy she’rlar majmuasi”ning yettinchi – “Sagsargul” bo’limiga kirgan she’rlarida mardikorga olingan O’zbeklarning og’ir qismati haqida hikoya qilar ekan, Rusiyaning zulmkorligini ko’rsatmasdan o’ta olmaydi. Shu o’rinda shoirning “Salom ayting” she’rini ko’zdan kechirib o’taylik: Og’a, sog borsangiz, avval Dadamlarga salom ayting. 27

Yugurib chiqqan ul mushfiq Onamlarga salom ayting. Ko’zi qon hamshiram birlan Akamlarga salom ayting. O’pib peshonasin men-chun, Ukamlarga salom ayting. Qo’nu qo’shni, kichik-katta Ag’omlarga salom ayting 13 . “Sardaftar” kuyning debochasi “Savti chorgoh” ohangiga ega bo’lgan ushbu she’r o’z yurtiga qaytayotgan mardikorlardan biri orqali ota – ona, yor – birodarlariga salom yo’llayotgan boshqa bir musofir kimsaning tilidan yozilgan. Mardikorlikdan qaytib kelayotgan hamyurtlarini ko’rgan Hamza bu tarixiy voqeaga katta umid bildirib, “yangi davlat” tuzumini olqishlagan. Ammo... shoir aldanganini tushunadi, faqat ilojsiz edi. Hamza bu she’rning musiqasini ham yozgan. Yigit ota – onasini qattiq sevadi, ularni ardoqlaydi. Shuning uchun g’amli, musibatli kunlar ortda qolgani, tezda diydor ko’rishajagini va bu xat ularni quvontirishiga ishonch hosil qiladi: Onam ko’p yig’lamay tun – kun Sabr aylab duo qilsun. Ulug’ tangriga yolborsun, Ani pushtu pano qilsun. Bu ish taqdiri haqdandir, Shukr shomu sabo qilsun. Ag’o, bu so’zlarim ko’rganda Har bir subhu shom ayting 14 . 13 Ҳамза.Тўла асарлар тўплами. Иккинчи том. Шеърлар. Педагогик рисолалар.Тошкент-1988, 90-б. 14 Юқоридаги асар, 91 –бет. 28

She’rda vatan qadrini his etish, unga sidqidildan xizmat qilish kabi yuksak fazilatlar qayta – qayta ta’kidlanadi. Qaysi millat g’aflat uyqusida bo’larkan, uning kelajagi bo’lmasligini bayon qiladi. Esdan chiqarmasligimiz kerakki, g’aflat uyqusi deb Hamza ilmsizlikka ishora qilgan. She’rda “ Va lekin yerli mamurlar bizni qo’rquvga o’rgatgan”, deb turib, bu og’ir qismatini saboq tarzida doim esda tutish va zarur xulosa chiqarishga da’vat etadi ( “Bu kunlar ibrat o’lsun, ey, Vatan ketuvchi hamrohlar ”). “Sog’inib” she’ri 1913 – 1914 – yillarda Farg’onada mashhur bo’lgan “Yor-yorlarim” ashulasi ohangida yozilgan. Ushbu she’r “Peshonamiz tor ekan” ashulasining mantiqiy davomi bo’lib, uyqudan uyg’ongan mardikorning yuzboshi da’vatiga javobidir. Bu she’r ham uyqudan turgan mardikor tilidan yuzboshiga javob tarzida yozilgan. She’r quyidagi misralar bilan boshlanadi: Qattiq tegmamanga muncha, yuzboshim, Oquzma ko’p g’amim uzra ko’z yoshim, Yurak-bag’rim o’zi hadsiz ezilgan, Yurtu Vatan, ellarimni sog’inib 15 . She’rda mardikorlikka ketgan o’zbek yigitlarining hayoti, his-tuyg’usi, ona- Vatanning intizorlik bilan sog’inishi kabilarni yuksak badiiy mahorat bilan tasvirlagan. Mana bu misralarga e’tibor qarataylik: Rangim somon yanglig’ dard ila g’amdan, Judolig’dan tushgan hajru alamdan, Toqatim yo’q eslab chidab turarga Aka, singil, jigarimni sog’inib (o’sha joyda). Qahramon o’zga yurtda barcha yaqinlarini sog’indi, dardu hasratlari ko’pligidan falak ham larzaga kelyapti. Ota-onasi, do’stlari ayrilig’i uni butkul 15 Юқоридаги асар, 88 – бет. 29

aqldan ozdirdi. Endi u yaratganga nola qilyapti, chunki undan boshqa chora qolmagan edi. Shuning uchun ham: Qachon ozod bo’lur, tangrim, boshimiz, Vatan borib qurur ko’zdan yoshimiz, Ko’p qatori rahm aylag’il bu zora, Ado bo’ldum ellarimni sog’inib. Hamza bu kabi she’rlarida Vatanning muqaddas tuyg’u ekanini, uni jon- jahd bilan himoya qilish lozimligini baralla aytadi. Ha, Vatanni sotib ham bo’lmaydi, uni olib ketib ham bo’lmaydi. Vatanga munosib bo’lish uchun yuksak axloqli, e’tiqodli , va albatta, kuchli bilim egasi bo’lish talab etiladi. Shoir Hamza Hakimzoda Niyoziy hayotida ham, yaratgan asarlarida ham shu g’oya bilan yashadi, unga sodiq qoldi. II.2.”O’qish kitobi”, “Qiroat kitobi” va “Yengil adabiyot” darsliklarining o’ziga xos jihatlari 30

”O’qish kitobi” darsligi Hamza Hakimzoda Niyoziy tomonidan 1914 – yilda yozilgan. “O’qish kitobi” darsligi ham o’zi ochgan maktablarda darslik sifatida o’qitilgan. U bizga noma’lum sabablarga ko’ra, o’z vaqtida nashr etilmagan. Shunga qaramay, shoir tomonidan ochilgan maktablarda bu kitobdan unumli foydalanilgan va bu risolalar o’sha davr pedagogikasi tarixida muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Hamza shu davr kishilarining, qolaversa, maorif va nashriyot ishlariga rahbarlik qilgan kishilarning ijtimoiy – madaniy saviyasini e’tiborga olib, birinchi darsni an’anaviy, ya’ni dostonlarga xos bo’lgan usul – na’tdan boshlagan. Biz shuni yaxsi bilamizki, bunday muqaddimasiz Hamza ochgan maktablar yopilishi, u yozgan darslik va qo’llanmalar esa nashr etilmay qolishi mumkin edi. Kitob qo’lyozmasi O’zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutining Hamza fondida 7628 / 11 inventar raqami bilan saqlanadi. “O’qish kitobi”da “Yengil adabiyot”da zikr etilgan mavzular bir qator takrorlangan, lekin bu o’rinda Hamzaning axloqiy – pedagogik qarashlari nazmda bitilgan hikoyalar bilan mustahkamlanib borgan. To’qqiz darsdan iborat bo’lgan bu kitob “Yengil adabiyot”ning davomi sifatida o’quv ishlarida xizmat qilgan. Hamza mazkur kitobga kirgan she’riy asarlarida o’zining “Nihon” taxallusini ishlatgan. To’qqizta dars uchun nasriy sarlavhalar tanlangan bo’lib, ular ta’limiy maqsadga yo’naltirilgan. Bizga ma’lumki, Sharq adabiyoti paydo bo’lganidan buyon unda didaktika, pand – nasihat ustuvor bo’lib kelgan. Adabiyotimizda Firdavsiy, Kaykovus, Umar Xayyom, Sa’diy Sheroziy, Hofiz Sheroziy nomlari, asarlari doimo ma’lum va mashhur hamda ularning yo’nalishi ijodkorlarimiz uchun ilhom manbai bo’lgan. Keyinchalik “xamsa”chilik an’anasi boshlandi. Bulardan ta’sirlanib asarlar yozish yillar davomida sayqallanib bordi. Hamza Hakimzoda Niyoziy ham ustozlar asarlaridan bahramand bo’lgan, ularga ergashgan. Ijodkor qaysi turda asar yozmasin, an’anaviylikka amal qilgan. Maktablar ucun darsliklar yozishda ham ustozlar yo’lidan bordi. Sharq an’analarini davom ettirdi. Ta’lim – tarbiyaga ega 31

bo’lgan hikoyatlardan ham o’rni bilan, ustalik bilan foydalandi. Bular Hamza darsliklarining nechog’lik ahamiyatini, mavqeini oshirgan. Bundan tashqari, Hamzaning “O’qish kitobi” darsligidan joy olgan axloqiy hikoyalar ham to’g’ri tanlangan. Har bir darsga nasriy nom, sarlavha berishi buyuk Alisher Navoiyning “Xamsa”sini eslatadi. “O’qish kitobi” dan joy olgan birinchi darsda ezgu ishlar, pok niyatlar ulug’lanadi. Har bir bola maktabga kelar ekan, o’zligini, ota – onasini taniydi. Dunyoga faqat kayfu safo uchun kelinmagani, yaratganga shukrona, nodonlik illatidan saqlanib, ota – ona va ustozni yig’lab duo qilish lozimligi sodda, samimiy baytlarda bayon qilinadi: Rahmat et oto – ono ustodimiz, Senga yig’lab biz qilurmiz iltijo. Chunki bizni tarbiya aylab alar, Ham o’qutmakda qilurlar ham duo. Darslikdagi ikkinchi darsga “Bir aqlli maktab bolasining o’z – o’zicha domlasining qilgan tarbiyalari yodiga tushub, fikrlanub degan so’zlari” deb sarlavha qo’yilgan. Bu darsda ustoz o’giti muqaddasligi, unga doim amal qilish lozimligi, ular hurmatini ko’ngillarga joy aylansa ikki dunyo obod bo’lishi bir – bir eslatiladi: Tun – kuni qolmay kelub tursak agar maktabga biz, Barcha ilm ila adabni o’rgatur ustodimiz. Biz agar hurmat etub, ko’ngillarin shod aylasdak, Ikki dunyomizni ham obod etur ustodimiz. Biz qo’yub sayru tomosho o’qusak, o’rtoqlar, 32

Shunda bizdan, shubhasiz, rozi bo’lur ustodimiz Uchinch dars “ Ul aqllik bola atosini ham qilgan tarbiya va shafqatlarini yod etub degan so’zlari ” deb nomlangan. Maktabga borayotgan o’quvchi dastlab haqni bilishi lozimligi yuqoridagi darslarda aytilgan. Endi bu hikoyatda otaning muqaddasligi, uning sharafli mehnati bir – bir bayon qilinadi. Ota bizni dunyoga keltirdi. Yashashimizga, ust – boshimizga va qornimizga erta tongdan kechgacha halol mehnat qilib, pul topib, yaxshi imkon yaratishga mas’ul. Uning ko’rsatayotgan g’amxo’rliklarining cheki yo’q. Biz yaxshi o’qib, kelajakda o’z yo’limizni topib olsak ular bizdan rozi bo’lishadi. Bu yaxshiliklarni his qilayotgan yoshlar tilidan Hamza quyidagilarni yozadi: Fikr etub insof qilsak jumlamiz, Otamizdir eng muqaddas qiblamiz. Biz, mana, maktabda yurgaymiz o’qub, Pul topar biz – chun ato mehnat kutub. Otamiz bo’lsun desak bizdan rizo, O’qusak ham rozi, ham qilgay duo. To’rtinchi darsni Hamza “Ul aqllik bolaning mushfiqa onasi uchun – da qilgan tashakkurlari” deb nomlagan. Bu darsda onalar madh etiladi. Onalarimiz otalardah ham muqaddasdirlar,farzand uchun jonini fido qiluvchi, o’z bag’rida, kerak bo’lsa, shamolni ham ravo ko’rmay o’stiruvchi bu zotlarga tuganmas hurmat bajo keltirilishini qayta – qayta ta’kidlaydi: Ya’ni, yo’q bizga anodek mehribon, Siynaga qalqon, bosh uzra soyabon. Bizga lozim ani shod aylasak, 33

Bizga qilgan xizmatin yod aylasak. Kim ato ham onaga xizmat qilur, O’lmasidin joyini jannat qilur. Ilm olish har narsadan ustun ekani ko’p ta’kidlanadi. Agar o’quv bo’lmasa shariatni ham, tariqatni ham, haqiqat-u ma’rifatni ham bilib bo’lmaydi. Insonning boshqa mavjudotlardan farqi ham uning ilmliligidandir deyiladi: Ey o’g’il, dunyoda bo’lmoq istasang olijanob, O’qig’il maktab kelib, zinhor o’qi, ming bor o’qi. Keyingi misralarda qalam madh etiladi. Garchand o’zi qora bo’lsa ham, nur va haqiqatdir, chunki u bosgan yer zulmatni ziyoga aylantiradi,Qalam kirgan joyda haqiqat, rostgo’ylik bo’ladi, har qanday qiyinchiliklar va mashaqqatlar u tufayli chekinadi. Qalam odobsiz bolani odobliga aylantiradi, ba’zilarni olim, ba’zilarni esa shoir, boy va shoh qiladi, deydi. Yana aytadiki, qalam dunyodagi barcha sirlardan xabardor qiladi, o’lik tanlarga jon bag’ishlaydi. Shining uchun uni ixlos bilan qo’lga olish kerak, aniq maqsad sari yo’naltirilsa maqsadga yetkazadi: Sidqidil birla qo’liga kim ani tutsa agar, Maqsadiga yetkazub ko’nglin rizo qildi qalam. Qalam madhidan so’ng kitob tavsif etiladi.Kitobni oftobga o’xshatilishi ham bejiz emas. Hamza bu darsda kitobning afzalliklarini bir – bir sanaydi. Kitob o’zlikni anglashga o’rgatadi, baxt va boylikni kaliti sifatida eslatiladi: Har ko’ngilning orzusi shul erur obihayot, Qadrini bilgan kishiga, shubhasiz, jondur kitob Hamza bu darsda o’quvchi uchun zarur bo’lgan barcha narsalarni navbati bilan eslatib o’tar ekan, ilmni alohida ta’rif – tavsif etadi. Ilm insonni katta – katta 34

martabaga yetaklaydi. Qorong’u nur ilm tufayli ziyoga aylanadi, insonning boshqa mavjudotlardan farqini bayon qilayotganda ham uning aqlini, ilmini alohida ta’kidlaydi. Agar insonda zarracha ilm bo’lmaganda edi hayvondan farqi bo’lmas edi. Yashash uchun barcha mavjudot kurashadi, olishadi. Lek ilmli inson har narsada bir oz tafakkur qiladi, o’ylaydi. Buni shoir quyidagicha yozadi: Olamning xurshidi kundir, odamning xurshidi ilm, Olamning zulmoti tundir, odamning nodor ilm. Xo’sh, ilm ham, adab ham fazlu hunar ham qayerda yetiladi? Hamza bu joyni maktab deb biladi. Hammayoqni yomg’ir ko’kartirib ajib bir go’zallik baxsh etishini yaxshi bilamiz. Bularning barchasini siri maktabda ayon bo’ladi.Millatni millat qiladigan ham, barcha xazinalar kaliti ham maktabdir. Bu muqaddas dargohga ehtiyotkorlik bilan kirish kerakligini qayta – qayta eslatadi. Maktabda bo’lgan kishida hayo ham, iymon ham, or – nomus ham mujassam bo’ladi. Kim g’aflatdan uyg’onmoqni istasa maktabga borsin, taraqqiy etishni istasa, begona millat farzanlaridek erkin va hur bo’lishni istasa, albatta, maktabga borsin, deb xitob qiladi. Ne baxtki, Hamzaning orzulari bugungi kunda amalga oshdi.Shoirning xitobiga quloq tutaylik: Taraqqiyga yetarmiz bizlaram begona millatdek, Ikki(yu) uch majolis o’lsa gar afkor maktabdan. Nihon yig’lab siza yolborg’usi, o’g’lonlarim, zinhor, Uzing har orzu gulg’unchasin zinhor maktabdan. Hamza darslikni har tomonlama puxta ishlangan deb ayta olamiz. To’g’ri, unda ayrim juz’iy kamchiliklar bo’lganligi bir qator ilmiy tadqiqotlarda aytib o’tilgan. Uning afzalligi o’sha vaqt uchun zarurligidadir. Keyinchalik maktablar ochilib, darsliklar yozilganda bu darslik bir oz ahamiyatini yo’qotdi, deguvchilar 35

ham bo’ldi. Lekin milliy maktablar endigina ochilayotgan mahal uchun bu muhim manba ekanini anglash qiyin emas. Bola tarbiyasida maktab nechog’lik ahamiyatli bo’lsa, darsliklar undan-da ahamiyatli bo’lgan, hozir ham shunday bo’lib qolaveradi. Hamza o’qituvchilik qilibgina qolmay, o’zi yozgan darsliklarida bu muammoni doimo bosh mezon deb bilgan. Darsliklarga kiritiladigan har qanday asarlarga (she’r, hikoya, qissa va boshqalar) alohida e’tibor bergan. Bunda, birinch navbatda, tarbiyaviy ahamiyatiga diqqat qilgan. Darslikda berilgan quyidagi hikoyatga e’tibor beraylik: Hikoyada keltirilishicha, bir kishining to’rt bolasi bo’ladi. Ularning uylariga xolasi mehmon bo’lib keladi. Xola ertalab tursa, cho’ntagidagi puli yo’qolib qolgan bo’ladi. Xola pulini yo’qolganini va kim olgan bo’lsa berishini aytadi. Xola gapiga bolalar e’tibor berishmaydi, ularga olmaganliklarini aytishadi, ya’ni “ Har birisi olganimiz yo’q, dedi, Ichdi qasam ko’rganimiz yo’q, dedi ”. Ota qiyin vaziyatga tushib qoladi va bir hiyla o’ylab topadi. Boilalarning barchasini bir uyga qamab qo’yadi va har birining yoniga qozon kuya keltiradi va ularga qarata: “ Kimki rost so’zlasa, ikki yuzi qora bo’lib qoladi, kimki yolg’on so’zlasa faqat o’ng yuzi qora bo’ladi ”- deydi. Buni bilgan aka sarosimaga tushadi, chunki pulni u olgan bo’ladi va deydi: “ Qaro bo’lsa o’zi o’ng yuzum, qora qilay chap yuzimni o’zum ”. Ertalab otasi barcha bolalarini bir joyga to’pladi. U vaqtda oyna bo’lmagani uchun hech bir bola kim pul olganini bilmasdi(kattasi olgani uchun u qo’rqib turadi). Ota ko’radiki, katta o’g’lining chap yuzi qora bo’lgan (aslida qorani o’zi surtgan edi...) Bola aybiga iqror bo’ladi va pulni egasiga qaytaradi, yomon odatini tashlaydi. Shoir bu ibratli hikoyaga shunday yakun yasaydi: Hissa: kimi bo’yla xiyonat qilur, Bir kun o’zin shuyla xijolat qilur. Shuningdek, Ali bilan Rajabning o’zaro suhbati ham bir hikoyada chiroyli tasvirlangan. Ma’lum bo’ladiki, Rajab ismli bola katta martaba va boylikka ega bo’ladi. Do’sti buning sababini so’rasa, hamma orzu – havasni yig’ishtirib, o’yin 36

– kulguni to’xtatib, ilm talabida bo’lganini aytadi. Ilmni egallaganda faqirlik o’rnini boylik, jahl – adovat o’rnini ilm – ma’rifat to’ldirganini aytadi. Do’stiga balo – ofatlar o’qishni tashlab qo’ygani hisobiga ekanini aytadi. Do’sti ham ming afsus bilan qilgan xatosini tushunib mulzam bo’ladi. Beshinchi darsga “Toshbaqa bilan chayon” masali yakun yasaydi. Axloqiy – ta’limiy ahamiyatga ega bu masal she’riy yo’l bilan masnaviy usulida yozilgan. Asarda keltirilishicha, Toshbaqa yo’lda chayonga duch kelib qoladi. Ular bir – birlariga ahd – paymon qilib do’st tutinishadi. Shundan so’ng ikkovlari safarga chiqishadi. Yo’lda chayon toshbaqaga maqtanib:“ Agar o’ylab ko’rsam senga menchalik jon kuydiradigan mehribon kimsa yo’q ”, - deydi. Bu orada yo’lda anhor chiqib qoladi va toshbaqa mushkul ahvolga tushadi. Buni payqagan toshbaqa chayonga: “ Ey oshna, nega yuzingda xafalik ko’rinadi? ”- deydi. Chayon suvdan o’tolmasligini aytadi. Toshbaqa unga qarata: “ G’am yema, min meni, suvdan ko’tarib o’tqazaman seni ”, - deydi. Toshbaqa suvning o’rtasiga kelganida, kosasi qimirlay boshlaydi. Bilsa, chayon nishini sanchayotgan ekan. Toshbaqa bejo harakat qilish o’ziga balo keltirishini eslatadi. Dedi chayon: “Zahar soluv odatim, Odatimi tarkiga yo’q toqatim. Garchi turibsan manga xizmat etib, Man solaman zahrimi fursat tutub”. Shunda toshbaqa chayonga bema’ni xayolingni tashla, do’st deb dushman ishini qilmasligini ta’kidlaydi. Lekin chayon o’z maqsadini amalga oshirishini, ya’ni xoh do’sti bo’lsin, xoh dushmani bo’lsin uni halok etishi lozimligini aytadi. Toshbaqa uni yo’ldan qaytarib bo’lmasligini sezgach, oqimga qarab qattiq sho’ng’iydi. Xoin chayon suvda oqib, halok bo’ladi. Shoir asardan shunday xulosa chiqaradi: “Kimki yomon o’y – xayolni o’ziga ulfat qilib olsa, o’z boshiga kulfat yetadi”. Bu – haq gap. Chindan ham, yomon niyat o’z boshiga yetdi. Kicikkina hikoya orqali fe’li buzuqlik o’z boshiga yetajagi aytib o’tilgan. 37

Oltinch dars “ Bolaning yomon bo’mogiga sabab bo’lgan onaning jazosi ” deb nomlangan. Bu darsga ham Hamza bir ibratli hikoya keltirib o’tadi. Emishki, bir o’g’rini ushlab, oyoq – qolini boglaydilar. Shoh qoshiga keltiradilar. Shoh o’g’rini o’ldirishga farmon qiladi. Shunda o’g’ri: “ Mayli, men o’limga roziman, faqat o’lmasimdan oldin onamni bir ko’rib olsam ”, - deydi. Onasini keltirganlarigda, bola barcha aybni onasiga yuklaydi va deydi: Kichkinalikdan o’lub odat ishim, O’g’rilik o’lmishdi mani qilmishim. Kelsam o’g’irlab nima narsa, onam, Yaxshi qilibsan, - der edi, - jon bolam. Demadi bir bor anom To’g’ri bo’l... Buni eshitgan xalq bolaning o’g’ri, kazzob bo’lishida ko’proq onasi aybdor ekanini tushunib yetadilar. Avval onani, keyin esa o’g’ri bolani osdirdilar. Bundan xulosa shuki, har bir ota – ona farzand tarbiyasi uchun mas’uldir. Yettinchi dars “ Maktabda o’quvchi ziyrak Qosimning ahmoq Valiga bergan javobi ” deb nomlangan. Hikoyada keltirilishicha,Qosim degan bola kitoblarini qo’ltiqlab maktabga ketayotgan bo’ladi. Yo’lda daydib yurgan o’rtog’i Valini ko’rib qoladi. Vali boshqa o’rtoqlarini ham chaqirib, Qosimning ustidan kulishmoqchi bo’ladi. Qosim ilm koniga to’la xalta bilan maktabga borishini aytadi. Vali o’rtog’ini maktabga bormaslikka, ko’chada birga o’ynab yurishga chaqiradi. Qosim Vali o’rtog’iga: “ Man sen birla barobar ermasman, sen bilan o’tirishim xayf. Sening qulog’ing kar, ko’zing ko’r ”,- deydi. Vali bu gaplardan achchiqlanib,do’sti bilan dahaniki jang qila boshlaydi. Do’sti ko’rligini isbotlash maqsadida xaltasidan kitobini olib o’qitmoqchi bo’ladi. Vali xijolatga tushadi, o’qiy olmaydi. Shundan so’ng o’rtog’iga qo’shilib maktabga borishini aytadi: Dedi Qosim: “ Necha yo’l aytgan erdim, O’qugil deb nasihat etgan erdim. 38

Qulog’ing bo’lmasa erdi agar kar, O’qub, qolmas eding mundog’ bolib xar. Qulog’ing sog’ esa gar so’zni olgil, O’qi zinhor, o’qi ming bor, o’qugil! ” Yana shu darsda “ Ibrohim degan bir maktab bolasining o’z aqli bila gadodan hol so’rab ibrat olgani ” degan hikoya ham keltirilgan. Unda aytilishicha, maktabda boshqa o’quvchilardan o’zining a’lochiligi bilan ajralib turuvchi Ibrohim degan bola bo’lgan. Bilimga qiziqishi bilano’n bir yoshida uch sinfga o’tadi. Ko’chaga chiqishni xushlamas, faqat o’qish yozish uning doimiy ishi bo’ladi. Darslarni sababsiz qoldirmaydi. Yozda muallim imtihon qilib, bir oy o’qishdan ozod qiladi. Bir kun kitob o’qib o’tirib, gado qissasiga duch keladi, qattiq ta’sirlanadi. Gadolarning ko’payib borayotganidan xavotirga tushadi. O’zi ham salla va cho’ponini kiyib, gado axtargani ko’chaga chiqadi. Qarshisidan cho’loq, o’ng qo’li singan bir gado chiqib qoladi. Undan qanday qilib shu holga tushganini so’raydi. Sakkizinchi darsda “Aqlli Ibrohimning birinchi karra bir cho’loq gadoga uchrab hol so’ragonidur” hikoyasi keltiriladi. Gado boy – badavlat xonadonning yakka – yolg’iz o’gli ekanini, dang’illama hovli, ko’plab do’konlari borligini so’zlaydi. Erka o’sgan o’g’il maktabga, ilm olishga qiziqmaydi, faqat o’yinga berilib ishi patparak uchirish bo’ladi. Bir kuni qattiq shamol turgan paytda ham patparak uchirayotgan bo’ladi. Qorni och ahvolda hushidan ketib yiqiladi va oyoq – qo’li sinib, cho’loq bo’lib qoladi. Ko’p o’tmay uning hajrida ota – onasi ham o’lib ketadi. Unga hovli – joy, boylik qoladi. Yotib yeganga tog’ ham chidamas, deganlaridek, barcha pul tugaydi, hech vaqo qolmagach ko’chaga haydab yuboradilar. O’yinqarolik shu ahvolga solganini aytib beradi: Noiloj ojiz qolub kasb etgani, Boshladim mundoq gadolik etgani. 39

Hissa: so’zni qisqa etmog’im kerak, Boy edim, qildi gado bu patparak. ‘ To’qqizinchi darsda “Aqlli Ibrohimning birinchi karra bir cho’loq gadoga uchrab hol so’ragonidur” nomli hikoya keltiriladi. Ibrohim bir jinniga yo’liqadi. U bilan suhbat qurib, jinni emasligini, aqli rasoligini biladi. U onaning yolg’iz o’g’li va boshqa onadan yana uch o’g’il bo’ladi. To’rtoviga otadan ko’p mol – joy qoladi.Uch o’gay aka – ukalar o’qimishli, bir-biri bilan ahil bo’ladi. Ular pul va mollarni birga ishlatadilar, tez orada pul va mollari ko’payib ketadi. Bir chaqani ham behudaga ishlatmay har biri nomdor boyga aylanadi, cho’loq gado esa maktabda ham tuzukroq o’qimaydi, bir ishni ham eplay olmaydi. Natijada qo’lidagi bor boylik tezda barbod bo’ladi, aro yo’lda qoladi. Onasi ham o’lib ketadi, onadan qolgan boylik tezda yo’q bo’ladi. Biror kasbni ushlamagani uchun ko’chada qoladi, oxir – oqibat el orasida badnom bo’ladi, Shundan so’ng o’zini xalqichida jinnilikka solib oladi, ya’ni“ ...or - nomus kuchligidan, ey o’g’il, Soldim o’zni jinnilikka bo’ldi shul ”. Keyin Ibrohim ikki ko’zi ko’r gadoga duch keladi. “Aqllik Ibrohim uchinchi kuni bir ko’rga yo’liqib hol so’ragoni va andin ibratlik javob olgani” nomli hikoya darsga yakun yasaydi. Hikoyada keltirilishicha, Hasan ismli kishi qassoblik bilan kun kechiradi. Katta foyda evaziga boy – badavlat bo’lib ketadi. Qassoblik qilayotgan vaqtda har kuni do’kon ochayotsa bir mishiqqa duch keladi. Lekin mishiq go’shtga tegmay, bezdan olayotganini ko’radi. Qassob shafqatsizlarcha mishiqning ikki ko’zini o’yib oladi va uzoq joyga tashlab keladi. Keyin ma’lum bo’lishicha, mishiqning uchta yosh bolalari bor ekan, ularga zulm qilganini anglab yetadi. Tushlarida bizovtalana boshlaydi. Tushida “... go’daklari kelib, yig’ladilar etagimga osilib. Keltiray desam topub gar boqmoqqa, Sharm etardim bir kishidan so’rmoqqa ”. Shu tariqa u vahima kasaliga duch keladi Butun o’yu xayolidan mishiq va bolalari ketmaydi va “ Boz yana tush ko’rdim mishiq go’daklari Barchasi o’lmish, 40

tirik qolmay bari ”. Butun xayolini qo’rquv egallagan boy ko’zini yumdim deguncha ona mishiqni ko’raveradi : Onasi birdan yugurgach boqirub, Qo’rqib uyg’ondim, qochay dedim turub. Bog’ kanoriga borub urdim o’zum, Ikki temir kirdi, ag’dardi ko’zum. Oradan oz vaqt o’tgach, uch bolasi ham o’lib qoladi. Bor boyliklari qo’ldan ketib, o’zi ko’chada qoladi. Qisqasi, hayvonga bergan ozorlari o’zini xor qiladi... Hamza bu ma’rifatli hikoyalar orqali aqlli, ilmli bo’lishga, iloji boricha, halol mehnat qilib yashashga da’vat qiladi hamda o’quvchilarni ham shunga chaqiradi. “Qiroat kitobi” 2 – sinflarni o’qtishga bag’ishlab 1915 – yil 2 - iyunda yozilgan va noma’lum sabablarga ko’ra nashr etilmay qolgan. Uning qo’lyozmasi O’z FA Sharqshunoslik institutining Hamza fondida 7628/III inventar raqami bilan saqlanadi. Kitobga yozilgan muqaddimaning birinchi satri so’ngida kitobning ikki qismdan iborat ekani aytilgan. Hamza axloqi husniya va axloqi zamimaga mansub bo’lgan barcha sifatlarni tahlil etib, ularni tegishli bayt va hikoyalar bilan muzayyan qilmoqchi bo’lgan. Ammo noma’lum sabablarga ko’ra, u “Qiroat kitobi”ning ikkinchi qismini yozmagan va qo’lyozma chala holda qolib ketgan. Hamza mazkur kitobda o’zining ma’rifatparvarlik qarashlaridan kelib chiqqan holda hamma go’zal xulqlar va fazilatlarni kishining ilm va ma’rifatdan bahramandlik darajasi va, aksincha, barcha yomon odat va xislatlarni savodsizlik, ilm – fandan yiroqlik bilan bog’laydi. U yosh avlodni tarbiya qilishda ilmning, xat – savodli bo’lishning katta ahamiyatga ega ekanligini alohida ta’kidlaydi. “Qiroat kitobi” Hamzaning pedagogik qarashlari bilan yaqindan tanishish imkoniyatini beradi. Kitobga kirgan hikoyatlar va bu hikoyatlar talqini muallifning bolalar tarbiyasiga katta e’tibor bilan qaragani, ularni faqat savodli 41

qilishga emas, balki tom ma’noda go’zal xulqli kishilar qilib tarbiyalashga intilganini ko’rsatadi. 2 – sinf o’quvchilariga darslik sifatida yozilgan bu kitob ilmni da’vat qilish bilan boshlanadi. Har bir inson bolasiga dunyoda zarur bo’lgan asosiy narsa ilmli bo’lmoqligi ta’kidlanadi. Ilmsiz kishini inson deyish ham qiyinligini aytar ekan, dunyoga kelgan odam ham diniy, ham dunyoviy bilimlarni o’rganmog’i lozimligini qayta – qayta aytib o’tadi. Ilmni tanigan odamda yaxshi fazilatlat ko’p bo’lishini eslatish bilan birga bayt va hikoya ham keltiriladi. Baytda ham, hikoyada ham ilmsiz kishining hamma vaqt ham omadi kelavermasligi, usti kiyim – boshga, qorni ovqatga yolchimasligi hikmatlar yordamida tushuntirib beriladi. Hikoyada keltirilishicha, bir zamonda bir ilmsiz kishi bo’ladi. Biror kasb bilan halol pul topishga bo’yni yor bermaydi. Oxiri o’z yurtidan boshqa tomonga ketadi, u yerda o’zini taqvodor, namozxon qilib ko’rsatishga harakat qiladi. Oldiga kitobni ochib turli va’z – nasihatlar qila boshlaydi. Oz fursatda uning muxlislari ko’payib, hovli – joyli bo’ladi, cho’ntaklari ham pulga to’ladi. Endi uning oldiga masala so’rab keluvchilar soni ko’payib qoladi. Bir kuni uning oldiga hamshahari, bir mahallada yashaydigan oshnasi kelib qoladi. Har qancha o’zini tanitishga harakat qilsa ham, o’zini tanimaganga oladi. Ko’ngli ranjigan tanishi uning ishini bir chekkada kuzatib o’tiradi. Odam nihoyatda ko’p to’planganda unga bir – ikki savol bilan yuzlanadi. Bergan savollari ancha jiddiy bo’ladi, lekin o’zini yo’qotmay og’ziga kelganini aytib yuboradi. Unga qarata: “Baliqni hamma yuvmasdan yeydi. Bu yaxshimi?” savol bersa,u kishi: “Bu harom, lekin ko’ngil tortsa halol” deydi. Shunda ko’p aqli raso odamlar uning bergan javobidan asl basharasini bilib qoladilar va tezda u yerni sekin – sekin tark etadilar. Sharmandalikka chidamay, kechki payt boshqa shaharga qochib ketadi. Hikoyadan chiqariladigan xulosa shuki, bilimsiz kishi hech qachon baxtga erisholmaydi. Keyingi darsda Hamza “Jahl” nomli hikoya keltiradi. Hikoyada aytilishicha, nodonlikka boshlovchi yo’llardan biri jahllilikdir. Kimda kim ilmsiz 42

bo’lib, jahl bilan do’st tutinsa, u johil va nodondir. Jahl qilgan kishini ko’r odamga o’xshatadi (ya’ni ochiq ko’r kabi,..). Bunday kishilar odamlarga gumon bilan qaraydilar, e’tiqodlari ham sust bo’ladi. Natijada ular o’zlarini yeb tugatadilar, ya’ni sog’liklariga ham oxir-oqibatda putur yetadi. Shoir shu fikrlarning isboti sifatida quyidagi baytni keltiradi: Ilm qalqondur to’sar rohi halok, Jahl tiyridur qlur ko’ksingni chok 16 . Chindan ham ilm qorong’ilikka yorug’lik baxsh etadi, xasta ko’ngillarga shifo, malham bo’ladi, turli balo-ofatlarni yengib o’tishga yordamlashadi. “Ilm” bobidagi bir hikoyada keltirilishicha, bir olim johil kishi bilan ittifoqo safarga chiqadi. Yo’lda suhbat qurib ketishadi. Qumliklar, cho’llarning chegarasi ko’rinmaydi. Yoz fasli bo’lgani uchun ayni qiyomda kun qizigandan qiziydi. Yurmoqqa toqatlatlari chidamay, chanqab bir joyda to’xtab qoladilar. Bir oz bazo’r yurishgach, bir quduqning oldidan chiqib qolishadi. Johil shoshib paqirni quduqqa tashlaydi. Olimning ko’zi bir toshga tushadi. Toshda shunday yozuv bor edi: “ Ey, nihoyatsiz tashnalik bila yetub kelgan musofirlar, zinhor bu suvdan ichmoqqa orzu qilmanglarki, bir jamoa o’g’rilar doru solib qo’yganlar. Bu tadbir bila o’ldurub mollaringizni olurlar. Man bir tadbir bila bu asrorni fahmlab, ohista bu ishni sizlarga yodgor qo’ydum. Oh, o’qumaganlar holiga ” 17 . Qarasa, johil suvni tortayotgan bo’ladi. Olim voqeani unga tushuntirmoqchi bo’lsa, johil: “ Sen meni bu hiyla bila bu biyobonda tashnakom qilib o’ldurmoqchimusan? O’zing o’g’ridursan ”, deb yomon achchiqlanadi. Harchand olim buni aytsa ham johil suvni ichadi va tezda halok bo’ladi. Olim uni ko’mib bir oz yursa, katta anhor oldidan chiqadi va ajaldan qutuladi. Bunadan xulosa shuki, johil, o’qimagan kimsa o’ziga balo va ajalni yaqinlashtiradi. Keyingi dars axloq va odob masalasiga bag’ishlangan. Shoir dastlab quyidagi baytni keltiradi: Kimda ilm o’lsa vale yo’q bo’lsa axloqu adab, 16 Ҳамза. Тўла асарлар тўплами. Иккинчи том. Шеърлар. Педагогик асарлар. Т.: 1988. 17 Юқоридаги асар, 368 – бет. 43

Besamarliqd tanurda yong’usi hamchun hatab. Hamza pedagogik xarakterdagi darsliklarida axloqni, odobni yuqori o’ringa qo’yganligini ko’rib turibmiz. Zero, axloq-odob bilim olishni, hunar egallashni tezlashtiradi. Ilmli, bilimli bo’lishga yuksak odob bilan erishish shartligi Yurtboshimiz I. A. Karimovning bir qator asarlarida – yuqorida aytganimizdek, “Yuksak fazilat – yengilmas kuch” kitobida ham qayta-qayta ta’kidlangan. Hamza ilmi bor kishi aslo xor bo’lmasligini ko’p takrorlaydi. Tamsillar qo’llaydiki, mevali daraxtni mevasiz daraxtga qarshi qo’yadi. Mevasiz daraxt o’tin bo’ladi, odamlar uni qachondir yoqib yuboradi. Meva beradigan daraxt esa koni foyda. Ilmi bor, yuksak axloqli insonlar ham har joyda foyda, naf keltiradi. Hamza bu bobda hikmatlar, hikoyalar, bayt va masallar keltirib, oqni qoradan, yaxshini yomondan ajratishga chaqiradi. “Axloq” darsini quyidagi bayt bilan boshlaydi: Kimki hosil edar o’qub axloq, Iki dunyoda rahbari hallok. Ya’ni, kimki kitob o’qub, o’zida yuksak fazilatlarni ko’paytirsa, ezgu ishlarni bardavom qilsa, undan ota-onasi ham, Vatani ham rozi bo’ladi. Hamza axloqni shunday yozadi: “ axloq xulqni jam’idur. Xulq arabiy o’lub, turkiysi xushxo’ylikdur ” 18 . Hamza bu yerda insonlar uchun yaxshi xulqdan ortiq unga yarashadigan narsa yo’qligini ta’kidlab ketgan. Axloqni Hamza ikki guruhga ajratadi; biri yaxshi xulqlar (axloqi husniya), ikkinchisi yomon xulqlar (axloqi zamima). Ajoyib holat: Abdulla Avloniyning 19 didaktik asari – “Tirkiy guliston yoxud axloq” asarida ham xulqlar ikkiga bo’lingan, fors-tojik adabiyoti namoyandalaridan biri shayx Sa’diyning asarlarida ham buning guvohi bo’lganmiz. Bu aynan ko’chirilgan degan fikrdan yiroqmiz. Chunki sharq adabiyoti ko’proq didaktik nxarakterda bo’lgan va bo’ladi. Hamza ham ustozlari izidan borgan va o’z uslubiy qarashlarini ifodalagan. 18 Юқоридаги асар, 370 – бет. 19 Бу ҳақда қаранг: Абдулла Авлоний “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ”. 44

Kibr haqida bir bayt keltirib, uning yomon odat ekanini tushuntirib o’tadi va undan saqlanishga chaqiradi. Uning oxiri fojia bilan tugashiga misollar keltiriladi. Hamza keyingi darsda kibrning ziddi tavoze haqida fikr yuritadi. Tavoze kim bo’lishidan qat’iy nazar, o’zga odamga muloyimlik bilan muomala qilish demakdir. Hamza bu yerda ikki narsaga alohida ahamiyat berib o’tadi. Ba’zilar boshqa odamning tashqi qiyofasiga, kiyinishiga, amaliga, hovli-joyiga qarab iltifot ko’rsatadilar. Bu tavozega kirmaydi, balki xushomadgo’ylikdir. Buning tagida sun’iylik yotadi, qandaydir tama’ yotadi. Hamza bundan ogoh bo’lishga va asranishga chaqiradi. “Bahil” deb nomlangan darsda u haqda batafsil ma’lumot berib o’tadi. Unday kishilar o’zida bor narsani muhtoj odamdan ayaydilar. Bahillar uch toifa bo’lurlar: birinchisi, o’zi yeydi, birovga bermaydi. Ikkinchisi, o’zi ham yemaydi, birovga ham bermaydi. Uchinchisi, birovni birovga berishini ham yoqtirmaydi, iloji bo’lsa, birovga berayotganni u yo’ldan qaytarsa. Hamza bu uch toifa bahillarni birinchisini baxil, ikkinchisini xasis, uchinchisini laim deyilishini aytib o’tadi. Bu uch fazilat bor kishilardan uzoqroq bo’lishga chaqiradi. Ular o’z topgan narsalarini xotirjam yeb ichib ololmaydilar. Hamza bunday kishilarning hayoti oxiri fojia bilan tugashiga chiroyli hikmatomuz masallar keltirib o’tadi. Keyingi dars “Kizb” deb nomlangan. Quyidagi bayt bilan boshlangan: Ey o’g’ul, zinhor bir yolg’onga til yurguzmagil, Ikki dunyo obro’si, balki umringga zavol. Hamza bu haqda dastlab quyidagi ma’lumotlarni aytib o’tadi: “ Kizb deb yolg’on so’zni aytilur. Bo’lmagan ishni bo’ldi, yo bo’lgan ishni bo’lmadi, ko’rganni ko’rmadim, ko’rmaganni ko’rdim desa, ul so’zni kizb deyilur.Yolg’on so’zlovchini kazzob deyilur ” 20 . Yolg’onchilik haqida fikr yuritar ekan, xalq orasida oxir-oqibat yuzi shuvit bo’lib, uning rost so’zi ham yolg’on degan xulosaga olib keladi. Yolg’onchilik yaramas odat, tuzalmas kasallik deya baholanadi, Yolg’onchi kishi dunyoda boy, olim yoki undan ham ulug’ nasablik bo’lishi ham 20 Юқоридаги асар, 379 – бет. 45

mumkin. Lekin tez orada xalq orasida azob – uqubatga duchor bo’ladi. Hatto bu haqda hadisi shariflarda ham aytib o’tilgani eslatilgan. Hamza dars davomida bir hikoyani keltiradi. Horis ismli bir yolg’onchi bola ko’p odamlarni, hatto podshoni ham laqillatgani bayon qilinadi . U podsho qo’yniga ilondek kirib oladi, odamlar o’rtasigi munosabatlarni ham buzishga ulguradi. Oxiri, ikki podsho o’rtasiga nizo solmoqchi bo’lganida sir oshkor bo’ladi. Ungacha u podsho qalbidan joy oladi, ishonchiga kirib ham ulguradi, lekin hamma narsa ma’lum bo’lgach, xor-zor bo’ladi, itdek o’lim topadi. Keyingi dars “Sidq” haqida. Bunga daxldor bayt ham e’tibor beraylik: To’g’ri so’zla, ey o’g’ul, til burmog’il yolg’onga hech, Bir masal bor: to’g’ri so’zlar boshini kesmas qilich. Lug’atlarda berilishicha, “sidq” to’g’ri so’z demakdir. To’g’ri so’z kishilar har joyda e’tiborli, dili va yuzi ravshan bo’lishi ko’p va xo’p aytib o’tilgan. Ular doimo izzatda va hurmatda, rohat va farog’atda bo’ladilar. To’g’ri so’z kishilar dushman hiylasidan ham omon-eson o’tib oladi. Bu darsda ham chiroyli ta’limiy mazmunga ega hikoya keltirib o’tilgan. “Yengil adabiyot”o’quv qo’llanmasi. Hamza Hakimzoda Niyoziy, yuqorida ta’kidlaganimizdek, 1914 – 1915 – yillarda uchta darslik yaratdi. Bu, albatta, o’sha davr uchun olamshumul hodisa edi. Chunki bu asarlar o’zbek tilidan yangicha darslik, dastlabki tajriba edi. Shulardan biri “Yengil adabiyot” bo’lib, birinchi sinf talabalariga mo’ljallangan.Bu kitob 1914 – yilda yozilgan. Hamza kitobning kirish qismida shunday yozadi: “ 1 – sinf talabalari uchun maxsus “Yengil adabiyot” bo’lib, haftada bir darsdanga tayyor qilindi. Demak, hozirg’i o’qulub turgan adabiyotlarimiz o’quvchilarga og’ur bo’lmasa hamki yosh talabalarimizga ba’zi lug’atlarining mafhumini og’irluk qilub turganligi shoyad boshqa har bir muallimlarga – da tajriba bo’lgandir. Demak, u adabiyotlarga oldingina hozirlamak uchun ochuq ma’noli qilub hamda 46

1 – sinfga tayyorladuk. Toki haftada bir darsdangina ta’lim o’linub borilsa, shoyad 2 – sinfga (2–yilda) ko’chgandagi o’qulajak adabiyotlarga yordamchi bo’la olur edi ” 21 . Hamza bu kitobni “Milliy ashulalar uchun milliy she’rlar majmuasi”ning oxirgi betlariga joylashtirgan. Darslik 45 ta darsdan iborat. Hamza bu davrdagi jamiyat hayotida din ta’siri kuchli bo’lganligi sababli o’zining pedagogik asarlarida iloji boricha, shu jihatlarga e’tiborli bo’lgan. Dastlabki 5 ta darsda talabalarga yaratganga shukrona aytish, dunyoga kelgan har bir inson unga sidqidildan iymon keltirish, iloji boricha, yaxshi ishlar qilish kabi yuksak insoniy fazilatlar egasi bo’lish lozimligi uqtiriladi. 6- dars maktab xususinda bo’lib, shunday fikrlar bayon etiladi: Maktab – dinning chirog’i, Millatni zo’r yarog’i. Maktabsiz har millatni Qarar bir cho’b tarog’i. Maktab – millat atosi, Ham suyulu anosi. Ato, anosiz qolsa, Qandoq yashar bolosi? Shoir demoqchi: maktab o’zlikni tanitadigan muqaddas joy. U millatning ham onasi, ham otasi, agar biror kishi ota – onasiz qolsa, nima bo’lishini tasavvur qilmoqchi bo’lsak, maktabning nechog’lik muqaddasligini, uning ko’zu qosh ekani ma’lum bo’ladi. 7-, 8-, 9-, 10- darslarda ham maktabning muqaddasligi, jannatga yetaklovchi mayoq, har yaxshi ishlar uchun kalit, boylik va yuksak 21 Ҳамза.Тўла асарлар тўплами. Иккинчи том. Шеърлар. Педагогик рисолалар. Насрий асарлар. Тошкент- 1988, 314-б. 47

martabaga erishish uchun hijjat ekani bir – bir bayon qilinadi. Quyidagi misralar bu fikrimizni isbotlab turibdi: Maktab – millat quyoshi, Balki ko’z ila qoshi. Ko’zsiz, qoshsiz kishini Qanday xunukdir boshi. Maktab – millatni guli, Millat aning bulbuli. Maktabsiz qolgan millat Boshqa chamanni quli. Maktab – muqaddas dargoh. U yerda o’qigan, ilm olgan har bir talaba unga munosib bo’lmog’i loizim. U yerda kamol topayotgan har bir o’quvchi jannatga kirajagini, jannatdagi kavsar suvlarini ichishini bir-bir aytib o’tyapti. Maktabda o’qiyotgan talabalar ikki dunyo saodatini topadilar.Qorong’u yo’llar nurga aylanadi. Xalqi va davlati boy bo’lib, hargiz kamlik ko’rmagay, deydi. Maktabga kelganlar xulqu odobi ham namunali bo’lur, halol, haromni ajratadigan bo’lib, xalq ichida yuzi yorug’ bo’ladi hamda ko’nglini buzmay ixlos bilan o’qisa,bugungi bo’zi vaqtiki kelib shohi ipakka aylanishini aytadi. Maktab haqiqiy ota – onadir, chunki u bilmagan narsani bildirib, qilgan kamchilik va xatolarimizni ko’zimizga ko’rsatib qo’yadi. Maktab ko’rgan faqirlikni ko’rmas. O’quv – yozuvni yaxshi bilib olsa, kamlik ko’rmaydi, har qanday xavf – xatar ham bilimli kishiga soya sololmaydi. Shoir Hamza ilmni maqsadning guli, millatni esa uning bulbuli deb bilsa, jahlni xatoning guli, shaytonni esa bulbuliga o’xshatmoqchi bo’ladi va uni razolatga eltuvchi yo’l deb biladi. Bu darslar birinchi sinfga mo’ljallangani uchun yosh xususiyatini hisobga olgan. Bu bilan, birinchi navbatda bolaning ko’zini ochish, oq – qorani tanitish. 48

Bu ish amalga oshirilsa, keyingi ishlar oson ko’chishini diqqat – e’tibordan qochirmaydi. To’g’ri, dastlabki ochilgan maktablarda bolalarning yosh jihatdan tengligi bir xil bo’lmagan bo’lishi mumkin. Hamza asosan bolalarni maktabga jalb etib olishni asosiy maqsad qilib olgan. Keyin ularning o’zlashtirish natijasini hisobga ola boshlagan. Bu degani mening nazarimda, avval o’quvchilarni maktabga jalb qilb olish, yaxshi axloqiy fazilatlarni tarkib toptirish, keyin o’qitish, ta’lim berish. Bu usul Sharq madaniyatiga bugun ham to’g’ri keladi, deb o’ylayman. Hamza o’quvchilarda do’stni dushmandan, oqni qoradan, yaxshini yomondan ajrata bilishni targ’ib qiluvchi kichik – kichik hikoyalar, she’rlar, to’rtliklar bitishda davom etar ekan, bora - bora jaholatga qarshi birdan – bir yo’l ma’rifat ekanini eslatib ketmoqchi bo’lganday bo’ladi. Endi o’quvchilar zimmasiga katta vazifalar qo’yganday bo’ladi: Olim bo’lsak dunyoda, Kelur har ish bunyoda. Biz ham suv ostin kezib, Ham ucharmiz havoda. Olim bo’lsak oz o’tar, Shuhrat olamni tutar. Bizni qilgan taraqqiy Barcha millatdan o’tar. Ayta olamanki, adabiyotimiz iftixoriga aylangan shoir Hamza bundan qariyb bir asr avval bugungi kunlarimizga bashorat qila olgan va biz mustaqillik farzandlari buning guvohi bo’lib turibmiz. Haqiqatan ham, tengdoshlarimiz o’z bilimlari bilan dunyoga yuz tutishdi. Qator tanlov va olimpiadalarda o’zbek millati farzandlari nimalarga qodir ekanliklarini ko’rsatib qo’ymoqdalar. Bizga, xalqimizga, yoshlarimiz qobiliyatiga qiziquvchilarning ko’poayib borayotgani ham quvonarli hol. 49

Darslikning yigirma beshinchi darsida yosh bolalarga ilmni puxta o’rganish targ’ib qilinadi, o’yinqaroqlikdan saqlanishga da’vat etiladi. Hamza yaxshi fikrlarni aytishdan charchamagan holda afsuslar ham chekadi. Xo’sh, bu afsus – nadomatlar nimalardan iborat edi? Bu savolga shoir o’zi javob aytganday bo’ladi: Bizda bir hamiyat yo’q, Yoxud bir jamiyat yo’q. Millatga xayriyat yo’q, Bizni inson atalur. Bizda yo’qdir maktablar, Ilmu fazlu adablar. Kasbu hunar ratablar, Nechuk taraqqiy olur. Bu misralar zaminida afsus – nadomatlar kuchli tasvirlangan. Buni Hamza o’sha zamondagi rahbarlarga aytmoqchi bo’lgani aniq. Biroq bularning amalga oshishi naqadar mashaqqatli ekanini uzoq yillar shoir kutib yashadi. Armon bilan yashagan Hamza deydi: O’qing, millat kutgonlar, Oqub bilgoning qolur. Dillar umid tutgonlar, Millat zulmatda qolur. Yig’lab aytur Nihoniy, Sizsiz millatni joni. Chiqmang, qo’ymang o’lgoni, Shoyad bir kun tuzolur. Bunday umidbaxsh satrlarni ko’plab keltirishimiz mumkin. 50

O’ttiz birinchi dars “ Bir maktab bolasi tarafindan ” deb nomlangan. Endi bu darsda shoirning fikrlari bir maktab bolasi tilidan aytiladi. Bola tengdoshlariga murojaat qiladi. Har narsadan yaxshi narsa maktab, ko’ngillar chirog’i maktab. Kimda – kim maktabda zehn bilan o’qisa, qachondir dunyoning boyi, qorong’u kechaning oyiga aylanadi. Jahonda hech qanday kamlik, dardu g’am ko’rmasdan shoq – quvnoq yurmoq istagan har bir yosh ma’rifatli bo’lmoqni o’ziga shior qilib olishi kerak. Shundagina saodatli kunlarga erishadi, millatga xizmat qiladi va xalqi taraqqiyga yetadi, deydi. Ilmsizlikning dahshati chiroyli misralarda bir – bir bayon qilinadi. Buni o’qigan, anglagan o’quvchi, albatta, befarq qololmaydi. Bu darsda shoir “Qalam” she’rini ham keltirib o’tgan. Qalam bosh obraz darajasiga ko’tarilgan. Qalam maktabga borgan o’quvchining sirdosh do’sti, u ilm, adab, axloq o’rgatadi. O’quvchiga haq yo’lni ko’rsatadi, unga astoydil suyanganni katta martabalarga musharraf etadi. Shoir bu haqda yozadi: Bor edi ko’nglimda bo’lmoq podshohlik orzu, O’tmadi fursat bu hojotim ravo qildi qalam. Xalqaro kam – kam mani obro’yu shuhrat topdurub, Bir gadoni o’g’li erdim podsho qildi qalam. Bundan ko’rinadiki, qalamni hurmatidan bir kishi podshoh bo’ldi. O’ttiz yettinchi darsda “To’g’ri so’z bola” hikoyasi keltirilgan. Hikoyada keltirilishicha, bir o’gil maktabdan kelayotgan edi. Ikki kishi uning yo’lini to’sadi va “ Biz senga tanga beramiz, bir oz yolg’on so’zla ”, - deyishadi. Bola yolg’on so’z eng og’ir gunohligini aytadi va “ Qomatingizga qarab so’zlang, Sizda o’zi yolg’on ko’p ekan. Siz uni avval sotib yuboring”, - deydi. Shundan ikki kishi bolaning rostgo’yligi uchun ofarinlar aytishib, tangani unga xolis berishadi. Yolg’on so’z yomonlikka, rost so’z doimo baxtga eltishi bilan yakun topadi. O’ttiz sakkizinchi dars “ Ota nasihatining natijasi ” deb nomlangan. Bu hikoya qariyb to’rtta darsda bayon qilingan. Hikoyada ota o’z o’g’liga ko’p nasihatlar qiladi. O’g’il ota nasihatini jon qulog’i bilan tinglaydi. Ota: “ Begonalar 51

uyida kech qolib ketma, boshingga qilich kelsa ham yolg’on so’zlama ”. Oradan bir oz vaqt o’tgach, otasi o’lib ketadi. Uzoq yillar ota nasihatini bajarib yuradi. Bir kuni bir o’rtog’iga qo’shilib, begona odamnikiga mehmonga boradi va kech bo’lib ketadi. O’rtog’i uni ko’p so’zlar bilan aldaydi, uyga qaytishiga yo’l qo’ymaydi. Shunda u o’zicha o’ylab, “ Otam aytgan so’zlarni unutib, bir oshnam maslahatini ham qilib ko’ray – chi, qanday mashaqqatlar ro’y berarkin ”, - deb rozi bo’ladi. Bu bilan u o’zini balolarga sotgan bo’ladi. Ular tunab qolgan uy egasining bir dushmani bo’ladi. O’sha kechasi dushmani uni o’ldirmoqni rejalashtirgan bo’ladi. O’rtogini poylab tursa, nogahon bu bola tashqariga chiqadi. O’rtog’i deb o’ylagan kimsa qorniga xanjar tiqib halok qiladi. Uy egasi buni sezgach, o’likni yo’qotish yo’lini izlay boshlaydi va bir joyga ko’mib qo’ymoqchi bo’lishadi. Shundan so’ng bola bundan buyog’iga ehtiyot bo’lishi lozimligini o’ylay boshlaydi. Do’stining taklifini qabul qilmasa, orada janjal ko’tariladi. Bunga qo’shnilar to’planadi. Uy egasi qo’rqqanidan do’stini aybdor deb aytadi. Podshoh uni o’ldirishga farmon beradi. Vazir o’rtogining so’zi haq yoki nohaq ekanini bilmoqchi bo’ladi. Shunda bola: Dedi: “Man erdim atodin bir o’g’ul, Ikki so’z aytgan edi bir vaqti ul. Biridir: begona joyda qolma kech, Biri yolg’on so’zlama kelsa qilich. Buzdum avvalgini – bo’ldi ushbu hol, Qolganin buzmam, keraksa boshim ol. Ibrat o’lsun o’zgalarga bu ishim, Aylasun ta’sir shoyad qilmishim”. Podshoh boshchiligida ish ko’rgan odamlar bolani to’g’ri so’zlagani uchun ozod etishadi. Uy egasi yolg’on so’zlagani oshkor bo’lgach, o’zi osiladi. Bu hikoyadan chiqariladigan xulosa shuki, har kim otasining so’zini qonun deb bilsa, aytganini qilsa hayoti osuda o’tadi. 52

Qirq ikkinchi dars “Qimorning boshi” deb nomlangan. Hikoyada Hoshimjon obrazi berilgan. Hoshimjon “to’p - tosh” o’yiniga ruju qo’yadi. Sekin – sekin “jupmi toq”, soqqa, yong’oq o’yinlari ham uning odatiga aylana boradi. Oxir – oqibat qumorga berilib ketadi. Ozgina yutib, uning quliga aylanadi, bora – bora qumorga qiziqib ketib, hovli – joyini ham boy beradi va ko’chada qoladi. Chiqarilayotgan xulosa shuki, kimda – kim to’p – tosh o’ynasa, qimorning boshini tutgan bo’ladi. Shuning uchun Hoshimjonning boshiga tushgan musibatdan saqlanishga chaqirilyapti. Qirq uchinchi darsda keltirilishicha, bir beva kampirning mishig’i bor edi, u kampirga doimo sherik bo’ladi. Kampir o’zi och qolsa qoladiki, mishig’ig’a e’tiborda bo’ladi. Bir kuni mishig’i tomda yotsa, oldidan bir semizgina mishig’ yaltirab o’tib qoladi. Uni ko’rgan kampirni mishig’i ochlikdan qiynalganini shikoyat qiladi. Sherigining rahmi keladi va “ Ahmoq, qanoat qilaman deb, bunday och- nahor yurma ”, deb achinganday bo’ladi. Ikkovlari maslahatlashib, podshohning qaznog’iga borish rejasini tuzishadi va “ Podshoh qaznog’ida go’sht, chavri yog’lar mo’l, biror haftadan keyin sen ham semirib odam bo’lib olasan ”, - deydi. Ikkovlari va’dalashib uylariga qaytishadi. Kampir jizzalik nonni chaynab bersa ham mishig’ ko’z yoshi to’kib yotaveradi. Buni sezgan kampir mishiqqa: “ Nafsibad deb o’zingni qilma halok, Nafsibad deb yetar tamomi alam. Haqni bergoniga qanoat qil, Qilsa har kim qanoat o’lmas kam ”. Kampir har qancha nasihat qilsa ham beg’am mishig’i quloq solmaydi. Ertasiga u mishiqqa qo’shilib belgilangan joyga ketadi. U yerdagi go’sht, yog’ va charvilarni ko’rib nafs balosiga berilib ketadilar. Kampirning mishig’i go’shtni yeyman deb qopqonga ilinib qoladi, sherigi bo’lsa juftakni rostlab qochib qoladi. Bu hikoyada nafs balosiga berilmaslik, boriga sabr – qanoat qilish ko’rsatilgan. Hamza bu yerda majoziy obrazlardan foydalangan holda bolalarga, odamlarga ishora qilmoqchi bo’lgan. Bu, albatta, bolalarga jiddiy ta’sir qiladi. 53

Birinchi sinflar uchun yozilgan bu darlik 45 ta darsdan iborat bo’lib, barchasida ta’limiy – tarbiyaviy ahamiyatga ega hikoylar keltirilgan. Albatta, ular bola tarbiyasida katta ahamiyat kasb etgan. Xulosa Hamza Hakimzoda Niyoziy XX asr o‘zbek adabiyotiga tamal toshini qo‘ygan buyuk ijodkorlardan biri hisoblanadi. Shoir she’riyatni hayotga, xalqqa yaqinlashtirish, hozirgi zamon nasrini o‘zbek adabiyotida qaror toptirish, ayniqsa, drama, komediya, tragediya yaratish bobida va teatr san’atini rivojlantirishda 54

izlanishlar olib borgan va kashfiyotlar yaratgan san’atkordir. Hamza kompozitor, rejissor, jurnalist, pedagog sifatida ham shuhrat qozongan. U serqirra ijodi va qizg‘in ijtimoiy faoliyati bilan o‘zbek madaniyati rivojiga katta ulush qo‘shgan yirik shaxsdir. O‘zbek adabiyoti va madaniyati rivojiga katta hissa qo‘shgan buyuk shaxs – Hamza Hakimzoda Niyoziy tavalludiga bu yil 127 yil to‘ladi. Shundan buyon keng adabiyot ommasi Hamza ijodidan bahramand bo‘lib kelmoqda. Shoirning lirik merosi ham tosh bosguday ahamiyatga ega. Uning ko‘plab she’r va g‘azallari o‘z muxlislari qalbidan joy olib kelmoqda. Erkin va ozod hayotni madh etuvchi she’rlari maktab, litsey va oliygoh dasturlaridan o‘rin olgani ham yangilik emas. O‘z she’rlarida shoir mana shunday kunlar bo‘lishini chin dildan istagan edi. Afsuski, shoir bunday kunlarni ko‘rolmadi. Lekin ishonch bilan ayta olamizki, shoir asarlari bugungi kunda alohida e’tibor bilan o‘rganib kelinmoqda. O‘ttizga yaqin katta-kichik sahna asarlari ham o‘z umrini davom ettirmoqda. To‘la yetib kelmagan asarlari matnshunos olimlar tomonidan topilmalar bilan boyitilib, qayta nashrga tayyorlanyapti. O‘zbek teatr sahnalaridan joy olmoqda. Hamza ziyoli oilada tug‘ilib o‘sgani uchun ham ko‘p tillarni mukammal o‘zlashtirgan, ko‘plab davlatlarda bo‘lgan edi. Allomaning maktab-maorif sohasidagi orzulari ham bugungi kunda amalga oshganining guvohi bo‘lib turibmiz. Maktablar, darsliklar va ularda o‘qitish shoir aytganiday, shoir orzu qilganiday davom etmoqda, deyishimizga asos bor. Shu fikrlarni umumlashtirib, biz quyidagi xulosalarga keldik: 1. Hamzaning o‘zbek bolalar adabiyotida tutgan o‘rni keng o‘rganildi. 2. Yozuvchi yaratgan asarlarning mavzu doirasi aniqlandi, shoir to‘plamlari sanaldi va bir-biriga taqqoslandi. 3. Hamza qalamiga mansub she’rlarning mavzu ko‘lamini tadqiq etildi. 4. Shoir badiiy mahoratining she’rlarida qay darajada namoyon bo‘lganligi misollar yordamida aniqlandi va tahlil qilindi; 5. Hamza Hakimzoda Niyoziyning ma’rifatparvarlik ruhi bilan sug‘orilgan asarlari, ularning o‘ziga xos uslubi haqida fikr yuritildi. 55

6. ijodkor shoirning yangi usulda ochilgan maktablar sohasiga olib kirgan yangiligi, yaratgan darsliklari tahlillar bilan yoritildi. 7. Hamza Hakimzoda Niyoziyning adabiy-tanqidiy qarashlarida ma’rifatchilik qarashlari o‘rganildi. Darsliklari va shu ruhda yozilgan asarlari bugungu kun nuqtai nazaridan tahlil qilindi. Yuqorida aytilgan fikr-mulohazalar ishimizning ilmiy yangiligini belgilaydi deyishimiz mumkin. Hamza Hakimzoda Niyoziy bir she’rida shunday degan edi: Tuzamiz yangi turmushni zamon ichra, Abadiy so‘ngra yasharmiz jahon ichra. Ha, Hamza Hakimzoda Niyoziy o‘z asarlari bilan adabiyotimiz tarixada bir umr saqlanib qolaveradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I . IJTIMOIY – SIYOSIY ADABIYOTLAR: 1. Karimov I. Istiqlol va ma`naviyat. Toshkent:. O‘zbekiston. 1994. –B. 118. 56

2. Karimov I. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. Toshkent:. O‘zbekiston. 1998.-B.688. 3. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent:. Sharq. 1998. 3- bet. 4. Karimov I. Olloh qalbimizda, yuragimizda. Toshkent:. O‘zbekiston. Asarlar.7-tom. 1999.-B. 351. 5. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushunchalar, tamoyillar va atamalar. Toshkent:. Yangi asr avlodi. 2002.-B. 192. 6. Karimov I. Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch. Toshkent:. Ma`naviyat. 2008.-B.176. 7. Karimov I.A.Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga,kelajakka e’tibor- T.:2009. 8. Karimov I. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. Toshkent:. O‘zbekiston. 2009.-B. 56 9. Karimov I. O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining 22 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi tabrik so‘zi.”O‘zbekiston ovozi” gazetasi, 2013. 1-sentabr. 10. Internen ma’lumotlari. II . BADIIY VA ILMIY ADABIYOTLAR: 11. N. Karimov, S. Mamajonov, B. Nazarov, U. Normatov, O. Sharafiddinov. XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi. Darslik. T.:”O‘qituvchi”,1999.544 b. 12. S. Mirzayev. XX asr o‘zbek adabiyoti. T.: “Yangi asr avlodi” 2005. 417 b. 13. S. Ahmedov va boshq. Adabiyot 5-sinf uchun darslik . T.: 2011.88-98-betlar. 14. Adabiyotimiz biografiyasi. – T.: 1973, 72-b. 15. Izzat Sulton. Barhayot siymo. T.: Adabiyot va san’at, 1973. 146 b. 16. L. Qayumov. Inqilob kuychisi. T.: 1962. 184 b. 17. L. Qayumov. Hamza. T.: Adabiyot va san’at. 1973, 223 b. 57

18. L. Qayumov. Asr va nasr.Adabiyot va san’at, T.: 1975, 288 b. 19. T. N. Qori Niyoziy. Ma’rifat targ‘ibotchisi, “O‘qituvchilar gazetasi”, 1964, 20 mart. 20. Y. Sultonov. Hamza Hakimzoda Niyoziy, O‘zdavnashr, T.: 1959, 96 b. Mamajonov S. Teranlik T.: 1987,91-b. 21. Y. Sultonov. Xalq san’atkori. O‘zdavnashr, T.: 1959, 16-bet. 22. A. Abdullayev. Hamza Hakimzodaning Namanganda bo‘lishi. “Namangan haqiqati” gazetasi, 1954 –yil, 17-mart. 23. Karimov N. XX asr adabiyoti manzaralari. T.: 2008. 456 b. 24. Hamza zamondoshlari xotirasida. T.: Adabiyot va san’at nashr., 1979. 208 b. 25. “Yoshlik” jurnali. T.: 2011. 3-son. 26. “Jahon adabiyoti”, “Sharq yulduzi” jurnallari va “O‘zAS” gazetalari 1. www.edu.uz 2. www.edunet.uz 3. www.istedod.uz 4. www.literature.uz 5. www.markaz.uz 58

O'xshashlar

O‘zbek adabiyotida Maxtumquli an’analarini o‘rganish

Sharq adabiyotida Iskandar timsoli

Jadid adabiyotida Behbudiyning adabiy merosi

O’zbek adabiyotida Kleopatra obrazining talqini

“Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetic mohiyati, maqsadi va vazifalari” modulini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish