Tabiat poetikasi va badiiy tasvir vositalari (70-80-yillar she’riyati misolida) - Adabiyot - Diplom ishlar

Tabiat poetikasi va badiiy tasvir vositalari (70-80-yillar she’riyati misolida)

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

192 KB

Ko'chirib olish

“Tabiat poetikasi va badiiy tasvir vositalari (70-80- yillar she’riyati misolida) ” mavzusida yozgan 1

MUNDARIJA 1.Tushuntirish qismi - Kirish…………………………………………………3-bet ASOSIY QISM: I. BOB. TABIAT POETIKASI VA LIRIK QAHRAMON I.1. Peyzaj lirikasida tabiat obrazlarini jonlantirish ........... ............... 13-bet I.2. Tabiat bilan bog’liq ranglar va ohanglar ziddiyati…................. 1 8-bet II.BOB.TABIAT POETIKASI VA MAJOZIY TIMSOLLAR II.1. Ramzlar vositasida ruhiyat tahlili ........................... ................. 3 6-bet II.2. Tabiat poetikasi va folklorizm …. ........................... ................. 4 5-bet XULOSA Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………… … …………………………... 5 9-bet 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Ma’lumki, tabiat – insonning doimiy hamrohi. Dastlab atrof-muhit haqidagi qarashlar tabiatni o’rganishdan, o’zlashtirishdan boshlangan. Biz keyingi yillar o’zbek lirikasida tabiat va inson ruhiyati masalasini o’rganar ekanmiz, tabiat-jamiyat-inson psixologiyasining vobasta shakllari, ko’rinishlari va vositalarini tadqiq etishga harakat qildik. “Adabiyot, -deydi prezidentimiz I.A.Karimov, - so’z san’ati azaldan xalq qalbining ifodachisi, haqiqat va adolat jarchisi bo’lib keladi. Xususan, mustaqillik yillarida yurtimizda ma’naviyatimizning g’oyat muhim va uzviy qismi bo’lgan adabiyotni rivojlantirish, shoir va yozuvchilarimizning ezgu mehnatini qadrlash va munosib rag’batlantirish…” borasida ko’plab savobli ishlar amalga oshirildi. 1 Har bir ijodkor o’z badiiy niyati, nuqtai-nazari, ongi-dunyoqarashi taqozosiga ko’ra tabiat xossalari va hodisalariga murojaat etadi. Ana shu estetik maqsadning turfaligi ijodkor avlodlar badiiy talqinidagi xilma-xilliklarni, farqli jihatlarni yuzaga keltiradi. Keyingi yillar o’zbek peyzaj lirikasida tabiat ranglari, ohanglari, manzaralari zimmasiga yuklanayotgan ma’nolar salmog’i o’zining ijtimoiy –falsafiy mazmuni bilan alohida bir sahifani tashkil etadi. Xususan, tabiat xossalari va hodisalari orqali insonni va jamiyatni badiiy- estetik tadqiq etish she’riyatimiz taraqqiyotning yetakchi tendensiyalaridan biriga aylandi. Peyzaj lirikasi, bu – tabiat va inson munosabatlarining faqat zohiriy ko’rinishlari, ya’ni kechinmalar shaklidagi ifodasi emas, aslo. Tabiat tasviri asosida inson ruhiyati manzaralarini anglash va anglatish, jamiyat psixologiyasini tushunish hamda tushuntirish bosh masala hisoblanadi. Shu jihatdan, hamma gap ana shu tabiat ranglari, xossalari va hodisalariga yuklanajak ma’noda. Ma’naviy- ahloqiy, ijtimoiy-falsafiy, ma’rifiy mazmunda. Ana shu xususiyatlariga ko’ra peyzaj lirikasi avlodlar ongi-dunyoqarashidagi o’zgarishlardan, badiiy-estetik tafakkuridagi farqli jihatlardan voqif etadi. Biz bitiruv malakaviy ishda kechinmani suratlantirsh asnosida shoir his- tuyg’ularining poetik fikrga aylanish holatlari xususida, ularni yuzaga chiqarishda 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyzt”, 2008. -137 b. 3

qo’llanilgan vositalar va ushbu jarayondagi shoir mahorati to’g’risida so’z yuritishga jazm qildik. Bu narsa, peyzaj lirikasining tabiati to’g’risida muayyan tasavvur uyg’otishga xizmat qiladi. Shuningdek, tadqiqot obyekti sifatida tanlangan 70-80 yillar o’zbek lirikasining ijtimoiy-falsafiy mazmun kasb etish holatlarini kuzatishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’ydik. Shuningdek, psixologik tasvir adabiy asarning bahosi va estetik qimmatini ta’minlovchi bosh mezon bo’lgani holda, bu masala atrofida bir qancha kuzatishlar olib borilgan ekan, xo’sh, biz nima uchun yana shu masalaga murojaat qildik? Gap shundaki, psixologik tasvir, uning prinsiplari, ko’rinishlari, shuningdek, uning zohir bo’lish alomatlari alomatlari haqida turli-yuman fikrlar, lirikaning u yoki bu masalasiga bag’ishlangan chiqishlarda turli qarashlar sifatida bayon etilgan bo’lsada, psixologik tasvir vositalaridan biri bo’lgan peyzaj va unda psixologik portret yaratishning prinsiplari, ko’rinishlari yoxud ayni jarayonning sodir bo’lishi holatlari haqida adabiyotshunosligimizda biror marta ham tekshirish, tahlil o’tkazilmagan. Ko’ngil she’riyati bilan ma’naviy-ahloqiy mazmunga ega bo’lgan she’rlarning yaxlit badiiy-estetik hodisa sifatida o’rganish mazkur kichik tadqiqotimizning dolzarbligini asoslaydi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Adabiyotshunoslik ilmida peyzaj lirikasi xususida ko’plab tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. O’zbek adabiyotshunosligida ustoz O.Sharafiddinov, N.Karimov, B.Nazarov, N.Rahimjonov, B.Akramovlar lirikaning u yoki bu masalasiga bag’ishlangan chiqishlarida peyzaj tasvir, tabiat obrazlari xususida alohida to’xtalib o’tishgan. Adabiyotshunoslar I.Haqqulov, N.Jumayev tadqiqotlarida esa bu masala mumtoz lirika materiallari asosida tahlil etilgan. Alisher Navoiy, Ogahiy va Munis lirikasida peyzajning falsafiy-estetik o’rni va rolini ko’rsatuvchi nozik va holis kuzatishlarini e’lon qilganlar. Masalani o’rganishda alohida tadqiqot olib borgan A.Erkinov, M.Sultonova, M.Farmonova, N.Yo’ldoshevlarning nomzodlik dissertatsiyalari asosida chop ettirgan risolalarini alohida ya’kidlash zarur. 4

M.Sultonova “Peyzaj san’ati” kitobida Oybekning “Navoiy”, O.Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi”, P.Qodirivning “Yulduzli tunlar” tarixiy romanlarini tekshirishlariga asos qilib oladi. Peyzaj tarixiy kolorit va muhitni inkishof etishda ham zarur badiiy vosita ekanligi tadqiqotning mag’zini tashkil etadi. M.Farmonova esa o’tgan asrning 80-yillarida o’zbek lirikasida tabiat va inson konsepsiyasi masalasini obrazlar olami, ekologik muammolar bilan bog’liq ravishda tekshiradi. Tabiat va jamiyat munosabatlarini ekologik muvozanat va uning badiiy talqini nuqtai nazaridan tadqiq etadi. Adabiyotshunos N.Yo’ldoshev tadqiqotida Cho’lponning tabiat poetikasini mahorati o’rganilgan. Cho’lpon she’riyatidagi peyzajning funksional vazifalari, ramziylik, bu boradagi an’ana va novatorlik, badiiy san’atlarning peyzaj tasvirdagi o’rni va roli masalalariga e’tibor qaratadi. Bulardan tashqari A.Sabirdinov, U.Hamdamov kabi olimlar muayyan ijodkorning tabiat poetikasini yaratish mahoratini keng qamrovli tadqiqotida alohida o’rganishgan bo’lsa, M.Jumatova, S.O’tanovalar esa mumtoz va zamonaviy she’riyat materiallari asosida rang obrazlarini tabiat va libos uyg’unligida tekshirishgan. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi 70-80-yillar she’riyatida tabiat poetikasi va tasvir vositalaridan foydalanish mahoratini tahlil va tadqiq etishlikdir. Hissiy idrok bilan tuyg’ular hayotining she’riyatda namoyon bo’lishini kuzatish, kechinmalar tasviri bilan jarayonlarni tahlil etish, kechinmaning badiiy fikrga, hissiy tafakkurga aylanishi hamda ijtimoiy-falsafiy mazmun kasb etishi holatlarini kuzatish, o’rganish va ilmiy xulosalar chiqarish, nazariy umumlashtirish maqsadimiz sirasiga kiradi. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari:  Lirikada tabiat poetikasining xos tabiati, kechinmaning namoyon bo’lish ko’rinishlarini, manzara she’riyatining lirik qahramonlari psixologiyasi bilan bog’liq xususiyatlarini o’rganish. Shuningdek, peyzaj she’riyatining lirik 5

qahramoni, uning davr va ijtimoiy hayot bilan uzviy namoyon bo’lishini atroflicha kuzatish;  Psixologik tasvir prinsiplarini yaxlit bir badiiy-estetik tizim tarzida tadqiq etish;  Peyzaj she’rlarining kompozitsion tuzilishi va buning psixologik portret yaratishdagi ahamiyatini ko’rsatish;  Peyzaj she’riyatidagi kechinma va kolliziyalarini tasvirlashda konfliktning o’rnini ochib berish;  Tabiat poetikasining obrazlar olamini o’rganish, badiiy ifoda usullari hamda she’riy san’atlarning tabiatini badiiy yoritishdagi xos o’rnini umumlashtirish. Bitiruv malakaviy ishning obyekti va predmeti sifatida U.Azimning ”Saylanma”, Sh.Rahmonning ”Uyg’oq tog’lar”, ”Yurak qirralari”, ”Saylanma”, M.Yusufning ”Ishq kemasi”, ”Saylanma”, X.Davronning ”Bolalikning ovozi”, ”Qaqnus”, ”To’marisning ko’zlari”, A.Suyuning ”Mezon”, ”Saylanma” majmualari tanlandi. Ular mundarijasini tashkil qiluvchi badiiy barkamol she’rlarga suyanib fikr yuritishga, ularning bugungi estetik tafakkur taraqqiyotidagi o’rni va ahamiyatini ko’rsatishga intildik. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi. Tadqiqot , avvalo, ilmiy-nazariy yo’nalishi bilan, ijodi kam o’rganilgan shoirlar she’rlarini tabiat-jamiyat-inson aspektida badiiy estetik tahlil asosda umumlashtirilishi bilan yangidir. Shu bilan birga keyingi yillar o’zbek peyzaj lirikasida psixologik portret yaratish masalasi davr, ijtimoiy hayot va voqelik bilan uyg’un o’rganilganligi ham ishning yangiligini ko’rsatadi. Tadqiqotning metodologik asosi va metodi. Tadqiqotda g’oyaviy nuqtai- nazardan Prezidentimiz I.A. Karimovning ma’naviy-mafkuraviy fikrlariga va ilmiy-nazariy jihatdan o’zbek adabiyotshunos olimlaridan A.Fitrat, I.Sulton, H.Yoqubov, U.Normatov, N.Karimov, U.To’ychiev, B.Nazarov, N.Rahimjonov, A.Sharopov, B.Akramov kabi o’zbek olimlarining she’riyat yuzasidan olib borgan tadqiqotlari, N.Jumaxo’ja, A.Erkinov, M.Sultonova, M.Farmonova, 6

N.Yo’ldoshevlarning peyzaj lirikasiga oid kuzatishlari, lirikada inson ruhiy olami nuqtai nazaridan keltirilgan qarashlariga suyandik. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyat. Tadqiqotda bayon etilgan ilmiy kuzatishlar peyzaj lirikasiga bag’ishlangan risola, qo’llanma hamda monografiyalar yaratishda ham muayyan manba bo’lib xizmat qiladi. U kelgusida yaratilajak monografik tadqiqotlar va ta’limning turli bosqichlarida o’quv qo’llanmalar yaratishda yordamchi manba vazifasini bajarishi mumkin. Bitiruv malakaviy ishi o’zbek lirikasiga oid tadqiqotlar, ilmiy-ommabop qo’llanmalar uchun ma’naviy-ma’rifiy, ilmiy-nazariy jihatlari bilan foydalidir. Bitiruv malakaviy ishimizning hajmi. Bitiruv malakaviy ish ikki bob, kirish, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, umumiy hajmi 60 bet. 7

I .BOB. Tabiat poetikasi va lirik qahramon Biz tabiat poetikasida lirik qahramon masalasiga to’xtalar ekanmiz, uning asosiy tasvir obyekti bo’lgan atrof-muhit va tabiatning subyektda qay darajada namoyon bo’lishi va qanday prinsiplar asosida ifodalanishiga e’tiborni qaratdik. Ijodkorning tabiatga murojaati jarayonda borliqni badiiy idrok etish va uni badiiy tadqiq etish holati ko’zga tashlanadi. Insoniyat tamaddunidan beri u o’zini tabiatning bir bo’lagi deb bilgan, unga sig’ingan (mifologik qarashlar – quyosh xudosi, oy ma’budi, dengiz xudosi va h.k) bo’lsa, XX asrning 2-yarmiga kelib, inson o’zini uning uzviy bir qismi, deb emas, balki uning egasi sifatida ham his qila boshlaganini, bu esa inson va tabiat o’rtasidagi keskinlashuvni, ekologik muvozanatning buzlishiga olib kelganligini ko’rsatadi. 80-yillarga kelib peyzaj she’riyatda bu masalaga munosabat bildirish kuchaydi. Bu holat davrning fan va texnika taraqqiyoti bilan ham bog’liqdir. She’riyat ushbu davrga kelib mazkur xususiyatlarga ko’ra publisistik ohang kasb eta boshlaganini ta’kidlash zarur. Ya’ni jamiyat hayotining muhim muammolari xususida bong ura boshladi. Agar shoir tabiatni emotsional (hissiy) tarzda anglasa va o’sha anglamni poetik idrok bilan tasvirlay olsagina o’z maqsadiga erisha olishi u qadar qiyin kechmaydi. Bu borada 70-80 yillar she’riyati avlodlarining yetakchilaridan Shavkat Rahmonni ta’kidlash zarur. Shoir tabiatni nozik anglaydi. O’z shiddatkor tuyg’ulariga hamohang, ba’zida teskari sokin manzaralarga so’z bilan jon ato eta oluvchi san’atkordir. U ”...ramzlar tiliga katta e’tibor berib, o’zi yashayotgan muhit, o’zi his qilayotgan haqiqatlarga obrazli munosabat bildirishga, obrazli mushohada yuritishga intiladi” 2 . Tog’larga chop dalalarga chop, Bag’ringni och moviy navoga. Tuproqni o’p, maysalarni o’p, Dardingni ayt subhi saboga. Gulga aylan, yomg’irga aylan, Sayhonlarga quyil ziyoday. 2 Abdullayev O. O’tkir so’z qolmasa…// Jahon adabiyoti, - 1997. № 3. –B. 98-104 8

Qayta tug’il yorug’ yuz bilan Vodiylarni kezgin piyoda 3 . Ko’rinadiki, tog’, tuproq, maysa, sabo, gul, yomg’ir singari obrazlar o’zida shoir kechinmalarining ifodachisi sifatida turli ma’nolarni, turli kayfiyatlarni ifodalamoqda. Aytish mumkinki, bu davr shoirlari har bir obrazga (tabiat obrazlari) erk, hurriyat singari ma’nolarni, sof insoniylik masalalarini singdirishga urindilar. Ayonki, adabiyot taraqqiyotni jamiyat hayotidan ayri qo’yib bo’lmaydi. Shunga ko’ra 70-80 yillar ijtimoiy hayotidagi yangilanishlar bu davr she’riyatida ham o’z aksini topmay qolmadi. Insonni insondek ko’rish, uning mehnatda erishgan yutuqlaridan ko’ra qalb og’riqlari, pinhoniy tuyg’ularini tasvirlash ehtiyoji kuchaydi. Shavkat Rahmonning ”G’o’za” she’ri ham ana shu ruhda yaratilgan she’rlardan biridir. Bir parixon kabi so’zladim tuproq yorgan g’o’zaga qarab: ”Avlodlarning haqqi-hurmati O’sgin, O’sgin, pakana daraxt”. Shunday o’ski, hatto eng baland daraxtlar ham qolsinlar dog’da G’o’zadan hatto eng baland daraxtlarni ham dog’da qoldirab o’sishini yolvorib so’rayotgan lirik qahramon o’z davri fojeasini go’yo unga dahli bo’lmagan tarzda idrok qilayotgandek taassurot qoldiradi. Vaholangki, lirik qahramonning ”bir parixon kabi” so’zlashi va avlodlar nomidan tavallolar qilishining o’ziyoq tasvirning, anglamning butun dahshatini ko’rsatib beradi. Muhammad Yusufning tabiat poetikasida obrazlarning yorqin ranglarini, manzaralarning tiniq tasvirlarini, qushlarning yoniq sayrashlariyu otlarning 3 Rahmon Sh. Rangin lahzalar. T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1978. 40-bet. 9

ulug’vor kishnashlarini eshitganday bo’lamiz. Bu esa uning original mahorati, so’z tanlashdagi individual yo’nalishdan dalolat beradi. Ustoz adabiyotshunos Ozod Sharafidinov ”Muhammadning she’rlari bir qarashda juda sodda, jo’n yoziladiganga o’xshab ko’rinadi. Ammo, unga o’xshatib yozib ko’ring-chi? Qo’lingizdan kelmaydi! Uning oson yoziladiganga o’xshab ko’ringan misralari muxlislarni yig’latdi, kuldirdi, og’ushiga tortib oldi” 4 , - degan edi. Lekin tadqiqotchi M.Davronovaning ”Muhammad Yusuf obrazlarni yaratishda ko’pincha ichki monolog shaklidan foydalanadi”, degan biryoqlama fikri biroz g’alizdek tuyuladi. Ichki monolog – bu she’rning tabiati-ku, asli. M.Davronova shoirning poetik mahoratini, uning obraz yaratishdagi individual uslubini ichki monolog bilan bog’laydi. Aslida esa shoir ijodiga nazar tashlasak, uning quyma satrlari shunchaki monolog emas, xayqiriq, obrazlari esa shunchaki ta’sir emas, shoirona nigohdan darak beradi. Masalan uning ”Manzara” she’ri avval tabiat bilan bog’liq tasvir bilan boshlanadi. Bedapoya to’ridagi juftin qidirib, dilgir bo’lgan bedana o’z juftini izlay-izlay jimib qolgani, va’da bera-bera zo’rg’a ko’ndirgan suvsumbulni qaygadir olib ketgan irmoq tasvirlari bilan boshlangan she’r asta-sekin real hayot tomonga siljiy boradi. Quyoshning osmon etagiga osilib bir xo’rsinib kirib ketishi lavhasi esa toliqib, mehnat qilib, nihoyat yana bir tunni qarshi olayotgan o’zbek kishisining qiyofasini ochib bersa, Chinor obrazida keksa, mehnatda suyagi qotgan, yoshi o’tib qolgan bo’lsa-da farzandlarining kelajagidan xavotir olayotgan otalar, momolarning mehribon qiyofasini o’zida aks ettirgan. Quyosh osmon etagiga osilib mana, Bir xo’rsinib, ko’zdan g’oyib bo’ldiyu keyin, Qo’shni qizning havasin keltirib yana Tolko’chaga suv sepishni boshladi kelin... M.Yusuf yaratgan tabiat poetikasi namunalarida tabiat va inson munosabatlarining dramatik, ziddiyatli holatlari izohlangan she’rlarni ham uchratish mumkin. Bu kabi she’rlarda lirik qahramonning ma’naviy dunyosi 4 Yusuf M. Saylanma. So’zboshi T.: Sharq, 2007. 7-bet 10

yanada ravshanroq, bo’rtib ko’rinadi. Uning ”Qushlar ham yig’lar” she’ri shu xil kayfiyatni ifodalaydi. Terlar oqdi suv bo’lib bizdan, Va gursillab yiqildi terak... Aka bizning qilmishimizdan Tunda qushlar yig’lasa kerak. She’rdagi ”Baland bo’lar uyimiz tog’dek, Ayvonida ustun ul terak, Biz yasharmiz ko’nglimiz chog’dek, Shunda qushlar yig’lasa kerak....” satrlari orqali insoniyatning tabiatga bo’lgan munosabati, o’z manfaati yo’lidagi zulmi haqida tashvishlanib so’zlaydi. Aslida bu zulm ham emas. Bu insonning yaratig’ida peshonasiga bitilgan tabiiy ehtiyoj. Shoir tabiat va inson hayotida uchraydigan bir lavhani olgan va unga ijodiy sintez vositasida falsafiy, ohorli ma’no yuklagan. Hayotda uchraydigan birovlar baxtsizligidan baxt izlovchi, birovning g’amidan shodlik ahtaruvchi insonlarni nafrat bilan qoralaydi. Usmon Azimning tabiat poetikasi favqulodda yangi va ohorli fikrlarga boyligi, eng muhimi, tabiatga munosabatning samimiyligi bilan ajralib turadi. Uning “Qishki ertak” deb nomlangan voqeaband she’rida inson va tabiat munosabatlarining eng og’riqli nuqtalariga nazar tashlanadi. Tog’-dalada mast kezar chilla, Tunlar ayoz shunaqa zo’rki… Izg’irinli, sovuq tong palla, Tushib qoldi qopqonga bo’ri. Tumshug’ini cho’zib osmonga, G’azab bilan uvladi bir dam. So’ngra hamla qildi qopqonga, Qopqon bo’lsa bardoshli, mahkam. Bo’ri folklorda odatda laqma va o’zidan ojiz hayvonlarning kulgusiga qolib yurguvchi jonzot sifatida talqin etiladi. Lekin bu gal lirik qahramon unga boshqacha nigoh tashlaydi. Bo’ri obrazi tutqunlikka aslo bo’y bermaydigan qahramon qiyofasida ko’rinadi. Ming bir azob bilan ovchining tuzog’idan 11

qutilishga urinayotgan bo’ri qopqonga ilingan “xoin” oyog’ini g’ajib uzib tashlaydi. Shoir bir tasvirda ikki g’oyani targ’ib qiladi. Birinchisi, o’z konsepsiyasidan kelib chiqqan shiddatli pafos – o’zlikni tarbiyalash (“O’zingni ayama, beshafqat bo’lgin”) bo’lsa, ikkinchisi tutqunlikdan va uning oqibati bo’lmish qullikdan jismining bir a’zosidan kechib bo’lsa-da, ozodlikka intilish g’oyasi. Hamroh bo’lib quyosh nuriga, Ovchi kelib qoldi shu nafas. Ovchi, quvon, seniki o’lja, Majruh bo’ri qochib qutulmas. Lekin ovchi bundan quvonmaydi. Shoirning lirik qahramoni hatto eng dramatik lahzalarda ham o’z mag’rurligini saqlab qola oladi I.1. Peyzaj lirikasida tabiat obrazlarini jonlantirish 12

Rus klassik adabiyotida psixologik tahlilning (badiiy asarning barcha tur va janrlarida) uchta asosiy prinsipi ko’zga tashlanadi. Rus adabiyotshunos olimi, akademik M.Xrapchenko har bir davr uchun umumiy bo’lgan psixologik tasvirning dinamik, tipologik, analitik prinsiplarini alohida ko’rsatib o’tadi. O’zbek adabiyotshunoslaridan B.Aliyev she’riyatda psixologik tasvir ko’rinishlarini she’rining uch shakliga ko’ra tekshirishga harakat qilgan. Bular sof lirik, falsafiy- psixologik va voqeaband (syujetli) she’rlardir. Shuningdek, J.Jumaboyeva ham XX asr o’zbek she’riyatida psixologik tasvir ko’rinishlarini davr voqeliklari bilan bog’lab tahlil qilib o’tgan. N.G.Chernishevskiyning psixologik tahlilni ”ijodiy talantga kuch bag’ishlaydigan eng muhim fazilatlardan biri”, ekanligini aytib o’tsa, professor U.Normatov ”psixologik tasvir adabiyot uchun qanchalik muhim bo’lmasin, birdan-bir maqsad emas” , deb hisoblaydi. Shunga ko’ra psixologik tasvir she’r ta’sirchanligi va emotsionalligini oshirishi tabiiydir. Biz kuzatishlar natijasida peyzaj lirikasida psixologik tasvir prinsiplarining besh ko’rinishi tasniflanganini guvohi bo’ldik. Uning birinchi ko’rinishi ” Tabiat obrazlarini jonlantirish (insoniylashtirish ) orqali” amalga oshiriladi. Bu kabi she’rlarda odatda, kechinma birinchi planda turadi. Kechinmadan olingan taassurot esa ko’pda o’quvchining o’ziga qoldiriladi. Bunday tasvir shoirga nafis o’xshatishlar, nozik tasvirlar uchun keng imkoniyat beradi. U hissiyotlarini hech tortinmay to’ka oladi. Gurkiragan bu rangin olam tuyg’ularni o’ynatib tashlar va ajoyib kunlar umrimda atirgulday ochila boshlar. Obraz-ramz bunda umrdir. Ya’ni umrning o’tishi va davomiyligi vaqt obraziga singdiriladi. Tabiat obrazlari, u bilan bog’liq hodisalarni poetik jonlantirish bu kabi she’rlar uchun harakterlidir. Shoirning ”Kunlar pisha boshlaydi yana” she’rida ifoda etilgan kechinma ham yuqoridagi she’riy kechinmani davom ettiradi. Bunda ham lirik qahramon ”Yana yaproq yozgan daraxtga, atirgulga 13

do’narsan nuqul”, deya o’z kayfiyatidan darak beradi. Uning ”Qaytdim youg’ yulduzlarimga”, ”Bu yerda zangori kaptarday ” deb boshlanuvchi she’rlari ham shular jumlasidandir. Qaytdim yorug’ yulduzlarimga, Shu’lalarga to’ldi har onim. Meni ko’rib qo’zg’olib ketdi Adirlarning sariq karvoni.. Shoirni hayratlantirgan, unga zavq bera olgan, mavjud Vatan tushunchasini yanada teran anglashga undagan narsa shu zaminda yashashi va bu qadim makonning shoirona yurakni bergan tabiati bilan ham bog’liqdir. Ba’zan ”...odamda shunday holat sodir bo’ladi. U nimadandir yuragi g’ash. Shunda sokin tabiatning takrorlanmas, nogahoniy bir ko’rinishi bilan yuzma-yuz kelgach, barchasi unut bo’ladi 5 ”. Peyzaj she’riyatda ruhiyat tasviri prinsiplaridan yana biri, - bu ” Tabiat bilan bog’liq poetik tafsillar vositasida” amalga oshadi. Ma’lumki, badiiy tasvirda tafsillar, ya’ni detallar muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, ”...San’atning barcha shakllarida voqelik obrazlar vositasida aks ettirilar ekan, bu obraz voqelikning aynan o’zidan ... iborat emas. San’at asarlaridagi har bir obraz ijodkor shaxsining hissiy va aqliy idrokidan o’tgan voqelik parchasi 6 ” sifatida poetik tasvirdan o’rin oladi. Shavkat Rahmon ”Unutganim yo’qdir hali” she’rida tug’ilib o’sgan qishlog’i manzarasini chizar ekan, ayni paytda bolalik, yurt sog’inchi bilan yashayotgan insonning lirik qiyofasini tasvirlaydi. Unutganim yo’qdir hali O’rikzorni, asov soyni. Soy bo’yida ovloq, holi Baqaterak o’sgan joyni Unutmadim hali-hali Muzdakkina zilol suvni, 5 Sharopov A. Yulduzli osmon sehri. T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983. 49-bet. 6 Sarimsoqov B. Badiiylik asoslari va mezonlari. T.: O’zR FA, TAI nashriyoti, 2004. 4-bet 14

Tol tagida shom mahali Unutilgan ikki kuvni. She’rdagi ”o’rikzor”, ”asov soy”, ”baqaterak”, ”tol tagi”, ”ikki kuv” kabi so’z va so’z birikmalari lirik qahramonning olis xotiralarini, uning diliga ilk bora titroq solgan o’tmishini qanday bo’lsa shundayligicha eslab qolganligidan va bu o’tmish uning yodida aslo o’chmas iz qoldirganligidir darak beradi. Shoir muhabbat hislari jo’shgan inson qalbini tabiat obrazlari vositasida tasvirlaydi. ”Iliq pichan”, ”so’lim kulgu”, ”sirli kecha” tafsillari qahramon kechinmalarini aks ettirishi bilan ahamiyatli: ”Yodimdadir iliq pichan, Kulgularing edi so’lim, Bo’salardan to’lgan kecha, Soch silagan titroq qo’lim”. Muhammad Yusufning ”Surat” she’rida ham xotira bog’liq iztiroblar, dard- kechinmalar suratlantiriladi. She’r hajman ancha yirik. Unda ham tabiat obrazlariga murojaat etiladi. Oy mening yelkamga O’tirib olgan, Oftob g’avg’o sochar Yurgan yo’limga, Xayol tushovidan Chiqolmay qolgan Umrimni topshirib Qo’ydim ko’nglimga. She’rdagi lirik kayfiyatni ”yer” (devonavash ko’ngil) va ”tosh” (iztiroblidil) tafsillari ham to’ldirib uning pinhoniy dardlarini yuzaga chiqarishda yordam beradi. A.Suyunning ”Gadoy” she’ri ertak motivlari asodida yozilgan. Unda oddiy gadoyning psixologik portreti, qalb olami tabiat manzaralari fonida ochib berilgan. Osmon siqib keldi... uning nafasi Yomg’ir quymishidan xabar berardi. Lekin tinmas edi bir gadoy sasi- Ko’p qadim qo’shig’in kuylab borardi.. 15

Tasvirdagi ”siqib kelgan osmon”, ”yomg’ir” tafsillari gado bilan bog’liq voqelikning qay vaziyatda sodir bo’lganligini izohlab qolmay, uning psixologik qiyofasini ham ko’rsatishga xizmat qilgan. Uchinchi holatda ” Ko’ngil kechinmalarini konkret tabiiy holat va vaziyatda aks ettirish” ko’zda tutiladi va shu orqali lirik qahramonning psixologik olami tahlil etiladi. O’z navbatida mazkur yo’nalish ham ikkiga bo’linadi: tabiat fasllari (qish, bahor, yoz, kuz) yoki muayyan tabiiy vaziyat (shamol, bo’ron, yomg’ir, ochiq havo va h.k) va unda sodir bo’lajak voqelik, ko’ngil kechinmalari yoritiladi. Shavkat Rahmonning 1997- yil ”Sharq” nashriyotida chop ettirilgan ”Saylanma”sida ayni shu turga oid she’rlari alohida turkumlangan. Shoir lirikasida har bir faslning o’zo’rni, o’z talqini bor. Ular goh azaliy qonuniyatlari bilan namoyon bo’lsa, goh insoniy tuyg’ularining ramzi sifatida inkishof topadi. Demak, ”... hamma gap poetik obrazlarga qanday g’oyaviy vazifa yuklay olishda ekan”. Ma’lumki, kuz faslining poetik talqini ko’proq tugab borayotgan umr, armon, hijronning ramzidir. Shavkat Rahmon she’riyatida esa aksincha u kuz faslining mungli bosimidan o’zini holi tutishga urinadi. Uning kurashchan qalbi yig’loqi kechinmalarni tasvirlamaydi. Bu holat uning lirik qahramoni tabiatiga yot tushunchadir. Xazonga aylandi kunlarim... Motamda turganday boqaman. Fasllar to’qnashgan lahzada Xazonlar to’pini yoqaman. Ko’zlarim achishar bexosdan Yuragim, qo’llarim ... titraydi. Alanga olmaydi kunlarim, Tutaydi, oh, muncha tutaydi. She’rdan o’ychan fasl-kuzning xazonrezgi nafasi sezilib turadi. ”Fasllar to’qnashgan lahzada” uning tuyg’ulari ham to’qnashadi. Shoir bu hissiyotni yuksak 16

kolliziyalarda ochib beradi. Ma’lumki, xazon - tugayotgan umr ramzi. An’anaviy ramzdan foydalanib shoir lirik qahramonning ko’ngil olami manzarasini chizadi. To’rtinchi yana bir tasvir prinsipi ” Ruhiy parallelizm vositasida” psixologik portret yaratishda ko’zga tashlanadi. Bunda insonning quvonchi, iztiroblari, qalb tug’yonlari tabiat bilan parallell tarzda tasvirlanar ekan, Aristotel aytganidek, ”Inson boshqa mavjudotlardan o’xshatish qobiliyatiga ega ekanligi bilan ham farqlanadi, hatto dastlabki bilimlarni u o’xshatishdan oladi...”. Ya’ni inson o’z kechinmalariga tabiatdan ”dalil” izlaydi. Yonar edim saratonsiz ham! Battar kuydim, kul bo’ldim battar. Naq ko’ksimni mo’ljallab bu dam Quyosh olov nayzalar otar. deb yozadi U.Azim. she’rining bandlarida tasvir tabiiy holat bilan parallel tarzdagi lirik qahramonning tashqi ko’rinishlari, holati chizilgan. Lirik qahramon ko’kda ayovsiz nur sochayotgan saraton quyoshining olovli tillaridan shundoq ham kuygan tanida azob tuyadi. U yaratganga iltijo etib, kuygan diliga taskin izlaydi. Uchrashinglar oydin makonda, Bahor kabi yashanglar kulib... Hozircha men yozgi osmonda Qovjiragan bir parcha bulut Olovlar ichida yashayotgan dil va ruh ana shu olovlar taftida kuyib bitsa, uning uchun hayotining asl ma’nosi yo’qoladi, qizig’i qolmaydi. Bu esa uning ruhiyat olami naqadar keng ufqlarga bo’ylasha olishidan darak beradi. Shu bois u dil va ruhning visolini oydin makonda kechishini istaydi. Beshinchi ko’rinish ” Badiiy san’atlar vositasida” amalga oshiriladi. Hech bir she’r badiiy san’atlarsiz takomil topmaydi. Peyzaj lirikasi ham bundan mustasno emas. I.2. Tabiat bilan bog’liq ranglar va ohanglar ziddiyati 17

Lirikada kompozitsiyani faqat shoirning maqsadi uchun xizmat qiluvchi tuzilma deb qabul qilmaslik emas. Kompozitsiya badiiy g’oyani anglatish bilan birga, bir vaqtning o’zida ham ritm, ham musiqiylik kabi vazifalarni ham bajarishi mumkin. Biz esa uning faqat badiiy tasvirga nisbatan tutgan o’rnini belgilash bilan chegaralanamiz. Peyzaj she’riyatdagi kompazitsiya boshqa she’lar tuzilishidan u qadar farq qilmasa-da, o’ziga xos obrazlar olami va g’oyaviy nuqtai nazari bilan ajralib turadi. Masalan, kompazitsion zanjir anafora va yechimning o’ziga xos qo’shiluvidan yuzaga kelgan. Unda she’r boshida kelgan anaforik misra keyingi bandlarning so’nggi misrasi o’rnida keladi. Sh.Rahmonning ”Orzu tasbehi” she’ri kompozitsiyaning bu turiga yaxshi misol bo’la oladi. Ajoyib kunlarning birida Uyg’onib ketaman uyqudan Yurakning eng chuqur yerida Og’riqqa aylangan tuyg’udan. Bir qo’shiq bo’laman daryoday Yurakning eng chuqur yerida, Boqaman dunyoga dunyoday Ajoyib kunlarning birida... (7. 9-bet) Kompozitsiyaning parallelizm turiga ko’ra ikki hodisani yonma-yon qo’yib tasvirlash, o’zaro muqoyasa etish orqali ularning asosiy xususiyatlarini ifodalaydi. Shoir qahramonni tabiat lavhalari bilan parallel qo’yib tasvirlar ekan, uning kechinmalariga hamohang holatlarini, ko’rinishlarini tabiatdan atayin tanlab olmaydi. Masalan: Sh. Rahmonning ”Nurlarini yig’ib olar kun” she’ri bunga misol bo’la oladi. Kompozitsiyaning Ambey kompozitsiya turida X. Davron ajoyib namuna yaratgan: Men daraxtga aylandim tunda, Va aksimni ko’rdim osmonda. Yulduzlarni shoximga o’rab boqdim: navo oqdi yaltirab. 18

Kapalakday uxladi dunyo, Uxlamadi men kabi daryo. Men daraxtga aylandim tunda – Tongga qarab o’sdi shohlarim. Birinchi misra go’yo g’oyaviy-badiiy jihatdan keyingi misraga yo’l ochib beradi. Bu esa she’rdagi fikrlar oqiminig davomiyligini ta’minlaydi. Har bir juft misra oldingisining mantiqiy davomi bo’lib kelmoqda. O’z navbatida har band o’zidan keyingi kelayotgan bandga yo’l ochib bermoqda. Bandlar tizimi davomida tasvir tiniqlashib, ularga yuklangan lirik pafos kuchayib, falsafiylik oshib boradi. Peyzaj lirikasi konfliktning o’ziga xos ko’rinishlarini tasnif etishga harakat qildik. Unga ko’ra ko’p uchraydigan birinchi ko’rinishni Inson va tabiat konflikti degan umumiy nom bilan atadik. Peyzaj lirikasida konflikt o’zining xilma-xil ko’rinishlariga ega. Ba’zan bir she’r tarkibida konflikt uchun misol bo’la oluvchi bir necha vaziyatlarni kuzatish mumkin. Masalan, Sh.Rahmonning quyidagi she’rini ko’rib chiqamiz: Qushchalar, Sayroqi qushchalar Qafasda bo’g’ilib sayrashar Betoqat potirlab simlarga O’ralgan olamga qarashar. Qushchalar Ozodrux qushchalar Olamdan ko’zlarin uzmaydi, Chirqirab o’zlarin holimas, o’zgalar holiga bo’zlaydi. Avvalo she’rning lirik konfliktini yuzaga keltirayotgan antonimlik birikmalarni ajratib olaylik. Bular – ”qafasdagi bo’g’ilgan qushlar”-”ozodrux 19

qushchalari”; ”sayrayotgan qushlar”-”chirqirayotgan qushlar, bo’zlayotgan qushlar”; ”o’z ahvoli”-”o’zgalar ahvoli” va h.k. Barcha ziddiyatli birikmalar poetik obrazlar – qushlar va bevosita poetik timsol bo’lgan inson o’rtasidagi ziddiyatlar asosiga qurilgan. To’r bilan o’ralgan (bunda shoir yer shari chizmasidagi kengliklarni ko’rsatuvchi chiziqlardan hosil bo’lgan ”to’r”dan unumli foydalangan) olamda yashayotgan insonlar sirtdan erkin ko’rinsalar-da, aslida tor manfaatlar qobig’idagi tutqunlar ekanligi g’oyasi ilgari suriladi. Tabiat obrazlarini bir-biriga zid qo’ygan holda psixologik portret yaratish peyzaj lirikasining tabiatga xos. Masalan, M. Yusufning ”Tunda she’r aytishdik kapalak bilan” deb nomlamgan she’rida insoniy kechinmalar ziddiyatning tabiat obrazlari vositasida inkishof etilganligiga guvoh bo’lamiz. Chaqdi, Chaqaverdi zahri so’nguncha. Chaqdi goh bilagim, Goh yuragimni. U qancha chaqsa, men tirildim shuncha, Shuncha eslayverdim kapalagimni!... Bunda ”kapalak” nozik qalbli, hayotni qalban sezuvchi, xassos inson bo’lsa, ”ilon” hissiyotidan mahrun, go’zallikni tushunmagan qalbi ko’r insonlarning umumlashma obrazidir. Tabiat bilan bog’liq ranglar va ohanglar ziddiyati eng ko’p uchraydigan kolleziya ko’rinishidir. Bunda an’anaviy ”oq va qora” tushunchalardan tashqari tabiatga xos bo’lgan ranglar ziddiyatini ham kuztish mumkin. Masalan, X.Davronning ”Oppoq edi boshda bu dunyo” she’rida ”oq va yashil” ranglar ziddiyatini ko’ramiz. Oppoq edi boshda bu dunyo, Ko’cha oppoq, kechalar oppoq, Qanday yaxshi ekan bolalik, 20

Oppoq ranglar bilan yashamoq... Yashillandi keyin birma-bir Dala, chorbog’, omonat ko’prik. Dovuchchadekmo’ltirab boqdi Qo’shni boqqatushgan bolalik... Birinchi va ikkinchi bandlarda oq rangning kuchaytirma darajada ifodalanishi bejiz emas. Bolalikning murg’ak nigohi shu tasavvurni jonlashtirishi tabiiy. Yashil rang esa hayotning keyingi bosqichi sifatida olis bolalik – oqqa ziddlantiriladi. She’rning ”Aralashdi oq, yashil, moviy” misrasi esa hayot ziddiyatlarining umumiy tasviridir. Ohanglar ziddiyati orqali ham psixologik tasvirni ifodalash peyzaj lirikasida ko’p kuzatiladi. Buni U. Azimning bir she’rida ” Oh” uramiz, har ”oh”imiz – sariq yaproq, Ishq bog’ berdi ikkimizga, tumanli bog’, Har bir bargi hazonlikda, har bir bargi bog’ – Najotsiz ishq dami odam yutarlidir. shaklida kuzatsak, X. Davronning ”Bsisu so’zi” she’rida esa bu ko’zimda sukunat tasviri, qog’oz aksi qorachig’imda. Sukunat shovqini simirib, Uxlaydi daraxtlar pinjida. Hayqirsang.... Bas yetar... Sukunat Beayov o’ldirar ovozini. Stolim ustida ushbu payt Sukunat yashirar qog’ozini ... shaklida uchraydi. Bu kabi misollar Sh. Rahmonning ”Dastxat”, ”Tun gurkirab o’sar yobonda”, M. Yusufning ”Kapalaklar” U. Azimning ”Oq va qora” kabi 21

she’rlarida ham uchraydi. Ko’rinadiki, shoir kechinmani shakllantirish va ifodalash uchun lirik kolliziyaning yaratishda tabiat ranglari bian bir qatorda ovoz va shovqindan ham foydalanish mumkin. Muhammad Yusuf she’riyati turli-tuman voqea-hodisalarning poetik qamrovidan iborat. Vatan – uning tarixi va kelajagi, qishloqning hayoti, qizlarni oila qurishga tayyorlagan donishmand chol, o’z mehnati sabab aka qiyofasiga kirgan shifokor, o’z farzandi uchun jonini qurbon qilish darajasidagi ona, qatag’on davri hayoti, hali 18 yoshga ham to’lmay Afg’on qirlarida halok bo’lgan askar, butun hayoti davomida ilk sevgini orqasida ortmoqlagan, uni e’zozlagan oshiq, qizg’aldoqlardan ham sir yashiruvchi o’zbek qizlari, qalbida mehr-oqibat hislarini tuygan inson, hatto shoirni-da o’ylantirib qo’ygan taraqqiyot kabi mavzular Muhammad Yusufni o’zbek tilining boyliklari va nozikliklarini chuqur o’rganish sari yetaklaydi. Bu o’rganish o’z navbatida shoir poetik tilining juda rang-barang va boy bo’lishini ta’minlagan. ”Saylanma” she’riy kitobidan joy olgan she’rlari tekshirilganda shoirning lug’at boyligi 3500 dan ko’proq so’zni tashkil etishi aniqlandi. Muhammad Yusuf ”Maktub” she’rida lirik qahramonning his-tuyg’ularini obrazli – emotsional tarzda ochish uchun ”bulutni piyoda kezdiradi”, oftobni esa qizil gulxanga qiyoslaydi. Natijada, kutilmagan yangi o’xshatish yuzaga chiqadi: Bulutlar ko’k kezar kunda piyoda, Ufqqa oftob botar qizil gulxanday, Armonim ekansiz yorug’ dunyoda, Sizni o’ylamasdan yasharman qanday? Shoir har bir so’z va har bir obrazning nihoyatda ma’noli chiqishi uchun bor mahoratini sarflaydi. Bu xususiyat, ayniqsa, sifatlashlarni qo’llashda to’laroq namoyon bo’lgan. Sifatlash shoirning falsafiy mushohadasini ochishga kengroq imkoniyat yaratgan. Muhammad Yusuf hayot haqida fikr yuritar ekan, unga o’z munosabatini bildirib, yoshlikni bahorga, keksalikni kuzga qiyos etadi. Natijada, shoirning fikri yanada tiniqlashadi: Bahorim o’rnini kuzlar 22

Olar bir kun, olar bir kun, Bu sho’x ko’zlar, bu cho’g’ yuzlar, So’lg’in tortib qolar bir kun... Muhammad Yusuf jonlantirish san’atidan ham unumli foydalangan. ”Orzu”da noan’anaviy jonlantirish yaratiladi. Hozirga qadar adabiyotimizda ”yulduz” faqat ijobiy qiyos kasb etardi. Biroq, shoir bu o’rinda yulduzga nisbatan ”g’iybatchi” sifatini ishlatadi: Tug’ilgandan to shu dam Qo’msab kecha-kunduzlar Oy qani deb yig’lasam, G’iybat qilar yulduzlar... A.Voznesenskiy bir she’rida ”Osmonda yulduzlar mikroblarday ko’p” degan edi. She’rda ”oy” obraz - detali mavjudligi uchun bu metaforik sifatlash erish tuyulmaydi. Muhammad Yusuf o’z ijodini yuksaltirish jarayonida, asarlarining tili sodda, aniq va go’zal qilib ifodalash uchun harakat qiladi. Ayniqsa, xalq og’zaki badiiy ijodi tilining boy badiiy imkoniyatlariga murojaat etadi. Ularni san’atkorona, Muhammad Yusufga xos bo’lgan usulda ishlatadi. Natijada, shoirning poetik mahorati jonli tildan foydalanishda ham yana bir karra namoyon bo’ladi. Ta’sirchanlikni oshirish maqsadida shoir xalq maqollaridan o’rinli foydalanadi. Shoir Muhammad Yusuf she’riyatida insonparvarlikka, xaqiqat kuchiga ishonish, vijdonli va rostgo’y bo’lishga da’vat etuvchi ”Boshga kulfat tushgan kunda sherigin, tashlab ketmas ekan quzg’unlar, hatto”, ”Kelar davron, ketar davron, o’zingdan o’zga yo’q armon”, ”Qahr bu –adovat, araz o’tkinchi, quyosh ko’tarilib, quyosh botguncha”, ”Umrning har kuni bayrammas, to’ymas, o’char oqshomi bor oldinda chiroq” kabi aforizmlar ham yaratilgan. Bu aforizmlar shoir asarlari tili va lug’at tarkibining boyib borishiga xizmat qiladi. Mubolag’a adabiyotimizning qadimiy san’atlaridan biridir. Muhammad Yusuf mubolag’a orqali u xoh voqea, xoh biror bir belgi bo’lsin orttirib, 23

kuchaytirib tasvirlashga muvaffaq bo’ladi. ”Kumush” she’rida lirik qahramonning achchiq qismatini ko’rsatishda mubolag’ani o’rinli ishlatgan: Tongda turib qalam qoshiga O’sma qo’ygan ekan quribd. Ko’zdan oqqan achchiq yoshiga O’smasini yuvib turibdi Poetik tafsil poetik ramzni, poetik ramz esa o’z o’nida poetik obrazni dunyoga keltiradi. Ya’ni muayyan tafsiliy tasvirga yuklangan vazifaning salmog’i ortib borgani sayin uning ifoda doirasi ham kengayib boradi. Tafsilning poetik ramzga evrilishi uning she’rdagi o’rni biroz tiniqlashganini ko’rsatsa, poetik obraz butun bir she’rning yaxlit mag’zini o’zida ifoda etishi bilan ahamiyatli. Masalan, birgina ”daraxt”ning obraz darajasiga o’sib borgunicha bo’lgan harakat tadrijini kuzatadigan bo’lsak, u birinchi galda tasvirlanayotgan voqelikka bog’liq tarzda yoki uning biror qirrasini o’zida aks ettirishi bilan poetik tafsil vazifasini o’taydi. Biz bitiruv malakaviy ishimizning obyekti bo’lgan shoirlar she’riyatini o’rganish natijasida ayrim obrazlarga va ularning mazkur she’riyatdagi talqinlariga to’xtaldik. Zero Yan Parandovskiy ta’kidlaganiday ”obraz she’rning eng muhim va hech narsa, hatto vaqt ham, har qanday poetik moda ham xavf sololmaydigan yagona usulidir...Obraz – she’riyatning qoni”dir. Bu yerda ta’kid obrazning shakliy jihati xususida borayotganligini ta’kidlash joiz. Chunki ayrim obrazlar vaqt o’tishi bilan o’zining dastlabki ma’nosini yo’qotib, davr va jarayon ta’sirida o’zgacha ma’nolarga ega bo’lishi tabiiydir. Daraxt – ma’lumki mazkur obraz an’anaviy obrazdir. Ko’plab she’rlarda jamiyat, millat ruhiyati hamda sabr-qanoat, bardosh va fidoyilik timsoli sifatida talqin etilgan. Obrazning semantik genezisiga ko’ra u mifologik tafakkurning natijasida yuzaga kelganligini ko’rish mumkin. 70-80- yillarga kelib, obraz o’z xususiyatlarini yo’qotmagan, shakliy o’zgarishlarga uchramagan bo’sa-da, o’ziga xos yangicha mazmun kasb eta boshladi. Sh.Rahmon obrazni bir she’rida ”Har bahorda menga erinmay, yashamoqni o’rgatar daraxt”, deya murabbiy sifatida tasvirlasa, ”Odamdaraxt” she’rida 24

Daraxtlar – Qo’rqmagan metin shamoldan, Kimdir kesib ketar demay ko’kargan, Ulug’vor boshlarin ona-zamindab Kuchi yetganicha yuksak ko’targan. deya obrazga o’zgacha poetik ma’no yuklaydi. Umuman daraxt obrazini sabrli, fidoiy inson sifatida ta’riflash va tavsiflash U.Azimda ham (”Hayot qo’shig’i”), X.Davronda ham (”Daraxt”), A.Suyunda ham (”Daraxt”) uchratish mumkin. Tog’ obrazi ham bu davr ijodkorlari ko’p murojaat qilgan obrazdir. Bu obrazning ham genezisi mifologik qarashalr bilan bog’liq. Bugungi kunda esa obraz she’riyatga ko’chganda o’zining xilma-xil talqinlariga egadir. Masalan, Sh.Rahmon bu obrazga ulug’vorlik, iroda timsoli sifatida (”Tog’ o’tirar vodiyda tanho”), A.Suyun Vatan sifatida (”Tasodif”) talqin etilsa, X.Davronda u inson bardoshi oldidagi ojiz bir mavjudlik sifatidagi talqinga ega (”Bu tog’lar...”). Shamol obrazi ham bu davr peyzaj lirikasi namunalarida o’ziga xos obraz sifatida o’rin olgan. Xususan, obraz an’anaviy xabar berish, ovozalik timsollardan tashqari yana bir qator ma’no xususiyatlariga ega bo’ldi. Masalan, U.Azim obraz vositasida umr yo’llarida adashgan ayol qismatini tasvirlasa (”Adashgan ayol”), X.Davron shamol obrazida oshiq kechinmalarini ifodalaydi (”Qiz va shamol haqida ertak”, ”Ertakning davomi”). Oy obraziga murojaat asrimizning 20-yillarida eng ko’p uchraydi. Xususan, bu obraz olisdagi najot farishtasi sifatida talqin etilgan. An’anaviy mazmuniga ko’ra yor timsoli sifatida talqin etiluvchi bu obrazning bu obrazning ham bu davr peyzaj lirikasida yana talay yangi semantik ma’no qirralarini kashf etildi. Sh.Rahmon oyni tun ijodkori deb tushunsa (”Tun gurkirab o’sar yobonda”), U.Azim uni yorning raqibi sifatida talqin etadi (”Derazadan boqar sohibjamol oy”), X.Davron shoir Oybek siymosini yaratishda bu obrazdan mohirona foydalanilgan (”Oybek monologi”). Yomg’ir obraziga ham ko’plab murojaatlarni uchratish mumkin. Bu obraz asosan, ko’z yoshi timsoli sifatida an’anaviy tarzda qo’llanib kelingan. 25

Bu davrda shoirlar an’anaviy obrazlardan unumli foydalangan, biroq bu obrazlardan yangi ma’nolarni kashf etishi bilan o’zlari, o’z kechinmalariga mos keluvchi obrazlarni ham kashf etdi. Mana shunday obrazlar o’simlik lar bilan bog’liq obrazlardir. Masalan M.Yusuf lolaqizg’aldoq, rayhon, yalpiz kabi obrazlar bilan bog’liq go’zal she’rlarini yaratgan (”Lolaqizg’aldoq”, ”Qizg’aldoq”, ”Sevgi bamisoli...”). Shuningdek jonzotlar bilan bog’liq obrazlar ham uchraydiki, ular ham odatdagi ma’nolardan tashqari yangicha ma’nolar bilan boyitilgan bu obrazlar sifatida davr peyzaj lirikasida alohida o’rin tutadi. Peyzaj lirikasida ham boshqa she’rlar kabi she’riy san’atlardan foydalanish keng darajada amalga oshirilgan. Aytish mumkinki, go’zal namunalari yaratilgan. Masalan, Tashbih san’ati peyzaj lirikasining asosini tashkil etadi. Zotan tabiat manzarasidan ko’ngil kechinmalarini izlash bevosita o’xshatishni yuzaga keltiradi. Tashbih esa o’xshatish demakdir. Qadim she’rshunos Atoulloh Husayniy tashbihning bir necha turlari borligini qayd etadi. Shunungdek Vahob Rahmonov ham turlarni o’z risolasida qayd etib o’tadi. Peyzaj lirikasida bu turlarning deyarli barchasini uchratish mumkin. Bir odam izladim... Izladim g’arib, Jufti yo’q, burgutday xunuk qishladim. Kezdim armon to’la bir jom ko’tarib, Malaklar yig’ladi, Itlar tishladi. Satrlaridagi o’xshatishlar tashbihi mutlaq ni yuzaga keltirgan. Birinchi misoldagi ”jufti yo’q burgutday xunuk qishladim” misrasi tashbihning bu turidagi yangilikdir. Chaqin bo’lma, Bo’lma guldirak, Yerdan ko’pam uzoqlab ketma. Ovozingni yirtmagin bekor, Yerni quchma-quloching yetmas. 26

Mazkur misralar tashbihi aks ning go’zal namunssi sifatida taassurot qoldiradi. Odatda yigitning chaqmoqday keskir, guldirak qudrati bo’lishi tilanadi. Lekin, bunda shoir aksini aytmoqda. Ya’ni o’xshatish vositasida ortiqcha urinishning oqibatlarini aytayotgandek bo’ladi. Sh. Rahmonning ”Ummon” she’rida tashbihi mashrut – shartli o’xshatishga duch kelamiz. Agarda bu ummon tagida Qudratli daryolar bo’lmasa, Tublari goh issiq, goh sovuq, Navqiron suvlarga to’lmasa, Bo’lmasa xilma-xil harakat, Bu qadar ummonlik qayoqda, Poyonsiz bir ko’lmak bo’lardi, Botqoqqa do’nardi, Botqoqqa. Tajohuli orifona yoki bilib bilmaslikka olish san’ati ham peyzaj san’ati ham peyzaj lirikasida keng qo’llangan. Sh.Rahmon ”Hamal” she’rida bunday yozadi: Oq bulutlar yerga qo’ndimi, Mo’jizalar bo’ldimi sodir? Oh, naqadar ajoyib tunda Oq mash’ala ekilgan vodiy. Lirik qahramon hamal tasvirini chizar ekan, go’yo bu kabi holatlarga ilk bora duch kelayotgan taassurot qoldiradi. Gullarning ma’shalaga o’xshatish bilan esa bu hayratini yanada tiniqlashtiradi. Bu tasvir esa o’quvchida taajjub emas, balki hayrat uyg’otishi aniq. Savoli javob san’ati ham tabiat ko’rinishlari bilan insonning savol va javobi tariqasida uchrashi mumkin. Masalan, A.Suyunning ”Sokin daryo, daryo so’rayman sendan”, deb boshlanuvchi she’ri bunga misol bo’la oladi. 27

II.BOB.Tabiat poetikasi va majoziy timsollar Kuzatishimizcha, 70-80 yillarda tarix va xorij voqeligini o’ziga xos yo’sinda she’riy talqin etish, shu orqali zamon hodisalari va inson ruhiyatining boshqalar nazarida ko’rinmaydigan, muayyan ma’noda ta’qiqlangan qatlamlarini turli majoziy timsollar, obrazlar, uslublar yordamida ochish tamoyili bo’rtib ko’rinadi. Taniqli turk olimi Ziyo Ko’kalp aytganidek, ”Har bir xalq o’z tarixining eng qadim manbalariga tayanib, milliy hayotning ilk inkishof harakatlarini idrok etsa, uning ruhiyati tubdan yangilanadi. Tarixdan olinajak fayzlarga, xalqning olis o’tmishidagi yaratgan afsona, rivoyat va asotirlari ham qo’shilsa, milliy ma’naviyat yanada yuksaladi”. Shoirlarimiz milliy ma’naviyatning yuksaltirishga alohida e’tibor bilan qaradilar. Bu yillarga kelib tarix va xorij mavzuiga murojaat qilib yozilgan she’rlarda sifat o’zgarishi yuz berdi...ma’lumki, avvalgi (1946- 1956) o’n yillikdagi she’riyatda ham tarix va xorij mavzusiga murojaat qilingan. Ammo bu xil she’rlarda o’tmish ko’proq qora bo’yoqlarda ko’rsatilgan va sotsialistik yo’lga moyil mamlakatlardan boshqa barcha kapitalistik mamlakatlar va ularning sarkorlari so’kish va haqoratlarga duchor etilgan.70-80-yillarda ham shu xil she’rlar uchragani ko’pchilikka sir emas, ammo bu xil nazmlar siyosiy hushyor shoirlardagina uchrar, ommaviylik kasb etmagan edi. O’sha yillarning iste’dodli shoirlari esa xorijiy mavzulardan ham, tarixiy jarayonlarning she’riy tahlilidan ham o’ziga xos yo’sinda foydalanishgan, tarix hodisalari yoki qahramonlari obrazini yaratib ular bilan zamondoshlarimiz o’rtasidagi ma’naviy- ruhiy yaqinlik, hamda farqlarni ko’rsatishga intilganlar. Xususan, E.Vohidov, (”Abdulla Nabiyev”), A.Oripov (”Hamza monologi”) ning qator she’rlarida muayyan ma’noda adashgan tarixiy shaxslar hayotining realistik manzaralari tasvirlanishi, bu she’rlar bugungi yoshlarni har xil noxush hissiyotlarga berilmasdan xalq va millat manfaatlarini himoya qilish ruhida tarbiyalashga safarbar etilgani atroflicha izohlab berildi. 70-80-yillarda yaratilgan ko’pgina she’rlar xorijda yuz bergan ayrim voqealarga, boshqa xalqlarning qahramonlari taqdirini she’riy talqin etishga bag’ishlanga. Ammo xuddi tarixiy mavzudagi kabi bu yerda ham asosan 28

O’zbekiston hayoti, uning mard va jasur farzandlari ko’zda tutilganligi ko’rinib turadi. Xuddi shu xil usulni biz Cho’lpon, Fitrat ijodida ham ko’ramiz. O’sha 20- yillarda bosqinchilarning zulm va tazyiqini ochiq-oydin qalamga ololmagan Cho’lpon o’zining Qalandar taxallusi bilan yozgan bir qator she’rlarida (”Istiqlol”, ”Bo’g’ozlar masalasi”, ”O’pkalash”, ”Buyuk Britaniyaning bu kungi hokimiyatiga”) o’tkir va dolzarb fikr-tuyg’ularni xorijda yuz bergan voqealarni she’riy talqin qilish asosida ilgari surgan. Xuddi shunday ruh, cho’lponona ohang A.Qosimovning ”Zanji”, ”Chili shoirining aytganlari”, Mashrab Boboyevning ”General Pinochetga maktub”, R.Parfining ”Pablo Neruda o’limiga” she’rlarida, M.A’zamning ”Chili fojiasi – mening fojeam” turkumidagi nazmlarida seziladi. Bu shoirlarning maqsad – muddaosi bir xil bo’lishiga qaramasdan ifoda usullaridagi ayrichalik ko’zga tashlanadi. Jumladan, A.Qosimov ko’plab she’rlarida xalq qo’shiqlari va Cho’lpon ijodida uchraydigan, ichki qofiyalardan foydalanish orqali g’oyaviy-badiiy barkamollikka erishgani alohida tadqiq etilgan. A.Qosimov xuddi Cho’lpon kabi ko’zda tutilgan obyektga murojaat qilib, kinoya usullaridan foydalanib qo’sh radifli shaklda yozsa , (ko’zingni och kattaroq habash o’g’li zanji-zanji, yetar senga oqlarning bergan ranji-ranji), M.Boboyev murojaat usulini saqlab qolib, sarbast vaznida och qofiyalar bilan she’r bitishi, bu usul va uslublarning manfiy va musbat tomonlari atroflicha tahlil etilgan. Darvoqe, Mashrab Boboyev va Miraziz A’zam she’rlarida odmilik, fikrni to’g’ridan-to’g’ri, ochiqroq yo’sinda ifodalash ustunlik qilsa, Rauf Parfi ijodida quyuq obrazlilik, ehtiroslarning kuchli jarangi seziladi: Chatnadi yulduzlar, so’ndilar qaqshab, O, bugun qayg’uning suvratin ko’rdim, Nafratning yonida turdim yuzma-yuz. Bu ifodalar R.Parfi qahramoni ruhiyati, ma’naviyati naqadar boy ekanliginigina emas, shoir ifoda usulining naqadar yuksakligi, hissiy obrazlarning nechog’liq tarangligini ham ko’rsatadi. M.A’zam qahramoni: ” Og’riq! Qiynoq ! Sanchiq! Yuraklarimning ildiz-ildizida betinim og’riq ”, deb odmiroq tilda gapirsa, 29

R.Parfi shunga yaqin holatni: ” Osmon toshib qarar ko’zga, dildirab, lopillab turgan bulutlarning tobutida yotar jonsiz tafakkur ” deb ifodalaydi. Unga Pabloni o’ldirganlar ” Qurbonlikka quyoshni so’yganlar” bo’lib ko’rinadi. Buyuk shoirlarning she’rlarida va xalq qo’shiqlaridagina uchraydigan bu yuksak obrazlilik Rauf Parfi asarlarining g’oyaviy-badiiy sifati naqadar balandligidan dalolat beradi. N.Rahimjonov aytganiday, R.Parfining ”lirikasi yuksak emotsionallik bilan intellektuallikning omixtaligi sifatida namoyon bo’lgan yangicha bir go’zallik hodisasidir”. Shoir go’yo xorijdagi qatag’on haqida yozayotganday ko’rinsada, aslida vatanimizda yashayotgan, o’z yurtining guli bo’lgan ziyolilarga qarshi qatag’on davrlarini ko’zda tutayotgani ko’rinib turibdi. Nazarimizda, o’sha davrda o’z hayotimizdagi fojialarni tilga olishdan, ularning mohiyatini she’riy til bilan ochishdan hayiqqan shoirlar xorij voqealariga murojaat qilishgan yoki tabiat manzaralari ularga yuksak she’riy ruh in’om etgan ko’rinadi. Shoir oddiy bir ”daraxt”, ”gul”, ”yaproq”, ”buloq”, ”yulduz”, ”bulbul”, ”to’rg’ay” singari ramziy vositalaridan foydalanib olam-jahon ma’nolarni ifodalash mumkin. Avvalgi tadqiqotlarda Cho’lpon, Botu, Oybekning ramziy timsollardan foydalanish mahorati, ular she’riyatining 70-80-yillarda faol ijod qilgan shoirlarga ta’siri, she’rlaridagi umumiy va farqli jihatlar xususida atoqli adabiyotshunoslar tomonidan atroflicha fikr yuritilgan. Shoirlarning oddiy majozlardan foydalanib jamiyatdagi ijtimoiy ma’naviy va ruhiy holatlarni san’atkorona qalamga olishi, she’riyatdagi yangicha tamoyillarni anglatadi. Ularning majoziy-allegorik timsollar orqali inson ruhiyatining eng chuqur, eng teran qatlamlarini tahlil etishi oddiy ”to’rg’ay”lar, ”bedana”lar, ”akula”lar, ”suvarak”lar haqida yoza turib jamiyatdagi va insonlardagi illatlarni fosh etishi ham ilgarigi o’n yillikda (1946-1956) voqe bo’lmagan hol edi. Ammo majozda ham majoz, ramzda-ramz ham ramz bor. Majoziy obrazlar borki, kishida darhol hayotiy tasavvurlar uyg’otadi, ramzlar borki, umumiy taassurotlar, tushunchalar paydo etadi. Shoir ko’nglida dard, g’oya aniq shakllanmagan bo’lsa ramziy timsollar ham umumiyroq ma’no kasb etishini, O.Matjonning ”Bolakay chizgan quyoshlar”, M.Alining ”Irmoq”, she’rlaridagi 30

”bo’r”, ”quyosh”, ”ko’cha”, ”qum”, ”tosh”, ”tepa” singari ramziy timsollar tahlili yordamida ko’rish mumkin. Agar majoziy timsol bitta bo’lib fikr-tuyg’ular shu obraz atrofida uyushtirilsa, she’rdagi va obrazdagi ma’no yanada tiniqlashishi, A.Oripovning ”Tilla baliqcha”, ”Burgut”, O.Matjoning ”Masal”, J.Alimardonning ”Bedana”, Y.Jumayevning ”Suvaraklar falsafasi” she’rlari misolida asoslash ma’qul bo’ladi. Manzara she’rlaridagi ramziylik ham o’ziga xos. Ko’pgina manzara she’rlarda tabiat holatlari va manzaralar inson ruhiy olami bilan parallel tasvirlanadi. Rauf Parfining ”Yomg’ir...”, A.Oripovning ”Yomg’irli kun edi...” she’rlarida tabiat va inson ruhiyatining yonma-yon ifodalanishi har jihatdan yetuk asarlarning yuzaga kelishiga sabab bo’lgan. Ayrim she’rlarda qarshilantirish usulidan foydalanib inson ruhiyat olami chuqur tahlil etib berilganini yoritishga intildik. A.Oripovning ”Parchagina bulut, cheksiz osmon...”, R.Parfining ”Derazamga uriladi qor...” misralari bilan boshlanadigan she’rlar tahlili bunga imkon berdi. Shavkat Rahmonning manzara she’rlarida esa kishi ruhiga ta’sir etuvchi tabiat hayotining shunchaki har qanday holati emas, harakatdagi daqiqalarining suvrati beriladi. Bu hol tabiat lavhalarining kinofilmlardagi ifodasiga ham o’xshab ketadi. Uning she’rlarida, ”Bog’lar sapchib seskanadi”, uzum holsizlanadi, yomg’irning yog’ishi ”Osmonning taqinchoq marvaridlari” uzilib ketganiga o’xshatiladi. Yomg’irda chatqalayotgan qizg’aldoqlar ”Bir-biriga tegib jim jaranglaydi”. Shoirning ”Dekabr”, ”Fevralning so’nggi kuni” kabi she’rlarida biz qotib qolgan manzarani emas, jonlangan timsollarni ko’ramiz. Darvoqe, Sh.Rahmon, R.Parfi kabi shoirlarning she’rlaridagi jonsiz narsalarni jonlantirib berilishi o’ziga xos san’at bo’lib. Bu hol 70-80-yillar she’riyatida Sharq va G’arb shoirlarining an’analari yangicha yo’sinda davom ettirilayotganini ko’rsatadi. Shuningdek, R.Parfining ayrim she’rlari (”Yomg’ir yog’ar...”)da alleteratsiyaga- tovushlarning o’zaro mosligiga e’tibor berilib, o’quvchida ma’lum kayfiyat hosil etish usulidan foydalanilganligi ham ko’rinadi. A.Muxtor, A.Oripov, R.Parfi, Sh.Rahmon kabi shoirlarning falsafiy asarlarida o’ylar bosiq yo’sinda ifodalanishi va ko’pincha hissiyot fikrdan ustun 31

turishini, intim lirikada esa ehtiroslar ifodasidan ma’no anglashinishini aniqladik. Faqat bugina emas falsafiy, publisistik, intim lirika ijodkorlari asar bitishda qaysi taomillarga ko’proq moyilliklari, qaysi uslublardan foydalanishlari diqqat markazimizda bo’ldi. Aytaylik, falsafiy she’rlarning ba’zilarida zamonaviy intellktuallik belgilari sezilib, ularda aniq fanlarga xos nazariya va farazlar asosida she’r bitish, shu orqali muhim ijtimoiy-falasafiy ma’nolarni ifodalash taomili ko’rinib turibdi. Bu ruh M.A’zamning ”Nazariyalar” turkumiga kiruvchi ”Nisbiylik”, ”Ehtimollik”, ”Nishonga urish”, O.Matjonning ”Dala shiyponida uxlayotgan go’dakka”, M.Haydarning ”Mo’jiza”, ”Markaz hujayralar” kabi she’rlarida ko’rinadi. Muhammad Yusuf she’rlarining g’oyasi (u qaysi she’riyatda yozilgan bo’lmasin) yaratgan obrazlarining jon-qoniga singib, ularni hayot bilan bog’laydi. Shoir obrazlarni tabiatdan tanlaydi. Gul, shabnam, olma, oy, yulduz, yalpiz, majnuntol, maysa, ufq, qush, ohu va shu kabi timsollar Muhammad Yusuf sevib ishlatgan obrazlar tarkibiga kiradi. Uning she’riyatida eng ko’p uchraydigan va sevib ishlatiladigan obraz – qizg’aldoqdir. Bu obraz uning o’ndan ortiq she’rlarida yaratilgan. Shoir qizg’aldoq obrazini she’rlariga rangli ohanglarda, rangli qirralarda kiritadi va unga bir insoniy his-tuyg’u bilan boqib, jonlantirib, tabiatning bir jonli bo’lagiga aylantiradi. O’quvchini bu gulga oddiy ko’z bilan emas, balki qalb ko’zi bilan boqishga undaydi. ”Sevgi bamisoli...” deb boshlanuvchi she’rida qizg’aldoq obrazi muhabbat timsoli sifatida tasvirlanadi: Sevgi bamisoli lolaqizg’aldoq, Teginmay bo’lmaydi, Tegsang to’kilar. Alvon bir gumbazning o’rtasi oppoq Buni bir menu bir kapalak bilar Muhammad Yusuf lirkasida ona yurtdan faxrlanish, umr mzmuni haqida falsafiy- lirik o’ylarga berilish, ma’naviy soflik, olijanoblik, ezgulik haqida mushohada yuritish kabi xususiyatlar bo’rtib ko’rinadi. Lirikada oshiq va ma’shuqa obrazlari badiiy sayqal topgan timsollardandir. Uning ijodi ham bundan mustasno emas. 32

Muhammad Yusuf o’zi ta’kidlaganidek: ”Muhabbat go’zal iztirob, u ko’hna tuyg’u, u – ko’hna dard”dir. Shoir bu ko’hna dardni, bu kohna tuyg’uni yuzdan ortiq she’rlarida kuylashga harakat qildi. Bundan tashqari, shoir ijodida Vatan obrazi ham alohida ahamiyatga ega. Muhammad Yusuf ham boshqa shoirlar singari o’z ijodida Vatan go’zalligi, iqboli, shuningdek uning mashaqqatli tarixi va taqdirini poetik gavdalantirishga erishadi. Vatan dardlarini kuylash, shu yurtda yashayotgan fidoyi farzand kabi uning dardiga malham bo’lishga tayyor turish shoir she’rlarining asosiy g’oyasidir. Ona. Ayol obrazi shoir ijodida katta ahamiyat kasb etadi. Chunki har bir ijodkorning onaga, ayolga mehr-muruvvati, mehr-shavqati nechog’li cheksiz ekanligi uning ”Bag’ishlov” she’rlarida yorqin ko’ringan. Muhammad Yusuf ijodida ona yoki xotin-qizlar obrazi hech bir shoir she’rlarida o’zshamagan bir jo’shqinlik bilan yaratilgan. ”Onamga”, ”Tuzalmaydi dardim mening”, ”Onamga xat”, ”Onajon, onajon”, ”Armon” she’rlari shunday xususiyatga ega. Shoirning ushbu mavzudagi ko’pchilik she’rlarida ona vafotidan o’rtangan farzand kechinmasi ifodalanadi. ”Onajon”, ”Armon”, ”Beshinchi o’g’il”, ”Ahmad Zohir qo’shig’i” kabi she’rlarida ana shu holat namoyon bo’lgan. Muhammad Yusuf lirikasida insoniylikni ulug’lash pafos darajasiga ko’tarilganligini yoritishga alohida ahamiyat berildi. U insoniylik tuyg’ularini shunday bir ohang bilan kuylaydiki, odamlarga yaxshilik qilish, el-yurt uchun jon fido qilish, o’z hayoti bilan uzviy bog’lash, ezgulik tuyg’ularini har bir inson qalbiga singdirish, adolatsizlikka nisbatan nfrat uyg’otish kabi tuyg’ular kuchli poetik ohangdorlik oladi: O’tar qancha yillar to’zoni, Yulduzlar - ko’z yoshi samoni, O’tar inson yaxshi yomoni Mehr qolur, muhabbat qolur Bu o’rinda shoir haqli ijtimoiy fikrni o’rtaga tashlaydi. Dunyoda insondan qoladigan eng ulug’ meros birgina mehr-muhabbatdir. 33

Muhammad Yusufning ko’p qirrali ijodi xilma-xil obrazlar va g’oyalarni qamrab olgan. Shoir har doim zaruriy va hayotiy masalalarni ko’tarib chiqadi. Muhammad Yusuf obrazlarni yaratishda ko’pincha ichki monolog shaklidan foydalanadi. U qaysi bir obrazni yaratmasin, qaysi bir g’oyani o’rtaga tashlamasin, unda shoirona qalb urib turadi. Zamondoshlarimizning ezgulik va badbinlik, adolat va zulm, ma’rifat va jaholat, muhabat va nafrat haqidagi o’ylari, tushunchalari Muhammad Yusuf she’rlarida o’ziga xos milliy ohang ila tiniq bo’yoqlarda ifodalangan. Xalqona ifoda, xalqona yo’l bir qarashda juda osondek. Aslida-chi? Aslida bu yo’lda elga manzur qiladigan to’rt qator she’r yozish uchun shoirning ruhi ko’pning ruhiga-umumruhga g’arq bo’lgan yoki unga hamohang bo’lmog’i shart. Bu degani shuki, ma’lum bir ijtimoiy-psixologik davrda shakllangan shoir dunyoqarashi nafaqat shu palladagi xalq kayfiyatini, balki, umuman, u yoki bu xalq kayfiyatidagi dominant xususiyatlarni o’zida jamlagan bo’lishi zarur. Bu hol, avvalo, tug’ma ravishda shoir ruhiga ko’chgan, qolaversa, tarbiya uni rivojlantirgan bo’lmog’i zarur. Muhammad Yusuf shu jihatdan risoladagi shoirdir. Shoir she’riyatida bir obraz bor. U andak to’pori, andak dumbul, biroq o’ta samimiy, yuragi toza. Aynan shu obraz nigohi bilan dunyoga nazar solar ekansiz, boshqa vaqtda sizga g’alati bo’lib ko’rinadigan gaplar, holatlar ham erish tuyulmaydi. Chunonchi ”Ozoda” degan she’rni oling. Lirik qahramon Ozodani sevgan, hanuz sevadi... Biroq uning yoshi ham, yorning yoshi ham, o’n sakkizda yo yigirma birda emas, balki allaqachon qirqni qoralab qolgan. Yigit qirqda qirchilla g’arq pishadi, Erta-indin sochlarimga oq tushadi, Chin oshiqlar qirq yilda topishadi! Ozodani sevaman men, Ozodani. Aynan shuning uchun ham odamlar oshiqni ko’rsatib kuladilar: Tushunmaslar kuladi: esiz-esiz, Kimlar ermak qiladi: esiz-esiz... 34

Lekin oshiqning bular bilan ishi yo’q, to’g’rirog’i, u bundaylardan qo’rqmaydi, hatto do’lvor xarakteri bois”tushunmaslarga” do’q-po’pisa qiladi: “Xotinim ham biladi nima deysiz?”Ehtimol, she’rni she’r etib turgab unsur aynan shu o’rindagi “po’pisada”dir – “Nima deysiz?”. Keling, bolalikka, bolalar hayotiga bir qaytaylik. Ular o’rtasidagi o’zaro muomalani, ayniqsa, ikki o’g’il bola tortishib qolib bir-biriga jo’jaxo’rozdek tashlanish oldidan aytadigan so’nggi jumlani eslaylik: “Nima deysan?” Yuqoridagi she’rda ham lirik qahramon o’z tuyg’ularini bir tekisda bayon etib kelarkan, bir o’rinda “shop” etib bolalik bahriga tushib ketadi va bolaga o’xshab, yo’q, bola bo’lib do’q uradi: “Nima deysiz?” Chinakam she’riyat bolalik bilan bog’liq ekanligi to’g’risidagi iqrorlarga sizning ham ko’zingiz tushgan bo’lsa va siz ushbuni qabul qilishga moyil esangiz, meni tezroq va teranroq tushunasiz. Yana-da to’g’risi, shoir Muhammad Yusufni. Chunki, fukrimizcha Muhammad Yusuf deb atalmish ijodkor she’riyatini ko’tarib turgan unsurlardan biri, shubhasiz, shoirni bot-bot ana shu bolalik dehgiziga “tushib ketishi” va u yerdan hammamizga dahldor marvaridni - ko’ngil asrorini ko’tarib chiqishidir. Jumlani andak umumiylashtirib, ilmiyroq tus bersak, quyidagi ko’rinishga keladi: Bolalikka qaytish yo’llarini yo’qotgan, inchunun, bolalik xotiralari bilan tillashishdan mahrum ijodkorlardan, - xoh u rassom bo’lsin, xoh shoiru yozuvchi, qat’iy nazar, - pichoqqa ilingulik biron asarning qolishi mahol. 35

II.1. Ramzlar vositasida ruhiyat tahlili She’riy tafakkur mohiyatini ifodalovchi asosiy fenomen – poetik obrazdir. U ijodkor tomonidan qayta idrok etilgan va muayyan maqsad yo’lida badiiy sayqallangan umumlashma fikr hosilasidir. Poetik obraz so’z orqali, uning turli ma’no tovlanishlari tufayli shakllanadi va takomillashadi. His-tuyg’u, kechinma bilan poetik fikr uyg’unligi lirik she’rlarda oq rangning ramziy ma’nosi istifoda etilgan. Hozirgi lirikada ramziy-falsafiy mushohadakorlik tobora kengayib bormoqda. Bu yo’nalishdagi she’rlarda, xususan, lirik xarakter yaratishda timsoliy obrazlilik bilan teran donishmandlikning tabiiy va ta’sirchan sintezi yorqin ifodasini topmoqda va har bir shoir ijodida o’ziga xoslik kasb etmoqda. Bu jihatdan Matnazar Abdulhakim she’riyati mavzu qamrovi kengligi, shakl rang- barangligi va poetik ma’no hamda shoir nigohining o’ziga xosligi bilan xarakterlanadi. Bunda shoir aruz va barmoq vaznlaridagi g’azal, to’rtlik, muxammas, doston kabi janrlar imkoniyatlaridan keng foydalanib, adabiy an’analarni ijodiy ulushi bilan boyitib kelmoqda. Uning she’riyatidagi majoziy- falsafiy talqin eng muhim jihatlardan biridir. Shoir she’riyatida metafora, ya’ni mazmuni keng ommalashgan ramzlar va ular asosida vujudga kelgan poetik ma’nolarining turli talqinlari mavjud. Uning ”Majnuntollar” she’ri istioraviy talqinning eng go’zal namunalaridan biridir. Ma’lumki, ”majnuntol” adabiyotimizda keng qo’llanilgan, ramzdan obraz darajasiga ko’tarilgan metafora bo’lib, ma’shuqa yo’lida iztirob chekkan va uni intizorlik bilan kutgan oshiq timsolidir. Ijodkor bu turg’un ko’chma ma’noni kengaytirib, unda umuman insonni nazarda tutadi va lirik qahramon ”men”ini 36

qo’llaydi. Shoir talqinida asosiy urg’u tolning o’ziga qaratilib, majnunlik uning nomi emas, balki sifati va mohiyatini belgilovchi xislat tarzida beriladi: Men aqldan ozmay ketaman Majnun bo’lib qolasiz tollar Yoki: Shisha emas, tosh edi ko’nglim U baribir sindi, bilmaymiz. Bu misralarda toldagi ana shu ”befarqlik” shisha, tosh, ko’ngil orqali chuqurlashadi va majnunlik tushunchasini yanada to’yintiradi. Bu o’rinda ”shisha” va ”tosh” tushunchalarining sifat belgilari bevosita ko’ngilga bog’lanadi, shu sababli ko’ngil ular bilan umumlashtirilib, obrazga aylanadi. Shoir talqinicha, toshday qattiq, shishaday tiniq ko’ngilning sinishi bu kutilgan orzuning sarobligiga ishoradir. Shoir tollarni ”telbalarim” deb atar ekan, besamar o’tgan ”asr va kunlarni” sanamaslikka undaydi. Chunki maqsad hosil bo’lmagan umr, zamondan naf yo’q. Vaqt esa beshafqat. Shu sababli she’r ”U boshqaga olib o’tadi, mening uchun o’sgan gullarni” deya falsafiy yechim topadi. Bu o’rinda gul keng majoziy ma’nodagi oydin niyat – idealdir. ”Majnuntol” hayot oshig’i, umidvor inson, ”yo’l” esa umr bo’yi ezgulik kutiladigan manzil ramzidir. Metaforada, odatda voqelik yoki kechinmani badiiy inkishof etishda moddiy materialni ruhiy umumlashtirishga, konkret predmet yoxud tushunchalarning mavhum tasavvurga o’tish jarayoni aks etadi. Bu jarayonda shoirning badiiy niyati, tafakkurining miqyosi, estetik baholash darajasi oydinlashadi. Bu holni, ayniqsa, ”qor” tushunchasi bilan bog’liq istioraviy talqinlarida ko’rish mumkin. Shoirning ”Qor qo’shig’i”, ”Qor”, ”Etyud” sarlavhali she’rlari va qator to’rtliklari bunga misol bo’la oladi. Ma’lumki, ”qor” badiiy ijodda musaffolik, poklik va beg’uborlik timsoli sifatida ta’riflanadi. Uning bu o’zak xususiyatri har bir ijodkor nazdida muayyan poetik fikrni ramziy qobiqda ta’sirchan ifodalash vositasidir. Chunonchi, shoir Rauf Parfi she’rida oppoq qor lirik ”men”ning ma’shuqasini xayolan eslagan ondagi xotirasiga ishoradir: Derazamga uriladi qor, 37

Jaranglaydi jarangsiz kumush. Qordagi turg’unlik oqlik belgisi ”kumush” so’zi bilan yanada chuqurlashadi va qorning yorqin xotiraga monandligi metaforik ma’noni gavdalantiradi. Matnazar Abdulhakim talqinida boshqacha holatni ko’ramiz. Birinchidan, she’rda lirik ”men” qorning o’zi, ikkinchidan, qorning istioraviy ma’no turlari ancha keng va turfa, uchunchidan, she’r bayoni jonlantirishning intoq usulida – jonsiz narsa nutqida beriladi, she’r syujetini samodan yerga tushgan qorning o’ziga xos ”sarguzashtlari” deyish mumkin. Chunki qor odamlar orasida bo’lishni ”lahza tinim bilmay kutgan”, nihoyat ”orzulari ushalgan”, tunni uxlab o’tkazuvchi ”sen”ni uyg’otib, ”uning oyoqlari ostida to’shalgani” va maqsadi o’zgaga shodlik bag’ishlash ekanini faxr bilan so’zlaydi. Insonning oyoq izlari qorning bag’rini o’yib qo’ygani uning uchun or emas, balki faxrdir. Chunki qor o’zligi ma’nosini insonga ezgulik ato etishda deb biladi. Shu bilan birga, qor o’z umrining qisqaligini ham unutmaydi va shu g’animat muddatni ezgulikka esh qila olmasa uzr so’rashdan orlanmaydi: Kechir ko’z yoshingga o’xshab qo’ysam sal Kiprigingga asta qo’nayotganda. Bu o’rinda qor o’zini ko’z yoshiga mengzashida chuqur ma’no bor. Ko’z yoshi bir daqiqalik muvaqqat holat. Bu baribir erishga mahkum qorning ham qismati. Lekin u bu qismatdan afsuslanmaydi. Chunki yo’qlikka singib ketsa-da, bundan nolimaydi, ”qisqa umrini” ”sen”ning shodligiga” beradi: Asta yer qa’riga ketaman erib, Senga atab gullar yuborish uchun. Ramz va majozlar barcha ijodkorlar uchun g’oyaviy-badiiy mazmunni ta’sirli ifodalash va tasvirda emotsionallikni oshirish imkoniyati bo’lib, bunda har bir shoirga xos ijodiy individuallik, poetik mahorat va o’ziga xoslik muhim rol o’ynaydi. Jumladan , ramziy-majoziy talqinlar Omon Matjon, Matnazar Abdulhakim, Shavkat Rahmon, Tohir Qahhor kabi shorlar asarlarida, asosan falsafiy – intellektual mazmunni an’anaviy yo’nalishda, Bahrom Ro’zimuhammad 38

she’rlarida esa inson ruhiyati va hissiy evrilish olamini moderncha yo’nalishda tadqiq etishga qaratilgan. O’zbek she’riyatining yorqin yulduzlaridan biri A.Oripov she’riyatida ham lirik qahramonning ichki olami, qalbidagi ziddiyatlar, isyon va tug’yonlari tasviri yetakchi o’rin tutadi. Zotan, she’riyatning kuchi ham tasvirlanayotgan insonning butun borligicha, uning barcha murakkabliklari, kuchli va ojiz tomonlari bilan ro’yirost gavdalantirib bera olishidadir. Shoir she’riyatida biz, asosan, quyidagi toifa kishilarning ruhiy olamlari bilan tanishamiz. Ma’lum voqea va sabablar natijasida vujudga kelgan murakkab ruhiy holatlar tasviri. Zero, shoirlikning asosiy sharti ham inson ruhiyatidagi botiniy kechinmalarni, qalb to’lg’anishlarini hassoslik bilan his qilish va buni mohirona tasvirlab bera olishidadir. Shoir ma’lum bir sabab bilan vujudga kelgan muayyan ruhiy holatlarni tasvirlar ekan, lirik qahramonning qalbini tub-tubigacha yoritishga harakat qiladi, nozik kuzatishlar olib boradi, bilimdon ruhshunos kabi ish tutadi. Shoirning ”Kuz xayollari”, ”Derazamni qoplar oqshom zulmati”, ”Onamga xat”, ”Qani, nay ber menga do’stginam, ”Sog’inch”, ”Cheksizlik”, ”Go’zallik”, ”Holat”, ”Meni olib keting” kabi o’nlab she’rlarida lirik qahramonning murakkab ruhiy holatlari ajoyib bir mahorat bilan tasvirlangan. Shoir shaxsiyatidan ajratish mushkul bo’lgan shoir-lirik qahramon yoki ”obraz-portret” (B.Akramov)ning ziddiyatli kechinmalar tasviri. A.Oripov she’riyatida ruhiyat tasviri faqat ruhiy holatlar bilangina chegaralanmaydi. Bu hodisa shoir ijodida o’zining turfa xil xususiyatlarini, rang-barang qirralarini namoyish etib, sehrli olmos kabi tovlanadi. Bu xil she’rlarda asosan lirik qahramon kurashchan, nuqson va kamchilklarga nisbatan isyonkor, dardkash va ayni paytda nekbin tuyg’ularga oshno zamondoshimiz sifatida gavdalanadi. Shoirning ”Albomga”, ”Yuzma-yuz”, ”Bahor”, ”Dengizga”, ”Sarob”, ”Onajon”, ”Shoir”, ”O’zbekiston”, ”Ketganlar yodi bu”, ”Momo oftob”, ”Malomat toshlari”, ”Ishonch ko’priklari”kabi she’rlarida lirik qahramon ruhiy olamini tasvirlashda realistik yo’l tutiladi va shoir shaxsiyatidan ajratib bo’lmaydigan lirik qahramonning obraz-portreti yaratiladi. Bu asarlarning har biri programm yoki 39

avtobiografik xarakterdagi she’rlar bo’lib, lirik qahramon xarakterining turli qirralarini aks ettiradi. Bunday she’rlarda lirik kechinma ham, epik unsurlar ham, lirik-publisistik usul ham birday ahamiyatga ega. Bu usullarning har biri she’r mavzusi, shoirning maqsadiga ko’ra ba’zi bir alohida she’rlarda yetakchilik qilishi mumkin. Lekin pirovard-natijada bizning ko’zoldimizda isyonkor, hayot qozonida qaynayotgan, kamchiliklarga birinchi navbatda kishilar ruhiyatidagi noqisliklarga nisbatan murosasiz, ”birovlardan tuyg’u olmagan”, ”ovozini o’zgaga berishni istamaydigan” shoir shaxsi namoyon bo’ladi. Biz bu she’rlarning har birida shoir lirik qahramoni ahvol-ruhiyatini, uning botinidagi ichki kechinmalarni va ko’proq mavjud sharoitdan qoniqmaslik, norozilik tuyg’ularini sezib turamiz. Zotan, A.Oripov o’zbek she’riyatiga ”urra” va ”yashasin”chilkdan farqli o’laroq, ijtimoiy norozilik motivlarini olib kirgan shoirdir. Biz shoir-lirikqahramoni mana shu xislatlari uchun sevamiz, u - mana shu noroziligi bilan bizga yaqin, dardkash. Kuyunchak, dardkash zamondoshlari ichki kechinmalari, dard va hasratlari tasviri. A.Oripov she’riyatida zamondoshlarimiz ichki olami tasviri ham zamonaviy shoir sifatida keng o’rin tutadi. Shoir biz bilan zamondosh bo’lgan kishilar timsollarini yaratar ekan, birinchi navbatda ularning ruhiy kechinmalariga, ularni bezovta qilayotgan dunyo tashvishlariga , orzu-istaklariga, dunyo va odamlarga nisbatan bo’lgan munosabatlariga e’tiborni qaratadi. Shoir yaratgan zamondoshlarimiz obrazi o’zlarining milliy qiyofalariga ega, e’tiqodi but, asabotli va matonatli, mehnatkash, saxiy qalbli kishilardir. A.Oripovning ”Odamlar”, ”Asrimiz odami” she’rlarida xalq va odamlar ruhiyatiga xos xislatlar umumlashtirilgan bo’lsa, ”Uchqur xayol sohibi yigit”, ”Noma’lum odam”, ”Uchinchi odam” singari she’rlarida alohida shaxslar ruhiy olami qalamga olinadi. ”Noma’lum odam” she’rining lirik qahramoni ”na shoir va na mashhur zot”, balki biz bilan birga yashayotgan millionlab kishilar singari oddiy odamdir. Uning dunyo bilan dardi bir, dunyo tashvishlarini, hayot falsafasini teran anglaydi, ba’zida yuragi yongani bilan birga u ”parvo qilmaydi”. Chunki u biladi: ”tug’ilish shiddatli tortilgan kamon, o’lim bu – nishonga borib tekkan o’q”. Ammo uning bunchalik kamtarligi, o’zini ko’z-ko’z qilishga urinmasligi, 40

o’tkinchi, mayda hislardan baland turishi o’zgalar nazdida loqaydlik bo’lib tuyulishi mumkin. Chunki u ”duch kelganga yurak ochib” laqmalik qilmaydi, ba’zilardek tirnoqcha ish qilsa, tog’dek ko’rsatib ko’kragiga mushtlamaydi yoki o’zini bu dunyoning tashvishlaridan judaham qiynalib ketganday ko’rsatib ayanchli ingramydi, ba’zi qumursqasifat kimsalar singari topganini uyiga tashimaydi. Axir, uning uchun ayon: ”olamning bu mayda g’alvasi nechun, bari o’tadigan bari nokerak”. Mana shunday g’alvalar quli bo’lgan ”mayda odamlar”dan ”miriqib qah-qaha uradi”. Lekin uning dardi, tashvishi botiniy bo’lganiday, bu qah-qahasi ham botiniydir. Shoir ushbu she’rida dunyoni yelkasida ko’tarib turgan va ularning bor ekanlliklari bilan hayotning sobitligini ta’minlayotgan daryodil kishilarning tipik obrazlarini yaratar ekan, o’zi ham bunday kishilar ruhiy olamlariga naqadar yaqin ekanligini teran isbotlaydi. Shoir she’riyatida zamondosh kishilar timsoli ko’pchilk shoirlarda bo’lganidek, quruq madhiya, hamdu sanolar orqali emas, balki ularning ma’naviy qiyofalarini ”ichdan yoritish” asosida namoyon bo’ladi. O’zbek dehqoni ruhiy olami tasviri. A.Oripov ijodining dastlabki onlaridan tortib to shu buguniga qadar she’rdan she’rga o’tib, o’zini xarakter xislatlarini tobora yuksaltirib, tobora mukammallashtirib kelayotgan muqaddas bir timsol bor. Bu shoirni ohanrabo misoli mudom o’ziga tortuvchi ”million egatlarga egilgan o’zbek” – ona xalq obrazidir. Shoirning lirik qahramoni bu quyoshdek porloq timsol atrofida parvonadek charx urar ekan, o’zini ham uning kichik bi zarrasi deb biladi, bir ketmonchi o’g’li sifatida o’zini shu xalqqa esh, taqdiriga sherik deb hisoblaydi. Lirik qahramon Vatanni beqiyos sevadi, uning bunday otashin sevgisiga sabab na bu diyorning sahiy zamini, na haroratli quyoshi na bitmas- tuganmas boyligi, balki unda zahmatkash, ”ishparast” o’zbek xalqining yashayotganligidir. O’zbek xalqi shoir she’riyatida aksar payt – Paxtakor Dehqon qiyofasida jonlanadi. Zotan, o’zbek bugungi kunda dunyo xalqlariga birinchi navbatda mana shu paxtasi orqali tanish, shu sababli hatto ”junglidagi ovchi ham paxta tutgan kishini ko’rib o’zbek desa ajabmas”, chunki o’zbek va paxta bir-biriga shu qadarli 41

taqdirdoshki , ”maboda o’simlikka zabon bitsa agarda, paxta navi eng avval o’zbekcha gapirardi”. Shoirning ”Yuzma-yuz”, ”O’zbekiston”, ”Saraton”, ”Qarshi qo’shig’i”, ”O’zbekistonda kuz”, ”O’zbek paxtasi” kabi she’rlarida ana shu zahmatkash, ishparast, paxta bilan zabondosh o’zbek dehqoni ruhiyati manzaralari qalamga olinadi. A.Oripovning ushbu she’rlarida lirik qahramonni davrdagi hukmron adabiy qarashlardan farqli ravishda ”oq oltinni yaratgan oltin qo’llar” madhiyasi emas, balki ”tepasida o’zni tutib, uyatdan lol boqib qolgan quyosh”ning hayratiga sazovor bo’lgan Bobo Dehqonning ”ko’zidagi charchoq bir kulgu” ko’proq cheksiz iztirobga soladi, uning xayolini dehqon hayotining soxta, sun’iy romantik tafsilotlari emas, ana shu ”charchoq bir kulgu” ko’proq band etadi. Shoir she’riyatida aksar payt Dehqon ruhiyati shoir-lirik qahramon kechinmalari, uning rizq yaratuvchiga bo’lgan samimiy kuyunchak munosabati orqali ochiladi. Shuning uchun ham aksar Dehqon ruhiyati bilan birgalikda shoir-lirik qahramon ruhiy olami ham yondosh tasvirlanadi, bir timsolga tegishli kechinmalar ikkinchi timsol qalb kechinmalari orqali suratlanadi. Yumoristik va satirik tiplar ruhiyati tasvir i . A.Oripov she’riyatida hajviy ohangning ham o’ziga xos o’rni bor. Shoir bu usulga murojaat qilar ekan, jamiyatda, odamlar ongida uchrovchi ba’zi bir nuqsonlardan yengil kulsa (”Hangoma”, ”Sharq hikoyasi”, ”Bahor kunlarida”, ”Samoviy mehmon...”) ba’zi nuqson va kamchiliklarni achchiq satira qamchisi bilan savalaydi, ularni haq va adolat to’pi bilan o’qqa tutadi (”Mitti yulduz”, ”Temir odam”, ”Tarbiya”) . shoir bu yumoristik va satirik va tiplar ustidan yengil yo zaxarhandali kular ekan, ularni shunchaki ”yomonlamaydi”, balki bu qahramonlar ruhiyatining eng qorong’u kunjaklariga qadar nurlantirib, aslida ularni kim ekanliklarini iste’dod ko’zgusi orqali jilolantiradi, xulosani esa she’rxonni hukmiga havola qiladi. A.Oripov – o’z ijodi bilan she’riyatimizda inqilob yasagan shoir. 70-80- yillarda nazmimiz ummonida ko’tarilgan yangi to’lqin ibtidosi ham A.Oripov she’riyatiga borib taqaladi. She’riyatmizning tayanchlaridan biri, porloq yulduzi A.Oripovning sahiy qalbi, o’tkir qalami hali ko’p mo’jizalar in’om qilishga qodir. 42

Bugungi she’riyatimiz rivojida iste’dodli shoir R.Parfining ham alohida o’ziga xos o’rni bor. Shoirning bir oz maxzun, kuyunchak dardchil ovozi bugungi o’zbek she’riyatida o’zgacha ohang bilan yangramoqda. R.Parfining hech kimnikiga o’xshamagan, faqat o’zigagina xos bo’lgan uslubi adabiyotshunoslikda turli bahs va munozaralarga mavzu bo’lib kelmoqda. R.Parfi she’riyatidagi asosiy xususiyatlardan biri shundaki, u deyarli har bir she’rida inson ruhiyatiga xos bo’lgan murakkab ruhiy holatlarni ”suratga oladi”. Bu holatlar turli dinamik metaforalar orqali, harakatdagi detallar orqali ifodalanadi, natijada inson qalbi haqida bahs etuvchi bir ruhiy iqlim vujudga keladi. R.Parfi she’riyatida lirik qahramonning ichki olamini tadqiq qilishda faqat uning o’zigagina xos bo’lgan bir usulni qayd qilish muhimdir. Shoirning bir qator she’rlari borki, ular tashqi ko’rinishlaridan sonetlar silsilasidan tuzilganga o’xshaydi. Shoir sonetlarinig har biri lirik lahzalargina emas, balki bir butun ruhiy olam eshiklarining xalqalaridir ham. Bu ”xalqalar” birlashib bir tugal voqeliikni tashkil qiladiki, bularni bemalol ”jajji ruhiy dostonchalar” deb atash mukin. Shoirning ”Muhabbat”, ”Diloromning ko’zlari”, ”Hamlet”, ”Vatan”, ”Sunbula”, ”Mikelanjelo sevgisi”, ”Aleksandr Blok”, ”Og’riq” kabi sonetlar silsilasidan tuzilgan she’rlari lirik qahramon dil dardlarining ajoyib shoirona ifodasidir. Lirik qahramon ruhiy kechinmalarini ifodalashda R.Parfi xilma-xil poetik vositalardan mahorat bilan foydalanadi. Ruhiy parallelizm, alletaratsiya, tazod, ritorik so’roqlar, tardi aks, takrorlar va tasba’lar shoir uchun bu borada eng sevimli vositalardir. Ma’lumki, ruhiy parallelizm insonning quvonchi, iztiroblari, qalb tug’yonlarini tabiat tasviri orqali yorqinlashtiradi, ya’ni inson o’z kechinmalariga tabiatdan ”dalil” izlaydi. Bunda tabiatdagi har bir hodisa insonning mavjud ruhiy holatiga uyg’un yo qarama-qarshi tarzda tasvirlanadi. U holatda ham, bu holatda ham tabiat tasviridan maqsad insonning ichki kechinmalarini yanada kuchliroq, xissiyroq, ishonarliroq qlib tasvirlashdir. Shoirning ”Abdullajon marsiyasi’ she’ridan olingan quyidagi satrlarga e’tibor bering: Qushlar, qushlar, qator-qator 43

Qushlar uyga qaytingiz, Abdullajon qaytmas... zinhor Yor-do’stlarga aytingiz. o’z makoniga qaytish – qushlarga xos hodisa. Lekin 25 yoshli navqiron do’stning hech qachon o’z uyiga, yor-do’stlari bag’riga qaytib kelmasligi lirik qahramon qalbini larzaga, so’ngsiz bir iztirobga soladi va she’rdagi mavjud kechinma ana shunday qarama-qarshilik orqali kuchayib borib, ”o’limni o’zini ham yig’latar” darajadagi iztirobli qo’shiqqa aylanadi. R.Parfi lirik qahramonning ichki kechinmalarini tasvirlashda bir necha xil she’riy san’atlarni barobar qo’llab, ruhiy iqlimni yanada chuqurlatishga erish oladi: Aziz do’stim, qaylarda qolding? Ko’rib turib seni ko’rmadim. So’radimu men dardi holing. Men dardu holingni so’rmadim 7 . Ayriliq dog’idan o’rtanib, xotiralar iskanjasida to’lg’anayotgan do’st - lirik qahramonning ruhiy holati quyidagi she’riy san’atlar orqali yuzaga chiqmoqda: 1. ritorik so’roq (Aziz do’stim, qaylarda qolding?) 2. tazod (ko’rdim-ko’rmadim; so’rdim-so’rmadim) 3. tasba (uchinchi misrani ykunlagan uch so’z – men dardu holing – to’rtinchi misrani boshlab kelayapti) 4. tasdir (uchuinchi misrani boshlagan so’z – so’radim – to’rtinchi misrani yakunlab kelmoqda) R.Parfi xilma-xil badiiy usullardan foydalanib ruhiy hayotdagi yashirin holatlarni sezgirlik bilan ilg’ay oladigan shoirdir. Shoir lirik qahramonining ichki olamiga chuqurroq kirib borganimiz sari bizning ko’z oldimizda to’laqonli, yetuk, kurashchan xarakter qad ko’tara boshlaydi, bu xarakterda asosan ikki xususiyat yetakchilik qiladi. Bir tomondan lirik qahramon ijtimoiy hayotga faol ishtirok etadi, fikr doirasi nihoyatda keng, bashariyat tashvishi bilan yashaydi, zamin jarohatlaridan ozorlanadi, loqaydlikka, maslaksizlikka 7 Parfi R. Sabr daraxti. Toshkent. G”.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1986, 67 – sahifa. 44

nisbatan murosasiz, o’zligini anglagan, qalb ixtiyoriga ko’ra yashayotgan, o’z e’tiqodini sobit turib himoya qiluvchi - “kuyinib so’zlayotgan , kuyinib yashayotgan” insondir. Ikkinchi tomondan esa bu lirik xarakter g’oyatda mahzun, diltang, mudom o’zi bilan kurashayotgan, so’ngsiz hijron azobida nola qilayotgan, visolga yetishdan butun umidini uzgan, umid uzib ham yanada ko’proq sevayotgan pokiza qalbli, ma’sum tuyg’uli oshiqdir. Shoirning muhabbat mavzuida yozilgan she’rlarining bosh xususiyati – iztirobli, og’ir va so’ngsiz hijrondir. Lirik qahramon bu tipdagi she’rlarning deyarli hammasida qaytmas bo’lib ketgan muhabbat dog’ida o’rtanadi. Bu xil she’rlarda shoirning “sehrli shamchirog’i” lirik qahramon qalbini tub-tubigacha yoritadi, biz go’yo lirik qahramon qalbini emas, qalqib turgan bir tomchi simobni ko’rganday bo’lamiz. 45

II.2. Tabiat poetikasi va folklorizm ”Folklor an’analari” deganda, odatda, xalq og’zaki ijodiga xos ifoda uslubi, badiiy shakllar va tasvir vositalari, epik motiv va obrazlar, marosim hamda urf- odatlarga xos tushuncha va qarashlarning faqat folklor asarlarida saqalanib qolishi, ularni poetik ifodalashning davom ettirilishi anglashiladi. Folklor ta’sirida yozma adabiyot namunasiga folklor an’analariga xos hodisalarning badiiy mahorat bilan singdirilishidan, qayta talqin etilishidan folklorizmlar yuzaga keladi. Folklorizmning bu tarzda qo’llanishi esa uning yozma adabiyot hosilasi ekanligini bildiradi. Shuning uchun u yozma badiiy ijodning tarkibiy qismi hisoblanadi. Negaki, folklorizmda folklor materiali yozma adabiyot qonuniyatlariga muvofiq individual ijodkorning badiiy mahorati, hissiy kechinmalari, qarashlari hisobiga yanada boyitiladi. Eng muhimi, uning ko’magida realistik ifoda bilan romantik talqin o’zaro birlashib ketadi. Bu esa, xususan, she’riyatda o’ziga xos joziba hosil qiladi. Folklorizmlar nasr, nazm, dramaturgiya va liro-epik turda, publitsistikada, hatto ilmiy asarlarda ham uchraydi. Biroq, har bir ijodiy turda u o’ziga xos xususiyatlarini namoyon etadi. Folklorizmning yana bir muhim tomoni shundaki, u folklor va yozma adabiyot munosabatining davomiyligini ta’minlaydi. Folklorizm o’ziga xos badiiy vosita sifatida muhim estetik ahamiyat kasb etadi. U yozma adabiyot hosilasi, badiiy ijodning tarkibiy qismi hisoblansa-da, asosan, folklor materiali zaminida yuzaga keladi. Folklorizmlar vositasida ijodkorning individual badiiy mahorati, o’ziga xos uslubi namoyon bo’ladi. Yaratilgan asarning g’oyaviy-badiiy ta’sirchanligi ortadi. 46

Ma’lumki, nemis folklorizmi I.V.Gyote, fransuz folklorizmi Foriel, rus folklorizmi A.S.Pushkin ijodida namoyon bo’ldi. O’zbek folkorizmining tabiatini xalqimiz og’zaki poetik ijodida, shuningdek, mumtoz va zamonaviy yozma adabiyotimizning folklor bilan munosabati borasida erishilgan ijodiy tajribalar yig’indisi belgilaydi. Aniqrog’i, xalq ijodida mavjud bo’lgan syujet va motivlar badiiy shakllar bilan birga folklorga xos g’oyaciy yo’nalish va xarakterlar, millatimizning orzu-intilishlari, his- tuyg’ulari, e’tiqodiy qarashlari, o’ziga xos urf-odatlarini ifodalovchi badiiy vositalar, tushunchalar, ayniqsa, xalq og’zaki badiiy ijodi asarlarining til boyligi, maqoldan yangi zamon, mavjud ijtimoiy tuzum voqea-hodisalari va mafkurasi mazmuniga muvofiq tanlab foydalanish hamda shu asosda yangi yaratilgan asarning milliyligi va xalqchilligini ta’minlash o’zbek folklorizmining tabiatini namoyon etadi. Ijodkor folklor materialidan g’oyaviy niyati va maqsadiga, qaysi turda ishlatishiga qarab, turlicha foydalanishi mumkin. U xohlasa, folklor materialini shaklan o’zgartirmay aynan qo’llashi yoki qayta ishlab, o’z asarining ruhiga singdirib keltirishi mumkin. Bu esa folklorizmlarning turlanishini ko’rsatuvchi omillardan biridir. Shunga qarab folklorizmlarni dastlab ikkiga ajratish mumkin: a)qayta ishlangan folklorizmlar; b) asl folklorizmlar. XX asrning 70-80-yillari o’zbek she’riyatida qayta ishlangan folklorizmlar keng qo’llangan. Qayta ishlangan folklorizmlar ko’pincha folklor materialining shaklini ozgartirib, ma’nosini saqlash usulida hosil qilinadi: Ona yurtsiz – oltin beshiksiz zotga, O’z uysiz, o’lansiz zotga, Erki yo’q, bo’rki yo’q ham ko’shksiz zotga, Dunyoda nima bor afg’ondan ortiq. 8 Shoir To’ra Sulaymon ”Ortiq” she’rida ”Ona yurting - oltin beshiging” maqolini o’zgartirib qo’llash orqali vatansiz odam erksiz, bo’rksiz va ko’shksiz bo’lishini ta’kidlagan. 8 Sulaymon To’ra. Gulshan. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1988. – B. 11. 47

Yer qattig’u, osmon ko’p yiroq. Bu satrlarda esa asl folklorizm bor. E’tiborlisi shundaki, ushbu maqolni turli davrlarda o’nlab shoirlar ishlatishgan. Masalan, Muhammad Yusuf uni: Endi osmon yiroq, Endi yer yumshoq, - tarzida qo’llaydi. Shoir qofiya bois ”qattiq” so’zini ”yumshoq” so’zi bilan almashtirib, maqol mohiyatiga putiu yetkazadi. Aslida bu maqol ikki uzvdan iborat: Osmon yiroq, yer qattiq, O’lay desam, jon qattiq O’tgan asrning 70-80-yillarida ijodkorlar zamon yo’rig’idan nolib, Vatan dardiga davo topishda nochor va ilojsizligini bayon etish uchun shu maqolning mazmunidan foydalanishga urinishgan. Maqolning ikkinchi qismi shoir maqsadiga boshqacharoq tus beradi. Go’yo shoir jonini ayayotganday ko’rinadi. Holbuki, shoir jonini berganda ham elning dardiga darmon bo’lolmaydi. O’zbek ijodkorlari qo’llagan va qo’llab kelayotgan folklorizmlarning umumiy va xususiy tomonlari bor. Bu xususiyatlar davrlarga, tur va janrlar imkoniyatlariga ham bog’liq. Bundan ayonlashadiki, folklorizmlar badiiy adabiyot taraqqiyoti davrlari, tur va janrlar doirasida alohida-alohida taraqqiyotni kechirgan va shunga qarab turlangan. Shu kungacha o’zbek adabiyoti namunalarida uchraydigan folklorizmlarni uch jihatiga ko’ra tasnif qilish mumkin: 1)qo’llanish davriga ko’ra: a)mumtoz folklorizm; b) zamonaviy folklorizm; 2) qo’llanish o’rniga ko’ra: a) badiiy folklorizm; b) publisistik folklorizm; 3) sifatiga ko’ra: a) oddiy folklorizm; b) murakkab folklorizm; XX asrning 70-80-yillari o’zbek she’riyati haqidagi milliy uyg’onish kayfiyati, til erki uchun kurash, tarixga qaytish orqali o’zlikni anglash harakati avj olgan pallada yaralgandir. Shu bois unda mumtoz adabiyot an’analarini yana bir bor ko’zdan kechirib, davrga uyg’unlashuvlaridan foydalanish, ayni 48

choqda, xalqqa yanada yaqinlik istagi, bois folklor materialaridan foydalanish keng tus oldi. B.Sarimsoqov folklorizmlarni o’rganganda, ularni tuzilishi va badiiy asar to’qimasida tutgan o’rniga ko’ra dastlab oddiy folklorizm hamda murakkab folklorizm tarzida ikki tipga ajratgan edi. Olim ”xalq maqollari, matallari, yumuq iboralar, og’zaki nutq uchun xos ifoda hamda oborotlarning qo’llanishini oddiy folklorizm ” deb hisoblaydi. Uning fikricha, folklorizm so’zi oldidan ”oddiy” aniqlovchisining qo’llanishi, birinchidan, ularni asar tarkibidan topishni osonlashtiradi. Ikkinchidan, maqol yoki matalni yozma adabiyot tarkibiga kiritish oson va oddiy bo’lib, murakkablik tug’irmaydi. Bunga uning ixchamligi, hayotiyligi va rang-barangligi ko’mak beradi. Biroq oddiy folklorizmga berilgan bu tarif to’la-to’kisligicha asoslanmagan. Unda e’tirozli o’rin bor. Zero, og’zaki nutqqa xos ifoda hamda oborotlar oddiy folklorizm bo’lolmaydi. Chunki ular tilga, nutqqa xos hodisa bo’lib, badiiy ijod mahsuli sanalmaydi. Ular tilda hamisha tayyor holda uchraydi, xolos. Maqol esa folklor janri bo’lgani uchun oddiy folklorizmni yuzaga keltiradi. Shu ma’noda maqol o’zlashuviga alohida e’tibor berish lozim. XX asr 70-80-yillari o’zbek she’riyati bag’rida oddiy folklorizm barcha davrlar she’riyatidagi kabi ko’pdir. Unda maqol yo to’lig’icha, yo yarmi tushirib qoldirilgan holda keltirilishi, ba’zan esa ijodkor xohishiga qarab tarkibidagi biror so’z o’zgartirilishi kuzatiladi. Bu davr she’riyatida yuzaga kelgan oddiy folklorizmlarning ayricha jihatlaridan biri shuki, u ruju’ san’ati bilan yonma-yon keltirilib, go’yo maqol ma’nosi inkor qilinadi va shu orqali ifodalanayotgan mazmun yanada boyitiladi. Natijada maqolning ma’nosini to’liq anglab yetmay uni aqidaga aylantirayotgan g’ofil zotlarga kesatish, bunday kimsalarning tafakkurini uyg’otish maqsadida kinoya va ta’kid kuchaytiriladi: Begona yurtlarda shoh bo’lguncha to- O’zingning yurtingda, deysan, gado bo’l. Yo’q, o’z yurtingda ham bo’lgin podsho, 49

O’zingning yurtingda o’zing xudo bo’l. (Usmon Qo’chqor) She’rda ”O’z yurtingda gado bo’lish o’zga yurtda podsho bo’lishdan afzal” degan maqolning mazmuni bejiz keltirilmayapti. Bu bilan shoir ushbu maqolning xalqimiz ongi va fe’liga naqadar singib ketganligini, oqibatda odamlar shoh bo’lishga intilmay, o’z yurtida gado bo’lib qolaverishini, xatto yurtini boshqarayotgan begonalarga indamay bo’ysunib ketaverishga o’rganib qolganligini alam bilan kuylaydi. Misollardan ko’rinadiki, bunday maqollarning sermazmun ifodaga egaligini unutish, uni bir tomonlama qabul qilish ba’zan xalq taqdirida fojiali o’rin tutadi. O’tgan asrning 70-80-yillari o’zbek shoirlari esa ana shu bir yoqlamaliklarga qarshi isyon boshladilar. Umuman aytganda, bu davr o’zbek she’riyatida xalq maqollarini yozma adabiyotga olib kirish bilan quyidagilarga erishildi: 1.She’riyat tili go’zal, ixcham, purhikmat, xalq tajribasida sinalgan ifodalar, xulosalar bilan boyitildi. 2.She’rning jozibadorligi, ohangdorligi, xalqqa ruhan yaqinligi kuchaytirildi. 3.Maqollarning ko’p ma’noli ekanligi ochib berildi. Ularni faqat birgina ma’noda qo’llash yoki qabul qilish, noo’rin ishlatish nodonlik ekani ta’kidlandi. 5.She’riyatga folklorga xos obrazli fikrlar olib kirilib, ularga yangicha ijtimoiy- siyosiy ma’no yuklandi. Yozma adabiyotda qo’llanishi jihatidan folklorizmlarning eng faoli oddiy folklorizmlardir. Professor Bahodir Sarimsoqov bu haqda shunday deydi: ”Ular ijodkor nutqining bezagi, qahramonlarning jonlantirishning muhim omili bo’lib, biror ijodkor yoki shoir ijodida xal q maqol va matallari, yumuq iboralari og’zaki nutq usuliga xos ifoda ham qaytarishlarning qo’llanishidan tashkil topadi”. Olim I.Yormatov oddiy folklorizmlarni ikkiga: asl va qayta ishlangan folklorizmlarga ajratib o’rganadi. Bizningcha ham, ularni xalq ijodidagi singari asl holatda va bir oz qayta ishlangan shaklda tadqiq etish o’rinli. Chunki, shoirlarimiz ijodini tahlil etar ekanmiz, kutilmagan tarzda poetik talabga muvofiq o’zgartirilgan xalq maqollari va matallari, iboralarni uchratamiz. 50

Chunonchi, A.Hayitov Shavkat Rahmon she’riyatini tadqiq etar ekan, shoir xalq orasida mashhur bo’lgan ”egilgan boshni qilich kesmas” maqolining aks formasini qo’llaganligini ko’rsatadi, ya’ni shoir o’z badiiy niyatiga muvofiq ravishda uni ”Egilgan boshlarni qilichlar kessin” shaklida qo’llaydi. Xalqona uslubda ijod qiluvchi Muhammad Yusuf, Sirojiddin Sayyid she’riyatida ham maqol, matal , ibora, og’zaki nutq uchun xos bo’lgan ifodalarni ko’p uchratish mumkin. Oddiy folklorizmlar tarkibiga xalq tilidagi frazeologizmlar ham kiradi. Shoirlarimiz ijodida maqol va matallardan tashqari, iboralar, sheva elementlari ham tez-tez uchraydi. Jumladan, Sirojiddin Sayyid ”Qorinning suvi” she’rida Hisor tog’larida yashovchi qishloq aholisi o’rtasida keng tarqalgan ”qorinning suvini qimirlatmasang, qorning qaydan to’yadi” degan iboradan foydalanib, she’r yaratadi: - Qorinning suvini, lallayib yotmay Sen ham bundoq qimirlatsang-chi!- Derdi Eshonqulga onasi. Kampir allaqachon olamdan o’tgan. O’ttiz yildan beri halovat ko’rmay Qimirlatib keldi Eshonqul. Afsuski, o’ttiz yil uning qornida Suvdan boshqa narsa qimirlamadi. ”Qorinning suvini qimirlatmasang, qorning qaydan to’yadi” xalq iborasida ”Mehnat qilmasang, qorning to’ymaydi” degan ma’no zuhurlangan. Biroq shoirning qahramoni Eshonqul onasidan bu iborani ko’p bora eshitib ulg’aygan va ushbu iboraga e’tiqod qilib, tinimsiz qora mehnat qilsa ham, qorni tuzuk- quruq to’ymaganligi shafqatsiz realistik uslubda ochiladi. Qorin – bu o’rinda moddiy, ya’ni faqat yeyish-ichish ma’nosidan tashqari, umuman yaxshi hayot kechirish ma’nosidan tashqari, umuman yaxshi hayot kechrish ma’nosida kelgan. 51

J.Suvonovaning ”Tavba...” nomli she’rida o’zbek xalqi orasida keng tarqalgan to’griso’zlikka da’vat etuvchi ”Boshingga qilich kelsa ham yolg’on gapirma” maqolining o’zlashtirilgan varianti uchraydi: Yolg’on gapirmadim qilich ostida, Haqni nohaqlikdan qilay deb pana. Bor-yo’g’i gunohim vijdon oldida Tillarimni qirqib qo’ygandim, ona. Sh. Rahmon she’riyatida ham xalq og’zaki ijodiga xos maqol, ibora va og’zaki nutq uchun xos jaydari holatlar aks etganligini kuzatish mumkin: Yulduzlar qulagan tunlari Yeru ko’k bir sirli larzada. Xavotir, halokat saflari Oralab yugurar lahzalar... Yulduzlar qulagan tunlari Go’yo bir dahshatli on yaqin Go’yo bir saharsiz, sadosiz Chehrasiz, abadiy shom yaqin. Xalq qarashlariga ko’ra osmondan yulduz uchib tushsa, biror –bir inson olamdan o’tadi. Shoir Shavkat Rahmon ushbu xalq ishonchlarini o’rganib, ”yulduzlar qulagan tunlari...” nomli original she’r yaratadi. Xalq tabusiga binoan yulduzning uchishi faqatgina noxushlik bilan bog’liq bo’lganligi bois shoir ham ushbu holatni xavotir, halokat lahzalari deb ta’riflaydi. Yulduzlar qulashi zim-ziyo tunlarga o’zgacha sirlilik bag’ishlaydi. Yulduz uchishi xalq ishonchlari singari shoir nazarida ham daxshatli kunlardan, go’yoki ”saharsiz, sadosiz, chehrasiz, abadiy shom yaqin”ligidan darak beradi. Xalq lirik qo’shiqchilik janrlaridan biri – terma. Muhammad Yusufning ”Terma” deb atalgan she’rida bu janrning qator unsurlari , xalq ibora va maqollari ko’zga tashlanadi. Xalqimiz orasida ”nazari” yomon kishilar” haqida gap-so’zlar yuradi. Ayrim joylarda bu ibora ”Ko’zi qattiq odam” deb ishlatiladi. ”Ko’zi o’tkir, yomon ko’zli” kishilar nazari tushgan jonli, jonsiz jonzotlarga, 52

albatta shikast yetmay qolmaydi. Shunga monand o’zbek xalqi orasida ”Yomon ko’z yosh yoradi” maqoli yaratilgan. Muhammad Yusuf ushbu xalq qarashlari, ibora va maqollardan unumli foydalanib, quyidagicha terma yaratadi: Yomon ko’z tosh yorar der, Yomon do’st bosh yorar der. Yomon erkak to’y buzar, Yomon ko’z uy buzar der. Yomon bo’lsa yo’ldoshing Bor baxting ham to’zar der. Bitta bandning o’zida yomon sifatlashi bilan yasaluvchi to’rtta maqol, ibora ishtirokida xalqona yo’lda she’r yaratilgan. Birinchisi, yomon nazarli kishining, hattoki, qattiq va mustahkam toshdek jismni ham parchalab yuborishi, ikkinchisi, yomon odam bilan do’st tutinsang, bir kun kelib, boshingni yorishi, uchunchisi, yomon erkak to’y-hashamga g’avg’o solib, dilxiralik keltirib chiqarishi, to’rtinchisi, yomon odam bilan yo’ldosh bo’lsang, baxting buzlishi xalqona qo’shiq janri uslubida kuylanadi. Tahlillardan ma’lum bo’ladiki, Shavkat Rahmon, Muhammad Yusuf, Sirojiddin Sayyid singari shoirlarimizning o’z ijodida maqol va matallardan foydalanishi bir-biridan tamomila farqlanadi. Bu ular she’riyatida qo’llanilgan maqol va matallarning turli shakllari ijodkor uslubi va mahoratini o’rganishda muhim omil bo’lishini ko’rsatadi. 53

XULOSA 1. Har bir she`rning yuragi lirik qahramoni uning asos markazi hisoblanadi. Keyingi yillar lirik qahramoni zamona va zamondoshlariga tabiat manzaralari nigohi bilan boqa boshladi, she`riyatda inson va tabiat o`rtasida o`ziga xos aloqa- robita paydo bo`ldi. Bu aloqa lirik qahramon qiyofasini poetik mukammalashtirdi ham. Bu davrdagi lirik qahramon intellektual jihatdan yetuk, o`zida jamiyatning barcha voqeliklariga teran munosabatini jamlay olgan shaxs sifatida namoyon bo`ldi. 2. Oshkoralik jamiyatning barcha sohalari qatori lirikaning ham mavzular doirasini kengaytirgan, adabiyot o`zining azaliy va abadiy mavzusi insonni teran teran tahlil etishga kirishgan edi. Lirikadagi bu ko`tarilish peyzaj lirikasini ham chetlab o`tmadi. Tabiiyki, bu o`zgarishlar zamirida lirik qahramon faolligi turadi. Lirikaning yangi qahramoni – tabiat muammolari bilan uzviy tarzda insoniy muammolarni manzara lrikasidagi sintezlashgan qiyofasi paydo bo`ldi. 3. Bu davr shoirlari tiynatidagi favqulotda jushqinlik, shiddat va keskirlik o`z o`rnida peyzaj lirikasi qahramonga ham ko`chdi. U nafaqat intellektual darajasi keng inson sifatida, balki jamiyat va muammolariga, shu bilan birga, insoniy tuyg`ularga ham befarq bo`lmagan inson sifatida dunyoga keldi. Shoirlarning yevroropa adabiyoti bilan tanishligi, uning ustivor tendensiyalarini o`zida jamlagan lirikasini o`rganish ham shoir qahramoning shakllanishida alohida o`rin tutadi. Chunonchi, Sh. Rahmonning ispan she`riyatining gultoji Garsia Lorka she`rlarini tarjima etishi M.Yusuf, A.Suyun, X.Davron, U.Azimning esa g`arb mifologoiyasida bevosita murojatlari, salaflardan va ustozlardan ijodiy ta`sirlanishi fikrimizning yorqin dalili bo`la oladi, deb o`ylaymiz. 54

4. Biz peyzaj she`riyatida shartli besh ko`rinishni belgiladik. Unga ko`ra, Tabiat obrazlarini jonlantirish (insoniylashtirish) orqali amalga oshiriladigan psixologik tasvirda shoir-lirik qahramon insonga xos bo`lgan hususiyatlarni tabiat hodisalari, jonli hayvonlar, o`simlik va shu kabilarga singdirib borish hamda ularni jonlantirish bilan kechinmani tasvirlaydi. Ikkinchi, Tabiat bilan bog`liq poetik tafsillar (detallar) vositasida amalga oshiriluvchi ko`rinishida shoirning maqsad- e`tibori o`z qahramonining ichki ruhiy olami va tashqi olamini ochib berishga qaratadi. Lirik qahramonning hislat-fazilatlari tabiat bilan bog`liq poetik detallar orqali yaxlit manzarani vujudga keltiradi. Ko`ngil kechinmalarini konkret tabiiy holat va vaziyatda aks ettirish orqali esa ikki yo`nalish-tabiat fasllari va tabiiy holat e`tiborga olinadi hamda lirik qahramoning ruhiy holati o`sha tabiiy vaziyatlarga hamohang tarzda real tasvirlanadi. Ruhiy parallelizm vositasida shoir ko`ngil olmining dolg`ali kechinmalarini tabiat bilan yonma-yon qo`yib tasvirlaydi. Aslida hamma vaqt ham peyzaj lirikasida inson va tabiat parallel tarzda tasvirlansada, biz bunda inson ruhiyatining qay darajadaligiga qarab tabiiy vaziyatning ham evrilishlarini hisobga oldik. She`riy san`atlar vositasida lirik qahramonning kechinmalarini ta`sirchanlik bilan tasvirlanadi. Bu shoirga fikrining kuchli va hissiyot bilan tasvirlashiga imkon yaratadi. Bu ko`rinishlarning barchasi umumlashib, tasvirda psixologik portret yaratishga imkon tug`diradi. 5. Psixologik portret yaratishda lirik-kompazitsion uyg`unlik ham o`ziga hos o`ringa ega. Mavjud nazariy tekshirishlarda lirik she`r kompazitsiyasi asosan to`rt guruhga bo`lingan va mazkur tasnifning to`rtinchi guruhiga peyzaj va portret she`rlar kiritiladi. Ayrim tekshirishlarda esa portret va peyzaj she`rlar birinchi guruhga ko`chiriladi. Bizningcha esa, shakl va mazmun nuqtai nazaridan peyzaj she`rlarni alohida ko`rsatish to`g`ri bo`ladi. Chunki peyzaj she`rlar shakliy ko`rilishi va mazmuniga ko`ra u bilan yonma-yon tasnif etilgan portret she`rlardan farq qiladi. Peyzaj she`riyatidagi kompozitsiya boshqa tur she`rlar tuzilishidan u qadar farq qilmasada, o`ziga xos obrazlar olami va g`oyaviy nuqtai nazaridan ajratib turadi. Ayrim manzara she`rlarning qurilishi o`zida kompozitsion 55

shakllarning barchasini jamlab kelgan. Buni biz shartli tarzda “aralash kompozitsiya” deb atadik. 6.Peyzaj she`riyatida psixologik tasvir yaratishning yana bir vositasi konflikt bo`lib, buni poetik tasvirdan istisno qilib bo`lmaydi. Lekin peyzaj lirikasidagi konflikt o`ziga xos jihatlariga ko`ra boshqa tur asarlar konfliktidan ajratib turadi. Odatda, konfliktga manfaatlar yoxud qarashlar ziddiyati sifatida qarash ustivor. Ammo peyzaj lirikasidagi konflikt ko`rinishlari manfaatlarini qisman izohlagani holda asosan o`zida ruhiy qarama-qarshiliklarni – kolleziyalarni ifodalaydi. 7. Biz bu masalani ham yorqin ifodalash maqsadida eng ko`p uchraydigan turlarini ajratib, alohida turlarga bo`lib o’rgandik. Chunonchi, Tabiat va inson konflikti da peyzaj tasvirning asosida turgan tabiiy manzara yohud tabiiy muammo insonga qarama-qarshi tasvirlanadi. O`rganilayotgan davrda global ekologik muammolarni tasvirlash konfliktning ana shu turida amalga oshirilagan edi. Tabiat obrazlari ziddiyati esa she`riy konteksdagi obrazlarning bir-biriga zid qo`ygan holda amalga oshiriladi. Bunday tur konflikt peyzaj lirikasida asosan yashirin tarzada inkishof etiladi. Ya`ni bir obraz tasvirlangani holda qarshi qo`llanilayotgan ikkinchi obraz tasvir mantig`idan kelib chiqadi. Uchinchi, Tabiat bilan bog`liq ranglar va ohanlar ziddiyati turida esa peyzaj tasvirga xos ranglar, o`zaro qarshilantirilib psixologik holat yaratiladi. Bunda an`anaviy tarzdagi ranglar ziddyati bilan birga ba`zan boshqa-boshqa ko`rinishga ega bo`lgan ranglar va ohanglar tasvirlanadi. Masalan, yashil va sariq ranggi kabi. Bunda yashil yoshlik timsoli bo`lsa, sariq (za`faron) ranggi esa keksalikning timsolidir, yoki sukunat shovqinga tarzida. 8. Peyzaj lirikasinig obrazlar olami keng va rang-barangdir. Yuqorida ta`kidlaganimizdek, 80-yillar lirikasi o`zining xos hususiyatlari bilan boshqa davrlar lirikasidan farq qiladi. Xususan, bu jihatlardan biri uning obrazlar olamida ham namoyon bo`ladi. Bu davrda shoirlari peyzaj lirikasini kuzatar ekanmiz, ularning an`anaviy obrazlardan samarali foydalangan holda faqat o`zlarigina xos obrazlarni ham yaratganligiga guvoh bo`ldik. Masalan, Sh. Rahmon ijodidagi “Daryo”, “Ummon”, M. Yusuf she`riyatidagi “Kapalak”, “Jayron”, “Rayhon”, 56

“Lolaqizg`aldoq” U. Azim she`riyatidagi “Ot”, “Qo`sh-yurak” obrazlari, A. Suyunning “Archa, “Ohu-mazlum”lari, X. Davronning tabiat bilan bog`liq shakllangan “Afrosiyob”, “Maysa” obrazlarini shular qatoriga kiritish mumkin. Shu bilan birga o`sha an`anaviy obrazlarning an`anaviy ma`no-mohiyatini yangicha ko`rinishlar bilan boyitsh bu davr she`riyatiga xos xususiyatdir. Masalan, ana`naviy “Daraxt” va “Tog`” obrazlarini odatda, daraxt – mag`rurlik, tog` - sabr tarzida qo`llash mavjud. Mazkur ijodkorlarda esa daraxt, masalan, bir o`rinda jabrdiyda (Sh. Rahmon) etib tasvirlansa, bir o`rinda zamonadan ortda qolgan (U. Azim) kabi ifodalangan. Tog` esa nimjon (X. Davron), yolg`izlik (A. Suyun) kabi ma`nolarda talqin etiladi. 9. Badiiy san`atlar estetik tafakkurning ibtidosida paydo bo`lgan poetik hodisalardir. Shu ma`noda, biz obrazlarning peyzaj tasvirdagi o`rni va ahamiyatini tekshirar ekanmiz, ulardan ayrimlarini (masalan, tazod, jonlantirish kabilar) yo`l yo`lakay tekshirishlarimizda tahrir etib o`tganimiz sabab, asosiy aytilamagan va tahlil etilmagan turlaridagi to`htaldik, xolos. Tashbih san`ati peyzaj lirikaning asosiy vosiyalaridan biridir. Shuningdek, uning barcha turlarini peyzaj lirikasi namunalarida uchratish mumkin. Tajahuli orifona esa peyzaj lirikasining ayrimlarida kuzatiladi. Peyzaj lirikasida ham san`atlarning barcha turlarini uchratish mumkin. San`atlarning bunda lirik qahramonning u yoki bu jihatlarini bo`rttirib ko`rsatishga hizmat qilar ekan, tabiat manzaralari, obrazlar bilan birikib bu jarayonni yuzaga keltiradi. O`tgan asrning 70-80- yillari o`zbek she`riyatida ijodkorlar folklorizimlarni yaratar ekan baiiy niyatini milliy munosabatlarning yuzakiligi, xalqning milliy qadriyatlari toptalib, erk va huquqlari poymol etilayotganligi tufayli kishilar qalbida norozilik isyon kuchayib borayotganligini ko`rsatishga qaratdi. Ammo totalitar tuzum ta`qibidan cho`chigan, qatag`onlik davrining og`ir qismatlaridan voqif bo`lgan ijodkorlar o`z fikrini folklorga xos uslubda ramziylik asosida talqin qilish uchun folklor janrlari va motivlari, obrazlari va ritmikasini ijodiy qayta ishlab, badiiy talqin qilishga urindilar. Bunda shoirlarning individual mahorati namoyon bo`lishi bilan bir qatorda davr muammolarini ifodalashda ularning 57

g`oyaviy yaqinligi hamda davr she`riyatining estitik qonuniyatlariga bo`ysunishidagi birdamligi natijasida muayyan badiiy mezonlar shaklandi. Bu me`zonlar davr she`riyatining g`oyaviy-badiiy tadrijini, taraqqiyot yo`nalishini belgilab berdi. Folklorizmlar shu davr kishisining taqdiri bilan bog`liq muammolarni, uning real hayotini, turmush tarzini, kayfiyati va orzu intilishlarini tarannum etishga yordam berdi. Shu orqali davr she`riyatining ijtimoiy mazmuni kuchaydi. Unda chuqur mazmunli fikrlar sodda va siqiq shakllarda ifodalana boshlandi. Bu yillar o`zbek she`riyati oddiy folklorizmni maqollarning ma`no serqirraligini anglatish uchun qo`lladi. Maqollarning birgina ma`nosiga tayanish noo`rinligini anglatdi. Anlitik folklorizmlarni yuzaga keltirish orqali she`riyat jozibasini, ruhiy ta`sirni oshirdi. Xalq qo`shiqlari, qarg`ish va olqishlarining boqiyligini ta`minladi. Folklorga xos syujetlarning ijodkor yaratgan sujetga singdirib yuborilishi badiiy asar qimmatini oshirdi. Sujetlar mukammallashuviga sabab bo`ldi. Janr stiliziyasi XX asrning 70-80- yillari o`zbek she`riyatida ayricha xususiyatga ega bo`ldi. Folklorga xos motiv va obrazlar she`riyatda qo`llanar ekan, ijodkorning fikr va tuyg`ularini ifodalashda yangicha imkoniyatlar ochildi. Folklorga xos ritmni sitilizatsiya qilish she`riyatimiz ritmikasini boyitdi, xalqchilligini ta`minladi. Xullas, XX asrning 70-80- yillari o`zbek she`riyati rivojida folklorizmlar ta`siri beqiyosdir. Ular orqali davr shoirlarining san`atkorligiga muhim qirralarini, uslub xilma-xilligini aniqlash mumkin. 58

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. I.Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent. Ma’naviyat. 2008 2. I.Karimov. Adabiyotga e’tibor- ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. O’z.A.S. 2009, noyabr 3. Adabiyot nazariyasi.Ikki tomlik.1-tom.-Toshkent: Fan,1979. 4. Abdullayev O. O’tkir so’z qolmasa…// Jahon adabiyoti, - 1997. № 3. –B. 98-104 5. Rahmon Sh. Rangin lahzalar. T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1978. 40- bet. 6. Yusuf M. Saylanma. So’zboshi T.: Sharq, 2007. 7-bet 7. Sharopov A. Yulduzli osmon sehri. T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983. 49-bet. 8. Sarimsoqov B. Badiiylik asoslari va mezonlari. T.: O’zR FA, TAI nashriyoti, 2004. 4-bet 9. Alisher N.Badoyiul - bidoya. Mukammal asarlar to’plami.20 jildlik, 1 – jild.- Toshkent. “Fan”.1987. 10. Avaz Chori. Baxtiyorlik shu emasmi?. Qarshi. Nasaf. 1992. 11. Hayitov A. 90- yillar o’zbek lirikasida an’ana va shakliy izlanishlar. Fil.fan.nom.diss. Toshkent.2004. 59

12. Normatov U. Ijod sehri. Toshkent. Sharq. 2007. 13. Parfi Rauf. Sabr daraxti. Toshkent. G’. G’ulom nomidagi nashriyot birlashmasi. 1986. 14. Qur’oni Karim. O’zbekcha izohli tarjima.- Toshkent. G’. G’ulom nomidagi nashriyot birlashmasi. 1992. 15. Qarshiboy Murtazo. O’nglanmagan taqdir talqini. Toshkent. Kamalak.1995. 16. Rahimjonov N. Mustaqillik davri o’zbek she’riyati. Toshkent. Fan. 2007. 17. Rumiy Jaloliddin. Ma’naviy Masnaviy. Toshkent. Sharq. 2002. 18. Subhon Shermurod. She'riyat iqlimi. Toshkent. Zarqalam. 2005. 19. Yo’ldoshev Qozoqboy. Yoniq so’z. Toshkent. Yangi asr avlodi. 2006. 20. Muhammad Yusuf. Saylanma. Toshkent. Sharq. 2004. 60

O'xshashlar

70-80 yillar hikoyanavisligida yangi badiiy tamoyillar (XAYRIDDIN SULTON HIKOYALARI MISOLIDA)

Bolalar she’riyatida hajviy obraz yaratish (80-yillar she’riyati misolida)

“XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

Tarixiy qissalarda voqelik va badiiy tasvir uyg’unligi (Mirkarim Osim va Asad Dilmurod qissalari misolida)

Xurshid Davron she’riyatida poetik obraz va shoir mahorati