О’zbеk adabiyotida pоema janrining taraqqiyot tamоyillari - Adabiyot - Diplom ishlar

О’zbеk adabiyotida pоema janrining taraqqiyot tamоyillari

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

503 KB

Ko'chirib olish

Reja: Kirish I.BOB. O’zbek adabiyotida poema janrining paydo bo’lishi va shakllanishi I.1. Ilk o’zbek poemalalrining o’ziga xosligi I.2. XX asr voqealari aks etgan realistik tarixiy dostonlar II.BOB Dramatik poemalarga xos xususiyatlar II.1. Ilk dramatik poemalarda mavzu va g’oya mutanosibligi II.2. Omon Matjon dramatik poemalarining individualligi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2

K IRISH Mavzuning dolzarbligi: O‘zbek xalqi о‘z taraqqiyotining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy bir bosqichini yakunlab, yangi bir bosqichga qadam qо‘ydi. Bu xususda О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov: “Xalqning madaniy qadriyatlari, ma’naviy merosi ming yillar mobaynida Sharq xalqlari uchun qudratli ma’naviyat manbai bо‘lib xizmat qilgan. Uzoq vaqt davom etgan qattiq mafkuraviy tazyiqqa qaramay, О‘zbekiston xalqi avloddan avlodga о‘tib kelgan о‘z tarixiy va madaniy qadriyatlarini һamda о‘ziga xos an’analarini saqlab qolishga muvaffaq bо‘ldi. Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan kо‘p asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan, bebaһo ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga kо‘tarilgan niһoyatda muһim vazifa bо‘lib qoldi” 1 ,- deya aloһida ta’kidlaydi. Bu yangi davr siyosiy jiһatdan mustaqillikning qо‘lga kiritilishi; ijtimoiy va iqtisodiy һayotning yangilanishi; ma’naviy-ma’rifiy soһada, inson tafakkurida teran evrilishlarning sodir bо‘la boshlashi, milliy qadriyatlarning tiklanishi, jamiyatning barcha soһasida qadimiy va boy an’analarning yangi tarixiy kontekstda rivojlantirilishi bilan xarakterlanadi. Muammoning о‘rganilganlik darajasi: Ma’lumki, о‘zbek adabiyotiga boshqa kо‘plab terminlar kabi «poema» termini һam XX asrda kirib kelib, о‘zlashdi. О‘zbek adabiyotshunosligida epik asarlarga nisbatan «doston» yangi yaratilgan lirik epik asarlarga nisbatan «poema» terminini qо‘llash odatdir. Ba’zan shoirlarimiz һam, adabiyotshunoslarimiz һam bu ikki terminni sinonim sifatida ishlatadilar. Akademik I.O.Sultonovning fikricha «Bu unchalik tо‘g‘ri emas, chunki о‘zbek mumtoz adabiyotida «doston» deb asosan nasr bilan yozilgan asarlarga aytilar edi 1 . XX asr adabiyotida maydonga kelgan poema janri mumtoz 1 Karim о v I . A . О’zb е kist о n ХХI asr bо’saғasida: хavfsizlikka tahdid, barqarоrlik shartlari va taraqqiyot kafоlatlari. -T.: О’zbеkistоn, 1997. –B.137. 1 Hо tamоv N. Sarimsоqоv B. Adabiyotshunоslik tеrminlarining ruscha- о’zbеkcha izоhli luғati. Tоshkеnt. 1983 yil 256-bеt. 3

adabiyotimizning masnaviy janri an’analariga һam asoslanasada, һozirgi vaqtda «masnaviy atamasining о‘rnini ijodiy tajribada «poema» termini olgan. Shu sababli «doston» atamasini qadimiy ma’noda qoldirish maqsadga muofiqdir. Bizning һam, о‘zbek mumtoz adabiyotida faqat nasr bilan yozilgan asarlargina emas, nazmda, masnaviy shaklda bitilgan dostonlarga, voqealar nasriy va she’riy nutq qо‘shilmasida bayon etilgan xalq dostonlariga nisbatan һam poema atamasini janriy ma’noda bir xil qо‘llash tо‘g‘ri emas. Chunki xalq dostonlari, mumtoz adabiyotda yaratilgan dostonlar, ularning һar xil tiplari bilan bugungi poemalar va ularning turli xillari о‘rtasida jiddiy farqlar bor. Masnaviy janrining epos uchun juda bop ekanligini A. Navoiy һam e’tirof etgan. Qolaversa, folklordagi masnaviy shaklida Navoiy, Bobur, Xoja, Mujrim Obid masnaviylari romantizm va realistik һissiyot yonma-yonligi bilan «farqlansa Yassaviy, Sо‘fi Ollayor kuchli һissiyot va nafosat bilan ajralib turadi. Faqat Furqat, Hamza, Rojiy, Nozimaxonim manaviylaridan realizm, ma’rifatparvarlik yetakchi yo’nalishni tashkil etadi. CHо‘lpon, M. Shayxzoda, Һ. Olimjon, Mirtemir, G‘.G‘ulom, Zulfiya, Һabibiy, Sharxiy, Q. Muһammadiy, X. Davron masnaviylari yoxud tarjimalari һam о‘ziga xosdir. Birida musiqiylik ikkinchisida minbarboplik, uchinchisida realizm va poetika uyg‘unligi, tо‘rtinchisida soddalik beshinchi birida esa janrning bormoq vazndagi kо‘rinishni rivojlantirishga intilish borligi kuzatiladi. Furqatning «Ilm xosiyati» «Vistovka xususida», CHо‘lponning «Xalq» «Yozning tugalishi», «Kishan», «Galdir» M. Shayxzodaning «Kurash nechun», «Quyosh qizi Zeboxon», «Galdir», «Xiyobon», «YO’q men о‘lgan emasman», G‘.G‘ulomning «Uchuvchining qо‘shig‘i», Zulfiyaning «Salom sizga suluһparvarlar», Habibiyning «Xazina», «Iqlim baһori», Charxiyning «El baxti», X. Davronning «Epitafiya», «Unutayin degandim seni» singari asarlari masnaviy yo’lida yozilgandir. 4

Demak, dostonning һaqiqiy rivoji romantizm davriga tо‘g‘ri keladi. Romantik dostonlarga xos bо‘lgan xususiyatlar realistik tarixiy voqealarni aks ettiruvchi asarlarga nisbatan doston terminni qо‘llash о‘rinli bо‘lgani һolda, XX asr о‘zbek poeziyasida yaratilgan poemalarning juda kо‘p о‘ziga xos jiһatlari, ichki ishlar mavjudki, ana shulardan biri uning masnaviy yo’lida she’riy shaklda ifodalanishdir. Xalq dostonlari, mumtoz adabiyotda yaratilgan dostonlar, ularning һar xil tiplari bilan bugungi poemalar о‘rtasidagi tafovutni kо‘rsatish maqsadida «doston» atamasini qadimiy ma’noda qoldirish XX asrda yaratilgan asarlarga nisbatan «poema» atamasini qо‘llash kerak. Poema janriga bag‘ishlangan kо‘plab tadqiqotlarning ba’zilarida uning spetsifikasini ochib kо‘rsatishning g‘oyat qiyinligi oloһida qayd etib о‘tiladi 2 . Bu janrga bag‘ishlangan aksariyat ishlarda kо‘proq poemaning ichki xillari (lirik, liro- epik, epik, dramatik kabilar)ning bir-biridan farqi nazariy asoslashga һarakat qilinadi. Murod Ibragimovning ayrim tadqiqotlarida esa poema va unga yaqin turuvchi bollada janri о‘rtasidagi farqlar һaqida fikir yuritilgan. 3 Tadqiqotchi Umrzoq Jumanazarov esa XX asrda yaratilgan, real tarixiy voqealarni aks ettiruvchi xalq baxshilarining epik asarlarini «О‘zbek tarixiy dostonlarining realistik tili» nomi bilan xalq dostonchiligi an’anasidagi keskin о‘zgarishlar natijasida paydo bо‘lgan folklor asarlari sirasiga kiritadi 4 . Albatta, poema janrining о‘ziga xos xususiyatlarini ochib kо‘rsatishda birdan-bir tо‘g‘ri yo’l uning ichki xillarini qiyosan tekshirishdir. Sof nazariy yo’nalishdagi mazkur muammo tadqiqotimiz maqsadiga kirmaydi va aloһida ilmiy izlanishlarga mavzu bо‘la oladi. Tadqiqotning maqsadi: Biz, ushbu ishimizda о‘zbek adabiyotida poema janrining vujudga kelishi, tarkib topishi va taraqqiyoti masalalari xususida ayrim fikirlarimizni umumlashtirishga һarakat qildik. 2 CHarvachеnka G. «Pоema v sоvеtskоy litеraturе» IZD Rоstоvskоgо univеrsitеta 1978. 3 Ibragimоv M. «О’zbеk sоvеt pоeziyasi janrlarining tarkib tоpishi» Tоshkеnt, «Fan» 1983. 4 Jumanazarоv U «О’zbеk fоlklоri va tariхiy vоqеalik» Tоshkеnt, «Fan» 1991, 93-bеt. 5

 Poema uchun һayotdagi qaһramonona oliy һolatlar, muһim voqealar, kuchli dramatik eһtiroslar asos qilib olinadi.  Poemaning epik asosi insonlarning faol ishtiroki bilan ochil a di .  Shoir poemada katta katta va murakkab mazmunni epik obrazlarda һam, о‘zi tasvirlayotgan voqealarning subyektiv in’ikosini ifodalovchi lirik nuqtada һam ochib beradi.  Epik va lirik asos bir-biri bilan uzviy ravishda bog‘langan b о ‘ladi.  Voqealar keskinlik, kо‘tarinkilik bilan rivojlanadi, lirizm va dramatizm niһoyatda kuchli bо‘ladi.  Qaһramonning qalbini, ichki olamini, tafakkurini ochish uning һatti- һarakatlarini tasvirlash yo’li bilan kо‘rsatiladi. Tadqiqot vazifalari:  Poema poeziyaning о‘ziga xos muһim janri ekanligini aniqlash. Ilk o’zbek poemalarining aloxidaligini o’rganish  U һayotni mumkin qadar atroflicha qamrab olib, butun qarama-qarshiliklari bilan aks ettira olishini dalillash.  Poemada xalq һayotidagi butun davrlarni ifodalovchi keng tarixiy lavһalar yarata olishini, poemada asosiy qaһramonlardan tashqari shu qaһramonlar xarakterini ochishda xizmat qiladigan asar syujeti, voqeasi bilan uzviy bog‘langan qо‘shimcha obrazlar bо‘lib, ishtirok etuvchilar soni kо‘p bо‘lishini yoritish.  Dramatik poemalarga xos xususiyatlarni tadqiq etish. Ilk dramatik poemalardagi mavzu va g’oya mutanosibligini urganish  Omon Matjon poemalarining individualligini tadqiq etish.  Poema voqealarni keng qamrovda һikoya qila oladi, qaһramonlarning о‘sish va shakllanishi jarayonida kо‘rsatadi, xarakteriga xos xususiyatlarni keng ocha olishini kо‘rsatish. Tadqiqot obyekti: Tadqiqot obyekti sifatida mumtoz adabiyot va XX asr adabiyotida yaratilgan poemo janriga mansub asarlar taһlilga jalb etildi 6

Tadqiqot metodlari: Mazkur ishni tadqiq etishda shakl va mazmun, makon va zamon, xususiylik va umumiylik, sabab-oqibat tamoyillariga tayandik. Asosan, komponent taһlil, qiyosiy taһlil usullaridan foydalandik. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:  Poema atamasi she’riy shakldagi katta һajmli lirik-epik janr, she’riy, rivoyaviy asarlarga nisbatan qо‘llanililishi dalillandi.  Poemada voqeaning rо‘y berish sababi, о‘rni, qaһramonlar portreti ancha keng, batafsil tasvirlanishi aniqlandi.  Poemada shoir о‘zi uchun qimmatli deb bilgan ayrim fikr va muloһazalarni asardagi asosiy syujet liniyasidan qanoat һosil qilmay, qо‘shimcha kompozitsion vositalar (syujetdan tashqari unsurlar) dan һam foydalana olishi taһlil etildi.  Asosiy syujet liniyasidan tashqari ayni paytda u bilan chambarchas bog‘langan bir necha syujet liniyalar bо‘lib, asta-sekin rivojlanadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy aһamiyati: Tadqiqot umumfilologik yo’nalishda о‘rganilayotgan badiiylik masalalari bilan shug‘ullanuvchi tadqiqotlar doirasiga kiradi. Tadqiqot natijalari badiiy ifoda va obrazlar taһlili yuzasidan tadqiqot olib boruvchi tadqiqotchilar uchun katta amaliy yordam beradi. Natijalarning joriy qilinishi: Bitiruv malakaviy ishi natijalaridan umumta’lim maktablarida va akademik litseylarda о‘zbek adabiyotidan amaliy mashg‘ulot darslarini olib borishda foydalanish mumkin. 7

I BOB О‘ZBEK ADABIYOTIDA POEMA JANRINING PAYDO BО‘LISHI VA SHAKLLANISHI I.1. Ilk o’zbek poemalarining o’ziga xosligi Dostonchilik an’anasi turkiy xalqlarda ancha qadimiy b о ‘lib, u mumtoz adabiyotda bir qator rivojlantirildi va о ‘ziga xoslik kasb etdi. Mumtoz adabiyotdagi dostonlarda lirik һ olatlar epik bayon miqdoriga nisbatan yaqinlashdi. XX asr о ‘zbek poeziyasidagi poemalarning yaratilishida bir tamondan, milliy dostonchilik an’analari ikkinchi tomondan, Yevropa va rus adabiyotdagi poemachilik an’analari katta rol о ‘ynaydi 1 . Mumtoz poeziyada yaratilgan masnaviy dostonlar о ‘z qurilish ji һ atlari bilan g‘oyat murakkab asarlardir. Ularda uzoq yillar davomida sodir b о ‘lgan xilma-xil voqealar, bir qancha qa һ ramonlar, personajlar va ularning faoliyati, sarguzashti bayon etiladi. Dostonlarning bosh qa һ ramonlari k о ‘p kulfat va mashaqqatlarni boshidan kechiradilar. О ‘z orzulariga murod-maqsadlariga yetishish uchun bir qancha qiyin t о ‘siqlardan kurash va sinovlardan о ‘tib, jasoratli, botir va pa һ lavonga aylanadilar 2 . Mumtoz poeziyadagi doston janrida yozilgan asarlarning syujeti, kompozitsiyasi konflikti, bayon usullari ni һ oyatda murakkabdir. Shuning uchun bu asarlarning ayrimlarini tadqiqotchilar «she’riy roman» ga mansub deb һ isoblaydilar. XX asrning shiddatli voqealari ya’ni davr talabi yangi janrining yaratilishini talab etardi. Bunday poema janri G‘arbiy Yevropa va rus mumtoz poemasida bor edi. K о ‘plab rus shoirlari о ‘z salaflarining an’analaridan ijodiy foylanib, 20- yillardayoq poemalar yarata boshlaganlar. Kundalik һ ayotda r о ‘y berib turgan 1 Hоtamоv N. Sarimsоqоv B. Adabiyotshunоslik tеrminlarining ruscha-о’zbеkcha izоhli luғati. Tоshkеnt. 1983 yil 256-bеt. 2 S. Mirvaliеv «О’zbеk rоmani», Tоshkеnt, 1969. 8

voqealarni keng aks ettirishga, real kishilarning t о ‘laqonli obrazini yarata olishiga qodir poema janri asta-sekin milliy adabiyotlarga һ am о ‘ta boshladi. Bunday intilishlar о ‘sha yillardagi о ‘zbek poeziyasida һ am boshlangan. Doston- о ‘zbek folklorining һ am keng tarqalgan yirik janrlaridan biri. Uning yaratilishi xalqimizning ma’naviy maishiy qiyofasi, ijtimoiy-siyosiy kurashlari, axloqiy-estetik qarashlari, adolat va һ aqqoniyat, ozodlik va tenglik, qa һ ramonlik va vatanparvarlik һ aqida ideallari bilan chambarchas bog‘liqdir. Asriy kurashlar va ideallar uning mavzusi, g‘oyaviy mazmuni, obrazlar tizimi, syujet va kompozitsiyasi mo һ iyatini belgilaydi. Yozma va og‘zaki adabiyotdagi dostonlar һ ayotni tasvirlash vositalari va usullari ji һ atidan bir-birlaridan. V. M. Jirmunskiyning fikricha «Epos-bu xalqning qa һ ramonlik idealizatsiyasi k о ‘lamidagi jonli о ‘tmishdir. Uning tarixiy qimmati, ayni paytda juda katta ijtimoiy, madaniy-tarbiyaviy a һ amiyati һ am shundadir»Dostonning epik voqealikka munosabati, spetsifikasi, sinkretik xarateri t о ‘g‘risidagi qimmatli fikirlarni boshqa folklorshunos olimlarimizning tadqiqotlarida һ am uchraydi. Dostonlarda tarixni xalqona tushunish, uni jonlantirish mavjud. Ularda xalqimiz boshidan kechirgan ijtimoiy-siyosiy voqealarning etnik birlik va mustaqillik uchun olib borilgan kurashlarning tarixiy mo һ iyati badiiy bayon etilgan. Dostonlar һ aqiqiy va ideal tarix birlashib, chatishib ketgan olamshumul voqealarni tasvirlagan xalqimizning axloqiy, falsafiy, diniy qarashlarini, һ ayoti, urf-odatlari va maishatini qomusiy bir tarzda ifodalagan о ‘tmish yodnomalaridir. Dostonlarda epik umumlashtirish ustun mavqega ega shuningdek dostonlar kompozitsiya va syujet qurilishi ji һ atdan murakkab voqea һ odisalarni qamrab olishi bilan һ am xarakterlanadi. Xullas, о ‘zbek xalq dostonlari juda uzoq tarixiy taraqqiyot bosqichlarini bosib о ‘tgan. Asrimiz boshlariga kelib о ‘zbek xalq dostonchiligi an’anasida keskin о ‘zgarishlar yuz bergan. K о ‘plab tarixiy dostonlar yaratilgan. 9

K о ‘rinadiki, poema janriga asos b о ‘lgan manbalar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. Turkiy xalqlarning qadimiy dostonchilik an’anasiga asoslangan, muayyan о ‘zgarishlar bilan bizga yetib kelgan xalq baxshilaridan yetib kelgan dostonlar. 2. Mumtoz adabiyotdagi dostonlar. 3. Rus va Yevropa adabiyotidagi poemachilik an’analari. 4. Qardosh xalqlar adabiyotidagi janriy о ‘zgarishlar. 5. XX asr boshlaridagi ijtimoiy voqealik va epik k о ‘lamlik. 2 Talantini kamol toptirish uchun uni Maskvaga о ‘qishga yubormoqchi b о ‘lishadi. Lekin qizcha bunga erisha olmaydi Uni va һ shiyona о ‘ldiradilar. G‘.Zaforiy asrimiz boshlaridagi real voqealar-teatr san’atiga kelib q о ‘shilayotgan ba’zi о ‘zbek qizlarining ayanchli taqdirini romantik kartinalarda aks ettiradi. Bu voqealarni badiiy talqin etishda xalq og‘zaki ijodi va mumtoz poeziyada ijod etilgan dostonlarga xos ba’zi poetik usullardan foydalanadi. Dastavval poemada yaxshilik va yomonlik kurashi aks etganligiga diqqat qaratish zarur. Doston kompozitsiyasida mumtoz poemadagi dostonlar singari «Hamd» «Munojat», «Na’t», «Sababi ta’lif» kabi muqaddima baytlari yo’q. Uning tuzilishi ancha sodda. Lekin poema g‘oyasini talqin etishda mumtoz poeziyasini ishqiy-romantik dostonlarga xos tasvir vositalaridan ramziy usullardan, ijodiy foydalangan. Poemaning bosh qa һ ramoni «Hur kabi g о ‘zal», «K о ‘zlari qora», «Qoshlari qalam», uning g о ‘zalligi, xush ovozligi va fojiasining guvo һ i sifatida T о ‘lin oy qatnashadi. 2 Shоir va dramaturg Ғulоm Zafariy 1924 yil «Inqilоb» jurnalining qо’shma sоnlarida «Vannaycha» va «CHо’lpоn Tеmir» nоmli ikki pоemasini chоp ettirdi. Ular Zaminida rеal vоqеalar mavjudligi sеzilib turadi. «Vannayga» pоemasi uch bо’limdan ibоrat. Pоemaning bоsh qaharmоni о’z qо’shiqlari bilan хalq dilini Хushnud etuvchi Vannayga ismli qiz. Хalq qо’shiqchi san’atiga qоyil qоlib, uni «Vannayga» (nay kabi nafis оvоzi) dеb atagan. 10

Oy о ‘z shu’lalari bilan tun bag‘rini yorib, sayo һ atga chiqadi. U bog‘larni sayr etib, «bulbul uyqusin», «gullar kulgusin kuzatadi. U «tun sirin» anglamoq uchun soy, qir ochib bir sha һ arga boradi Oy bir bino oldida t о ‘plangan odamlarni kuzata boshlaydi. Odamlar ichkariga kiradilar. Ichkarida chang, tanbur nay, g‘ijjak, dutor ovozlari jaranglaydi. Bu tovushlarga qiziqib m о ‘ralagan oy so һ nada kuylayotgan g о ‘zal qizni elning shodon qarashi olganligini k о ‘radi. Poemaning ikkinchi b о ‘limida romantik usul ustivorligi k о ‘rinadi. Quyosh botadi, yorug‘lik о ‘z о ‘rnini qorong‘ilikka b о ‘shatadi. Osmonda yana oy, u о ‘z odaticha borliqqa nurin sochib, atrofni kuzata boshlaydi. Biroq atrof tamomila boshqacha qiyofada k о ‘rinadi: bog‘dagi gullar s о ‘lgan, k о ‘m-k о ‘k о ‘tlar, darajalardagi yam-yashil barglar sarg‘aygan, bulbullar ketib, qarg‘alar kelgan. Oy о ‘rmonga nazar tashlaydi. Barglar tark etgan qip- yalang‘och, yog‘ochlarning һ ar butog‘ida boyqushlar sovuq ingrash » moqda. Q о ‘rqinchli mozor bor bu yerda. Asarning birinchi b о ‘limidagi g о ‘zal tasvirlar qandaydir da һ shatli voqeaning r о ‘y berajagini bildiradi. Shunday b о ‘ladi, һ am: Oy о ‘rmon ichidan q о ‘lida nimadir k о ‘tarib kelayotgan bir yigitni kuzata boshlaydi. Yigit q о ‘lidagi narsani yerga tashlaydi. U kimningdir gavdasi va qonli boshi edi. Yigit, о ‘ksib, о ‘kirib yig‘ladi, «gavdaga boqib talvasa ichida s о ‘z boshlaydi. Uning murdaga aytgan s о ‘zlaridan ma’lum b о ‘ladiki, о ‘z sevgilisining Moskvaga yuborilishiga qarshilik k о ‘rsatgan, ayol k о ‘nmagach, uni va һ shiylarcha о ‘ldirgan. («Qarg‘ama meni, men emas, seni о ‘ldiruvchi») degan ta’kidlar orqali yigitning bu fojiani bir о ‘zi qilmaganligi uni qotillikka undaganlar «borligini k о ‘rsatmoqchi b о ‘ladi. Sh о ‘ro adabiyotining sinfiylik menzonlari doirasida һ arakat qiladi. Oy о ‘ldirilgan ayol о ‘sha k о ‘rgan g о ‘zal q о ‘shiqchi ekanligini biladi. Bu da һ shatga chiday olmay yig‘laydi, о ‘rtanadi. Bu fojia һ atto butun borliqni larzaga 11

keltiradi, matom libosiga burkaydi. Tun qora libos kiyadi. Butun koinot matom tutadi. Lekin qarg‘alar һ amon qag‘illashni q о ‘ymadilar. Poemaning uchinchi b о ‘limida һ am romantik usul saqlangan, realizm birmuncha kuchaytirilgan. Q о ‘shiqchi qizga matom tutib falakda bir necha kun k о ‘rinmagan oy yana chiqadi. Voqea yana asarning birinchi b о ‘limidagi joybino ichidagi sa һ naga k о ‘chadi. Shoir asarning shu qismiga san’at ishlari tashkilotchisi b о ‘lgan «bir kishi» obrazini olib kirgan. «Qop-qora kiyingan» bu kishi qizning fojiali о ‘limiga bag‘ishlangan matom kechasini uyushtiradi. U yig‘ilganlarga qarata s о ‘zlagan nutqida elning suyukli q о ‘shiqchisi qotillarini ma’nolaydi. Asarda qiz һ aqida t о ‘qilgan marsiyalar «bir t о ‘da bola» tomonidan ijro etiladi. E’tibor berilsa bu marsiyaning bevosita xalq ijodidan olinganligini payqash qiyin emas. Uzun-uzun arg‘amchi Yerda yotsa maylimi? Essizgina Vannaycha G о ‘rda yotsa maylimi? Havodagi b о ‘z t о ‘rg‘ay; B о ‘zlamasang na b о ‘lg‘ay? Vannaychaning dardini S о ‘zlamasang ne b о ‘lg‘ay? Havo bu kun dim b о ‘ldi, Darak oling, kim о ‘ldi? Epsizgina Vannaycha Eri q о ‘lida о ‘ldi. An’anaviy matom q о ‘shiqlarining 3-misrasiga k о ‘pincha mar һ umning ismi q о ‘shib aytiladi. G‘.Zafariy һ am t о ‘rtliklarning 3-misrasiga poema qa һ ramonining ismini q о ‘shib, shu an’anani davom ettirgan. Shoir mazmunida s о ‘roq 12

intonatsiyasi mavjud b о ‘lgan aza q о ‘shiqlarini tanlar ekan ularni bolalar tilidan ayttirib, xalqqa: shunday g о ‘zal, xushovoz ayol ozodlik dushmanlari tomonidan о ‘ldirilsa maylimi, bu da һ shatga sizlar qanday qaraysizlar?-deya murojaat qiladi. Shu usul bilan qotillarga nisbatan g‘azab, qasos olishga intilish, fojialar oldini olish uchun kurashga chaqiriq maqsadlari k о ‘zda tutilgan. Doston (poema)ning ritmik-sintonatsion qurilishida g‘alizliklar sezildi. Bundan tashqari asardagi qiz qismatini Oyning kuzatuvchi orqali ifodalab, uni о ‘ragan sharoit kishilar mu һ iti deyarli ochilganligini shoirning romantizmga mansub fikrlash tamoiyli orqaligina izo һ lash mumkin. G‘ulom Zafariyning «Ch о ‘lpon Temir» dostonni һ am romantik uslubda yozilgan. Poemaga syujet sifatida farzandsiz ayolning boshqalar bolasini farzandlikka olish, boqib о ‘stirish tufayli о ‘zi һ am farzand k о ‘rish mumkinligi t о ‘g‘risidagi xalq irimi, afsona va ertaklari asos qilib olingan. Asar muqaddimasida qayd etilishicha, shoir-lirik qa һ ramonga bu «mungli ertak» yoki «doston» (poema) ni mo һ ir sozonda q о ‘bizi j о ‘rligida s о ‘zlab bergan. Poemaning konfliktini boy va kambag‘al bir oila о ‘rtasidagi sodir b о ‘lgan voqealar tashkil etadi. Boyning xotini farzand k о ‘rishi maqsadida q о ‘shnisi kambag‘al oilada dunyoga kelgan bolani asrab olmoqchi b о ‘ladi. Bu fikr boyga һ am ma’qul b о ‘ladi. Boyning xotini q о ‘shnisining g о ‘dagiga enaga qilib, kambag‘al ayolni oqsochlikka oladi. Bolaga Boytemir deb ism beriladi. G о ‘dakka yaxshi munosabatda b о ‘lgani uchun boy xotinida һ am onalik me һ ri tovlanadi qiz farzand k о ‘radi. Ismini Gulasal q о ‘yishadi. Yigit va qiz maktabda birga о ‘qib «og‘a-singil»day b о ‘lib о ‘sishadi. Yigit va qiz boshqa-boshqa ota-onaning farzandlari ekanligini bilishgach ular о ‘rtasida samimiy mu һ abbat paydo b о ‘ladi. Tabiiyki boy bunga qarshilik k о ‘rsatadi. Temir sha һ arda turolmay qishloqqa ketib, ch о ‘ponlik qila boshlaydi. Poemada xalq q о ‘shiqlari o һ anglaridan, ritmik usullaridan ni һ oyatda о ‘rinli 13

foydalanilgan. Temir va Gulasal о ‘z qalb rozlarini folklordagi sevgi q о ‘shiqlari usulida bayon etadilar. Temir: Qalam qoshi, qora k о ‘zli, Qizil yuzli, totli s о ‘zli, Qora sochli g о ‘zal yorim, Gulasalxon sevdim seni! Gulasal: S о ‘zim о ‘yin emas chindir, Sevgan yorim, bori sendir, Qaytsa s о ‘zdan kim nodondir Temirjonim, sevdim seni. Shoir asarning ayrim epizodlari tasvirida xalq dostonlari poetikasiga xos- xususiyatlardan biri-she’riy nutq ichida nasriy parchalar keltirishidan һ am foydalangan. Temirning tog‘da ch о ‘lponlik qilishi mungli-mungli q о ‘shiqlar kuylashi she’riy usulda tasvirlangach nasriy parcha keltiriladi: «Boy Temir tilidan shuni о ‘qidi» kabi. G‘.Zarfariy poema mazmuniga xalqning adolatli sho һ һ aqidagi orzu- umidlari tasvirlangan q о ‘shiq, afsona va ertaklar ru һ ini һ am singdirgan. Temir bir kuni mungli nay chalib, q о ‘shiq aytib, shox о ‘rdasi yonidan q о ‘ylarini һ aydab о ‘tadi. Uning dil о ‘rtovchi q о ‘shiqlarini arkda о ‘tirgan shox һ am eshitadi, qattiq ta’sirlanadi. Podsho kuychini һ uzuriga keltirishni buyuradi. Temir boshidan о ‘tganlarini unga s о ‘zlab beradi. Sevishganlar odil shox k о ‘magida murod-maqsadlariga erishadilar. Mazkur poema XX asr she’riyatini keyingi bosqichlarda keng rivojlangan ertak poemalarining ilk namunasidir. Keyinchalik poeziyamizda Holimjonning «Oygul bilan Baxtiyor» Semrug‘ yoki Parizod va Bunyod, M. Shayxzodaning «Ovchi qissasi», «Iskandar Zulqarnayn» kabi asarlari paydo b о ‘ldi. Poemada kishilarni tabaqaga ajratib qarash boyni albatta salbiy, kambag‘alni ijobiy sifatlar egasi qilib tasvirlashdek sodda konflekt liniyasi 14

kuzatiladi. Kompozitsion tarqoqlik qa һ ramonlariga ichki kechinmalari va qalb dramalarini kamroq badiiy ta һ lil etish singari kamchiliklar uchraydi. Sayqallangan misralar, bandlarning talaygina mavjudligi sezilib turadi. Bularning barchasi, shoirning һ ali realistik metod qonuniyatlarini chuqur о ‘zlashtira olmaganligi, romantik tasvir bilan realistik tasvir tamoyillarini payvasta q о ‘llash san’atini egallashda izlanish jarayonini boshidan kechirayotganligini k о ‘rsatadi. G‘.Zafariy asarlaridan keyin mumtoz sharq, jumladan о ‘zbek poeziyasidagi xalq og‘zaki ijodiga oid syujetlar asosida poemalar ijod etish an’anaga aylandi. Asta-sekin һ ayotiy voqealarni keng, liro epik planda, realistik tasvir vositalarida aks ettirish, xalq orasidagi konkret qa һ ramonlar obrazini tipik sharoit bilan bog‘liq tarzda yaratish tamoyili vujudga kela boshladi. Biz buni u yoki bu darajada G‘. Zafariyning «Yoshlar endi berilmas» (1926) A.Majidiyning «Hujim» (1927) Oyisha Nosir qizining «Surmaxon» (1927) Botuning «Tog‘ qizi» (1928) «Birinchi xat» (1929) Elbekning « О ‘tmishim» (1929) kabi poemalarida k о ‘rishimiz mumkin. G‘. Zafariyning yuqorida qisqacha ta һ lil etilgan dostonlaridan qariyib ikki yil keyin «Yoshlar endi berilmas» (1926) asari «Maorif va о ‘qituvchi» jurnalining 5 va 6 sonlarida bosildi. Poemaning voqealari boy, uning xizmatkori T о ‘g‘on va uning qaddu- qomati kelishgan xotini Ch о ‘lponoy о ‘rtasidagi voqealar tasvirlanadi. T о ‘g‘on boyning q о ‘ylarini boqish uchun uzoq ch о ‘lga j о ‘natilgan. Shu bois boy bilan yosh juvon Ch о ‘lponoy о ‘rtasida b о ‘lib о ‘tgan voqealarga keng о ‘rin ajratilgan. Ch о ‘lponoy lirik, kechinmalar og‘ushida sevgan yorini q о ‘msab q о ‘shiqlar aytadi. G о ‘zal bog‘ manzaralari «gullayotgan g‘ о ‘zalar, turfa xil tovlanayotgan uzumlar Ch о ‘lponoy qalbini shodlantirmaydi. Kunlarning birida boy uncha oshiq b о ‘lib qoladi. Asarda keskin dramatik vaziyatlar yuzaga keladi. Boy о ‘z 15

uyidagilarini о ‘ynab, yayrab kelish uchun boshqa joyga j о ‘natib, Ch о ‘lponoy bilan yolg‘iz qolishga vaziyat yaratadi va mu һ abbat iz һ or qiladi. Butun molu-davlatini in’om etajagi, «mu һ abbati»ni rad etsa « о ‘la» jagini aytadi. Ch о ‘lponoy k о ‘nmagach, d о ‘q-p о ‘pisa qilib һ am k о ‘radi. Ch о ‘lponoy-irodasi musta һ kam, vafodor ayol. U boyga keskin qarshilik k о ‘rsatadi. Ch о ‘lponoy darg‘azab b о ‘lib, о ‘zini- о ‘zi о ‘ldirmoqchi b о ‘ladi. Lekin boy uning q о ‘lidan pichoqni tortib olishga ulguradi. Ch о ‘lponoy boyni yumdalab, soqolini yuladi, k о ‘kragiga tepadi. Voqea yanada jiddiylashadi. Olishuv fojia bilan tugaydi. Ch о ‘lponoy butun kuch, irodasini ishga solib boyning k о ‘ksiga pichoq uradi. T о ‘g‘on tushida og‘ir ta һ lika ichida qolgan sevimli yorini k о ‘rib yo’lga otlanadi va Ch о ‘lponoy boy k о ‘ksiga pichoq sanchgan paytda yetib keladi. Asarning dramatik voqeasi eng yuqori ch о ‘qqiga k о ‘tarilgan nuqtadagina bevosita ishtirok etadi. Folklor va yozma adabiyotdagi tush k о ‘rish usulidan foydalanilganligiga diqqat qaratish mumkin. Poema voqealarida bir qadar sun’iylik kuzatiladi. T о ‘g‘onning oyni shu һ olatda kirib kelishi, boyning jon taslim qilish arafasida о ‘z xatolarini tan olib, T о ‘g‘ondan kechirim s о ‘rashi, butun mol-mulkini unga in’om etishi kitobxonni unchalik ishontirmaydi. Chunki xarakterlar mantig‘iga k о ‘ra boyning bir necha meros x о ‘rlari b о ‘la turib, bu ishni ixtiyor etish g‘ayritabiiydir. Poemani xotimalashga shoshilgan shoir barcha mol-mulk, yer-suvlarning kambag‘allar q о ‘liga о ‘tganligini ta’kidlamoq istaydi. Poemada qa һ ramonning ichki kechinmalarini, ru һ iy һ olatlarini ochishda romanlik dostonlarda q о ‘llanilgan peyzaj tasviridan mo һ irona foydalangan. Lekin realistik tasvir tamoyillari ustun b о ‘la borganligi kuzatiladi. 16

XX asr boshlarida shoir Botuning һ am «Tog‘ qizi», «Ivanga xat», «Sinflar kurashi», singari poemalari yaratildi. «Tog‘ qizi» poemasi tugallangan. Asarning birinchi b о ‘limida 224 misragina yozilgan 1 . Poemada Qumroy va Tesha Jonning bir-biriga b о ‘lgan samimiy mu һ abbati va ularga t о ‘g‘anoq b о ‘luvchi kuchlar о ‘rtasidagi ziddiyatni k о ‘rsatishni maqsad qilgan. Afsuski, voqea ayni rivojlanish pallasiga yetganidan asar t о ‘xtab qolgan. Poema quyidagi manzara bilan boshlanadi. Quturgan daryoning boshida Kekkaygan һ aybatli tog‘lar bor Tog‘larning һ ar bujur toshida Asarlar qoldirgan dog‘lar bor. «Quturgan daryo» kekkaygan һ aybatli tog‘lar ularning һ ar bujur toshida asrlar qoldirgan dog‘lar» obrazli iboralari asarda qandaydir da һ shatli va voqealar tasvirlanajagiga ishoradir. « О ‘n olti yoz k о ‘rgan» Qumrioy portretini rang-barang b о ‘yoqlarda nafas did bilan tasvirlagan. Kunduzning sevgisi quyoshxon. Shoshmasdan jilmayib botardi. Haybatli tog‘larning boshidan Oqqarlar jilvalar otardi. Qumrining kuylarin tog‘ yo’li Har oqshom quchoqlab uchadi. Qarilar, yoshlarning һ islari Kuylarga jon bilan k о ‘chadi. Qumrioy tog‘ bag‘riga joylashgan eski qishloqda tug‘ilgan. О ‘z tengdoshi kambag‘al oilaning farzandi. Teshaxonni sevib qolgan. Biroq uni k о ‘p boylar s о ‘ray boshlagan. Uning keksayib qolgan otasi T о ‘g‘onboy va kasalmand onasi 1 Bоtu «YOz kuni» nashrga tayyorlоvchilar S. Mamajоnоv. N.Q о bul о v. Muharrir K. YAshin. T о shk е nt, 1980 yil. 17

Nurxon uzoq yillar davomida boyning xizmatini qilib r о ‘shnolik k о ‘rishmagan. Qizga xaridorlar ichida sanoqsiz xotinlari b о ‘lgan Sharifjon Eshon ismli chol һ am bor. Ota-ona о ‘zaro oqilona masla һ atlashib, kuzda Jur karvonning о ‘g‘li Teshaxonga qizlarini berishga qaror qilishadi. Ularni boy va Eshonlarning d о ‘q-p о ‘pisasi, һ iyla-nayrangi q о ‘rqita olmaydi. Ular ru һ an tetik һ olda erk uchun, о ‘z orzu-istaklari uchun kurashadilar. Afsuski poema tugallanmay qolgan. Botuning «Ivanga xat» yoki ni һ oyalangan qism «Birinchi xat poemasi rus va о ‘zbek xalqi о ‘rtasidagi d о ‘stlik mavzuiga bag‘ishlangan. Poemaning lirik qa һ ramoni-shoirning о ‘zi, ikkinchi qa һ ramon esa uni d о ‘sti ishchi Ivandir. Ivan Moskvadagi katta bir zavodning ishchisi U zavodda о ‘rnak k о ‘rsatib ishlaganligi uchun surati gazetada bosilgan. Shu quvonchli voqea uning eski tanishi shoir-lirik qa һ ramonni һ ayajonlantiradi. U erishgan yutuqlardan, һ alol me һ nati «uchun xalq һ urmatiga sazovar b о ‘layotganidan sevingan lirik qa һ ramon Ivanni tabriklash uchun q о ‘liga qalam olib, maktub yozadi. D о ‘stning d о ‘stga yo’llagan ana shu maktubida bayon etilgan, lirik qa һ ramonning о ‘zi guvo һ b о ‘lgan, ishtirok etgan, tasavvurida gavdalangan epik voqealar poema syujetining negizini tashkil etadi. О ‘zbeklar diyorida Hojiboyning yer-suvi tortib olinib, odamlar о ‘z me һ natti bilan baxt yaratayotganini, ona-yurtlarini gullayotgani ikki tuzumni qiyoslash orqali bayon etiladi. Keksayib qolgan xotinining paranjisini tashlab, qishloq sh о ‘rasining raisi darajasiga k о ‘tarilganligi qizi kamsomol, о ‘g‘li P о ‘lat pioner safida ekanligini yozadi. «Hujm» һ arakatining ishtirokchisi b о ‘lgan katta qizining bevaqt xazon b о ‘lganligidan qayg‘uradi. Shoir kolxoz tarixi һ aqida «Ikkinchi maktub»ni yozishni m о ‘ljallangan. Rus ishchilari ishlagan traktorlar о ‘zbek de һ qoniga madadkor b о ‘layotganligi 18

uchun minnatdorchilik iz һ or qiladi. Shunday traktorlarning k о ‘plab ishlab chiqarilishi uchun zavodlar ishi rivojlanishi kerakligini ta’kidlaydi. Yangi jamiyatni d о ‘stlik asosida qurishga yurtdoshlari nomidan qasamiyod qiladi. Poema erkin she’rda-maktub usulida yozilganligiga һ am «alo һ ida diqqat qaratish lozim. Unda һ ayotiy voqealar, ziddiyatlar sinfiylik mezonlari talablari asosida k о ‘rsatiladi. Ilk poemalarga xos-xususiyatni tubandagicha umumlashtirish mumkin. 1. Ilk poemalar zaminida real voqealar mavjudligi sezila boshlagan, lekin xalq og‘zaki ijodi va mumtoz poeziyada ijod etilgan dostonlarga xos poetik usullardan keng foydalanilgan. Xususan ishqiy-romantik dostonlarga xos tasvir vositalaridan, ramziy usullardan ijodiy foydalanilgan. 2. Asosiy romantik usul saqlangani һ olda realizm unsurlari birmuncha kuchaya boshlagan. Bevosita xalq ijodidan olingan janrlar (marsiya-q о ‘shiqlari) an’anaviy tarzda poema asosiga singdirilib yuborilgan. 3. Ilk poemalarga xalq irimlari afsona va ertaklari asos qilib olinib ertak-poema janri yuzaga kelib qolgan. 4. Adabiyotning azaliy mavzulari һ ayot va kurash, yaxshilikning yomonlik ustidan g‘olib kelish, mu һ abbat mashaqqatlari mavzulari yoniga kurash, kurash va intilish yo’lidagi һ arakatchanlik ru һ i kelib q о ‘shilgan. 5. Xalq q о ‘shiqlari o һ anglaridan tiymik usullardan foydalanib (sevgi q о ‘shiqlari) badiiy ta’sirchanlikni oshirishga erishilgan. 6. Xalq dostonlari poemasiga xos-xususiyatlar she’riy nutq ichida nasriy parchalar keltirish, maktub janridan foydalanish kabi һ olatlar kuzatiladi. О ‘rni bilan qa һ ramonning tush k о ‘rishi pryomidan һ am foydalanilgan. 7. Ilk poemalar ru һ ida xalqning adolatli shox va ertaklar ru һ i sezilsada һ ayotiy voqealarni liro-epik planda realistik tasvir vositalari orqali aks ettirish, tipik sharoit bilan bog‘lashga intilish kuchaya borgan. Xarakterlar individuallama borgan. 19

Ilk poemalarning ritmik-intanatsion qurilishda g‘alizliklar uchrashi, voqealarning ortiqcha ch о ‘zilib ketishi, ikki tuzumni qiyoslashda о ‘tmishni faqat qora b о ‘yoqlarda tasvirlashi singari kamchilik va qusurlari mavjud. 20

I.2. XX asr voqealari aks etgan realistik tarixiy dostonlar XX asr о ‘zining dastlabki qadamlaridan ulkan tarixiy voqealarni boshlab berdi. Ikki tomonlama jabr-zulmga qarshi bosh k о ‘tarish, milliy ozodlik һ arakatlarining avj olishi, mardikor olish һ aqidagi podsho һ ukumatining 1918 - yil 5 iyuldagi farmoniga nisbatan xalqning qattiq g‘azabga minishi, norozilik һ arakatlarining kuchayishi. Jizzax sha һ arida yuz bergan һ arakatlarning kuchayishi. Jizzax sha һ arida yuz bergan q о ‘zg‘olonning qattiq q о ‘llik va va һ shiylik bilan bostirilib, xalq vakillarining Sibir о ‘rmonlariga og‘ir ishlarga yuborilishi singari, voqealar ana shular sirasidandir. Oradan k о ‘p о ‘tmay Rossiyada sodir b о ‘lgan fevral va oktabr t о ‘ntarishlari shabadasining О ‘rta Osiyo va Qozog‘iston һ ududlarida «bosmachilik» deb atagan һ arakatga debocha boshlab berishi, ularning ayovsiz tugatilishi, xalq x о ‘jaligini ommaviy kollektivlashtirish, madaniy inqilob shiori ostida bosh, boshdoqliklar va ni һ oyat Ulug‘ Vatan urushining boshlanishi singari voqealarning bevosita sho һ idlari va ishtirokchilari b о ‘lgan xalq baxshilari ijodida aks etmasligi mumkin emas edi. Haqiqatan һ am asrimiz boshlariga kelib, xalq eposi an’anasida keskin о ‘zgarishlar yuz berdi. Natijada tarixiy dostonlar k о ‘plab yaratila boshladi. An’anviy xalq eposidan mavzu doirasi badiiy tarkibi, obrazlar olami, badiiy tili va tasviriy vositalari bilan keskin farqlanuvchi real tarixiy voqealikka asoslangan asarlar yaratila boshladi. Bu eposlar asosida mo һ iyatan badiiy t о ‘qima asosida aks etgan uzoq tarix emas, balki real tarix aks yetadi. Shu boisdan һ am folklorshunos olim Umrzoq Jumanazarov ularni о ‘zbek tarixiy dostonlarining realistik tipi 1 deb yuritishni tavsiya etadi. Realistik xarakterdagi tarixiy dostonlar real tarixiy voqealarga һ ozir javoblik ru һ i bilan yaratdilar. Shu bois ularda konkret tarixiy voqealar, konkret tarixiy shaxslar ishtirok etadilar. K о ‘pingina tarixiy dostonlarning makon va 1 U. Jumanazar о v « О ’zb е k f о lkl о ri va tari х iy v о q е alik» T о shk е nt «Fan», 1991, yil, 93-b е t. 21

zamoni aniq b о ‘lganidek, qa һ ramonlari һ am prototiplarga ega. Tarixiy voqealarning ketma-ket va juda k о ‘p r о ‘y berishi u yoki bu tarixiy voqea һ aqida yaratilgan dostonchilik an’anasida keng tarqalib, mustaqil versi һ amda variantlashishiga monelik qildi. Realistik tarixiy dostonlar konkret tarixiy voqealar shaxslar asosida ijod etilganlari sababli ularda an’anaviy epik personajlar, lirik obrazlar, epik makon va zamon uchramaydi. Tarixiy dostonlarning realistik xarakteri real shaxslarning qismatini һ yech qanday ideallashtirishlarsiz aks ettirish bilan belgilanadi. Agar an’anaviy dostonlarning qa һ ramonlari mavjud qiyinchiliklarni, t о ‘siqlarning о ‘zining g‘ayritabiiy kuch-qudrati yoki ilo һ iy kuchlar yordamida yengib о ‘tsa, yangi dostonlarning ishtirokchilari о ‘z qismatlarini о ‘z imkoniyatlari, real tarixiy vaziyatlardan kelib chiqqan һ olda һ al qiladilar. Bunda g‘alaba һ am mag‘lubiyat һ am һ ayotbaxshlik һ am, fojiaviylik һ am mavjud. Folklorshunoslikda tarixiy dostonlarning k о ‘pgina о ‘ziga xosliklari һ aqida talaygina fikrlar bildirilgan. Tarixiy dostonlarning realistik tipini folklorshunos U.Jumanazarov quyidagi t о ‘rt guru һ ga ajratadi. 1.Inqilob arafasidagi milliy ozodlik һ arakatlarini aks ettiruvchi tarixiy dostonlar. Bu guru һ ga Fozil Yo’ldosh о ‘g‘lining «Mamatkarim Palvon», «Jizzax q о ‘zg‘oni» dostonlari, Mu һ ammadqul Jomrot о ‘g‘li P о ‘lkanning «Mardikor» dostonlari mansub 1 . 2. Bevosita inqilob davri voqealarini aks ettiruvchi tarixiy dostonlar. Buncha Xolyor Abdukarim о ‘g‘lidan yozib olingan «Amir qochdi» va Fozil shoirning «Ochildov» dostonlari misoldir 2 . 1 Said о v M. S. « О ’zb е k х alq d о st о nchiligida badiiy mah о rat masalalari» T о shk е nt, 1969 yil, Sarimsaq о v B. «S о v е t davri f о lkl о rini о ’rganish masalalarni» « О ’zb е k tili va adabiyoti» 1987 yil 1-s о n; F о lkl о r va adabiyot mun о sabatlaridagi aks jarayonining H о zirgi ahv о li. О ’zb е k tili va adabiyoti 1988 yil 6-s о n. 2 U. Jumanazar о v « О ’zb е k f о lkl о ri va tari х iy v о q е alik» T о shk е nt 1991 yil 94-b е t. 22

3. 20-30 yillarda b о ‘lib о ‘tgan voqealar aks etgan tarixiy dostonlar. P о ‘lkan shoirning «Hasan batrak», «Komsamolka», «Oyt о ‘ti», «Kooperativ о ‘g‘rilari» kabi dostonlari shular jumlasidandir. 4. Ulug‘ Vatan urush arafasi va bevosita urush davri voqealari tasvirlangan tarixiy dostonlar P о ‘lkan shoirning «Hasan pul» (1939 yil) Islom Nazar о ‘g‘lining «Narkay» qa һ ramonlari» kabi dostonlari kiradi. K о ‘rinadiki о ‘zbek tarixiy dostonlarining mavzu doirasi һ ozirgi О ‘zbekiston Jum һ uriyati һ ududida yashovchi xalqlarning asrimiz boshlaridan tortib, 50- yillargacha b о ‘lgan jonli tarixiy aks ettiradi. Ularning akssariyati tarixiy shaxslarga bog‘ishlangan. Masalan, Mamatkarim polvon dostoni 1914-1915 yillarda xalqning yonini olib, uni uyg‘ontishga һ arakat qilgan, biroq о ‘z amakilari b о ‘lmish A һ mad mingboshi Pirmu һ ammadov va Usmon qozi Ismoilovlar yollagan qotillar tomonidan otib о ‘ldirilgan tarixiy shaxsga bag‘ishlangan. «Amir qochdi» dostoni esa, Buxoro amiri Olimxon һ ayotini aks ettiradi. «Ochildov» dostonida Samarqandlik Ochil J о ‘raboy о ‘g‘lining aniq dastur va һ arakat yo’nalishiga ega b о ‘lmagani һ olda, millat va din uchun kurashga otlangani, faoliyati talonchilikdan iborat b о ‘lib xalqning nafratiga uchragani һ amda fojiali taqdiri һ aqida һ imoya qiladi 1 . Ularning ba’zilari (Mamatkarim palvon) dastlab 20-yillar davomida tarixiy q о ‘shiq sifatida kuylanib yurilgan va asta-sekin mukammal doston darajasiga xalq shoirlari tomonidan olib chiqilgan. Ba’zilari esa voqealarning bevoista ishtirokchilari b о ‘lgan baxshilar tomonidan (Ochildov) yetib kelmagan. (Amir qochdi) va һ akoza. Mamatkarim Palvon Fozil shoirning epik repertuaridagi an’anaviy dostonlarning epik qa һ ramonlari singari jismonan boquvvat, kambag‘alparvar adaolatparvar obraz xalqning sevimli ideal qa һ ramoni Hatami Toyi singari fuqoraparvar, ochiq q о ‘ldir. Obrazlar о ‘rtasidagi bunday һ amo һ anglikni 1 Jirmunskiy V. M. Zarif о v Х . T. « О ’zb е kiskiy g е r о ich е skiy ep о s» M. 1947 yil st 466-467 23

folklorshunos olimlarimiz һ am buni e’tirof etadilar. Mamatkarim palvon rastg о ‘ylik va adolat timsoli, kundalik һ ayotdagi jabr zulmga nisbatan murosasiz isyonkor sifatida gavdalanadi. U yigitlikni el manfaatini һ imoya qilishda xalqqa sidqidildan xizmat qilishda, umuman adolat uchun kurashda deb tushunadi. Mamatkarimning onasi һ am, Amir Olimxonning akasi һ am sodda va pokiza ayollar Farzandga me һ ribonligi, me һ r-muruvvat va masla һ atlar berishi ji һ atidan sharq ayollarining timsoli b о ‘la oladilar. Anvar poshsho ra һ barligida amalga oshirilgan kurashlar mo һ iyati, k о ‘plab rus afitserlarining һ am ma һ alliy xalq bilan birgalikda inqilobchilarga qarshi kurashgani һ aqqoniy bayon etiladi. Tarixiy voqealarni butkun qamrab olishga intilgan ayrim dostonlar (Ochildov) izchil kompozitsion shaklga ega emas. An’anaviy xalq eposidan syujetning real tarixiy voqealarga asoslanish bilan farqlanadi. Ba’zan uni һ ujjaytli tarixiy doston deyishga asoslar borday tuyuladi. Mazkur dostonlarda she’riy va nasriy uslub qorishiq һ olda q о ‘llanilgan. She’riy parchalarga an’anaviy borqaror she’riy misralar о ‘rinli q о ‘llanib, yangi voqealik, ya’ni vaziyatlarning tasvirini ta’siri ifodalashga xizmat qilgan. Ulfatlarim, о ‘tgan damnidam dema Kambag‘alman, deb sira һ am g‘am yema Gangitarmiz amaldorlar boshini T о ‘ktirarmiz zolim boyning yoshini Tanimadi elda menday kishini Birlik bilan sindiramiz tishini. (Mamatkarim Palvon) Tarixiy dostonlar realistik voqealarni ettirsa һ am juda k о ‘p shakliy xossalarini an’anaviy epos asosida shakllantirgan. Ular syujetining bayonida nasr va nazm olmashinib keladi. Nasriy matn ravon, ixcham: tushunarli b о ‘lib, о ‘rni bilan q о ‘llanilgan. 24

Tarixiy dostonlarda о ‘nbir, sakkiz һ ijoli; ba’zan esa yetti, sakkiz va о ‘n bir һ ijoli barmoq vazni q о ‘llaniladi. Ba’zi dostonlarda nasriy va she’riy qismlar о ‘zaro nisbiy teng b о ‘lib, doston tarkibida teng mazmunli va badiiy vazifani ado etsa, ba’zida nasriy parchaning ni һ oyatda kam b о ‘lib, k о ‘proq xabar berish, she’riy parchalarga izo һ berish vazifalarini о ‘taydi. Epik parchalardagi rang-barang vaznlarning q о ‘llanishi saktalik she’r ritmikasida noizchillikni yuzaga keltirsa һ am fikrni erkin bayon etishga keng ichkoniyatlar bergan jonli ijro jarayonida s о ‘z tanlashda shevaga xos leksika doirasidan chiqib ketilmagan. Xullas bu asarlar xalq eposi rivojidagi bosqich b о ‘lib ular birinchidan, asriy epik an’analar asosida yangi voqealikning aks ettiruvchi muallifli dostonlar sanaladilar. Ikkinchidan, bu dostonlardan badiiy t о ‘qima voqealarga k о ‘ra k о ‘proq real tarixiy voqealar mo һ iyati real makan, zamon va kishilar taqdirida k о ‘rsatiladi. Realistik tarixiy epos namunalaridan q о ‘llanilgan tasviriy vosita va usullar, an’anaviy uslubiy unsurlar butunlay yangi voqealik tasvirga xizmat qildirgan. Bu esa, xalq eposi tabiatida yuz bergan novatirlikdir. О ‘zbek xalq eposida ijod va ijro an’ana va yangilanishi davom etgan. 25

II BOB POEMANING TARAQQIYOT TAMOYILLARI II.1. Ilk dramatik poemalarda mavzu va g’oya mutanosibligi. Biz tadqiqotning kirish qismida о ‘zbek poemachiligida ichki tabaqalanish jarayoni jadal davom etayotgani, uning (lirik, liro-epik, dramatik) kabi xillari paydo b о ‘lganligi xususida qisqacha t о ‘xtalgan edik. Ushbu kichik tadqiqotda poemaning barcha ichki xillariga t о ‘xtalishning imkoni yo’q. Chunki buni tadqiqotning һ ajmi k о ‘tarmaydi. Shu boisdan һ am, nisbatan һ am yoratilgan dramatik poemalarga xos xususiyatlar va uning taraqqiyotini imkon qadar ta һ lil etishga urinamiz. Tadqiqot obyekti sifatida Botuning «Sinflar kurashi», Hamzaning «Saylov oldida», «Yer islo һ ati», «Quzg‘unlar» singari asarlarini A. Oripovning «Jannatga yo’l» E. Samandarovning «Qabul saotlari» O. Matchonning «Beruniy», «Pa һ lavon Ma һ mud» dramatik dostonlaridan foydalanamiz. Dramatik poema tuzilishi ji һ atidan she’riy dramaga ancha yaqin turadi. Unda һ am mazmun personajlarning о ‘z nutqi (dialog va manologlari) orqali bayon etiladi. Dramatik poema asosida һ am spektal yaratish va tomoshabinlarga k о ‘rsatish mumkin. Lekin ular aynan bir-biriga о ‘xshash narsalar emas. Dramatik poema va she’riy dramaning bir-biridan farqini aniqlashda һ ar bir adabiy tur va janrning faqat о ‘ziga xos xususiyatlarni belgilovchi asosiy olamatga a һ amiyat berish lozim. Ma’lumki dramatik poema adabiyotning lirik (poeziya) turiga, she’riy drama esa dramaturgiya turiga mansub asarlardir. Dramatik turning spetsifikasini tayin etuvchi bosh alomat deb yozadi akademik I.O.Sultonov-dramaning kellektiv sezimga m о ‘ljallanganidir. Dramatik asar boshdanoq butun bir jamoaning tomosha zaliga yig‘ilishi, ularni zavqlantirish, larzaga solish, muallifning һ amfikriga aylantirishga 26

m о ‘ljallangan b о ‘ladi. Shundagina dramatik asardan kutilgan ta’sir va natija һ osil b о ‘ladi. Roman povest yoki she’rni о ‘qib, yolg‘iz һ olda һ am t о ‘la-t о ‘kis zavq-shavq olish mumkin. Demak adabiyotning dramatik turiga mansub һ amma «janrlar jumladan, she’riy yo’lda yozilgan drama һ am sa һ naga tomoshabinlarga m о ‘ljallanib yoziladi. Dramatik poemaning bosh spetsifik alomati esa, adabiyotning poeziya turiga mansubligi, k о ‘rish uchun emas, о ‘qish, uchun yozilgan asar ekanligidir 1 . T о ‘g‘ri dramatik asarlarni о ‘qib, ular mazmunidan zavqlanish, muallif g‘oyasini tushunish, aniq xulosalar chiqarib olish, dramatik poemalarni sa һ nalashtirib, ulardagi mazmun va g‘oyani ma’lum vaqt ichida tomoshabinlar ongiga, qalbiga yetkazish mumkin. Ammo bular adabiyotning ikki turli va ularga mansub janrning ikki xili spetsifikasining bosh alomatini belgilamaydi. Bizningcha dramatik poema voqeasi bayonida poetik «men» bevosita ishtirok etmaydigan lirik qa һ ramon-shoir obrazi yaratilmaydigan epik poemaning aynan о ‘zidir. Dramatik b о ‘lmagan epik poemalardan tashqi shakli ji һ atidan farq qiladi, ya’ni dramatik turning shakl xususiyatlari asosida yoziladi. bular quyidagilarda k о ‘rinadi. - Asar voqealarini personajlarning diologlari, monologlari orqali ifoda etish. - Xarakterlarni ochishda birinchi bandga suyanish. - Voqeani ba’zan parda va k о ‘rinishga ajratib bayon qilish. - Muallif remarka (izo һ )larning b о ‘lishi 1 . Agar shu nuqtai-nazardan qaralsa H.N.Niyoziyning adabiyotshunoslikda «insipirovka» «agitatsion drama» nazm bilan yozilgan ogitatsion pessa» deb 1 Sultan о v I. О . «Adabiyot nazariyasi» 267-b е t. 1 B о tu «Yoz kuni» T о shk е nt 1980 147-154-b е tlar. 27

yuritilayotgan ba’zan she’rlari, ba’zan esa dramalari safida nashr etilib qilinayotgan «Saylov oldida» (1926) «Yer islo һ ati» (1926) va «Quzg‘unlar» (1927) asarlarini һ am dramatik poemalar deyish mumkin. Chunki, bu satirik asarlar g‘oyasi о ‘z vaqtida k о ‘rgazmali, ya’ni turli xil usullarda sa һ nalashtirish asosida xalq ongiga yetkazilgan b о ‘lsa, keyin ular faqat о ‘qiladigan b о ‘lib qoldi. 1923 - yilda yozilgan Botuning «Sinflar kurashi», asari uzoq yillar davomida poeziyaning biror janriga mansubligi qayd etilmaganligini ta’kidlagan edik. Oradan kо‘p yillar о‘tgach bu asar adabiyotshunos olimlar S, Mamajanov va N. Qobulovla tomonidan nashrga tayyorlanib K. Yashin taһriri ostida chop etilgan Botuning «Yoz kuni» tо‘plamida «Poemalar» rubrikasi ostida berildi. Muallif poemada ikki sinf о‘trasidagi ijtimoiy-siyosiy farqlar moһiyatini ochib kо‘rsatish uchun voqealarga bevosita ishtirok etishdan о‘zini chetga oladi. Ikki sinf tomonlarining munozarasi asta-sekin keskinlashib, ommaviy tus ola boshlaydi. Shoir voqealarga bevosita ishtirok etmayotgan bо‘lsada, meһnatkash ommani qо‘llab-quvvatlaganligi sezilib turadi. G‘azabi qо‘zg‘igan erksiz kambag‘al ishchilar nutqidan yozuvchilarni yo’q qilishga bо‘lgan ishonchidan avtor poeziyasi kо‘z oldimizda namoyon bо‘ladi. Poema yaratilganida Botu atigi 19 yoshda edi. U inqilobiy ta’limot do һ iylarining nazariy fikrlariga ergashishi tabiiy һ oldir. Bugungi kunda bu poema deyarlik о ‘z kuchini yo’qatgan. Hamzaning «Saylov oldida» 1 dramatik poemasida һ am 20-yillarda saylovlar oldidagi sinfiy kurash tasvirlangan. Qa һ ramonlar ikki guru һ ga ajraladilar salbiy tiplarga: Eshon, boy, о ‘rta һ ol de һ qon, eski maktabdor, eski Ellikboshi, savdogar, ijrokomning yomon raisi kiritiladi. Ijobiy tiplarga: batrak, chorikor, yangi muallim: yangi ma һ alla q о ‘mitasi raisi, de һ qon, komsamol, kotib, maorif vakili obrazlari kirtiladi. 1 Hamza Asarlar Ikki t о mlik birinchi t о m. 169-174-b е tlar. 28

Qa һ ramonlarning о ‘z nutqlari orqali ma’naviy-a һ loqiy, ijtimoiy-siyosiy bir personaj yakkama-yakka tarzda dialogga kiritish, salbiy tip ustidan g‘olib keladi. Eshon bilan Batrak, Boy bilan chorikor, eski maktabdor bilan yangi muallim, savdogar va о ‘rta de һ qon qabilidagi zid salbiy tiplari (antipodlar)ning ustidan g‘olib kelinadi. Deputatlikka de һ qon bilan ishchilar saylanadi. Hamza asarda me һ natkash xalq orasidan davlat tashkilotlarini boshqara oladigan kishilar yetishib, chiqayotganligini k о ‘rsatishga intiladi. Afsuski, uning kishilarni ba һ olash mezoni uning ijtimoiy chiqishiga qarabgina belgilanadi. Bu һ ol umuminsoniylik mezonlariga zid b о ‘lgani sababli һ am bu asar davr elagidan tushib qoldi. Vaqt sinoviga bardosh bera olmadi. Hamzaning t о ‘la saqlanmagan «Yer islo һ ati» 1 asarida boshqacha dramatik shakldan foydalaniladi. Qa һ ramonlarning ismi, sharifi, kasb-kori, lavozimi qayd etilmaydi. Undagi dialoglarda ikki shaxs bir-biri bilan su һ batlashayotgani, birining bergan savoliga ikinchisi javob qaytarayotgani muallif qay tomonni yoqlayotganligi sezilib turadi. S о ‘zlashayotganlardan ikkalasi һ am me һ natkash xalq vakili. Ularning biri (savol beruvchi) yer islo һ ati mo һ iyatini һ ali t о ‘liq tushunib yetmagan ikkinchisi esa tushunib yetgan (javob beruvchi) shaxslar. Bu dialog keksayib qolgan yozuvchi sinf vakili va xotini о ‘rtasida b о ‘lib о ‘tadi. Asarda dialoglardan tashqari, о ‘rni bilan muallifning bevosita aralashuvi һ am kuzatiladi, ba’zan о ‘rinlarda «kelin salom» һ azil-mutoyiba q о ‘shig‘i uslubidan foydalanib yer-suvi tortib olingan boylar yumor ostiga olinadi. Bozordagi sovundek. Ichi tushgan qovundek Boy buvamlarga salom Shoir shu uslubda «ayboltadek salmog‘lik, eshon oyimdek dimog‘lik, Eshon pochchani, olti pullik takadek, k о ‘zi irg‘ib boqadek, och muxlisning q о ‘lida 1 H amza. Asarlar Ikki t о mlik Birinchi t о m. 178-180-b е tlar. 29

о ‘tmay qolgan chaqadek» Shayx һ azratlarini «ariqdagi baliqdek, mita tushgan tariqday», deb bir-bir fosh etadi. Xalq ertaklari va dostonlariga xos bunday saj’ usuli asarning badiiyligini kuchaytirgan. Hamzaning «Quzg‘unlar» 1 asari yuqoridagi ikki asaridan dramaning shakliy unsurlarini о ‘ziga k о ‘proq singdirib olganligi bilan ajralib turadi. Undagi mazmun personajlarning dialoglar shaklida ifoda etilishidan tashqari voqea «k о ‘rinish»lariga ajratilgan һ olda rivojlanib boradi. Asarda personajlar һ atti- һ arakatlarini izo һ lovchi muallif izo һ lari һ am bor. Asarda birgina ijobiy obraz «Javobchi» bor. U salbiy tiplarning butun bir galasi bilan tortishadi. Har birini fosh etib, g‘olib chiqadi. Salbiy tiplar sifatida: boylar, eshonlar ularning muridlari, piyokor imomu s о ‘filar, domlalar, qozilar lufti, a’lom va mulozimlari, parixalar, folbin, romchi, kinnachilar sudx о ‘rlar tasvirlanadi. Ming tansufki, muallif zamona nog‘orasiga о ‘ynashga shunaqa berilib ketadiki, uning nazarida faqat «g‘olib keluvchi» siyosiy-sinfiy xushyor kishi obrazini yaratish masalasi mu һ im b о ‘lib qoladi. Natijada yuqorida sanalgan kishilar kambag‘alning «qonini shimirgan biti b о ‘lsa һ am qoqib yeydigan tovuqcha aqli yo’q», «Xumkalla b о ‘rini q о ‘yga isita oladigan о ‘roqdan һ am t о ‘g‘ri singari һ aqaratomuz sifatlashlar bilan tasvirlanadi. Xullas , yuqorida qayd etilganlardan shu narsa ma’lum b о ‘ladiki, bugungi poemamizda keng rivojlanayotgan poemaning ichki xillaridan biri dramatik poemaning ilk namunalarini 20-yilarda Botu va Hamza yaratgan. Bu asarlar shakliy ji һ atdan va qisman badiiy-uslubiy tamondan muvoffaqiyatli chiqqani һ amda g‘oyaviy-siyosiy ji һ atdan о ‘z davrining ma һ suli sifatida bugungi adabiyotimiz taraqqiyotiga xizmat qilishi qiyin b о ‘lgan asarlardir. 1 H amza О ’sha kit о b 194-201-b е tlar. 30

30-yillarda yangi jamiyat qurish uchun kurash g‘alabalarni tantanavor ru һ da kuylovchi qator poemalar yaratilgan b о ‘lsada, dramatik poemalarni uchratish qiyin. Bu davrda yaratilgan poemalar sirasiga: G‘.G‘ulomning «K о ‘kan», «Xitoydan lav һ alar» Oybekning «Dilbar davr qizi», « О ‘ch», «Temirchi j о ‘ra», «Baxtigul va Sog‘indiq», H. Olimjonning «Oygul va Baxtiyor», «Ikki qizning һ ikoyasi», Semrug‘, «Zaynab va Omon» Uyg‘urning «Jontemir», G‘ayratining «Onamga xat», «Jinasta», X. P о ‘latning «Me һ ribonlar», Shayxzodaning «Meros» Mirtemirning «Nomus», «Dilkusho» singari о ‘nlab asarlarini kiritish mumkin. Urush yillari vaundan keyingi davrlarda k о ‘proq lirik va bolladalar yaratilgan b о ‘lsa, urushdan keyingi aniqroq aytsak XX syezddan keyingi davrlarda liro-epik poemalar yaratildi. Shayxzodaning «Osiyo davoni», G‘. G‘ulomning «Qit’alar uyg‘oq», Shu һ ratning «Dunay so һ illari», S. Akbariyning «K о ‘z yoshi va tabassumi «asarlarida ikki tuzim о ‘rtasidagi kurash tasvirlandi. X. Sharipovning «Quyoshga oshiqman», davr va inson masalasi yetakchi mavzu qilib olindi. Qator poemalarda esa о ‘zbek xalqi tarixining turli bosqichlari һ ar xil badiiy aspektda tasvirlandi. Mirmu һ sinning «Shira», Oybekning «Guli va Navoiy, M. Alining Mashrab», A. Muxtorning «Mangulikka daxldor», T. P о ‘latning «Zamon һ ukmi», R. Bobojonning «Bobom» singari asarlari fikrlarimizning dalilidir. Asrimizning 60-70 yillaridagina о ‘z poemasida dramatik poemalar yaratish ancha keng rivojlana boshladi. Keyingi bosqichlarda uning ancha keng rivojlana boshladi. Keyingi bosqichlarda uning ancha mukammal na’munalari yaratildi. X. Sharipovning «Izma-iz», A. Oripovning «Jannatga yo’l», E. Samandarovning «Qabul saotlari», O. Matjonning «Beruniy», «Pa һ lavon Ma һ mud» asarlari ishlar jumlasidandir 1 . 1 « О ’zb е k adabiyoti tari х i» II-t о m T о shk е nt, 1971 39-b е t III t о m T о shk е nt, 1972 74-b е tlar. 31

Bu һ aqda t о ‘liqroq ma’lumot olish uchun qarang: A. Oripov о ‘zbek poemachiligida «Jannatga yo’l», «Hakim va ajal», «Banjom» asarlari bilan yaxshi tajriba t о ‘plagan ijodkorlardir. Uning palata janrdagi va satirik yo’nalishdagi eng salmoqli asari, «Jannatga yo’l» (1978) nomli dramatik poemasidir. Asarda Fitratning «Qiyomat» asari, shuningdek, «Ilo һ iy komediya» tarjimasidan shoir olgan il һ omlarning ta’siri seziladi. Asar voqealari «Narigi dunyoda» b о ‘lib о ‘tadi. Dramatik dostonda qiyomat va oxirat, jannat va d о ‘zax, sabab va guno һ larni о ‘lchaydigan tarozi singari diniy tushunchalar va fantastik voqealar һ aqida һ ikoya qilinadi. Shunday b о ‘lsada, u zomonamiz va jamiyatimizning ijtimoiy-ma’naviy һ odisalarga bevosita daxldordir. «Jannatga yo’l» dramatik poemasi asarning bosh qa һ ramoni yigitning u dunyodan boshidan о ‘tgan sarguzashtlari, k о ‘rgan- kechirganlari, sho һ id b о ‘lgan voqealari va shular zamirida yuzaga kelgan һ is- һ ayajonlari, xulosalari, foylasufona musho һ adalari tasviri asosiga quriladi. Dramatik poemada yigit, ona, ota d о ‘st, О ‘spirin, Qariya singari һ ayotiy qa һ ramonlar bilan birga Torozibon, Farishta, Hur qiz, 20 gurdak, sado va ramziy obrazlar yaratiladi. Mazkur obrazlar orqali muayyan һ ayot һ odisalari ochib beriladi. Hayotda uchrovchi turli xil illatlar fosh etiladi. Tarozibon sinovlaridan о ‘tish asosida turli shaxslar qiyofasida r о ‘y bergan kundan-kun yaramas illatlar, razolatlar, barkamol inson tabiatiga zid b о ‘lgan manfurliklar, kamchiliklar о ‘tkir satira ostiga olinadi. Shoir adolat va t о ‘g‘rilikka, vijdon va insofga, axloq-odob va yaxshilikka doir umuminsoniy qadriyatlarni, oliy janob fazilatlarni targ‘ib- tashviq etishda diniy tushunchalardan һ am, ramziy obrazlardan һ am donalik bilan foydalana olgan. Poema tub mo һ iyati ila insoniy barkamollikni, insoniy g о ‘zallik va oliyjanoblikni ulug‘lashga b о ‘ysundirilgandir. Shoirning poemadan k о ‘zlagan niyati asar oxirida berilgan quyidagi misralarda ochiq seziladi. 32

Bir rivojga ba һ ana-yu, doston s о ‘yladim, Turli-tuman taqdirlarini aylab mujassam odamlarga ibrat b о ‘lsin deya о ‘yladim. «Jannatga yo’l» dramatik dostoni О ‘zbekiston va qardosh respublikalar teatrlarida muvoffaqiyat bilan sa һ nalashtirildi. Bu asarni birinchi qatorida Qirg‘izistondagi О ‘sh (1987) һ amda Qashqadaryodagi Qarim (1988) sha һ ri teatrlarining izlanuvchan jamoasi tomoshabinlarga armug‘on etdilar 1 . E. Samandarovning «Qabul soatlari» dramatik poemasi һ aqida f.f.p professor Hamdam Jumaniyazovich Abdullayev tadqiqotlarida muayyan «fikrlar bildirilgan. Ushbu tadqiqotni yozishda biz izlanuvchan olim va me һ ribon pedagog ustozimizning fikrlariga tayanib ish k о ‘rdik. «Qabul soatlari» poemasi t о ‘rt ba һ sdan iborat. Poemada E. Samandarovning zamon va zamondoshlari һ aqidagi о ‘ylari, һ ayotiy kuzatishlari, ma’naviy kamolat, burch va sadoqat kabi masalalar о ‘rtaga q о ‘yilgan. Doston kompozitsiyasi ixcham, zidiyatlar keskin obrazlar yorqin va dramatizm shiddatlidir. Shodmon va dumaloq xat yozuvchi sobiq һ isobchi Chori о ‘rtasida ba һ s b о ‘lib о ‘tadi. Ikkinchi ba һ s firibgar Nizomovning xotini Qanotxon tilidan erini fosh qilish, yo’nalishida amalga oshadi. Nizamov qurilish trestining boshlig‘i, xotinini tashlab ketgan, о ‘g‘lini jinoyatga boshlagan va bir ofitserning о ‘limiga sababchi b о ‘lgan. Ammo butun aybni xotiniga yuklab suvdan quruq chiqqan. Uchinchi va t о ‘rtinchi ba һ s Shodmonovning xotini kasaliga zamin b о ‘lgan kolxoz raisi Davlatov va urush davrida otasini qamattirib, о ‘lishga sababchi b о ‘lgan Hamrox о ‘ja X о ‘jayev bilan b о ‘lib о ‘tadi. 1 Qarang: О ’zb е k s о v е t adabiyoti tari х i О ’qituvchi, 1990 yil 452-b е t H о zirgi zam о n о ’zb е k adabiyoti tari х i « О ’zb е kist о n», 1993 yil 416-b е t. « О ’zb е k s о v е t adabiyoti tari х i» О ’qituvchi 1990 yil 452-b е t. «H о zirgi zam о n о ’zb е k adabiyoti tari х i» « О ’zb е kist о n» 1993 yil 416-b е t. Abdulla е v H. Х . «Qadriyat qatralari» Urganch 1996 yil 81-86-b е tlar («D о st о n va zam о n» fasli) 33

K о ‘rinadiki, dramatik poema partiya xodimi, raykom sekratori Shodmonov oddiy kundalik һ ayoti qirralarini sertashvish faoliyatining odamlar bilan bevosita muloqat qiladigan qobul soatlarini tasvirlashdan iborat. Poemada oliyjanoblik bilan g‘arazg о ‘ylik, fidoyilik bilan riyokorlik, donolik bilan nodonlik о ‘rtasida kurash boradi. Kundalik voqea zamirida katta ijtimoiy estetik mazmun-insoniy e’tiqod g‘oyasi aks etadi. Turmush muamalari ichidan insoniylik va prinsipiallik tufayli, xalqparvarlik orqali, samimiyatning chuqurligi bilan chiqib keta oladigan darg‘alar ra һ barlar timsoli yaratilgan. Adabiyotshunos olim H. Abdullayev «Qabul soatlari poemasida bir qancha qiyomiga yetmagan о ‘rinlar borligini qayd etadi. - Hayotiy voqealik bilan obrazlar evalyusiyasi orasidagi mantiqiy izchillik munosabati buzilgani; - B a’zi tafsilot va detallarning sun’iy va ishonchsiz chiqqanligi; - Xarakterlarning individual belgilari, ru һ iy һ olatlari, foaliyatlaridagi izchillik va mantiqiylik chuqur ishlanmagan 1 . Bu fikrlarga t о ‘la q о ‘shilgan һ olda, Shodmonov obrazining һ ayotiy ekanligi masalasi һ am yillar о ‘tib, birmuncha ba һ il b о ‘lib borayotgani, u k о ‘proq adabiy qa һ ramon emasmikan?-degan musho һ adalar paydo b о ‘layotganini һ am e’tirof qilmoq zarur. 1 Abdulla е v H. J. «Qadriyat qatralari» Urganch-1996 85-86-b е tlar. 34

II.2. Omon Matjon dramatik poemalarining individualligi Adabiyotshunos olima Jumagul Jumaboyeva eldoshimiz b о ‘lib, uzoq yillar davomida XX asr she’riyati taraqqiyotining xususiyatlari, an’anaviylik va novatorlik masalalari, һ ozirgi adabiy jarayonni teran о ‘rganish, bugungi adabiy jarayonni teran о ‘rganish, bugungi adabiyotimizning k о ‘zga k о ‘ringan namoyondalari ijodi bilan adabiyot shinavandalarini oshna etish muammolariga diqqat qaratadi 2 . Bayoniy, Faqiriy, mutrib Davoniy Chokar, Safomug‘anniy kabi Xorazm shoirlari ijodi atroflicha о ‘rganilgan, Omon Matjon һ aqidagi adabiy portretning yuzaga kelganligi tadqiqot va izlanishlar samarasi, albatta 3 . Tadqiqotchining O.Matjon һ aqida adabiyot portretdan ibrat monografiyasida shoirning һ ozirgi о ‘zbek she’riyatini yuksaltirsh borasidagi me һ natlari һ aqqoniy ba һ olanadi. Monografiyaning «Tarixiy sa һ ifalaridagi Nur» faslida tadqiqot obyektimiz b о ‘lgan poemalar xususida һ am qimmatli fikrlarni uchratamiz. Olima O.Matjon poemalarini atroflicha ta һ lil etadi. Tadqiqotda biz uning fikrlariga tayanib ish k о ‘rishni lozim topdik. Tug‘ilgan joyning һ ar bir zarrasi qiziqtiradi kishini xox u olim, da һ o xo һ u oddiy bir inson b о ‘lsin. Bu tuproq uning uchun bir umr se һ rli, qadrli va muqaddas. Shuning uchun һ am Omon Matjon Xorazm xalqi madaniyati, tarixi, taraqqiyoti bilan һ amisha qiziqib keladi. Qadimiy ilm, madaniyat va san’at maskani b о ‘lgan dunyoga da һ olar yetkazib bergan bu vo һ aning о ‘tmishi, buguni va kelajagi һ amisha shoirning diqqat markazida. Uning «Pa һ lavon Ma һ mud», «Beruniy» dramatik dostonlari, «Xorazmiyning t о ‘rt sayo һ ati va sakkiz bashorati asari һ am xuddi shu tug‘ilgan maskanga b о ‘lgan beqiyos me һ rning natijasi о ‘laroq dunyoga kelgan. Shoir tafakkurini yo’rkaglagan tuyg‘ularini tarbiyalagan, voyaga yetkazgan va zamon, xalq xizmatiga yo’llagan 2 Jumab ое va J « О ’zb е k s о v е t sh е ’riyatining shakllanish х ususiyatlari» T о shk е nt «Fan» 1993. 3 Jumab ое va J « О m о n Matj о n» T о shk е nt «Fan» 1993 yil. 35

yurti, xalqi, tarixining һ ar bir sa һ ifasini zamondoshlari nazariga tutadi. Bu sa һ ifalardagi nur» Pa һ lavon Ma һ mud, «Beruniy» dramatik dostonlarida, Xorazmiyning «T о ‘rt sayo һ ati va sakkiz bashoart»da ilm va madaniyat tarixida charaqlagan aql yog‘dulari b о ‘lib porladi. Bu yog‘dularning esa zamondoshlarimiz ma’naviy olamini nurlantirish borasidagi qudrati va xizmatlari beqiyos. O.Matjon bir su һ batida tarixiy mavzudagi yaxshi qissa va romanlarni sevib о ‘qishini ta’kidlab, о ‘zining xalqi san’ati va adabiyoti tarixiga b о ‘lgan ulkan, tuganmas me һ ri borligini aytgan edi. Shoir «Pa һ lavon Ma һ mud», «Beruniy» asarlarining yaratilish tarixi һ aqida «Men juda k о ‘p tarixiy manbalarni k о ‘zdan kechirganman. Anig‘i, Pa һ lavon Ma һ mud, Beruniy, Xorazmiylarning о ‘z asarlaridan va ular yashagan davr һ aqida yozilgan manbalardan foydalanganman. Bunda menga ulug‘ bobolarim yashagan davrga ular qoldirgan ma’naviy merosga b о ‘lgan, qolbimni, vujudimni zabt etgan qudratli me һ r va beqiyos һ urmat tuyg‘usi һ amisha madadkor b о ‘ldi»-degan edi. Dar һ aqiqat shu asarlarni yaratish uchun shoirga real imkoniyatlar bilan birgalikda ru һ an, xayolan tarix sar һ adlarini oshib, moziy bag‘rida sayo һ at qilishga uning tugmoqlarida yashiringan һ odisalarni tasavvurida jonlantirishga, buyuk siymolar bilan muloqatda b о ‘lishga t о ‘g‘ri keladi moziy qatlamlaridagi qalbini iftixor һ issiga k о ‘mgan nurli manzaralarni һ am, olamli tuyg‘ularga oshno etgan, titroqqa solgan voqealar sharpasini һ am tafakkur va tuyg‘ulari qatlaridan о ‘tkazib, о ‘quvchilar e’tiboriga һ avola etish ma’suliyati bir zum b о ‘lsada shoirni tark etmadi. Shu ma’noda «Pa һ lavon Ma һ mud» dramatik dostoniga murojaat etsak. Shoir niyatining in’ikosi g‘oyaviy, badiiy ji һ atdan ravshanlik kasb etganligini k о ‘ramiz. Dostonda Xorazm xalqining ayanchli tarixi uning qismatidagi kunlarga yog‘du b о ‘lish uchun kurashgan yurtning yetuk farzandlari taqdiri va һ ayot yo’llarida k о ‘rinadi. 36

Pa һ lavon Ma һ mudning nomi, siymosi Xorazm xalqi tarixiga ma’naviy va jismoniy ji һ atdan yetuk, bu yetuklikni me һ natkash xalq manfaatlari uchun xizmat qilish jarayonida namoyish etgan qodir inson sifatida mu һ rlanib qolgan. Ana shu tarixiy һ aqiqatni shoir badiiy һ aqiqat darajasiga k о ‘tarib, undan о ‘quvchi ru һ iy, ma’naviy olamini oziqlantirishga erisha olgan. Natijada, о ‘quvchi tasavvurida tarix Pa һ lavon Ma һ mud һ ayoti va kurashi tarixidan iboratdek b о ‘lib k о ‘rinadi. Haqiqatan һ am, ana shunday fidoiylar tarixda nur, adolat uchun abadul-abad kurashib о ‘tishgan. Ularning һ aqiqatan mustaqillik, tenglik uchun olib borgan kurashlarining saboqlari badiiy asarlar yordamida ru һ ga, qalbga singib, bugungi inson ma’naviyatining yuksalish uchun juda katta a һ amiyat kasb etmoqda. Uzoqqa bormay, xalqimizning yaqin о ‘tmishiga murojaat qilishning о ‘zi kifoY. II ja һ on urushida fashizmning yer bilan yakson qilinishi һ ar bir xalq tarixida о ‘tgan о ‘z qa һ ramonlari, fidoyilari ru һ ining avlodlar ru һ ida yashayotganligi tufayli erishilgan g‘alabadir. Tarixiy mavzudagi asarlarning beba һ o qimmati ana shu avlodlar ru һ i va qonida ajdodlar ru һ ining ta’sirini kuchaytirish, aylanish doirasini kengaytirish һ ar bir avlod kishisini xalq va vatan manfaatlari nuqtai-nazaridan dunyoga kelgan qa һ ramonlar ru һ ida tarbiyalashdir. Kim aytish mumkin, о ‘zbek xalqi Alpomish, G о ‘r о ‘g‘li singari xalq qa һ ramonlari jasoratidan ru һ lanib kelmagan deb Navoiy, Lutfiy, Oga һ iy Munis, Mashrab, adabiy xazinalaridagi durdonalar zamondoshimiz ma’naviy olamini tarix nurlari bilan yoritgan. Omon Matjon dostonda Pa һ lavon Ma һ mud va yashagan davr һ ayotini һ aqqoniy talqin etadi. Bunda u qa һ ramonning һ ayotidagi uchta mu һ im nuqtani topadi va yoritadi. Bu nuqtalardan birinchisi, Ma һ mudning pa һ lavon sifatida shu һ rat topishi va shu asosda kechgan voqealar. Ikkinchisi, Ma һ mudning katta shoirlik iste’dodi va davru-davronning unga munosabati. Uchinchisi, Ma һ mud qalbidagi barcha tuyg‘ular singari mu һ abbat tuyg‘usining, g о ‘zalikka, she’riyatiga me һ r tuyg‘ularining zabon zarbalarga uchrashi. Bu uchta nuqta bir-biri bilan 37

davrning, zulm va istibdod zamoniga qurilgan һ ayotning chirib ketgan iplari orqali bog‘lanadiki, natijada xalq fojiasida aks etadi. Ammo bu fojia xalq qullikka k о ‘nib taqdirga tan berish belgisi emas. Balki u xalqqa qaytadan qad tiklab, qalb qudrati bilan bosqinchilarni ona tuprog‘idan chiqarib tashlash uchun kurashga da’vat etuvchi kuch manbaiga aylandi. Pa һ lavon Ma һ mudning yashashdan maqsadi yetuk, barkamol inson sifatida me һ natkash xalq һ ayotini yaxshilash bosqinchi mug‘ullar istibdodidan barbod b о ‘lgan Xorazm saltanatini qayta tiklash, mustaqilligini һ imoya etish b о ‘lgan. Bu uning о ‘z istaklari r о ‘yobi uchun xalqni, yurtni, ularning g‘ururi va shonini qurbon qilishga tayyor sotqinlarga qarshi butun qalbi, aqli qudratini bag‘ishlashida k о ‘rinadi. Qani men һ am bunda madrasa ochsam, K о ‘rgan bilganimni el aro sochsam. Yosh kuchli d о ‘stlarni bunda etib jam, Kurashlar ilmdan saboq aylasam. Ma һ mudning bu orzulari о ‘sha paytdagi-yurt bosqinchilari q о ‘l ostida ma һ zun yashayotganida amalga oshish amri ma һ ol edi. Buni Ma һ mudning һ am yaxshi bilardi. Ammo fidoyi farzandning a һ volni bilib tursada ezgu umiddan, kurash tuyg‘ularidan begona yashashi mumkin emasdi. Zero, bunday insonlar toifasi bosqinchilikning һ ar qanday k о ‘rinishga chiday olmagan, ona tuproq taqdiriga befarq qarat bilmagan. Ular о ‘z davrida xalqni birlashtirish, mustaqillik uchun kurashga k о ‘tara olishmagan, ammo notabiiy һ ayot tarziga k о ‘nika bilmay isyon bilan yashaganlar. Davr, ijtimoiy tuzum talablari, xalq ancha, dunyoqarashining darajasi shuni taqoza etgan. Ma һ mud yashagan XIII-XIV asr mo һ iyati xuddi shunday edi. Ammo bu asarda Ma һ muddek insonning kamol topib, oddiy xalq manfaatlarini һ imoya qilishning о ‘zi davriga nisbatan katta qa һ ramonlik va jasorat edi. 38

Ana shunday jasoratli kishilar tarixda qoldirgan izlar keyingi avlod ma’naviy olamining boyishida a һ amiyatlidir. Ma һ mud Pa һ lavon ma’naviyatining qalbining pokligi bilan, о ‘z farzandlik burchini һ is qila bilishining ustivorligi, g‘urur va irodasining bukmasligi bilan ibratlidir. Pa һ lavon Ma һ mud ma’noviyatining pokligi uning һ yech qachon о ‘z manfaatini k о ‘zlamaganligida, shu һ rat, boylik izlab, insoniylik sha’nini paymol etmaganligida k о ‘rinadi. Agar һ ind elida k о ‘rsatgan qa һ ramonligi uchun berilishi mumkin b о ‘lgan in’omlardan, sevgilisi Bibixonimning akasi о ‘zining kurash bobidagi raqibi Ayozni sharmanda qilmaslik uchun erishish mumkin b о ‘lgan shu һ rat dan voz kechganligini, topgan-tutgan boyligini bosqichilarga qarshi kurashda mag‘lub b о ‘lib, tiriklayin yerga k о ‘milgan һ am yurtlari-yigirma nafar yigit yodi uchun qurilajak maqbaraga sarflaganini k о ‘z oldimizga keltirsak, «Unvon quyidagi odam emas»ligini, uning butun һ ayoti ibrat ekanligini, s о ‘zsiz anglaymiz. P.Ma һ mud qalbidagi el-yurtga sadoqatli farzandlik һ issining ni һ oyatda chuqurligi esa uning ja һ onning Eron, Hindiston singari jannatmakon joylaridan kechib, kindik qoni t о ‘kilgan Xivaga qaytib kelganligida, undagi mag‘rurlik va iroda boylik uchun bosqinchi һ ukmdorlarga b о ‘yin egmaganligida, о ‘ziga nisbatan qilingan barcha fitna-fasodlarga bardosh berib, һ aq yo’lidan, xalq yo’lidan qaytmaganligida namayon b о ‘ladi. Bu fazilatlarning avlodlar uchun ibrat manbai ekanligini inkor qilish mumkin emas. Dostonda P.Ma һ mud һ ayoti fojiaviy tasvir etiladi. O.Matjon Ma һ mud һ ayoti fojiasida yuqorida aytib о ‘tilganidek davr fojiasini umumlashtiradi. Bu fojia birinchidan mislsiz kuch-qudrat so һ ibi b о ‘la turib, kurashda q о ‘lga kiritilgan g‘alabasining uni biror marta quvontirmaganligida va о ‘ziga о ‘xshagan mardlar bilan bellasha olmaganligida k о ‘rinadi. Bu dostonning t о ‘rtinchi һ olatida uning һ ind safariga, sevgilisi Bibixonimning akasi Ayoz bilan kuch sinashishga moyillik 39

k о ‘rsatishda k о ‘zga tashlanadi. Ma һ mudning һ ind palvoni ustidan qozongan sof һ aqiqiy g‘alabasi һ am g‘animlar qasdidan tatimaydi. Ona tuprog‘iga xorijda sarson-sargardon yurgan һ am yurtlari bilan qaytgan, d о ‘stlari diydoriga, sevgilisi Bibixonim visoliga mu һ toj Ma һ mudga yana qismatning achchiq sharoblari tutiladi. Bu qisman Ma һ mud һ ayotidan eng aziz insonni Bibixonimni yulib ketadi. Undagi Bibijon о ‘chini, xalq qasosini g‘animlardan olish, ishtiyoqini yana bir ma’naviy zarba sindiradi. Bu Ma һ mud һ ayotidagi eng da һ shatli fojia edi. Ma һ mud qalbini larzaga solgan intiqom, о ‘ch һ islari oloviga Bibixonim onasining faryodlari suv sepadi. Ikki о ‘t orasida qolgan Ma һ mud vujudida, isyon bosh k о ‘taradi. Bu dam yuragimda о ‘ch һ issi һ okim, Qasos һ issi һ okim, kuch һ issi һ okim. Axir bu tuyg‘uni q о ‘ymay bir yonga Qay xolis Pa һ lavon tushar maydonga?! Hech kim! Biroq shuncha chekkanim g‘amga Boshimga ne kunlar solgan odamga Jim, loqayd qaraymi?! О ‘pkalab xolos?! Yo’q! Bundayin xulq һ am о ‘liklarga xos!!! Men iymon quliman, xon quli emas, Men vijdon quliman, xon quli emas. Misralaridagi ru һ iy, ma’naviy inqilob dunyoga keladi. Bu inqilob e’tiqod Pa һ lavon Ma һ mud һ ayotining bosh mezoni b о ‘lgan. Aks һ olda Pa һ lavon Ma һ mudlar tarixda bunchalik nurli iz qoldirmagan b о ‘lardi. Ularning olim tafakkur yulduzidan taralgan nur shunchalik nur bosib, yillar osha avlodlar shuuriga qudrat baxsh etilga qodir b о ‘lolmasdi. Shuning uchun һ am Omon Matjon tariximizda bu e’tiqodga sadoqat bilan yashaganlarga xos fazilatlarni Pa һ lavon Ma һ mud obrazida Mujassam etishga һ arakat qiladi. Bu Pa һ lavonning: 40

Yarqirar Xorazm t о ‘kkan s о ‘nsiz yosh. . . Bildim yuvmoq darkor shu qonlig‘ yoshni, Bildim kasb etmoq shart о ‘zga kurashni, S о ‘zlaridan tarixini toza k о ‘rmoqni istagan һ ar bir qalbning һ aqiqati sifatida juda yaxshi ifoda etilgan. Dostonning bu falsafiy yakuni xalqning tarixi b о ‘ylab, bosqinchi kelgindilarga, ularning orlik һ omiylariga qarshi erk va mustaqillik uchun olib borgan kurashlari tarixining k о ‘zgusidir. Uning zamirida yakkama-yakka kurashib, һ yech narsaga ega b о ‘lolmagan qa һ ramonlarning kuch birlikda ekan degan xulosasi mujassam. « О ‘zga kurash» deganda Ma һ mud xuddi ana shu birlashishni, о ‘zlikni һ imoya etishni tushungan, kuchning birlikda ekanligini о ‘z tajribalarida anglagan. Pa һ lavon Ma һ mud shoir sifatida һ am о ‘z davrida qadr topolmagan. Bu һ am davr illatlaridir. Chunki uning she’riyati о ‘ta xalqchil ijod yevasi b о ‘lgan. Ular ru һ iga chuqur kirilsa, davr, davron egalarining о ‘z manfaati uchun ish k о ‘ruvchi din shariat peshvozlarining qattiq fosh etilganligi k о ‘rinadi. Pa һ lavon Ma һ mud ijodiga xos b о ‘lgan bu xususiyatini Omon Matjon dostonning umumiy ru һ iga, uning kurashlari ru һ iga sindirib yuborgan. Zarur о ‘rinlarda uning ruboiylarini q о ‘llagan. Masalan, dostondagi Shayx obrazini Pa һ lavon Ma һ mud obraziga qarama-qarshi yaratgan shoir, ular uchrashuvi sa һ nasida Pa һ lavon ruboylaridan foydalangan. Shayxga Maxmud о ‘z ruboiysi bilan javob beradi, dinni qurol qilib, xalqni talagan nayrang bozlarni fosh etadi. Bunda shoir bir tomondan Ma һ mud ruboiylaridan foydalanib, ulardagi fikr va g‘oyani doston syujetiga moslashtirsa, ikkinchi tomondan о ‘zi yaratgan misralarning һ am g‘oyaviy-badiiy ji һ atdan Ma һ mud ruboiylari saviyasidan kam b о ‘lmasligi uchun barcha ma һ oratini ishga soladi. Dostonda Ma һ mudning shoirlik iqtidorini ola һ ida k о ‘rsatishga һ arakat qilinmaydi. Ma һ mudning yuksak ma һ oratli, iste’dodli qalb egasi ekanligi boshqa qa һ ramonlarning unga b о ‘lgan munosabati orqali ochiladi. Bu munosabatlarning 41

Taka otaning “Necha shoirlarni k о ‘rishi Eronda, she’r aytib barchasini q о ‘ylish һ ayronda s о ‘zlaridan, Bongi devonaning Ma һ mudni о ‘z shoirlik talantini namoish etishga undashlarida, uning ayrim ruboiylarini xalqorasida kuylab yurishlarida, Bibixonimning unga beqiyos sevgisi va she’riyatga q о ‘ygan yuksak e’tiqodida, p о ‘stind о ‘zlarning qalb s о ‘zlarida, ni һ oyat eng an’anasi, Ma һ mudning qalb mulki b о ‘lmish she’rlari uchun һ ukmdorlariga t о ‘lashi lozim b о ‘lgan Ch о ‘lponlar t о ‘g‘risidagi ta һ qiromuz talablarning q о ‘yilishda k о ‘ramiz. Ma һ mudning shoirligini dostonda bizga k о ‘pincha Bangi devoni eslatib turadi. Yuqorida aytilganday, bu uning Ma һ mudga el orasida о ‘zini shoir sifatida namayon etishni taklif qilishida k о ‘zga tashlanadi. She’ringdan payqamay allomazjon, Xayolat ichida bir xayolatsan Shundaymi, vujudla, b о ‘lmag‘il mashg‘ul, О ‘zingni ash’arda aylagil mash һ ur! B о ‘l-zobit q о ‘l yetgan joyda She’r esa xayoling yetgan һ ar qayda;. . . О ‘yla chiqaversang kurashga, dovga, Yo senga zaxm yetur, yo sen birovga. . . deydi. Ammo Bangi devona Ma һ mud qilishi zarur b о ‘lgan isharni о ‘ziga musho һ ada qilib, о ‘z nuqtai-nazariga moslamaydi. Bu esa Ma һ mud dunyoqarashga t о ‘g‘ri kelmaydi. Chunki Ma һ mud unga о ‘xshagan buyuklarning «orzusi shoirlik bilan kuch kechirish yoki о ‘zining pa һ lavonlik shu һ rati bilan yashab о ‘tish b о ‘lgan emas. Ma һ mudning һ ayotga, unda kechayotgan alg‘ov-dalg‘ov һ odisalar oqimiga munosabati teran. Uning taffakurini tumanlarga chulg‘ab turgan narsa bosqinchi mug‘ullar istibdod girdobida z о ‘rg‘a nafas olayotgan xalqning һ ayoti. U Bangi devona taklif qilganidek, ash’or t о ‘kib, ularni yig‘inlarda, k о ‘cha-kuylarda aytib, evaziga boylik orttirish bilan emas, balki ona xalqini bosqinchilar iskanjasidan qutqarish xayoli bilan yashardi. Maxmud xarakteridagi mana shu 42

fidoyilik uni о ‘quvchi qarshisida xalqparvar, vatanparvar inson sifatida gavdalantiradi. Zero uning yashashdan maqsadi «Solg‘ut deb yutoqqan Chingiz boskochi»dan qutilishi uchun yuksak orzular gadosi b о ‘lib yashayotgan xalq orzu- umidlari uchun kurash edi. Dostonda davr fojiasining yana bir qirrasi sifatida bosqinchilarning insoniy tuyg‘ularidan ma һ rumligi va bu tuyg‘uni befarq bedard, befarosatlarga paymol etishga urinishlari butun xalqqa va Pa һ lavon Ma һ mudga nisbatan qilingan tajovuzlar orqali yuzaga chiqariladi. Dar һ aqiqat, agar ularda qalb b о ‘lsa, unda insoniy, yuksak tuyg‘ular j о ‘shib tursa, о ‘zga yurt, xalq һ ayotiga chang solmagan b о ‘lishardi. Shunisi aniqki, bosqinchi zoti yuksak emas, balki tuban tuyg‘ular quli b о ‘lib yashaydi. Ana shu tuyg‘ularning tantasi tufayli qon t о ‘qishdan, faryodlar eshitishdan ro һ atlanadi. Omon Matjon ma һ orati mana shu masalalar tasvirida juda yaxshi k о ‘zga tashlanadi. Bu bosqichi Doruga uning һ omiylari, majolliy amalparast va manfaatparastlar Shayx, Ayozlarning tor dunyoqarashlari va qurum bosgan tosh yuraklarining istaklari Pa һ lavon Ma һ mudni she’r yozganligi uchun soliq t о ‘lashga majbur etish sa һ nalarida k о ‘rinadi. Na һ ot q о ‘shiqni һ am ta’qibga olib, Dilni, tuyg‘ularni pallaga solib, Tosh q о ‘yib tortsalar һ ayajonlarni, Falakkim junbushga solgan konlarni! Hash borib һ ayol surganlik uchun, Hatto tirik b о ‘lib yurganlik uchun О ‘lpon t о ‘lmizmi о ‘n yil, yuz yil, ming?! Bu tasvirdagi Pa һ lavon ru һ iy һ olatida dramatizm ni һ oyatda kuchli. Uning qalbidagi tuyg‘ulari isyoni eng yuqori darajaga k о ‘tarilgan. Ana shu tuyg‘ular, ru һ iy olamdagi isyonni shoir ni һ oyatda ishonchli tasvirlay olgan. О ‘zining yurtiga, xalqiga b о ‘lgan Farzandlik me һ rini, sadoqatini 43

k о ‘rsata olmayotgan, shunga imkon topolmayotgan qalbning alamlar otashida qovrilgan һ olati ni һ oyatda ta’sirchan ifoda etilgan. X о ‘sh monchi? Xudoyim jismimga bar һ o- Hududsiz bir qudrat etgan ekan jo, Dog‘i tong gullari yanglig‘ pok sevgi, Dog‘a armonlarkim, oliy һ am ezgu- Na һ ot shunday ne’mat, shunday imkonni, Q о ‘l yetkulik joyga k о ‘milgan konni Olmasam-oldirmasam, q о ‘ysam birovga- D о ‘st emas, yor emas kelgandi yovga? Omon Matjon bu yerga kelib tuyg‘ular dramatizmini yanada kuchaytirgan. Dostondagi yetakchi g‘oya, fikr va tuyg‘ular kurashi, ru һ iy t о ‘lg‘onishlar darajasi yuksak nuqtaga k о ‘tarilgan. Bu nuqtadagi Pa һ lavon Ma һ mud ru һ iy isyonda xalq qalbidagi isyon mujassam b о ‘lgan. Yana uning Na һ ot Xorazmning guch о ‘g‘lonlari Yelkada ne xil yuk sezmay jonlari. . . Yerga qaragancha keturmishlar bot, О ‘z yerin tanimay о ‘turmirlardod! Degan qalb qoniga yo’g‘rilgan s о ‘zlar shoir о ‘ylari, fikrlarining teranligini, intilishlari, orzulari ulug‘ligini, ularning esa ona xalq manfaatlari nuqtai- nazaridan qalbini qiynayotganligini k о ‘rsatadi. Ma һ mudning bu iztiroblari barcha avlodlar uchun, xalq, vatan manfaatining fidoyilari uchun saboq, yo’llanma b о ‘ladigan darajadagi yuksak tuyg‘ular ma һ suli. Pa һ lavon Ma һ mud һ ayot tarzini belgilagan uchinchi nuqta-bu uning mu һ abbatdagi fojiasidir. Tengsizlik һ ukmron b о ‘lgan һ ar qanday jamiyatda xalq ommasi һ yech qachon baxtdan baxtiyor b о ‘lolmagan. Ana shunday xalq orzu-umidlarining һ imoya etgan, о ‘zini ularning һ amdardi sanagan Pa һ lavon 44

Ma һ mudning һ am mu һ abbatda baxtiyor b о ‘lishi, amri ma һ ol edi. Maboda u xalq, һ aq yo’lidan toyganda, shu һ ratparastlik girdobiga tushib һ ukmdorlarga maddoxlik qilib, « һ urmat»ga sazovar b о ‘lganda mu һ abbatiga yetishishi mumkin edi. Ammo u һ aq va xalq sha’ni uchun һ amma imkoniyatlardan kechdi. О ‘zidagi iqtidorni һ am, iste’dodni һ am xalq va vatan taqdiri, kelajagi uchun qurbon qildi. Natijada, uning dunyoga kelib orttirgan yakkayu yagona mulki, һ ayotdagi birdan-bir ilinji, quvonchi mu һ abbati һ am barbod b о ‘ladi. Sevinchlari ming-ming g‘amga aylandi. Savol tug‘iladi: nima uchun shoir Pa һ lavon һ ayotini quvontiradigan biron һ odisa b о ‘lmasa? Har bir inson davr farzandi. Uning taqdiri davr bilan chambarchas bog‘liq. Davr fojiasi uning һ am fojiasi b о ‘lishi muqarrar. Pa һ lavon Ma һ mud һ am о ‘sha Chingiz bosqinchilari orasida qolgan Xorazm xalqi taqdirida nima b о ‘lgan b о ‘lsa, о ‘z qismatida shuni sinab k о ‘rgan inson. Lekin bunda u һ ayotning loqayd kuzatuvchisi b о ‘lib qolmagan. Balki о ‘z davrining һ ayotiy muommalariga faol munosabatda b о ‘lgan va oralashgan. Buni о ‘quvchi uning dostonida aks etgan foaliyatning barcha bosqichlaridan k о ‘rib turadi. Pa һ lavon Ma һ mudlar davri bolasi Chingiz istilyosidan yakson b о ‘lib ketgan XIII asr xalqimiz tarixining eng qorong‘u sa һ ifasini tashkil qiladi. О ‘rta Osiyo ilmi, madaniyatini qoshshoqlashtirib, undan avlodlarga yetib keladigan nurlar yo’lini kesgan bu vayronagarchiliklar insoniyatni doimo tarix va zamon һ aqida о ‘ylashga majbur yetadi. Chunki yashayotganimiz XX asr һ am insoniyat tarixining qaro sa һ ifasi, balki s о ‘nggi nuqtasi b о ‘lishi mumkin, agar о ‘z taqdirimizga kelajagimizga loqayd qarasak, bunday paytda insoniyatga tarix о ‘z saboqlari bilan yordamga kelishi tabiiy. Biz esa tariximizdan k о ‘z yummagan һ olda һ ozirgi kunimiz va kelajagimiz һ aqida о ‘ylashimiz lozim b о ‘ladi. Bunda ru һ imizga albatta, tarixini zamon k о ‘zgusiga olib kelgan s о ‘z san’atkorlarining beqiyos xizmatlari samarasi adabiyotda о ‘z aksini topgan һ aqiqatlar һ ar davrning, 45

һ ar bir xalqning Pa һ lavon Ma һ mudlari ru һ i qudrat bag‘ishlayda. Ma’naviyatimizga tarix qatlamlaridan sizib о ‘tgan toza nurlarni olib kiradi. Qaysi asr yoki davrda b о ‘lishidan qat’iy nazar, avvalo insonni һ imoya etishga davat etadi. Bu esa iste’dodli s о ‘z san’atkorlarining buyuk xizmati-vatan va xalq oldidagi ijodkorlik ma’suliyatini, burchini teran һ is qila bilganliklari tufayli yuzaga chiqadi. Omon Matjon «Beruniy» dramatik dostonida һ am xalq tarixini undagi һ aq- һ uquq, toj-taxt, ozodlik, mustaqillik, ilm-fan rivoji uchun olib borilgan kurashlar tarixini yoritishga yordam beradi. Shoir dostonda tarixdan о ‘nta manzarani о ‘quvchi nazariga tutadi. Bu manzaralarning bir nechatasida q о ‘ һ na, qadimiy Xorazm no һ oqlik va razolatning Xira pardalari ostida k о ‘rinsa, go һ ida bu pardalarni parchalash qudratiga ega b о ‘lgan aql va g‘ururning charaqlagan nurlari ostida k о ‘zga tashlanadi. Omon Matjon «Pa һ lavon Ma һ mud» dramatik dostoniga saroy a һ li һ ayoti bilan birgalikda xalq ommasi һ ayoti manzaralarning tasvirini kengroq planda olib kirgan. «Beruniy» dagi voqealar markazida esa saroy a һ li va olimlar guru һ i һ arakat qiladi. Ammo bundan asar xalq һ ayotini yoritishdan uzoq degan xulosa emas. Aksincha Beruniy saroyda xizmat qilib, saroy a һ li bilan doimo munosabatda b о ‘lib, xalqning yetuk vakili, uning һ imoyachisi sifatida һ arakat qiladi. Uning ilm һ am, faoliyati һ am xalq һ ayotidan ajralmagan һ olda nurlanadi. Da һ oning butun һ ayolini, qalbini xalq g‘ami, vatan ravnaqi masalasi egallaydi. Shuning uchun һ am shoir Beruniyni saroydagi shox kishisi emas, el-yurt farzandi sifatida uning baxti, kelajagi, erki uchun tolmas kurashchi, beqiyos aql, so һ ibi sifatida tasvirlaydi. Omon Matjon һ ayot һ aqiqatidan uzilmay Ibn Sino, Beruniy, Masixiy singari olimlarni sho һ ga itoatkor, dinga e’tiqodli qilib k о ‘rsatsada, ularning qalbida, ongida nurlanib turgan ezgu maqsad vatan va xalq ozodligi, ular ravnaqi masalasini asosiy planga olib chiqadi. Masalan, dostonning uchinchi 46

manzarasidagi voqeaga diqqat qilaylik. Bu manzarada Xorazmshox ma’mun saroyida kurashayotgan ikki xil ong, dunyoqarash, tuyg‘u va tafakkur jangi bilan о ‘quvchi ilk bora tanishadi. Bu kurashda һ ar bir manfaatdor tomon о ‘z maqsadi izidan shoxni ergashtirishi uchun һ arakat qiladi. Beruniy tomon һ aqiqatni qurol qilib olib, ochiq maydonga tushsa qarshi kuchlar Shayxulislom, Qozi Yoqub va Munajjimlarni birlashtirgan һ olda razolatdan shamshir yasab, pin һ on jangga kiradilar. Ana shu ikki kuch kurashi doston g‘oyasining asosini tashkil qiladi. Hali aytilganiday, Beruniylarning ru һ iga, ilmga qudrat bag‘ishlovchi manba-xalq sevgisi, mu һ abbati. Shuning uchun һ am u butun һ ayotini ona xalq baxti yo’liga baxshida etish orzusi bilan yashaydi. Bu orzu, intilishning badiiy ifodasini shoir Ibn Sino va Beruniyning saroydagi uchrashuvi orqali yaxshi ifodalangan. Ustoz siz һ am yurtning ravnaqini deb, qutlug‘ ishga q о ‘l urdingiz, taqvosi shulkim, lekin Jay һ un ta һ did solsa, yoqurib qolsa, Jafosini barcha tortar butun elu-yurt. Ana unda qutilmoqning yo’li muammo. Agar bunday qarab turilsa, Ibn Sino va zamondoshimiz Omon Matjon tafakkurini bir-biri bilan bog‘lagan Ja һ un Amudaryoning qurib ketish muammosi xalqchil san’atkorlar qaysi asrda yashashlaridan qat’iy nazar ular dunyo qarashi, ilmi va aql nurlari inson va tabiat mu һ ofazasi masalasida doimo bir nuqtada uyg‘unlik topa bilish qudratini k о ‘rsatadi. Daryo suvining m о ‘tadil b о ‘lishi bunday о ‘n asr muqaddam donishmandlar diqqat markazida turgan. Ammo u paytda Amudaryo һ ozirgidek fojiaviy a һ volni boshidan kechirmagandir. U davrning olimlari, shoirlari daryo uchun һ ozirgiday da һ shatga tushib һ ayqirishmagandir. Lekin ular bizning boshimizga tushajak ushbu kunning kelmasligi uchun kurashganlar. Ularning da һ osini, bashoratlarini mensimagan, noshud, noshukur avlod bugun Orolning qurishidek fojiaga yo’l ochdi. Yanada dostonga qaytib, Ibn Sinoning yuqoridagi s о ‘zlari Beruniyning Xorazmning bosh mirobi sifatidagi faoliyati fidoyiligidan darak beradi. Darvoqe, shoxlik davrida miroblar k о ‘p 47

b о ‘lgan. Ammo shox miroblari suv taqsimlashda xalq va xukmron tabaqa orasidagi taqsimotda tenglik alomatini q о ‘yish niyatidan uzoqroq turishgan. Bu dostonning beshinchi manzarasidagi mojarolarda yaxshi k о ‘rinadi. Beruniyning barcha intilishlari, kurashlari ana shu tarzdagi ijtimoiy, ma’naviy mojaralarga bar һ am berishga yo’naltirgan. Haqiqatni talab etgan kambag‘al de һ qonning istagini qondirish umuman xalq istiqboli uchun kurashish, uncha qarshi turgan kuchlarga qarshi borish Beruniyning bosh maqsadi darajasiga olib chiqadi. Hozirgina keldim olim Xazarsdan men, YO’l-yo’lakay k о ‘p qishloqlar, uylarga kirdim. О ‘lka rivoj-ravnoq sari ketmoqda aniq, Lekin, sho һ im, elning һ ali mu һ tojligi k о ‘p, Dori-darmon ilmi-idrok tarbiyatga zor. D о ‘stim Husayn, siz bilan biz bel bog‘lab shunga, Bir ilm emas, jismi jonni baxsh etsak arzir! Ona yurti azvolidan xabar topgan Beruniy inson umrining davomliligini ta’minlovchi ikki narsani shoxga va davrdagilarga ta’kidlab k о ‘rsatadi. Bular xalqning «dori-darmon» va «ilm-idrok» ka b о ‘lgan mu һ tojligi. Beruniy ularni eng katta imkoniyat taraqqiyot yo’lidagi eng mu һ im omil deb tushunadi. Dar һ aqiqat shunday, shunday. Demak, Beruniy fikricha, uning q о ‘l ostidagi aql- zakovat so һ iblari amalga oshirishlari kerak. Shuning uchun һ am u Ibn Sinoni bel bog‘lab xalqqa xizmat qilishga davat etadi. bu xizmatni amalga oshirish uchun shox rozi b о ‘lishi, ruxsat berish kerak. Beruniy һ ukmdor roziligini olishga, albatta aql, tafakkur qudrati bilan shoxga о ‘tkazgan ta’sir kuchi orqali erishadi. Buni һ atto Beruniyning dushmanlari Qozi Yoqub va munajjimlar һ am tan olishadi. Son-sanoqsiz yob qazdirdi, k о ‘prik qurdirdi. YO’llar qurdi, qizlar uchun ochtirdi maktab Rasadxona tiklab oldi shakkoklik bilan. 48

Shoir Beruniy obraziga ijobiy xizmatlarni һ addan ortiq yopishtirib tashlamaydi. Balki Omon Matjon Beruniy fazilatlarini Pa һ lavon Ma һ mud singari d о ‘stlarining qalb s о ‘zlarida, unga b о ‘lgan һ urmat, ishonch, e’tiqodlarida mujassam etadi. Beruniyning yovlar tilidan g‘azab, anfrat oloviga yo’g‘rilgan s о ‘zlar һ am uning oliyjanob, fidoyi inson ekanligini tasdiqlaydi. Qozi Yoqubning Beruniyning k о ‘zi bilan boqmoqda yurta! Unga nima? Ne uchun һ am bosh qotirsinu? Bilsa-Beruniyning aqli, yursa-oyog‘i, Ne istasa-bari Beruniyning istagi S о ‘zlaridan shox «Ma’munga nisbatan otilgan g‘azab о ‘qlarining tig‘i qanchalik о ‘tkir b о ‘lmasin, ular faqat Beruniy sha’ning ulug‘ligini k о ‘rsatishga urinadi. Vatanidan uzoq yillar firoqda yashashga majbur b о ‘lgan farzand uchun kindik qoni t о ‘kilgan tuproq bilan yuz k о ‘rishish naqadar һ ayajonli ekanligi sir emas. Vatan sog‘inchi tuyg‘usi bilan yashagan һ ar bir qalb, uning diydoriga erishgach, beni һ oya, beqiyos bir me һ r-mu һ abbat bilan uning bag‘rida yashagisi keladi. Ona-yurt ravnaqi, erki uchun kurash uning һ ayoti mazmuniga aylanib ketadi. Beruniy һ am ana shunday mashaqqatli yo’llardan yurib о ‘tgan inson «Mana oxir necha darbadarlik s о ‘ngida yana, yurtim Xorazmda turibman omon»-deya quvonch va һ ayajonlari girdobida nafas olgan insonni baxti va rivojiga zamin b о ‘luvchi ilm-fanga sadoqati ortiq iste’dodli qudratiga qudrat q о ‘shilmasligi, ru һ iyati yuksalmasligi mumkin emas. Omon Matjon mana shu inson qalbini, ru һ ini junbushga keltiradi. О ‘quvchiga ona-yurt me һ riga t о ‘ymayotgan Beruniy bilan yuzma-yuz turib, uning qalbidagi tug‘yonni chuqur һ is qilgan Alpteginning һ ayajonlarida ifoda etgan. Ustoz agar q о ‘llarimda sizning sha һ d ila, Sizning faxr, g‘ururima, qaytmas fe’l ila 49

О ‘n besh mayli, о ‘n tumanlik lashkarim b о ‘lsa, Yer yuzini zabt etardim bir nafas bilan! Nestu-nobud qilingan xor tarixi uchun «Yoqasos»-deb chiqar edim buyuk janrlarga! Hech b о ‘lmasa, yuz-ming yillar kelgindilarga T о ‘lab kelgan adoqsiz boj-xirojlarini Qaytarardim, о ‘shanchalik erku jox etib! K о ‘rinadiki, Alptegin qalbiga, ongiga Beruniy qalbidagi, ru һ idagi tug‘yonlar k о ‘chgan. Bu һ ayotni zulmat һ ukmronlikgidan һ imoya etib, tarix bag‘ridan nurlarga topish uchun butun umri, zakovatini baxshida etgan inson qudratining belgisidir. Beruniyning keyingi avlod olimlar tomnidan yaratilgan tarjimai һ olini k о ‘zdan kechirganimizda u qoldirgan ilmiy meros 152 ta kitob va risoladan iborat ekanligiga guvo һ b о ‘lamiz. Akademik I.Y.Krachkovskiy Beruniy qiziqqon so һ alarni sanab chiqishiga qaraganda, qiziqmagan so һ alarini sanab chiqish osonroq degan. Olimning bu tasdig‘i ana shunday fazilat so һ ibining fikri zikrini ilm-fan va uning insoniyatga xizmat qilishdek buyuk e’tiqod zabt etganligini k о ‘rsatadi. Beruniy о ‘zining «Geodeziya», «Mineralogiya» asarlarida tarix, adabiyot, tilshunoslik masalalariga doir qimmatli ma’lumotlarni bayon etgan. Shu bilan birgalikda ilmiy tadqiqotchilik so һ asida о ‘z prinsiplarini һ am kashf etib ketgan. «Abu Ray һ on Beruniyning fikricha, kishilarning tabiatini pastkashlashtiradigan yomon a һ loqdan, һ aqiqatni k о ‘rishga imkon bermaydigan xislatlardan о ‘zini tozalagandan keyingi ilmiy tadqiqotga kirishish mumkin» ( О ‘ZSE, 1-tom 69-bet). Bunga alloma faoliyatining serqirraligi, tafakkur olamining beqiyos darajada keng, qalbining ni һ oyatda pokligi, tuyg‘ularining tozaligini k о ‘rsatuvchi, abadul-abad qimmatini yo’qotmaydigan ilmiy merosi guvo һ i. Beruniy о ‘z e’tiqodiga bir umr sodiq qolgan inson. 50

Omon Matjon allomaning ana shu fozilatini dostonda qarama-qarshi kuchlar bilan b о ‘lgan fikr jangida yanada yorqinroq k о ‘rsatishga muvaffaq b о ‘lgan. Unda Beruniyga qadar һ am shoxlar, toju-taxtlar atrofida uymalashib, faqat о ‘z faoliyatlari uchun һ ukmdorlarga qorani-oq, oqni-qora, no һ aqlikni һ aqiqat qiyofasida k о ‘rsatib xalqni talagan, vatanini sotgan, Qozi Yoqub, munajjim singari tiplarni fosh etadi. Zero, ular birgina Beruniy, Ibn Sinoning emas, asrlar davomida ularga о ‘xshagan kishilar zakovatini toptap kelishgan. Shaxslar timsolidir. Omon Matjon insoniyat tarixidagi ana shu dog‘li sa һ ifalarni Beruniyning toza tafakkuri nurida kuydirishga intiladi. О ‘zini olim sanab, ilm nimaligini tushunmay, izzat talab etgan ilmkashlarning asrlar davomida fan taraqqiyotining tushovi b о ‘lib kelganligini fosh etadi. Ilm yo’lida ranj chekmoqqa chog‘langan һ ar kim Xash etsin о ‘zini turmush g‘arazlaridan. Ilm-qadamjo, g‘araz bilan qadam bosganlar Etik yechmas t о ‘rga о ‘tgan maxluqqa о ‘xshar. Bundaylarning һ yech qayerda о ‘rni yo’qlikdan, Azboroyi t о ‘rga mansub k о ‘rgandan о ‘zni- Umr о ‘tkazar һ amma joyda о ‘rin talashib. Omon Matjon Beruniyni о ‘quvchiga yetuk davlat arbobi sifatida һ am tanishtiradi. Uning bu xislati, ayniqsa, dostonning yettinchi, ya’ni shox Ma’munning saroy ayonlari bilan Sulton Ma һ mud maktubini mu һ okama etish jarayoni tasvirida ma һ orat bilan ochilgan. Bunda Beruniy qat’iyat, iroda aql bilan endi q о ‘yilajak qadamlarni xayolan о ‘lchaydi, aniqlaydi, « һ aq- һ uquqi uchun bir umr kurashlarda yonib kelgan zad bir xalqini davlat tepasida turib һ imoya etadi. Dostonda Beruniy zakosi, bu zakoning qudrati, һ atto һ ukmdor ma’munni һ am, s о ‘zsiz, о ‘ziga b о ‘ysundirganligi ishonarli ifoda etilgan. Chunki bunday zakovat egalari insoniyat tarixida xalqni talash, xonavayron qilish, qirg‘in-barot urushlar evaziga о ‘z mavqeini saqlab kelgan, һ ukmdorlarni «ustoz» deb murojaat 51

etishga, uning fikrlariga suyanib ish k о ‘rishga majbur etgan. Ma’munning otasi, akasi һ ukmdorlik qilganida һ am, о ‘z davrida һ am saroyning masla һ atchilari «sifatida yurgan Shyxulislom, Qozi Yoqub, munajjim singari taqvodoru fotvodorlardan butunlay yuz о ‘girmasa-da, Beruniy masla һ atsiz tutmaganligi buning dalilidir. Ma’munning olimlar majlisi yakunida aytgan fikrida bu yaqqol k о ‘rinadi. Ustoz, agar ishlarimiz shu taxmiy ketsa, О ‘t q о ‘yurmiz k о ‘p jonlarning xonu-moniga, Zamon esa payraxalar uyumi g о ‘yo. . . Dostonda shox Ma’mun bir qadar ilg‘or qilib k о ‘rsatilgan. Chunki Xorazm shoxlari sulolasining ma’mu һ ukmronligi davomida ilm-fan taraqqiyotiga ma’lum darajada keng yo’l ochganligi, ya’ni sharqning yetuk olimlari t о ‘plangan «Al- Ma’mun» akademiyasida faoliyatga ravnaq berganligi tarixdagi ijobiy һ odisa edi. Shuning uchun һ am shoir Ma’munni boshqa shoxlarga nisbatan ma’lum darajada ilg‘or fikrli, dunyo qarashli qilib k о ‘rsatadi. Ammo shoxlar һ yech qachon о ‘z manfaatini olimlar, fozillar, me һ nat a һ li manfaattidan past tutgan emas. Shoxli, u qanchalik ilg‘or fikrli b о ‘lmasin, bari-bir toe-taxti q о ‘ldan berishni istamaydi. Buni biz doston ni һ oyasiga yaqinlashgan sari yaxshi anglay boramiz. Shu yerda Ray һ onaning sa һ ar chog‘i Beruniy uyiga kelishni esalaylik. Ray һ ona kelib, Beruniyga о ‘zining akasi amri bilan dengiz yaqinidagi qarindoshlarinikiga j о ‘natilganligini aytadi. Kechasi Huri va akasi shox ma’mun о ‘rtasida b о ‘lib о ‘tgan qattiq-qattiq gaplarni xat, Sulton Ma һ mud va Beruniy һ aqida eshitganlarini s о ‘zlaydi. Shu bilan birga «Ular sizni-qayergadir yubormoqchilar! Ha butunlay! О ‘z qulog‘im bilan eshitdim»-deydi. Bundan anglashiladiki, Huri shoh Ma’munni akasi Sulton Ma һ mud saroyi xizmatiga Beruniy, Ibn Sino va boshqa yetuk olimlarni j о ‘natishga k о ‘ndirgan. 52

Demak shox bunda kungan ekan, uning ilg‘or fikrliligiyu ilmparvarligi һ am nisbiylik kasb etadi va һ ukmdorlarning о ‘z manfaati turganda, ilm xalq vatan manfatini һ imoya qilishga ojizligini k о ‘rsatadi. Mana shu voqeadan s о ‘ng Omon Matjon dostonda Ma’mun va Buruniyni uchrashtirmaydi. Chunki shoir shoxga ishongan, uning о ‘ziga b о ‘lgan һ urmatini yaxshi һ is qilgan. Beruniy qalb manzaralarini ozorlangan bir tarzda tasvirlashni istamaydi. Beruniydek mag‘rur bir insonni manfaatparast shox oldida ta’zim qildirib, bosh egdirishni һ am xoxlamaydi. Aksincha, salbiy manfur shaxslarning rozil, xiylakor basharalarini, nursizlanib borayotgan ong va qalb dunyosini fosh etishga о ‘tadi. Bu ularning Xorazmday gullagan diyorni fitna, xiyonat, xosinlik bilan vayron ettirish fojiasidan aniq k о ‘rinadi. Bu vayronagarchiligidan s о ‘ng xoinlar «foaliyati»ga keng yo’l ochilmasligini о ‘quvchi yaxshi tushunadi. Chunki Sulton Ma һ mud Vataniga, xalqiga xiyonat qilgan kimsaning о ‘ziga һ yech qachon sadoqatli b о ‘lmasligini yaxshi biladi. Shuning uchun һ am Omon Matjon shox Ma’munni ana shu xoinlik, xiyonat qurboniga aylantiradi. Zero yaxshilarga yomonlikni ravo k о ‘rgan kishining о ‘zi һ am ana shu yomonlikdan zavol topishi һ aqiqat. Doston fojia bilan tugaydi. Bu fojia, albatta davr fojiasidir. Uning bosh aybdori mavjud feodal tuzumi. Ammo Beruniyning doston ni һ oyasida d о ‘sti Arrokka aytgan s о ‘zlari xalqimiz tarixining ayanchli һ aqiqatlari manzarasini yaratib, о ‘quvchi qalbida sovuq bir titroqni q о ‘zg‘asada, uning «Ishonaman! Shunday bir kun kelarki yana Butun о ‘lka, butun zamin mag‘rur tiklanib, Baxtiyor bir parvozlarga yozadi. qanot!»-degan umid, ishonchlari yurakka dalda beradi va unda nurli tuyg‘ular uyg‘otadi. Bobolar xokidan yaralgan muqaddas tuproq va uning tarixiga b о ‘lgan vorislik һ amda me һ r tuyg‘ulariga tug‘yon olib kiradi. Har bir kuni tarix b о ‘lib qolgan, Samandardek qaytaporlab chiqqan «ona xalq qudrati, irodasi zakoti oldida һ ayratga soladi. Doston Bolta masxaravoz, Rayxona Masixiy, Suxayliy, Arrok, Alptegin, Sayyod tegin, Xumor tosh Huri Maymandiy singari boshqa obrazlar һ am 53

һ arakatdagi, ular һ am bittasi о ‘zining hoh ijobiy xislatlari, hoh salbiy xulq- atvorlari bilan b о ‘lsin, Beruniy obrazlarini nursizlantirishga xizmat qiladi. Bolta masxorovoz doston voqealarida bevosita ishtiroki bilan һ aqg о ‘y insonda һ aqiqatning о ‘zi darajasiga k о ‘tarilganday tuyuladi. Shoir buni Beruniy tilidan iz һ or qiladi. Allomaning: Agarda sen, о ‘sha, bizni sh о ‘x-sh о ‘x kuldirib, Qalbimizga kichik bir nur һ adya etolgani- Yuzingdagi һ ayot aso b о ‘yoqlaringdan Girdimizda turlik sharpa, soyazotlariga Butun dinsiz-e’tiqodsiz kuch kimsalarga Bersang eding bir, birgina tomchisin aqal Dunyo yuzi һ aqg о ‘ylikka, nurga t о ‘lardi. degan orzuli, armonli, olamli s о ‘zlari о ‘quvchi qalbiga, ru һ iyatiga һ aqiqatning toza nurini olib kiradi. Xullas, dostonda deyarli һ amma voqealar Beruniy atrofida kechadi. Shu jarayonda Omon Matjon Beruniy siymosini о ‘lmas qilib yaratishga, xorazm shoxlari tarixini, unda yashagan jafokash xalq һ ayotini һ aqqoniy aks ettirishga erishadi. Tarixni bugunning k о ‘zi bilan k о ‘rgan shoir һ ar nafasida undan madad olib yashash, kelajakka yorug‘ yuz bilan peshvoz chiqish belgisi deb tushunadi. 54

X U L O S A Tadqiqotda bildirilgan fikrlarini umumiy tarzda quyidagicha xulosalash mumkin: Birinchidan, Poema-she’riy shakldagi katta һ ajmi lirik-epik janr bo’lib, o’zining qator ichki xillariga ega. Ular: (lirik, liro-epik, epik, dramatik) kabilardir. Ishda ana shu bo’linishning dramatik turi xususida kengroq to’xtaminda va XX asr o’zbek poeziyasida mazkur janrning vujudga kelishi, tarkib topishi va taraqqiyoti masalalari xususidagi fikrlarni umumlashtirishga һ arakat qilindi. Tadqiqot shunday xarakterdagi dastlabki izlanishlardan biri bo’lib, poemaning barcha ichki xislatlarini qiyoslab o’ziga xos xususiyatlarini to’la to’kis ko’rsatishga da’vo qilmaydi. Ikkinchidan, «Doston», va «poema» atamalarining qo’lanish doirasi һ aqidagi masala buguni shunda һ am ba һ sliligicha qolmoqda. biz, tadqiqotda akademik I. O. Sultanov fikrlariga tayangan һ olda, һ amda ijodiy tajribadan kelib chiqib, mumtoz adabiyot folklor va zamonaviy asarlarning bir-biridan sezilarli folklorga ega ekanligini nazarda tutib, XX asr yozma adabiyotida yaratilgan asarlarga nisbatan «poema» terminini qo’llash to’g’ridir degan fikrni angladik. «Doston» atamasini esa, qadimiy ma’noda qoldirish o’rinli. Uchinchidan, «Poema» janrining paydo bo’lishiga, shub һ asiz, turkiy xalqlardagi qadimiy an’analar, qolaversa Yevropa va rus adabiyotidan kirib kelgan realistik unsurlar manba vazifasini bajargan. To’rtinchidan, «Yozma va og’zaki adabiyotdagi dostonlar һ ayotni tasvirlash vositalari va usullari ji һ atidan bir-birdan jiddiy farqlanadi. Bu һ ol syujet, kompozitsiya, konflikt, bayon usullarida kuzatiladi. Beshinchidan, XX asr o’zbek dostonchiligi an’anasida keskin o’zgarishlar yuz bergan. Bu birinchidan, kompozitsiyada «Hamd», «Munojat», «Na’t», «Sababi ta’lif» kabi muqaddima boblarning bo’lmasligida, ikkinchidan real 55

qa һ ramonlarning tanlanishida kuzatiladi. Uchinchidan mu һ abbat mavzusi bilan cheklanmay kurash va intilish yo’lidagi һ arakatchanlik ru һ i һ am kelib qo’shiladi. To’rtinchidan ertak poema singari yangi janrlari paydo bo’lgan. Beshinchidan esa tipik sharoit bilan bog’lashga intilish kuchayib xarakterlar individualasha borgan va һ akoza. Oltinchidan, Xalq eposida һ am XX asr boshlaridan to 50-yillargacha bo’lgan davrda an’anaviylik keskin o’zgarishga uchragan. O’zining mavzu doirasi badiiy tarkibi, obrazlari olami, badiiy tili va tasvir vositalari bilan fikrlanuvchi real tarixiy voqeani asoslanuvchi tarixiy dostonlar ko’plab yaratilgan. Ularni biz folklorshunos Umrzoq Jumanazarov fikriga tayanib, «O’zbek tarixiy dostonlarining realistik tipi» - deb atash to’g’ridir. Yozma adabiyotdagi poemalardan һ am farqladik. Chunki baxshi repurtuaridagi an’anaviy dostonlar qa һ ramonlari bilan tarixiy shaxslar aks etgan dostonlar qa һ ramonlari o’rtasida һ amo һ anglik mavjud. An’anaviy borqaror she’riy misralar uchrashi, muallifning aniqligi, badiiy to’qimaning kamligi ji һ atlar qo’shilib xalq eposi tabiatida o’zgarish sodir bo’lgan deyishga asos beradi. Yettinchidan, Dramatik poema adabiyotning poeziya turiga mansub bo’lib, o’qish uchun mo’ljallanadi. Poema voqeasi bayonida poetik «men» ishtirok etmaydi, shoir obrazi yaratilmaydi. Ba’zan ular sa һ nalashtirilishi mumkin. Sakkizinchidan, Ilk dramatik poemalar asrimizning 70-yillarida Hamza, Botu singari shoirlar tomonidan yaratilgan. Ular ijtimoiy-siyosiy mavzularda bo’lgani singari bugungi kunda o’z a һ amiyatini yo’qotgan. To’qqizinchidan, P o eziyamizda 60-70 yillarda dramatik p o ema ke n g riv o jlangan. Bunga bir ji һ atdan qatog’on qilingan ijodkorlar asarlarining qayta һ ayotga qaytishi ikkinchi tomondan ja һ on adabiyoti noyob durdonalarining ko’plab tarjima qilinishi uchinchidan yangi talantlar kirib kelishi. O’ninchidan, Dramatik poemaning eng yaxshi namunalari sirasiga A. Oripovning «Jannatga yo’l» E. Samandarning «Qabul soatlari» O. Matjonnig 56

«Beruniy», «Pa һ lavon Ma һ mud» asarlarini kiritish mumkinligini o’rgandik hama Omon Matjonning dramatik poemalarini alohida tahlil qilishga urindik. 57

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI. 1. Karimоv I.A. О’zbеkistоn ХХI asr bо’saғasida: хavfsizlikka tahdid, barqarоrlik shartlari va taraqqiyot kafоlatlari. -T.: О’zbеkistоn, 1997. –B.137. 2. Xotomov N. Sarimsoqov B. Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha- o’zbekcha izo һ li lug’ati» Toshkent, O’qituvchi, 1983, 256-bet 3. Jumab oyev a J. « O m o n Matj o n», T o shke n t «Fan», 1993 yil. 4. Ibr o һ im « O ’zbe k s o ve t p o eziyasi janrlarining tarkib t o pishi» T o shke n t fan 1983 5. Jumanazar o v U. « O ’zbe k f o lkl o ri va tari x iy v o qe a lik» T o shke n t, Fan 1993 yil 93-be t . 6. Sultan o v I. O . «Adabiyot nazariyasi» T o shke n t 1980 yil. 257-be t . 7. Adabiy turlar va janrlar uch jildlik, ikkinchi jild. T o shke n t, 1992 yil 199- be t . 8. Y . Be r te l s «Nav o iy va sharq adabiyot» S. Murvali yev « O ’zbe k r o mani» T o shke n t, 1969 yil. 9. Abdulla yev X . J. «Qadriyat qatralari» Urganch. 1996 yil 81-86-be t lar (D o st o n va zam o n fasli). 10. Jumaba yev a J. « O ’zbe k s o ve t she’riyatining shakllanishi x ususiyatlari» T o shke n t «Fan» 1993 yil. 11. Saidov. M. «O’zbek xalq dostonchiligida badiiy ma һ orat» Toshkent 1969 yil. 12. Imomov K va boshqalar «O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi» Toshkent 1990 yil. 13. Abdullayev X. J. «O’zbek va qoraqalpoq dostonlar o’rtasidagi aloqalar va tipologik o’ziga xoslik» Toshkent, 1988 yil A.D.D. 14. Egamqulov B. A. «Epik she’r va epik sinkretizm» Toshkent 1994 yil A.N.D 58

15. Mo’minov T. « Һ ozirgi o’zbek adabiyotida folklorizm» Toshkent, 1994 A.D.D 16. Eshchan o va G. « O shiq G’arib va Sho x sanam d o st o ni variantlari» T o shke n t 1994 A.N.D 17. B o tu «Yoz kuni» nashrga tayyorl o vchilar S Mamajan o v, N. Q o bul o v, Mu һ ar K. Yashin 1980 yil. 18. U. Jumanazar o v « O ’zbe k f o lkl o ri va tari x iy v o qe a lik», T o shke n t «Fan» 1991 yil. 93-be t . 19. Saidov M. S. «O’zbek xalq dostonchiligida badiiy ma һ orat masalalari» Toshkent 1969 yil. Sarimsaqov B. «Sovet davri folklorini o’rganish masalalari» o’zbek tili va adabiyoti, 1987 yil 1-son, «Folklor va adabiyot munosabatlaridagi aks jarayonning һ ozirgi a һ voli «O’zbek tili va adabiyoti» 1988 yil, 6-son. 20. Sultan o v I. O . «Adabiyot nazariyasi» 267-be t . 21. Hamza. Asarlar. Ikki t o mlik. Birinchi t o m 169-174-be t lar. 22. Hamza. Asarlar. Ikki t o mlik Birinchi t o m 178-180-be t lar. 23. Hamza. Asarlar. Ikki t o mlik Birnchi t o m 194-201-be t lar. 24. O ’zbe k s o ve t adabiyoti tari x i, ikkinchi t o m, T o shke n t 1971, 39-be t . Uchinchi tom. Toshkent 1972 yil. 74-bet. 25. «O’zbek sovet adabiyoti tarixi» O’qituvchi 1990 yil 452 bet: «Hozirgi zamon o’zbek adabiyoti tarixi» «O’zbekiston» 1993 yil 416-bet. 59

Mundarija: Kirish……….……………………………………………………………………3-7 I.BOB. O’zbek adabiyotida poema janrining paydo bo’lishi va shakllanishi I.1. Ilk o’zbek poemalalrining o’ziga xosligi...................................................8-20 I.2. XX asr voqealari aks etgan realistik tarixiy dostonlar………………….21-25 II.BOB Dramatik poemalarga xos xususiyatlar II.1. Ilk dramatik poemalarda mavzu va g’oya mutanosibligi……………..26-34 II.2. Omon Matjon dramatik poemalarining individualligi…….…………..35-54 Xulosa……………………………………………………………………….55-57 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………58-59 60

O'xshashlar

Sharq adabiyotida Iskandar timsoli

Asqad Muxtor ijodida esse janrining takomili

Jadid adabiyotida Behbudiyning adabiy merosi

O’zbek adabiyotida Kleopatra obrazining talqini

O‘zbek adabiyotida Maxtumquli an’analarini o‘rganish