Tarixiy qissalarda voqelik va badiiy tasvir uyg’unligi (Mirkarim Osim va Asad Dilmurod qissalari misolida) - Adabiyot - Diplom ishlar

Tarixiy qissalarda voqelik va badiiy tasvir uyg’unligi (Mirkarim Osim va Asad Dilmurod qissalari misolida)

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

230.5 KB

Ko'chirib olish

“ Tarixiy qissalarda voqelik va badiiy tasvir uyg’unligi (Mirkarim Osim va Asad Dilmurod qissalari misolida ) ” mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

Mundarija KIRISH……………………………………..……………………….………..3-5 I.BOB. Tarixiy – qahramonlik asarlarida xarakter yaratish….….…….6-10 I.1. Mirkarim Osimning tarixiy qissa yaratish mahorati ( “To’maris”, “Shiroq” qissalai misolida)…….……………..……………………………………….11-16 I.2. Mirkarim Osimning “Iskandar va Spitamen” qissasida tarixiy voqelik va tasvir ……………..……………………………………….…….…..………17-27 II. BOB. Tarixiy voqelik va badiiylikning o’ziga xosligi…….….……… 28-29 II.1. Asad Dilmurodning “Mulk” qissasida tarixiylik va badiiylikning sinkretliligi………………………………………………………………...30-36 II.2. Asad Dilmurodning “Girih” tarixiy qissasida milliy qadriyatlar talqini……………………………………………………………………….37-51 UMUMIY XULOSALAR……………………………………….……….. 52-58 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R О ‘YXATI………………….. 59-60 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Tarix va badiiy adabiyot masalasi g‘oyat serqirra, serk о ‘lam va teran masaladir. XX asrning 70-yillaridan boshlab, xalqimizning olis о ‘tmishiga, tarixiy shaxslar taqdiri va hayotiga qiziqish nihoyatda kuchaydi. Tarixiy xaqiqatni badiiy xaqiqatga aylantirish jaxon adabiyotida ustivor yo’nalishlardan hisoblanadi. Zotan, tarix voqelikning b о ‘lib о ‘tgani haqida s о ‘zlasa, adabiyot uning qay tarzda b о ‘lgani xususida yoritadi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, adabiyot har qanday tarixiy voqeani shunchaki tasvirlamaydi. Uning markazida inson omili turadi va insoniy tuyg‘ular va kechinmalarni tasvirlash birinchi planga chiqadi. Tarixiy voqe’likni badiiylashtirishga doir izlanishlar о ‘zbek adabiyotida 70-yillardan boshlab keng e’tibor berila boshladi. Lekin, Abdulla Qodiriy ijodi bu shakllanishning avvalida turgani shubxasiz. Chunki aynan Qodiriy «moziyga qaytib ish k о ‘rishning hayrlik» ekanligini о ‘z ijodida k о ‘rsatib bergan edi. Ammo XX asrning ibtidosida boshlangan bu harakat keyinroq о ‘zgacha tusda davom etdi. Ya’ni Qodiriy «mavzuni moziyning kir sahifalaridan» olgan b о ‘lsa, 60-70 yillarda jahon milliy madaniyati taraqqiyotida о ‘ziga xos о ‘ringa ega b о ‘lgan Sharq allomalarining, jahongir qahramonlar siymosini yaratishga e’tibor kuchaydi. Binobarin bu holat davriy t о ‘lg‘onishlar bilan bogliq ediki, bu bizning tadqiq yo’nalishimizga kirmagani uchun о ‘zga tadqiqotlarga qoldiramiz. Biz о ‘zbek adabiyotida tarixiy hikoyalari, qissalari, romanlari bilan ushbu yo’nalishning taraqqiyotida о ‘ziga xos о ‘ringa ega b о ‘lgan Mirkarim Osim va Asad Dilmurod ijodiga e’tibor berdik. Chunki adiblar ijodi о ‘zbek adabiyotshunosligidagi mazkur masala yuzasidan chiqishlarda yo’l-yo’lakay tahlil etilgan xolos. Ana shu kemtiklikni t о ‘ldirish maqsadida mavzu tanlar ekanmiz, uning dolzarbligini quyidagi jihatlar bilan izohlashimiz mumkin: Mirkarim Osim va Asad Dilmurod ijodlari о ‘zbek adabiyotshunosligida hali yetarlicha tadqiq etilmagan. Modomiki muddao tadqiq ekan, adib ijod yo’nalishlari, uning о ‘ziga xos estetik prinsiplarini tahlil etishni taqozo etadi; 3

Adiblar ijodini tahlil etarkanmiz, ularning estetik tasvir prinsipi – tarixiy mavzu va uning talqini masalasiga e’tiborsiz qarash mumkin emas. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Biz Mirkarim Osim vaAsad Dilmurod qalamiga mansub qissalarni badiiy tahlil etish va uning о ‘ziga xos jihatlarini nazariy jihatdan tekshirishni о ‘z oldimizga maqsad sifatida q о ‘yar ekanmiz, ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni belgilab oldik: - adiblar asarlarini о ‘zlashtirish, о ‘rganish va tadqiq etish; - shu yo’nalishda yaratilgan asarlar bilan qiyosiy taxlil etish; - ushbu yo’nalishda bajarilgan ilmiy va ilmiy-tanqidiy manbalar bilan tanishib chiqish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tadqiqot о ‘z yo’nalishi va tahlil obyektining xali о ‘rganilmagan asarlarga murojati bilan yangidir. Shuningdek, odatdagi tarixiy mavzular yoritilishdan о ‘zgacharoq b о ‘lgan asarlarni tahlil etish, undagi tarixiy voqelikdan ham k о ‘ra k о ‘ngil kechinmalarining ustivorligini k о ‘rsatishga qilingan harakat bilan ham о ‘z yangiligini k о ‘rsatishi mumkin. Tadqiqotning metodologik asosi va uslubi sifatida biz Aristotel, Gegel, Belinskiy, Chernishevskiy kabi jahon allomalarining badiiy adabiyot estetik prinsiplari, nazariy qoidalariga bag‘itshlangan tadqiqotlaridagi fikrlariga suyandik. Shuningdek, N.Karimov, U.Normatov, S.Mirvaliyev, A.Kattabekov kabi о ‘zbek olimlarining ham fikrlari, mazkur masalaga oid qarashlariga о ‘z tadqiqot ishimizni bajarish jarayonida murojaat etdik. Мавзунинг ўрганилиш даражаси .Ўзбек адабиётшуносли гида қисса жанри ва унинг хусусиятлари кенг ва атрофлича ўрганилган Айниқса Қ. Юлдошев, А.Қулжонов, Н.Ҳатамов, М.Маҳмудовларнинг илмий ишлари ва монографияларида тарихий қиссаларининг жанрий хусусиятлари таҳлил қилинган. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Biz mazkur bitiruv malakaviy ishini amalga oshirishda tadqiqot maqsadi va vazifalaridan kelib chiqib, adiblar 4

Mirkarim Osimning “To’maris”, “Shiroq”, “Iskandar va Spitamen”, hamda Asad Dilmurodning «Girih» (-T., «Yosh gvardiya», 1989) t о ‘plamiga kiritilgan ikki qissa - «Mulk» va «Girih» qissalarini tanlab oldik. Mavzuning amaliy ahamiyati . Mazkur bitiruv malakaviy ishning xulosa va nazariy umulashma fikrlaridan ma’ruza matnlari , kurs ishlari yozishda referatlar tayyorlashda hamda maktab, litsey, kollej adabiyot o‘qituvchilari dars o‘tish jarayonlarida foydalanishlari mumkin. Tadqiqotning tuzilishi . Mazkur bitiruv malakaviy ish maqsad va vazifalardan kelib chiqib, kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5

I.BOB. Tarixiy – qahramonlik asarlarida xarakter yaratish Tarixiy haqiqatni badiiy haqiqatga aylantirish jahon adabiyotida ustivor yo’nalishlardan biri hisoblanadi. Tarixiy mavzuda yozilgan asarlar olis moziy voqeligini ko’z o’ngimizda jonlantirish bilan barobar ulardagi ijtimoiy – falsafiy mazmun bizga ma’naviy – axloqiy saboqlar beradi. tarixiy salnomalardagi faktlar, ma’lumotlar qanchalik qiziqarli va maroqli bo’lmasin, ularda his yo’q, tafakkur yo’q. Ular ishlov berilishini kutib yotgan, asrlar bag’riga zil cho’kkan qoyalarni, cho’qqilarni, tog’ – toshlarni eslatadi. Ijodkor hoh rassom yoki haykaltarosh bo’ladimi, ularning muayyan ma’no bilan tuyingan nuqtai nazari, hayoli va fantaziyasi kuchi bilan gung qotgan toshlar qanot bog’lab parvozga chog’lanadi. Muhtasham, go’zal san’at asarlariga aylanadi. O’z davrining ijtimoiy, siyosiy, falsafiy, axloqiy masalalariga javob izlayotgan tafakkur timsoli, tuyg’u – kechinmalarning mazmunli holati bo’lib qoladi. Shu boisdan ham moziy voqeligining jonsiz sahifalari ma’noli manzaralar silsilasini hosil qiladi. O’tmish voqea – hodisalar sharhi emas, aksincha, o’zining dardi – tashvishlari, quvonchlari, orzu – armonlari bilan suhbatdoshimizga, fikrdoshimizga aylangan ma’noli manzaralar o’quvchi ko’z o’ngida tirilgan holatda paydo bo’ladi. Ularda o’tmish bilan bugungi kunimizni bog’laydigan ildizlar mavjudligiga ishonch xosil qilamiz. Ana shu asnolarda inson o’z tarixisiz, o’tmish xotirasiz yashay olmasligiga, ko’rashishi mumkin emasligiga qat’iy amin bo’ladi. Xo’sh ana shujarayonda tarixiy qissa janri qanday xususiyatlar kasb etadi? Qanday yangi alomatlar hisobiga o’z imkoniyatlarini kengaytiradi? O’tmish voqeligi hamda tarixiy shaxslar xarakterini aks ettirish prinsiplariga ko’ra tarixiy qissalar ko’proq raman janriga yaqinroq turadi. Xususan, tarixiy ramanga xos bo’lgan real voqelik, ajdodlar qismatini yoritishdagi fakt va badiiy to’qima, ijtimoiy muhit, tarixiy kolorit, til va uslub muammolari tarixiy qissalarga ham taalluqlidir. Faqat shu ta’kidlash kerakki, qissada mazkur masalalar miqiyosi va ko’lami romandagiga nisbatan 6

chegaralangan, torroq bo’ladi, degan qarashlar ham mavjud. Shunga ko’ra tarixiy qissaning o’ziga xos janr xususiyatlarini quyidagicha belgilash mumkin. Yuqorida ta’kidlanganidek, tarixiy qissalarda ham real shaxslar hayoti, taqdiri badiiylashtirilishi zarur unsur hisoblanadi. Bu narsa janr spetsifikasini belgilovchi eng muhim xususiyatdir. O’tmishga bag’ishlangan asarlarda real shaxslar aks ettirilishi kerakmi yoki yo’qmi degan masala tarixiy romanjanri spifikatsiyasini belgilashda ham yetakchi muammo bo’lib kelgan. Tarixiy qissa janri qanday o’ziga xos spetsifik xususiyatga ega? Birinchidan, tarixiy qissalarda millat va Vatan taqdiridagi hal qiluvchi muhim ijtimoiy – siyosiy ahamiyatga ega bo’lgan voqealar badiiy tahlil uchun asos qilib olinadi. Qolaversa olis moziyda kechgan hamma voqea – hodisalar ham san’at asarlari uchun badiiy – estetik tadqiqotchilik madaniyati belgilovchi hayotiy haqiqat bo’lavermasligi mumkin. Ikkinchidan, har qanday zulm – istibdod ko’rnishlariga qarshi bosh ko’targan, xalqning orzu – umidlarini, manfaatlarini ro’yobga chiqarish uchun boshini tikkan, ezgulik, adolat, go’zallik, haqiqat singari umumbashariy qadriyatlar himoyasi va tantanasi uchun umrini bag’ishlagan real shaxslar tarixiy qissallarning bosh qahramoni bo’ladi. Jahon badiiy taffakkurining barchaxalqlar va barcha zamonlar adabiyotiga mansub tarixiy qissalarning yetakchi qahramonlari shunday xislat – fazilatlar sohibi bo’lib kelgan. Uchinchidan, makon va zamon nuqtai nazaridan umumbashariy ma’naviy – axloqiy, intelektual qadriyatlarni yoqlagan, hiimoya etgan va ularning yuzaga chiqishi uchun ko’rashayotgan real shaxslarning qaysi belgilariga, jihatlariga qarab milliy mansubiyatlarini aniqlash mumkin? Har bir ijtimoiy – tarixiy taraqqiyot bosqichida o’z millati, vatani manfaatlarini yoqlagan va ko’rashgan real shaxslarning fe’li – faoliyatiga ko’ra, ezgulik, adolat, go’zallik singari bashariy qadriyatlarga munosabati, nuqtai nazariga ko’ra milliyligi namoyyon bo’ladi. Shunisi e’tiborliki, o’tgan asrning 60-80 – yillari qissachiligida birgina Mirkarim Osim ijodiy tajribasi misolida kuzatadigan bo’lsak, badiiy barkamol 7

tarixiy qissalarning yetakchi qahramonlari tarixiy shaxslardir. Endi, yozuvchining dunyoqarashi, ijodiy niyatiga ko’ra tarixiy shaxslar psixalogiyasini aks ettirish prinsiplarini ham nafaqat davr va ijtimoiy voqeliklar nuqtai nazaridan, shuningdek, bir adib izlanishlarida ham muayyan farqlanadi. Biri ikkinchisiga o’xshamaydi. Bir – birini takrorlamaydi. Biroq real tarixiy shaxslarning yetakchi qahramon bo’lib kelishigina asarning badiiyatini ham , ijtimoiy ahamiyatini ham belgilaydigan asosiy xususiyat emas. Tarixiy shaxs obrazi badiiy xarakter darajasiga o’zib chiqmas ekan, uni yo’qori saviyadagi asar deb bo’lmaydi. Buning uchun o’sha real shaxsning ma’naviy – axloqiy, intelektual dunyosi jamiyat psixalogiyasi bilan bevosita tahlil etilishi kerak. Bu xil estetik vazifa ijodkor oldiga asar qahramonlarining turfa voqea – hodisalar ta’sirida yuzaga kelajak o’y – fikrlarini, mushohada – muhokamalarini boshqa odamlar bilan munosabatlari jarayonida ular ruiyatida kechadigan turlicha his – tuyg’ular manzarasini ham berish kabi talablarni ham qo’yadi. Shuningdek, qahramonlar hatti – harakati, har bir so’zi, tabiiyki, yozuvchining g’oyaviy – badiiy niyatiga buysundirilgan bo’ladi. Bu narsalarni xarakter mantig’idan kelib chiqishi asardagi psixologik tahlilning haqqoniyligi va hayotiyligini ta’min etishga xizmat qiladi. Bularning hammasi o’tmish voqeligi bilan real odamlar yashab, kurashib o’tgan ijtimoiy muhitni, sharoitni ham xolisgavdalantirishga, yozuvchining badiiy – falsafiy kontseptsiyasini yoritishga qaratiladi. Shu ma’noda yozuvchi hayot materialini tanlashda, ularni saralashda, xarakterlarni talqin qilishda o’zining bosh ijodiy niyatidan kelib chiqadi. Tarixiy qissalarda ham xarakter yaratish jarayonining o’ziga xos qiyinchiligi prototipni kuzatish imkonini yo’qligi bilan izohlanadi. Shuning uchun ham adib fakt va ma’lumotning, moziy voqea – hodisalarining tarixiy haqqoniyligiga, tasvirlanayotgan davr solnomasiga, o’zining ijodiy tajribasiga, ko’nglida tug’ilgan va ijodiy tasavvurida gavdalantirgan xarakterning namoyyon bo’lishi va hatti – harakati mantig’iga, ongi – dunyoqarashiga tayanib talqin etadi. 8

Yana asosiy talablardan biri – tarixiy asarlar, shu jumladan qissalar, tanlangan moziy davrga mos arxaiklashtirilgan badiiy tilda yozilishi kerak. Ular o’tmish, davr ruhini o’quvchiga singdirish, boshqacharoq qilib aytganda, davr koloritini berish katta ahamiyatga ega. Shu bois yozuvchilarimiz tanlangan davrga doir ayrim so’z va iboralarni qo’llaydilar, xalqimizning o’sha davrga xos rasm – rusum va urf – odatlarini badiiy lavhalarda jonlantiradilar. Bunday paytda tarixiy mavzuda ijod qiladigan yozuvchilarning ayrim qiyinchiliklarga duch kelishi tabiiy hol. Agar muallif asarida davr koloritini saqlayman deb o’sha davrga xos, biroq hozirgi paytda arxaik hisoblangan so’z va iboralarni juda ko’p qo’llasa, kitobxon bu asarni tushunishi juda qiyin. Yoki aksincha, muallif o’tmish voqea – hodisalarini bugun biz ishlatadigan so’z va iboralar bilan ifodalasa, tarixiy davr koloriti sezilmay qoladi va asarning badiiy kuchiga putur yetadi. To’g’ri, har bir tarixiy asar tili o’z davrining adabiy normalari asosida yoziladi. Bu narsa, ayniqsa, muallif tilida o’zligini ayon ko’rsatadi. Lekin personajlar tilida tasvir etilayotga zamon ruhi, davr koloriti aks ettirilishi zarur unsurlardan hisoblanadi. Xususan ta’niqli olim Akram Kattabekov ta’kidlaganidek, “ xalq tilida singormanizm qonuni hukmron. Aytaylik, “brogan” emas “borg’on”, “qo’ygan” emas “qo’yg’on” deb gapirilishi odat tusini olgan. Hozir yo’q bo’lib ketgan ba’zi so’zlar ham iste’molda. Chunonchi, ilik (qo’l), cherik (askar) kabi va hokozolar. Har qalay tekstda tushunarli bo’lib turgan va ataylab lug’at ko’rish shart bo’lmagan ayrim so’z va iboralarni qo’llash zamon ruhiga yaqinlashtiradi va asarning ishontirish kuchini oshiradi” 1 . Adiblarimiz Vatan va millat tarixini, buyuk ajdodlarimiz hayoti va taqdirini hujjatli manbalar asosida, to’laqonli, badiiy ifodasini yaratishda kata va boy tajriba orttirishdi. Bu sohada muayyan an’analar ham yaratildi tarixiy nasr tabiatiga xos yetakchi xususiyatlar, janrning taraqqiyot tamoyillari, ijodkorlarimiz tajribasi o’rganilgan. Shunga ko’r atarixiy qissalarning mavzu yo’nalishlarini shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchisida millat 1 Kattabekov.A. Tarixdan saboq olib. O'zbekiston adabiyoti va san'ati xaftaligi. 1997 28 mart. 9

tarixida muhim o’rin tutgan yirik ilm – fan, ma’daniyat va san’at arboblari obrazini aks ettirish ustuvor bo’lsa, ikkinchi guruhni shaxs erki, Vatan mustaqilligi, xalq ozodligi uchun jon olib jon bergan jasur yurt himoyachilari hayotiga bag’ishlangan qissalar tashkil etadi. Vatanparvarlik, millatsevarlik tuyg’ulari barcha xalqlar uchun hos bo’lgan mushtarak ma’naviy – intelektual qadriyat. Uning badiiy – falsafiy talqinlari jahon adabiyoti taraqqiyotining yetakchi yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Shu ma’noda milliy mustaqilligimizning ma’naviy asoslarini mustahkamlashda, vatan o’tmishini holis anglashda, yosh nasllarni milliy g’urur ruhida tarbiyalashda ushbu yo’nalishdagi asarlarning roli beqiyosdir. Olis moziydan boshlab kuni kecha kechgan voqealargacha xalqimizning milliy ozodlik uchun olib brogan shonli ko’rashlari tarixidan iborat. Yunon Eron va Arab bosqinchiligini Chingizxon istilosi va bir yuz o’ttiz yil davom etgan rus mustamlakachiligini bir eslaylik. Ota – bobolarimiz asrlar osha ona yurtimizni himoya qilib, bosqinchilarga qarshi omonsiz ko’rashib kelgan. Shiroq va To’maris, Spitamen, Alp Tegin va Muqanna, Temur Malik va Jaloliddin Manguberdi, Torobiy va Najmiddin Kubro, Nomoz va Shermuhammad kabi jasur farzandlari nomini xalqimiz hamisha yodda saqlaydi; ijodkorlarimiz esa ularni ulug’lab, o’z asarlarida sha’nini olqishlab keladi. 10

I.1. Mirkarim Osimning tarixiy qissa yaratish mahorati ( “To’maris”, “Shiroq” qissalari misolida) Mirkarim Osimning “Aljabrning tug’ilishi”, “To’maris”, “Shiroq”, “Iskandar va Spitamen”, “Temur Malik”, “Jayhun ustida bulutlar”, “O’tror”, “Zulmat ichra nur”, “Ibn Sino qissasi” “Singan setor”, “Nur va zulmat”, “Mohlar oyim va Xonposhsha”, Asad Dilmurodning “Sherdor”, “Mulk”, “Girih”, “Intiho” qissalari, “Mahmud Torobiy”, “Fano dashtidagi qush”, “Pahlavon Muhammad” romanlarini shu mavzuda yozilgan e’tiborli asarlardir. Bu qissalar badiiy jihatdan birdek darajada bo’lmasa-da, o’tmish voqeligi va tarixiy qahramonlarimiz haqida jonli, hayotiy lavhalar, manzaralar yaratilishiga ko’ra o’ziga xos badiiy qimmatga, estetik ahamiyatga ega. Yo’qorida zikr etilgan qissalarda Narshaxiy, Muhammad Nasaviy, Abu Rayhon Beruniy, Abdurazzoq Samarqandiy, Sharaffiddin Ali Yazdiy va boshqa tarixchi olimlar asarlardagi hikmatlar, ma’lumotlar, lavhalar hamda xalq og’zaki ijodidagi syujetlar material bo’lib xizmat qilgan. O’tmish ma’daniyatimizning yorug’ yulduzlari, yurtning jasur himoyachilari haqida asarlar yozish an’anasini, birinchi bo’lib, qissa janrlarida Mirkarim Osim boshlab berdi. U tarixiy shaxslarning murakkab hayot yo’li haqida uzoq izlanishlar natijasi o’laroq, ko’plab tarixiy qahramonlik mavzusidagi asarlar yaratdi; keying yillar o’zbek prozassi rivojiga munosib xissa qo’shdi. Adibning maqsadi yosh nasllarni o’z ajdodlari o’tmishidan xabardor etish edi. Shuning uchun u, dastlab maktab o’qituvchilari uchun tarix fani yuzasidan ko’pgina qo’llanmalar yaratdi. So’ngra tarixiy mavzuda e’tiborlik ocherklar yoza boshladi. Adib butun ijodiy faoliyati davomida faqat tarixiy asarlar yozdi; xalqimizning olis o’tmishdagi bizga noma’lum hayot manzaralarini ravshan yoritib berdi. Yozuvchi o’z asarlariga qahramon qilib olgan Shiroq, To’maris, Spitamen, Temur Malik, Abu Abdullo Ibn Muhammad Ibn Muso al – Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Navoiy, Mashrab kabi buyuk 11

siymolar obrazi bugungi o’zbek adabiyotining eng yorug’ sahifalariga, obrazlari sistemasida buyuk qahramonlarga aylanib qolgan. Bu asarlarning ma’naviy – ma’rifiy, ijtimoiy- axloqiy ahamiyati beqiyosdir. Keying paytda tarixni o’rganish uchun keng yo’llar ochilgani bois sermiqiyos va serqatlam moziyni badiiy o’zlashtirish ham ancha kengaydi. Uning o’ziga xos shakllari paydo bo’la boshladi. Ana shunday izlanishlardan biri xalq og’zaki ijodi, rivoyat va afsonalar syujeti asosida yaratilgan rivoyat qissalardir. Bunday asarlar ko’proq, xalq og’zaki ijodi na’munalaridagi yarim afsonaviy, romantik qahramonlarni eslatuvchi shartli personajlar sarguzashtlariga asoslanadi. Shunga ko’ra syujetda ma’lum shartlilik, bo’rttirish, og’zaki ijod elementlari, rivoyatomuz voqealar uchraydi. Xalq og’zaki ijodidagi To’maris va Shiroq afsonalarining asli bizga yetib kelmagan. Ularning mazmuni grek tarixchilaridan, Geradodning “Tarix” va Poliyenning “Harbiy hiylalar” kitobida, shuningdek, “Avesto”da hikoya qilib qoldirilgan. To’maris afsonasida Massaget qabilalarining, Shiroq afsonasida esa Sak qabilalarining bosqinchi yovlarga qarshi kurashi aniq, yorqin ko’rsatib berilgan. Bu qabilalarning tadbirkorligiga, jasur va mardligiga alohida e’tibor qaratilgan. Mana shuning o’ziyoq, har ikkala afsonaning ham Turonda yashovchi donishmand xalqimiz tomonidan yaratilganini isbotlab turibdi. Mirkarim Osim shu materiallar asosida “Shiroq” 1 va “To’maris” 2 qissalarini yaratdi. Har ikkala asarda ham ajdodlarimizning vatanparvarlik, yovlarga qarshi ko’rashda ko’rsatgan qahramonligi. Jangu jadal sahifalari aks ettirilgan. “To’maris” qissasi syujetini qadimgi Turonda yashagan Sak va Massaget qabilalarining hukmdorlaridan biri To’marisning bosqinchi Eron shohi Kayxusravga qarshi olib borgan qahramonlik ko’rashi tashkil etadi. Yozuvchi tarixiy faktlarga jon baxsh etib, ezgu tilakli xalqning matonati, psixalogiyasini, qahramonligi tabiatini badiiy vositalar yordamida tasavvur qilishimizga imkon 1 Mirkarim.O. “Shiroq” qisa. Toshkent. 1955 2 Mirkarim.O. Ajdodlarimiz fojeasi. Tarixiy qissalar. Toshkent. 1983 12

yaratadi. Muallif asar qahramoni To’marisni bir so’zli, mard va nihoyada shiddatkor sarkarda sifatida tasvirlaydi. shaxsiy baxti va huzur - halov–tidan ko'ra o'z xalqining baxt – saodatini, tinchligi va osoyishtaligi uchun jonfidokorlikni afzal ko’radi. Eron shohi Kayxusrav jo’natgan elchining: “Men yolg’iz elchi emas, sovchi ham bo’lib keldim. Shahanshohi olam senga g’oyibona oshiq bo’lganlar”, degan gapiga, “ Shahanshoh menga emas, mening yurtimga, boyligimga oshiq bo’lgandir”, deydi To’maris zaxarxanda qilib. “Men emas, shu serbaraka yurtim unga kerak bo’lib qolgan. Siz, elchi janoblari, o’z tojdoringizga borib ayting: Men uning taklifini qat’iyan rad etaman. Men unga qalliq bo’lishni, o’z elimni unga qul qilib topshirishni istamayman” deb javob beradi. To’maris bu gapi bilan Vatanining daxlsizligini, xalqining erki va mustaqilligini saqlash bosh a’moli ekanligini uqtiradi. Bunday yovqur javobni kutmagan Kayxusrav fig’onidan tutun chiqib ketadi. Shoh sha’niga nomunosib nomardlik yo’lini tanlaydi. U hiyla ishlatib, To’maris lashkarlarini qo’lga oladi. Ular orasida To’marisning o’g’li Sparangiz ( ba’zi manbalarda Sparganiz) ham bor edi. O’zining hiyla bilan qo’lga tushganini sezgan Sparangiz kishanni yechishni so’raydi. Grek tarixchisi Gerodot “Tarix” kitobida yozishiga ko’ra, Sparangiz qo’li yechilgan zahoti o’zini – o’zi o’ldiradi. Mirkarim Osim mazkur tarixiy faktni badiiylashtiradi. Qissaga quyidagi tahlitda singdirib yuboradi: “ Qo’limni yechib qo’yinglar, - deb iltimos qildi u. Kayxusrav bir mulozimiga ishora qilgan edi, u yugurib kelib yigitning qo’lini yechdi-da, o’z joyiga borib turdi. Shu on Sparangiz qo’ynidan kichkinagina yaltiroq pichoq olib, o’zining ko’ksiga sanchdi-yu, mukka tushib jon taslim qildi. “Mard yigit ekan, - dedi Kayxusrav bir ozdan keyin. – o’limni nomusdan Afzal ko’rdi”. Sparangiz o’lmidan xabar topgan To’maris va barcha massagetlar yuragini g’azab, nafrat alangasi qoplaydi. To’maris yurt boshiga tushgan bu kulfatlarni daf etish uchun jangga kirar ekan, lashkarlariga murojat qiladi: “ Opa - singillar , aka – ukalar qayerga ketayotganingizni hammangiz yaxshi bilasiz. Shu ketganimizcha, yo hammamiz bitta qolgunimizcha qirilib, o’z qonimiz bilan 13

sha’nimizga tushgan dog’ni yuvib tashlaymiz, yoki dushmanni qirib yuborib, g’alaba bilan qaytamiz. Eron shohi oldida tiz cho’kadigan nomard yo’q. biz albatta yengamiz! Shafqatsizlikni bizlardan ko’rsin Eron shohi”. To’maris qo’shinlari ayosiz jangda g’alaba qozonadi. Katta yo’qotishlar, qurbonlar evaziga o’z yurtini Eron lashkarlari bosqinidan saqlab qoladi. Muallif tarixiy voqealarga badiiylik baxsh etar ekan, ularga muhim ijtimoiy ahamiyatli ma’nolar yuklaydi. G’alaba misolida o’quvchi ongini, ko’nglini tarbiyalashga alohida urg’u beradi. Kitobxon qalbiga zulmga, yovuzlikka, bosqinchilikka qarshi nafrat, vatanparvarlik, ozodlik va adolatga muhabbat tuyg’ularini alangalatadi. Qissadagi yirik tarixiy shaxslardan yana biri ahmonylar davlatning asoschisi Kayxusrav obrazidir. Asarni o’qir ekanmiz, bugungi kun sarxadlarida turib, o’sha olis tariximizning uzoq sahifalariga nazar tashlaymiz. Ulardan bugungi kunimiz uchum ma’naviy – intelektual quvvat, madad olamiz. Qirg’inbarot urushlar, son – sanoqsiz odamlarning qul qilib haydab ketilishi, ayollar dod – faryodi, norasida bolalarning itlar oldiga tiriklayin tashlangani, qutirgan itlarning ojiz, himoyasiz bolalarning zanjirband ota – onalari ko’zi o’ngida g’ajishi, burda – burda tilkalashi naqadar achinarli va qayg’uli. Mana shu xil tarixiy faktlardan tegishli xulosa chiqargan yozuvchi Kayxusravni asarda tajavvuzkor, qonxo’r va ayni paytda, nomard shaxs sifatida tasvirlaydi: “ Eron shohi ko’pni ko’rgan keksa jangchining makr – hiyladan iborat bo’lgan rejasini zavq bilan tinglab o’tirdi. Soddadil massagetlar daryodan o’tishimizga monelik qilmay, mardlik ko’rsatdi-yu bizlar hiyla ishlatib nomardlik qilamizmi”, degan fikr ko’nglining ko’chasiga hamkelmadi. Iroq va Misrni, O’rta Osiyoning janubiy qismini quril va oltin, makr – hiyla bilan bosib olib, buyuk Eron davlatini barpo etgan bu shuhratparast shoh, maqsadiga erishish yo’lida har qanaqa nomardlikdan tap tortmasdi. 14

Asardagi Zarina obrazi badiiy to’qima mahsuli. U bosh qahramon To’maris qiyofasini, jasoratning mohiyati va tabiatini ayonlashtiradi. Xususan xarakter mantig’ini ta’minlashga, badiiy dalillashga yordam beradi. Qissa ajdodlarimizning yurtimizga ko’z tikkan yovlarga qarshi qahramona kurashlarini aks ettiruvchi yorqin asar sifatida, ayniqsa, bugungi milliy mustaqillik sharoitida kata tarbiyaviy ahamiyatga ega. Yurtimiz dushmanlariga, bosqinchilarga qarshi kurash, o’tmishda kechgan jang – jadallar “Shiroq” tarixiy qissasining ham qahramonlik yo’nalishini, mazmun –mohiyatini belgilab bergan. Qissada o’z xalqini, kindik qoni to’kilgan tuproqni jonidan ortiq sevgan cho’pon Shiroq obrazi yetakchi o’rin tutadi. U o’z hayoti evaziga xalqining erkini, ona zamin ozodligini ta’minlaydi. Muallif asarda buni qahramon nutqi orqali jonli, ishonarli lavhalarda tasvirlab beradi: “Agar meni, bola – chaqam va nevaralarimni unutmasang, o’z shirin jonimdan kechib, yurt boshiga kelgan baloni daf etardim. Dushmanni daf qilmoq uchun bir xiyla o’ylab topdim, umrim oxirlab qoldi, axiri bu dunyodan ketmoq kerak. Men el – yurt uchun o’limning shirin sharbatini ichmoqqa qaror qildim”. Shiroq fidoiy ajdodlarimizning xalqsevarlik, qahramonlik, vatanparvarlik tuyg’ularini o’zida mujassam etgan obrazdir. Yozuvchi Shiroq jasoratni tasvirlar ekan, asrlar osha xira tortgan tarixiy fakt va ma’lumotga jon ato etadi. Natijada asrlar to’zoni orasidan voqea – hodisalar, real shaxslar o’z dunyosi, muhabbati va nafrati ila ko’z o’ngimizda butun borlig’I bilan namoyyon bo’la boshlaydi. Qissa yakunida Shiroq fojeali o’lim topadi. Biroq u mard, tanti tabiati bilan kitobxon qalbidan joy oladi. Yurt va el uchun yovlarga qarshi kurashi bilan Shiroq ko’z o’ngimizda vatanparvarga aylanadi: “ – Men yengdim, Doro qo’shinlarini bir o’zim yengdim! – dedi u ( Shiroq ) qichqirib. – sizlarni aldab sahroning qoq o’rtasiga olib keldim, - qo’li bilan kun chiqish va kun botish tomonni ko’rsatdi. – bu yog’i ham yeti kunlik yo’l, u yog’i ham. Istagan tomoningizga boravering. Mening go’rim shu yerda, - deb oyog’i ostini ko’rsatdi”. Mirkarim Osim Shiroq obrazi orqali vatanparvarlik ham ijtimoiy adolat singari, haqiqat kabi go’zaldir, degan 15

g’oyani ulug’laydi. Shunday shaxs erki, millat hurriyati hamisha bashariy qadriyatlarning betimsol na’munasidir. “To’maris”, “Shiroq” qissalarida yozuvchining tarixiy materiallarni taqdim etish uslubi o’zgacha. Xususan, bu xil rivoyat – qissalarda ko’tarinkilik va qahramonlik syujetini yoritishda ko’proq liro – romantic uslub mos keladi. Hamid Olimjonning “Muqanna” drammasi vatanparvar Muqanna sarguzashtlari va xarakteri xuddi shu yo’sinda tasvirlanganligini eslash o’rinlidir. Ma’lumki, tarixiy asarga moziy – hodisalari, real tarixiy shaxslar tasviri obyekt qilib olingan. Tarix materiallarini qalamga olayotgan adib o’sha olis moziyda kechgan hayot bilan bugungi davr ruhini uyg’unlashtirmay turib tarixiy mazmunga ega bo’lgan asar yarata olmaydi. Tarixiy asarlarga qahramon va material tanlashda ijodkordan alohida salohiyat talab qilinadi. Chunki, har qanday mavzudagi ijtimoiy, axloqiy, vatanparvarlik g’oyalari bilan yig’ilgan asarning bugungi kundagi ma’naviy – intelektual ahamiuyati benihoyat kata. Shiroqqning qahramonligi, u ishlatgan harbiy taktika ( hiyla) keyinchalik Turon o’lkasida yashab o’tgan ajdodlarimiz tomonidan yurtimizga qilich ko’tarib kelgan bosqinchilarga, xususan Aleksandr Makedonskiy qo’shinlariga qarshi ishlarganlligi hqida grek tarixchilari yozib qoldirishgan. Yozuvchilarimiz Aeksandr Makedonskiy va Spitamen haqidagi tarixiy materiallarni yoritishda Sharq va G’arb solnomachilari bitiklaridan va yana hozirgi zamon tarixchi olimlarining ilmiy tadqiqotlaridan ham samarali foydalanishgan. Rim tarixchisi Arrianning “Aleksandrning yurishi”, grek muarrixi Plutarxning “Qo’shaloq hayotnomalar”, Kvint Kurstiy Rufning “Aleksandr Makedonskiy tarixi”, Shoufmanning “Makedonskiyning Sharqdagi siyosati, shuningdek boshqa tarixchilarning asarlaridan keltirilgan manbalarda, Firdavsiy va Navoiyning asarlarida ham Iskandarning hayoti, harbiy yurishlari ancha keng tasvirlanadi. 16

I.2. Mirkarim Osimning “Iskandar va Spitamen” qissasida tarixiy voqelik va tasvir Spitamen qahramonligi, boy ma’naviy olami ana shu taxlit tarixiy fakt va ma’lumotlar doirasida qiziqarli lavhalar tasvirlanadi. Spitamen – xalq orasidan chiqqan lashkarboz. U dushmanning og’ir zarbalaridan, talato’plaridan gangib qolgan yurtdoshlarini o’z atrofiga yig’ib, bosqinchilarga qarshi qasoskorlik urushini boshlab yuboradi. Yozuvchi Spitamen psixalogiyasini chizarkan, uning ongi – shuuridagi qilt etgan tebranishlarni ham e’tibordan chetga qoldirmaydi; mard, adolatli, qo’li ochiq va jangovor lashkarboshi sifatida tasvirlaydi. Bu esa qahramonning tashqi qiyofasini jonli faoliyati bilan jonli tasvirlash, tasavvur qilish uchun imkoniyat yaratadi. “Yosh Spitamen o’zini janglarda ko’rsatib, yuqori mansablarga erishdi, bora – bora so’g’dlardan to’zilgan otliq askarlarga boshliq bo’lib oldi. Adolatli, qo’li ochiq bo’lgani uchun qo’l ostidagi askarlar uni yasxshi ko’rar, mard – jangovor boshliqning bir og’iz so’zi bilan o’zlarini o’tga ham, suvga ham tashlashga tayyor edilar. U boshqa sarkardalar singari jangda qo’lga tushgan o’ljaning ko’p qismini o’ziga olmas, topganini o’ziga tobe odamlar bilan baham ko’rib, ularning chekkan mashaqqatlariga, shodliklariga sherik bo’lar edi” 1 . Spitamen Iskandarga qarshi daxshatli janga kirar ekan, Vatani Sug’diyonani ozod qilish istagi unga dalda beradi. Kuchiga kuch qo’shadi, lekin ayrim vatandoshlarining og’makashligi, hiyonatchiligi uni iztirobga soladi. Dardi – dunyosi qorong’u tortadi. Bu dunyo shevalarini anglash oson ekanu, inson deb atalgan bir ushshoq jonni tushunish o’lim bilan barobar mavhum-a, deya yozg’iradi. Samarqand yaqinida hal qiluvchi jangda Spitamen qo’shinlari son jihatdan ozchilikni tashkil etgani uchun yengiladi; u qolgan tiriklar bilan cho’lga chekinadi. Yana el – yurtini ozod etish uchun hayot – mamot muhorabasiga tayyorgarlik ko’ra boshlaydi. Dushman xizmatida bo’lgan otasining qutqulariga uchgan xotini Spitamen boshini tanasidan judo qilib, Iskandarga jo’natadi. 1 Mirkarim.O. Ajdodlarimiz fojeasi. Tarixiy qissalar. Toshkent. 1983 12 bet 17

Asar tarixiy haqqoniyligi, voqealar tasvirining qiziqarliligi bilan kitobxon diqqatini mixlab oladi. Spitamen obrazi vatanparvarlikning baland timsolida namoyyon bo’ladi. Qissada maromiga yetmagan holatlar ham yo’q emas. Xususan, tarixiy fakt va ma’lumotlar mohiyatini, ruhini ochishda holatlar, kayfiyatlar kechinmasini yaratish yetishmayotgandek tuyuladi. Tarixiy tafsilotlar tasvirida tuyg’u, hissiyot teranligi bo’rtib turmaydi. To’g’ri, Spitamenning atrof – tevaragidagilar, lashkarlari va boshqa munosabat – muomilalarida badiiy tahlildan ko’ra publististik ifoda ustundek ko’rinishi mumkin. Albatta, bu borada, ya’ni tasvir va talqinda muayyan andoza – retsept bo’yicha ish ko’rish mumkin emas. Buni talab etish ham aqlga sig’maydi. Qolaversa, olis voqea – hodisalar psixalogiyasini yaratishdan ko’ra hayotiy holatlar haqidagi holis – obyektiv hikoya asar uslubini belgilab berayotir. Ana shu badiiy tasvirdagi holislik, obyektiv munosabat Mirkarim Osimning boshqa qissalari uchun ham xos xususiyat hisoblanadi. Ma’lumki, xarakter psixalogiyasini yaratish uchun yozuvchidan murakkab ruhiy jarayonlar manzarasini chizish, kechinmalar holatini berish talab etiladi. “ Iskandar va Spitamen” qissasida badiiy tasvir va talqin o’rnini aksar sahifalarda bayon egallab olganligini kuzatish mumkin. Chunonchi, Spitamenning o’ldirilishi epizodini olaylik. Spitamen o’limi tarixiy manbalarda turlicha ko’rsatiladi. Rim tarixchisi Arrian “Aleksandrning yurishi” asarida xabar berishicha, Iskandarning Spitamenni quvib, izma – iz qo’shin tortib kelishidan massagetlar cho’chiganlar. Shu tufayli, go’yo Iskandar shafqati va muuruvvatini qozonish uchun Rim qo’shinlarining eng havfli dushmani va shu bilan barobar o’zlarining tayanchi, xaloskori bo’lgan Spitamenni o’ldirishgan. O’z sadoqatliklari dalili sifatida xalq qahramoni boshini Iskandarga tuhfa etishgan. Mirkarim Osim qissasida Spitamen o’ldirilishi bilan bog’liq tarixiy voqealarni tasvirlashda rivoyatlarga tayanadi. Ya’ni, Spitamenni o’z xotini o’ldirgan, degan haqiqatni yoritishga e’tiborni qaratadi. Bunga e’tiroz yo’q. ammo ana shu hiyonatning daxshatli ko’rinishi tasviriga e’tibor beraylik-chi. 18

Jumladan, qissada o’qiymiz: “Spitamen kechki ovqatdan so’ng dong qotib uxlab qoldi. Xotini esa uning yoniga uxlayolmay chodir shiftiga ko’z tikib yotardi. Yarim kecha butunlashkargoh uyquga ketgach, tashqariga chiqib, bir aylanib keldi-da, o’rtadagi ustunga osig’liq qilichini qinidan asta sug’urdi va zarb bilan reining boshini tanidan judo qildi. So’ng bir lahza yo’zini teskari o’girib turdi- da, titragan qo’llari bilan reining boshini hurjunga solib, tashqariga olib chiqdi” 1 . E’tibor beryapsizmi. G’oyat fojeali, dramatic holat o’ta sovuqqonlik bilan ifodalanayapti. Ya’ni ana shu qaltis hiyonatga jazm etgan ayolning qahri yoki mehri, iztirobi yoki afsus – nadomati, xursandchiligiyu nafrati singari turfa ruhiy evrilishlar jarayoni ko’rinmaydi, kuzatilmaydi. Axir, odam o’ldirish, yana bir yostiqqa bosh quygan umrdoshi, taqdirdoshi boshini sapchadek o’zib tashlash g’oyat og’ir qiynoqlar, ikkilanishlar, azoblar girdobini yengib o’tish evaziga xosil bo’ladi-ku. Vaholanki, bu xil ayol qalbida, ongi – shuurida kechishi mumkin bo’lgan mushohada – muhokamalar, his – tuyg’ular, kechinmalar ma’nosi bizga qorng’uligicha qolayotir. Yana, kuni kecha: “ bol tomgan tilingdan bir o’pay”, “ iloyo, aytganing kelsin”, deya xayrixohlik, mehr ko’rsatib turgan ayol birdaniga xiyonotkorga, o’z reining qotiliga aylanishi o’quvchini ishontirmaydi. Hech qanday qurquvsiz, yoki his – hayajonsiz, kiprigini qilt etkazmasdan, daxshatga tushmasdan reining tanasidan boshini judo qilsa. Bu xil hissiz lavhalar kitobxonda shubha uyg’otadi, tarixiy haqiqatga nisbatan ishonchsizlik tug’diradi. Mana shunday badiiy dalillanmagan holatlarni asarda yana keltirish mumkin bo’ladi. Muallif tarixiy manbalarga qat’iy suyanib ish ko’rganligi boisdan u yaratgan qahramonlar xatti – harakati badiiy ifoda jihatidan dalillanishiga alohida diqqat qiladi. Xarakter jonli, hayotiy va ishontirarli. U asarda mustaqil, to’laqonli hayot kechiradi; fe’li – faoliyati, yurish – turishlari, qiliqlari, o’y – kechinmalari, atrofdagilarga muomala – munosabati o’zining ichki mantig’ini buysungan, psixologik jihatdan dalillangan. Mirkarim Osimning “Iskandar va Spitamen” qissasida ana shu holning guvohi bo’lamiz. Va lekin, asarning barcha 1 Mirkarim.O. Ajdodlarimiz fojeasi. Tarixiy qissalar. Toshkent. 1983 . 18 bet. 19

sahifalari ham ana shunday maroqli va hayotiy, haqqoniy asoslangan deb bo’lmaydi. Xususan, Spitamenning Iskandarga qarshi olib borgan kurashi sahifalari barcha holatlarda ham badiiy dalillangan deb bo’lmaydi. Yozuvchi qahramonning ichki dunyosini chuqur ochish o’rniga asosan voqealarni bayon qiladi: “Spitamen o’z askarlari bilan Maroqanddan chekinib, Zarafshonning o’ng tomoniga o’tib oldi, jangchilarning bir qismini qirg’oqdagi to’qayda pistirmada qoldirib, o’zi cho’lga chekindi. Karan otliq qo’shinlarini daryodan olib o’tishi bilan to’qayda berkinib yotgan sug’d jangchilari ularni o’qqa tutdilar. Otlar jon talvasaga botib kishnaganlaricha yiqila boshladi, oyoqlari ot ostida qolgan suvoriylar ham o’q yeb, yer tishlab qolaverdilar. Shu payt Spitamen otliq qo’shini bilan kelib dushman ustiga sherdek tashlandi. Sug’dlar nog’ora va burg’ular ostida bog’u bo’stonlarga bostirib kirgan yovni ayamay qirardilar. Zarafshon qip – qizil qonga belanib oqa boshladi” 1 . To’g’ri, Mirkarim Osim grek muarrixi Geradod va rus tarixchisi Bartold asarlaridagi moziyga tegishli, Sharq xalqlari o’tmishiga doir fakt – ma’lumotlarga, voqea – hodisalar tafsilotiga tayanadi, asoslanadi. Bu narsa o’quvchining moziy voqeligiga nisbatan ishonchini orttiradi; tarixiy shaxs qismati, kechmishiga daxldor voqea – hodisalar tafsilotiga nisbatan e’tiborini kuchaytiradi. Mirkarim Osim qissalarida va hikoyalarida ana shu tahlit tarixan asosli manbalarga tayanib ish ko’rishlik samaralarini adabiyotshunos Matyoqub Qo’shjonov ham ijobiy baholaydi: “M.Osimning … kichik tarixiy asarlari ko’proq faktlarni qayd qilish usulida yaratilgan bo’lsa ham, ulug’ ajdodlarimiz hayotini, xususan ulardagi bugungi yoshlarga faqat o’rnak bo’ladigan epizodlarni topib, soda tilda, oddiy shaklda aks ettirib berishi adabiyotimiz taraqqiyoti uchun, so’zsiz, zarur qissadir” 2 . Ma’lumki, har qanday badiiy asardagi harakter hayot haqiqatini aynan andozasi bo’lmasa-da, badiiy mantiqqa ko’ra uning ko’zgusiga aylana boradi. 1 Mirkarim.O. Ajdodlarimiz fojeasi. Tarixiy qissalar. Toshkent. 1983 . 13-14 betlar. 2 Qo’shjonov. Saylanma. Toshkent. Adabiyot va san’at. 1983. 16-bet 20

Agar uning o’rnini uzundan – uzun bayon, ta’rif va tavsiflar egallasa, unday asar badiiylikdan mahrum bo’lib qolishi shubhasiz. Yo’qorida, Mirkarim Osim ijodiy tajribasi misolida kuzatilganidek, xarakterning hayotiyligi va obyektivligi yozuvchining mahoratiga, ijodiy maqasadiga bog’liq. Xarakter o’zida hayot haqiqatining muhim jihatlarini ifodalay olsagina, u kitobxonning tarix, inson va o’tmish voqeligi haqidagi tasavvurini boyita oladi: ongi – shuuriga yangi fikr, yuragiga qo’r bag’ishlaydi. Moziyga tayanib qahramonlik sahifalarii yoritish, kitobxonning ma’naviy – intelektual ehtiyojlariga javob bera oladigan asarlar yaratish g’oyat ma’sulyatli vazifadir. Bu aytishga oson, aslida g’oyat og’ir. Zero, o’tmish bilan bugungi kun ruhiy ehtiyojlari qon tomirlaridagi hamohanglikni ilg’ash, toppish va aks ettirish bilan bog’liq. Bu – har bir ijtimoiy taraqqiyot bosqichida uzoq o’tmish va hozirgi kun ehtiyojlari o’rtasidagi hamohanglikni yangi – yangi ko’rinishlari vujudga kelaveradi, demakdir. Bugungi kun o’zbek prozasining kata qismini ush bu yo’nalishdagi asarlar egallab borayotgani ham shundan. Bunday asarlar ruhiga singdirilgan tiriklik saboqlari, hikmat va ibrat, tuyg’u va tafakkur madaniyati bizning kelajakka parvozimiz uchun tayanchdir. O’z yurtini sevish, ardoqlash uni himoya qilish naqadar ezgu ekanligini dildan tuyamiz. Ajdodlarimiz el – yurt deb yashaganlarining, jondan kechganliklarining guvohi bo’lamiz. Shuning o’ziyoq yuraklarda vatansevarlik, erksevarlik urug’ini ustiradi. Ma’lumki, olis o’tmish mavzusiga qo’l urgan, ajdodlar shaxsiyati va qismatini yoritishga intilgan yozuvchi arixiy faktlarga suyangan holda badiiy haqiqat manzaralarini yaratadi. Bu narsa yozuvchi dunyoqarashi, badiiy – estetik ideali bilan bog’liq o’rtaga chiqqanligi bois tarixiy manbalardagi voqea – hodisalar, fakt va ma’lumotlar badiiy talqinida ham xilma – xilliklar yuzaga kelishi tabiiydir. “Lekin kezi kelganda aytish lozimki, - deydi Mirkarim Osim, - yo’qoridagi qissalarda bosh qahramon – real tarixiy shaxslarning ruhiy olamidagi ziddiyatli holatlarning ta’siri unchalik mufassal emas. Qolaversa, 21

so’ngi davr yozuvchilarining asarlardagi tarixiy manbalar chuqur o’rganilmaganligi boisdan kamchiliklar ham tez – tez ko’zga tashlanib turadi. Bu esa tarixiy mavzuda bir qator badiiy sayoz asarlarning yuzaga kelishiga sabab bo’lyapti. Yosh yozuvchilarning tarixiy mavzuda asar yozishga o’rganishlarini qoralab bo’lmaydi. Yozuvchi istagan mavzusida asar yozaverishi mumkin, lekin ular o’zlari aks ettirayotgan davr yoki hodisaning mohiyatini yaxshi bilishlari, tarix qo’llanmasidan biron fikrni bilib olib, shartta roman yozishga o’tirish befoyda ish… Sizga ijodim davomida kelgan bir xulosani aytay: arab grafikasida bitilgan eski asarlarni o’qiy olmaydigan yozuvchining tarixiy mavzuda biror juyali asar yozib o’rinlata olishiga shaxsan men ishonmayman” 1 . Mirkarim Osim qalamiga mansub “O’tror”, “Temur Malik”, “Mahmud Tarobiy kabi tarixiy qahramonlik qissalarida tarixiy voqelikni badiiy haqiqatga aylantirishda nechog’lik mashaqqatli izlanishlar olib obrganligini ko’rishimiz, kuzatishimiz mumkin. Bu tarixiy davr haqidagi manbalar aslida yetmish va saksoninchi yillarda sharqshunos olimlar tomonidan ruschaga o’girilib, bizga yetib kelgan. Mirkarim Osim esa bu manbalarni fors va arab tillarini mukammal bilganligi uchun aslidan o’qib, asarlariga materialni o’shalardan olgan. Shunga ko’ra adibning yo’qorida bildirilgan fikrlari naqadar o’rinli ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Turon hududlariga bostirib kelgan arab va mug’ul istilochilari xunrezligi aks etgan, ularga qarshi ko’rashgan qahramonlarimiz obrazi yoritilgan asarlar talaygina. Mirkarim Osim qissalaridagi Shiroq, To’maris, Spitamen, Muqanna va Temur Malik kabi xalqimizning mard va jasur o’g’lonlari bosqinchilarga qarshi ko’rashga otlangan xalqqa boshchilik qiladilar. Xususan, yigirma ming askari bilan Xujandga bostirib kirgan Chingizxonning Suktu va Uloq nuyon sarkardalari qo’shiniga qarshi Xo’jand hokimi Temur Malik Chumchiq oroldagi 1 Mirkarim Osim, Akam Kattabekov suhbati. Tarixdan saboq olib. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1997. 28 mart. 3 bet. 22

istehkomda turib qaqshatkich zarbalar beradi. Adib Temur Malikni oqkungil, bilimdon, fe’li keng va bag’ri butun sarkarda sifatida tasvirlaydi: “Kuch – quvvatini ayamay, ishtiyoq bilan ishlayotgan hasharchilar orasida o’qtin – o’qtinbaland bo’yli bir kishi paydo bo’lar, o’zini hurmat bilan qarshilagan hasharchilarning ishlariga kushoyish tilab, ishda mahorat ko’rsatgan ustalarga tashakkur bildirar, sust ishlayotganlarga piching otib, uyaltirar edi. Bu kishi Temur Malik edi. U ba’zan orqasidan ergashib yurgan mulozimlarining yelkasidan xurjundam bir qism tanga olib, yaxshi ishlayotga kishilarga ulashib berar edi”1. Temur Malik shaxsini bezab turgan odamlarga mehr – muhabbat, oqibatlilik singari xislatlar asarning boshidan oxirigachs qizil chiziqdek o’ta boradi. Bosh qahramon xarakterini nurlantirib turgan fazilatlar juda ko’p. birinchi galda u Vatanning jonkuyar himoyachisi, tolmas va jasur ko’rashchisi. Dushman harsang toshlardan ko’tarma yasab, tobora istehkomga yaqinlashib kela boshlagach, mudofaachilar vaqtincha chekinishga qaror qiladi. Shunday qiyin vaziyatda Temur Malikning o’tkir aqli, uddaburonligi qo’shinni xalokatdan qutqarib qoladi: “Tezda kemalar yasash kerak. Bizni faqat kemalar qutqaza biladi!” Tong bilan duradgorlar, kemasozlar ishga tushib ketdi. Tayyor bo'lgan kemalarga ustunlar o'rnatib, ustunni namat bilan yopdilar, atrofni ham namat bilan o'radilar. namatlarning ich - tashini sikka qori;lgan ganch bilan suvadilar, o'q otish uchun tuynuklar qoldirdilar». Temur Malik Xorazmshohdan mada kelgunga qadar dushman zabalarini qaytarib trishga axd qiladi. biroq bu davrda Xorazmshoh o'z askarlarini tarqatib yuborgan edi. Bu voqeadan xabar topgan Temur Malik madaddan umidini uzgan bo'lsa-da, o'z shashtidan qaytmaydi: «Ammo biz qurol - yarog'ni tashlaymiz. safar kemasiga o'ltirib, yog'iy birla jang qila - qila, najot sohiliga erushurmiz', - deydi. Shu tasvirning o'ziyoq qahramon vatanparvarligi va jasoratining mohiyatini ochishga xzmat qiladi. Temur Malik chekinayotgan bo'lsa-da, yovqur, shiddatli hamlalari bilan yovga qutqu solib jang qiladi. Vatan erkini, el - yurt ozodligini har narsaan 23

ustun quyadi. shu boisdan ham avka - mulozimlaning una hurmati baland, sadoqati yuksak. O'zi ham yelkadoshlariga qattiq, suyanadi, ishonadi. Adib Temur Malik xarakteridagi mardlik, harbiy tadbirkorlik xususiyatlarini bor murakkablgi bilan ifodalab, bu obrazning hayotiy va jonli chiqishiga erisjhadi. Asarda Temur Malik yetadigan qo'shinlar olib borgan erk - ozodlik ko’rashi mug'ullar shamshiri damini qaytaribgina qolmay, dushmaniga qayta o'nglamas zarbalar berganligi ham yorqin badiiy ifodasini topgan. Temur Malik qissa nihoyasida dushman qo'lida fojeali o'lim topadi, biroq uning o'limi kitobxon qalbida g'urur, faxr tuyg'ularini paydo qiladi. O'tmish mavzusidgi qissalarni ikki guruhga bo'lib o'rganish lozimligi haqida gapirib, moziyda millat fani va ma'daniyatichirog'ini yoqqan yorqin yulduzlar - mutaffakkirlar haqidagi biografik qissalarni ikkinchi guruhga kiritgan edik. Ziyoli ijodkorlarimiz obrazini badiiy jonlantirish olis o'tmish hayoti haqida tasavvur va tushunchalarimizni kengaytiradi , boyitadi. shu ma'noda ysh nasllar dunyoqarashini shakllantirishda ham ahamiyati katta, albatta. Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Mirzo Ulug'bek, Alisher Navoiy, Bobur haqida yaratilgan asarlarning qimmati ham mana shundadir. Ulug' ajdodlarimiz hayoti va faoliyati to'g'risida keyingi yillarda ham hikoya va qissalar, drama va romanlar yaratildi, yana yaratilmoqda. Ular uzoq o'tmishimizning yorug' yulduzlari bo'lgan ajdodlarimizning ibratli hayoti, ilmiy - ijodiy faoliayi, taqdiri haqida hikoya qiladi. Shu tariqa bu shaxslar shaxsiyati, ma'naviy - intelektual merosi yaqindan tanishtiriladi. Ma'lumki, tarixiy - biografik asarlarning bosh qahramoni olimlar, ijodkorlardir. Shunday ekan, yozuvchidan birinchi galda o'z qahramonini ilm ustidagi ijodiy zahmatlar jarayonida ko'rsatish talab etiladi. Shu bilan birga muallif qahramonining ilmiy yoki badiiy kashfiyotlari mohiyatiga kirib borishi ham lozim bo'ladi. Bu juda mas'uliyatli, yozuvchining sa'jiya - salohiyati bilan bog'liq. Shu jihatdan Mirkarim Osimning «Jayhun ustida bulutlar» qissasi diqqatga sazovordir. Bu asarda Beruniyning hayoti va olim sifatidagi ko'p qirra faoliyati hikoya qilinadi. 24

Asarda Beruniyning bolaligi, oilaviy ahvoli, ustozlari haqda ma'lumotlar beriladi. «Jayhun ustida bulutlar» qissasida Beruniyningbolaligi va u tarbiya topgan sharoit ancha qiziqarli tasvirlanadi. Yosh Muhammadning zehni, ilmga chanqoqligi hammani hayratda qoldiradi. U tez orada barcha bilimlarni o'zlashtirib oladi: «Muhammad shu vaqtgacha o'zi tengi kambag'al bolalar bilan tirikchiligini zo'rg'a o'tkazar edi. Endi bo'lsa uning usti but, qorni to'q, cho'lga borib, qirchang'i eshagida o'tin olib kelib, sotish o'rnigailm o'rganish bilan mashg'ul. Ibn Iroq unga hisob va hadisdan, yosh olim Abu Saxl arab tili, tibbiyotdan dars bera boshladi. Muhammadning zehni kundan - kunga ochilib, muallimlarni hayratga sola boshladi. Handasa va hisob ilmini yaxshi o'rganib, berilgan masalalarni mustaqil hal etadigan bo'ldi». Asarda qahramon yashab o'tgan sharoit ancha mufassa, detallashtirilib tasvirlanadi: murakkab ko'ringa ilmiy jumboqlarni, tarixiy sharoitni soda va tushunarli tilda bayon qiladi: «Beruniy qadimgi Yunon va O'rta Osiyo o'g'rofiyunlarining asarlarini o'qishga kirishib ketdi. Batlimus o'z kitoblarida yer kurrasining globusini yasash yo'llarini o'rgatgan edi. Yigirma bir yoshga kirgan yosh olim qutri (diametri) yetti gaz keladigan katta globus yasadi. Turli mamlakatlar, shaharlarning jug'rofiy mavqei, oralaridagi masofani belgilovchi chiziqlar chizdi. Xatti ustuvorning janubdagi quruqlik yo'q deb o'ylagani uchun, uni ko'k ranga bo'yadi. Bundan boshqa samoviy jismlar ustida mushohada olib borish uchun usturloblar, burchak o'lchaydigan katta asboblar yasadi». MahmudG'aznaviy Xorazm o'lkasini bosib olgach, Ma'mun akademiyasining atoqli olimlaririni G'azna shaxriga, saroyiga zo'rlab olib ketadi. Ular orasida Beruniy va safdoshlari ham bor edi. Qahri qattiq shoh Mahmud G'anaviy ilmi fozillar bilan turli xil munozaralar uyushtirib, g'alati - g'alati hiyla - nayranglar ishlatib, ularni jazolamoqchi bo'lardi. ana shunday holatlardan biri Mahmud G'aznaviyning olimni mot qilish, tang ahvolga solib quyish uchun bergan muammoli savoliga Beruniy tomonidan berilgan javobidir; «Agar 25

yulduzlarning holati senga ma'lum bo'lsa, shularga boqib, nima ish qilmoqchi bo'lganimni ayta olursan. qaysi eshikdan chiqib ketishimni bir qog'ozga yoz, men ani to'shagim ostiga qo'yay. Chiqib ketgandan so'ng, yana qaytib kelib, xatingni o'qib, sening sir - asror olamidan qanchalik xabardor ekaningga qanoat hosil qilurman». Salomxonaning sakkiz eshigi bo'lib, shoh ularning hech qaysidan chiqmay, devorni bo’zib chiqadi. Qaytib kelib qarasa, ko'rpa ostidagi qog'ozga ham shu yozilgan edi. O'zining mot bo'lganini sezgan 'aznaviy qattiq g'azablanib, Beruniyni saroy tomidan tashlatadi. Bu falokatdan olimning kichik panjasi shikast yesa-da, unga yetkazilgan ma'naviy zararning chegarasi yo'q edi. Qissada qahramonning ana shunday qaltis va qiyinvaziyatda yashab, ijod qilganligini badiiy lavhalarda ko'rsatib beradi. Asarda Beruniyning ilm olish yo'lida chekkan zahmatlari tasvirida Mirkarim Osim ijodkordan ko'proq tarixchi sifatida namoyyon bo'ladi. Shu tufayli asarda umumiy qaydlar keragidan ortiq beriladi. Jumladan, o'qiymiz: «Yoshi yigirma ikkiga qadam qo'yganda Beruniyni ham hodisalar seli yumalatib, o'zi bilan birga janubga olib ketadi. Uni fozil odamlar bilan o'zini olim hisoblagan maqtanchoq puldor, mag'rur podshohlar bilan to'qnashtiradi; uning tartibsiz, jo'shqin fikrlari muntazam bir shaklga kirib, voyaga yetdi. Berahm taqdir to'qqiz yil uni u qo'ldan bu qo'lga otib o'ynab, chiniqtirgandan keyin yana o'z yurtiga jo'natdi». Mirkarim Osim o'z asaridaolim haqida barcha ikir - chikir ma'lumotlarni berishga intilgan. Xususan, unchalik keraksizdek ko'ringan fakt va ma'lumotlar tafsilot sifatida emas, qahramon hayoti, ijody muhiti, sharoitini yorituvchi mo'jaz shu'lalarga aylantirilgan. Shu o'rinda bir narsani ta'kidlab o'tish joiz. Xususan, tarixiy shaxslar hayoti va faoliyatiga oid asarlarda bir - biriga yaqin, mushtarak nuqsonlar ham ko'zga tashlanib qolyapti. Birinchidan, buyuk ajdodlarimiz hayotiga doir mayda ikir - chikirlar tafsiloti tasvirda yetakchilik qilib, ular faoliyatining ijtimoiy, ma'naviy - axloqiy, ma'rifiy jihatlarini yoritishda soya tashlab qo'yyapti. Ikkinchidan, qahramon erishgan samaralar xuddi osmondan oyog'ini uzatib 26

tushgandek, xamirdan qil sug'urgandek, osongina yuzagachiqqandek, g'oyat jo'n ko'rsatilgan. Yangilik yaratish jarayonida qiynoqlar, kashfiyotlar psixalogiyasi kuzatilmaydi, ochilmay qoladi. II.BOB. Tarixiy voqelik va badiiy tasvirning о ‘ziga xosligi Odatda tarixiy voqe’lik tasvir obyekt sifatida tanlangan badiiy asarlarda ma’lum bir voqelik yoxud ma’lum bir tarixiy shaxsning hayot yo’li va uning 27

hayoti mobaynida amalga oshirgan ishlari, tarixiy voqelik zamirida tasvirlanadi. Bir s о ‘z bilan aytganda uning hayot yo’li konkret faktlar asosida ochib beriladi. Biroq ayrim tarixiy mavzuda yozilgan asarlar ham borki, ular uchun tanlangan obyekt butunlay о ‘zgacha. Ya’ni ularda ayni bir tarixiy voqelik yoki tarixiy shaxs hayoti yoritilmasa-da, ma’lum bir tarixiy bino va uning yaratilishi, keyingi tarixiy hayoti, u bilan bog‘liq shaxslarning hayoti xususida s о ‘z boradi. О ‘zbek adabiyoti tarixida bu kabi ekspremental ijodiy ishlar kamdan-kam kuzatilgan, aniqrog‘i, umuman yo’q desa ham b о ‘ladi. Yozuvchi va jamoat arbobi asad Dilmurod ijodida mana shunday holatni kuzatish mumkinki, uning qator hikoyalari, qissalari о ‘z uslubi, voqelikni tasvirlashdagi originalligi bilan ahamiyat kasb etadi. Xalqimizning adabiy-estetik ehtiyoji, kun tartibidagi muhim ijtimoiy- estetik didini о ‘stirishga, uni qondirishga intilib kelayotgan iste’dodli nosirlarimizdan biri Asad Dilmurod tarixiy haqiqatlarni badiiy talqin qilishga, nasrimiz imkoniyatlarini yanada kengaytirishga barakali hissa q о ‘shmoqda. Bugungacha о ‘nlab hikoyalar, «Sherdor», «Mulk», «Girih», «Intiho» qissalari, «Mahmud Torobiy», «Fano dashtidagi qush», «Pahlavon Muhammad» romanlarini о ‘quvchilar hukmiga xavola etgan yozuvchining asarlarida goh tarixiy, goh mistik-romantik, gohida esa о ‘tkir psixologizm ruxi ustunlik qiladi. Bu esa uning о ‘z qalamini tinimsiz charxlayotgani, mudom intilish va izlanishda ekanligini k о ‘rsatadi. Aytish mumkinki, bu kabi izlanishlar mazkur yo’nalishda ijod qilgan boshqa ijodkorlarda ham kuzatilgan b о ‘lsa-da, ularning imkoniyatlari keng darajada emasligi quyidagilarda k о ‘ranadi: - birinchidan, adib ijod о ‘z ijodini boshlagan davrlar о ‘zga ijodkorlarga nisbatan milliy mustaqillik davrining ayni yo’qori darajaga k о ‘tarilgan davrga tug‘ri keladi; - ikkinchidan, adib tarixiy faktlarni о ‘rganishning imkoniyatlari nisbatan kengaygan davrlarga t о ‘g‘ri keladi. Bu ikki jihat adib ijodining adabiy-estetik darajasini ham belgilaydi, deyish mumkin. 28

Tarixni о ‘rganish, olis о ‘tmishda kechgan hodisalar tufayli xalqlarning yuksak madaniyat pillapoyalariga k о ‘tarilish yoki taraqqiyot ch о ‘qqilaridan nogoh, pastga dumalab tanazzulga yuz tutishi kabi xilma-xil «voqealarni taxlil qilish, mag‘zini chaqish va ulardan bugungi kun uchun zarur b о ‘lgan ibratli xulosalar chiqarish yetuk jamiyatga xos fazilat hisoblanadi. Tarixiy mavzuda qalam tebratish ancha mushkul vazifadir Ayniqsa, tarix xaqiqatini badiiy haqiqatga aylantirishning ijodiy jihatdan juda qiyin jarayon. Badiiy asar hech qachon tarixning aynan aksi b о ‘lolmaydi. Ayni paytda bu ham yozuvchi yaratgan badiiy olam. Bu badiiy olam ham tarixni, ham aniq chegaralangan davrni, ham yozuvchi tafakkuri, orzu-umidlari va tuyg‘ularini aks ettirishi lozim. II.1. Asad Dilmurodning “Mulk” qissasida tarixiylik va adabiylikning sinkretyanligi 29

Asad Dilmurodning «Mulk» qissasi – bu epik janrdagi о ‘ziga xos badiiy shaklda yozilgan asardir. Asarda aniq bir voqelik xususida gap ketmasa-da, undagi tasvirlar beixtiyor tarixning k о ‘hna manzaralarini k о ‘z oldingizda gavdalantirib, yaqqol polotno sifatida namoyon b о ‘ladi. Asarning boshlanishi boshqa tarixiy asarlardagi kabi (masalan Oybekning «Navoiy» romani) fozillar suhbati bilan boshlanishi ham bejiz emas. Chunki bu tasvirlar bilan yozuvchi о ‘quvchini asarning asos mag‘ziga olib kiradi. «Sanoqsiz shamlar mahobatli ganchkoriy xonani charog‘on aylagan edi. Guldor eroniy gilamlar, adras k о ‘rpachalar t о ‘shalgan xonada о ‘n chog‘li odam yig‘ilgan...» 1 . Ayni tasvirdan ham k о ‘rinadiki, asardagi voqeliklar mavxumlik bilan boshlangan. Keyingi tasvirlarda ham bu mavxumlik saqlanib qolgan. Asardagi yozuvchi tanlagan pozitsiya bugungi kunga yaqin b о ‘lgan, ayni mustamlakachilik davridagi tarixiy obidalar, aqidalar va millatimizning urf- odatlari yerparchin qilinayotgan, milliy dunyoqarashdagi ularning izini batamom uchirishdek harakatlar davrini qamrab olganki, yozuvchi bu davrdagi xalqimiz k о ‘nglidagi kechinmalarini qalamga olgan. Birgina naqsh va birgina ustalarning binolarni ta’mirlash usulublari orqali millatimizga xos b о ‘lgan qadriyatlarni himoya qilgan yurtdoshlarimiz siymosini tasvirlashga urinadi. « Asardagi Hikmat Raxmon, usta Jamshiddin, uning о ‘gli Shamsiddin, usta Qurbon, usta Rizo kabi obrazlar markaziy obrazlar sifatida b о ‘y k о ‘rsatadi. Mazkur obrazlar asarning harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Ayni paytda obrazlar zimmasiga yuklangan vazifalar shu bilan cheklanmaydi. Ularning har biri aloxida mustaqil harakatlanishi natijasida asarning yordamchi obrazlarini ham harakatlantiradi va ular bilan bog‘liq voqeliklarga e’tiborni tortadi. Tarixiylik - tarixiy asarning koni va joni. U ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot bosqichlaridagi xalq idealini badiiy gavdalantirishdir. О ‘z davrining tarixini yaratgan ijtimoiy-siyosiy kuchlar faoliyatiga bashariy qadriyatlar nuqtai nazaridan yondashish, ularni о ‘rganish va estetik baxolash madaniyatidir. 1 Dilmurod Asad. Girix (qissalar). –T: Yosh gvardiya, 1989. 26 bet 30

Adiblarimiz tomonidan о ‘tmish va bugun о ‘rtasidagi aloqalarni, avlodlarning ijtimoiy hamda ma’naviy-intellektual tajribalarini о ‘rganish, о ‘zlashtirish demakdir. Moziyda kechgan voqea-hodisalar aniqligiga erishish, tarixiy qaxramonlar xarakterini yaratishda davr ruxidan kelib chiqib, til, urf-odatlar, ijtimoiy muxit koloritini saqlay bilish va badiiy b о ‘yoqlarda ishontirish san’atidir. Adib qissada ma’rifat va jaxolat о ‘rtasidagi ko’rashni yaqin о ‘tmishdagi hayot misolida badiiy-falsafiy tahlil etadi. Tarixiy о ‘tmish va о ‘tmishga aylangan tarixning о ‘zaro munosabatlari asarda original tarzda ifoda etilgan: - Dada, - dedi Shamsiddin, - bular hech ta’mirlanmaganmi? - Ta’mirlangan, bir zamonlarda. - Bizniki ham shunday t о ‘kiladimi? - Imondan ayirmagan bo’lsa uncha-munchaga t о ‘kilmas, - dedi usta chaynalibroq. - Bu hayot, о ‘g‘lim, har doim b о ‘ladi beta’mizlar. Yodingda tut negadir kamina k о ‘prok Tillakoriga xavasmandlik qilaman. U boshka og‘alariga qaraganda k о ‘prok aziyat chekkan» 1 . Dialogdan ikki narsani uqish mumkin: birinchisi, mazkur suhbat orqali yozuvchi bizga qahramonni yanada yaqinroqdan tanishtirsa, ikkinchidan, bu bilan tasvir obyekt va asardagi asosiy gap qaysi obida, yodgorlik xususida borishi yana bir bor aniqlashtiriladi. «Badiiy asar, - deydi adabiyotshunos olim V.G.Belinskiy, - insoniyat tarixining qaysi qatlamini tasvirlamasin, uni birinchi galda inson sifatidagi uy- fikrlari bilan yoritishi lozim» . Atoqli rus olimining bu s о ‘zlari uning Pushkin asarlariga taqrizi munosabati bilan aytilgan va о ‘z fikriy mavqei biz tahlil etayotgan masalaga ham taallukdidir. Asarda turfa voqeliklar ipga tizilgandek tasvirlanaib borar ekan, birin- ketin millatning ma’naviy boyliklari, uning asralishi, unga zamonaning munosabati singari masalalar k о ‘tarilib boradi. Keyingi bir voqelik endi lotin alifbosining yurtimizga kirib kelishi bilan bog‘liq tarzda beriladi. Ruslashtirish 1 Dilmurod Asad. Girix (qissalar). –T: Yosh gvardiya, 1989. 26 bet 31

va rus-tuzem maktablarining о ‘lkada qanot yoyishi albatta, о ‘lkani anchagina tinchlantirgani, binobarin, ma’rifat ahlini tang ahvolga solishi tabiiy edi. Usta Jamshiddin hamkasbi Sharif urfonni о ‘zgacha qiyofada, ya’ni tamomila zamonaviy tarzda kiyingan alpozda uchratib, undan barcha voqeliklarning tafsilini suraydi. Urfon CHSB (chalasavodlarni savodlash b о ‘limi) bugunning eng zarur yangiligi sifatida о ‘g‘li Ibroximni u yerga olib borgani va Shamsiddinni ham u yerga olib borishni ustaga taklif etadi. Usta ming bir istihola, ming bir ikkilanish bilan yurganda Ibrohimni k о ‘chada uchratib koladi: «Ibrohimni tanish qiyin edi: sochini о ‘stirib bir yonga taragan, kelishimli yuzi iliq tabassumiga g‘ark, chalvor va zira beqasam t о ‘n о ‘rniga kora kostyum- shim, issiq palto kiygan, oyog‘ida q о ‘njli kizil etikcha о ‘rnida qora tufli yarqirar edi» 1 . Shundan s о ‘ng usta S о ‘zangaron mahallasidagi Ibrohim о ‘qiydigan maktabga borib u yerdagi holat bilan tanishadi: «Tushga yaqin ota-bola dunyoning siyosiy xaritasi osilgan torgina xonada sochi turmaklangan, zahil yuzli, chuvak opa qabulida b о ‘lishdi. - S о ‘raganning aybi yo’q, - dedi usta Jamshiddin opaga qarata xushmuomalalik bilan. - Yangisi yonida unisini ham о ‘rganaversa b о ‘lmasmi? - Qanday... tushunmadim, - dedi opa m о ‘ltirab. - Lotini yonida deyapman... avvalgisiniyam!.» 2 Lekin usta о ‘ylaganicha b о ‘lib chiqmaydi. Bilaks ustaning orzusi orzuligicha qolib ketadi. Majburan maktabga borayotgan Shamsiddin endi о ‘zini butunlay boshqacha tuta boshlaydi. U ham Ibrohimga о ‘xshab zavq-shavq bilan maktabdagi shiorbozlik, qizil s о ‘zlarga о ‘rgana boshlaydi. Bunday usta qattiq о ‘kinadi. Zero u millat takdiriga befarq emasdi. Adib shu kabi dramatik holatlar, ziddiyatli vaziyatlar orqali qahramonlari taqdirini ochib borar ekan, keyinda avali mulla Shamsiddin b о ‘lgan hozirda esa Shamsiddinbek bulgan qahramon bir kun kelib о ‘zini ham zamondan ortda qolganga chiqarsa ne ajab. Chunki pedagog olim Yan Amos Kaminskiy 1 Dilmurod Asad. Girix (qissalar). –T: Yosh gvardiya, 1989. 53 bet 2 Dilmurod Asad. Girix (qissalar). –T: Yosh gvardiya, 1989. 53 bet 32

aytganidek, «xudo yaratgan barcha jonzotlarga yoshligida nima berib о ‘rgatilsa, u avval qiziqish b о ‘ladi, keyin esa ehtiyojga aylanadi» 1 . Millat uchun keyingi y о ‘qotish bu «Shashmaqom» edi. Agar asar avvalidagi suhbatdoshlarga e’tibor berilsa, ulardan biri usta, biri Madrasa mudarrisi, biri mug‘anniy (musiqachi)lar edi. Yozuvchining asar boshidanoq, ularni bir joyda suhbatdosh sifatida tasvirlashdan maqsadi endi oydinlashadi. Chunki tanlangan muammo ana shu ekspozitsiyadan boshlangan. Ularning har biri millat uchun jon fido qiluvchi sifatida tasvirlansa-da, pirovardida biri, CHSB muallimi, biri, gorn chaluvchi b о ‘lib ketadi. Usta esa tasvir markazida turgan qahramon sifatida asta-sekin ularning, binobarin, zamonaning maqomiga «yurg‘alay» boshlaydi. Bu bilan asar qahramonlari soxta vatanparvar sifatida tasvirlangan deyish no о ‘rin. Adib voqelikning davomiy tasvirlash mobaynida asl muammoning ildizi qayerda ekanligiga urg‘u beradi. Tasvirning о ‘ziga xosligi shundaki, unda aniq bir tarixiy voqelik emas, balki t о ‘qima tarzida voqelar qurog‘i asosida tarixiy muammo masalasi ochib beriladi. Ustaning ruhiy iztiroblari asar yakunlangan sari ortib boradi. Ma’lumki, mamlakatdagi о ‘zgarishlar asiriga aylangan usta о ‘g‘lini hamkasbining о ‘g‘li taxsil olayotgan maktabga olib borgan edi. U Shamsiddinga ishonar, uning harakatlarini muntazam kuzatib borar edi. Shariat uchun Qur’on qanchalar muqaddas kitob b о ‘lsa, undan keyingi muqaddas kitob usta uchun о ‘zi ta’riflaganidek, Ulug s о ‘z (hikmatlar) edi. Garchi usta asarning barcha voqealarini о ‘z k о ‘zi bilan k о ‘rmasa-da, ularga guvoh b о ‘lmasa-da, asar davomida eslatilgan uning Buxorodagi izzat-obruyi barcha qahramonlarning (hamkasblarini) u bilan bevosita aloqalari asosiga k о ‘rilgan. Bot-bot eslatilgan obr о ‘ masalasi ham bejiz emas. Chunki adib ana shu nuqtani asarga qizil chiziq sifatida harakatlantiruvchi asos qilib oladi. Suhbatlardan birida zamona xususida s о ‘z ketib, yosh yigitlarning kalomulloni tahqirlashlari iztirob bilan hikoya etib beriladi. 1 Qarang: Pedagogika tarixi. Mualliflar jamoasi. –T.: Fan, 2001. 323 - bet 33

«Jome machiti k о ‘pdan yopiqligini bilasiz, - qisqa sukutdan s о ‘ng mulla Ahmad soqolini tutamlaganicha davom etdi. - Shunga qaramay imoni basalomat bandalar muhtaram domla Fazlulloh bilan, bekitiqcha, olloh nazari tekkan dargohga borib turishardi. Kecha jumai muborakda qarzimni shu zot bilan birga o’zish umidida jomega bordim. Peshin oldida u kishi ayvondagi lavhga Qur’oni sharifni joylab kiroatga berildilar. Ovozlari Ayni shitobga k о ‘tarilgan mahalida bilaklariga qizil latta bog‘lagan bir t о ‘da о ‘smir paydo b о ‘ldi va biri bora sola lavxdagi kitobni chunon tepdiki, kitob ancha joyga uchib borib tushdi»... «Bilmadim. Sal alag‘daman, kecha Sharif urfon sal uchini chikardi, hali gall s о ‘zga yetarmish...» 1 . Voqelik shu darajaga borib yetadiki, shaxardagi neki ilmi urfon vakillari b о ‘lsa, barchasi maxkamaga chaqirilib, s о ‘roq qilinadi va ularning harakatlari doimiy nazoratda ekanligi, extiyot b о ‘lishlari, jamiyatdagi yangilanishlar uchun xissa q о ‘shishlari uqtiriladi. Asarning ayni lavhalari uning voqealar tizimidagi kulminatsion» nuqta sifatida k о ‘rinadi. Binobarin, barcha voqealar birlashib fojeliklar zanjir misoli bir-birini t о ‘lidirib boraveradi. Usta Rizoning о ‘zi san’at darajasiga k о ‘targan hunaridan (sopolga zarb bitish) voz kechishi, bir s о ‘roq bergach, hatto imonidan kechgan kimsalarning qismati asarda ishonarli, ayni paytda t о ‘qima sifatida emas, real voqeliklar kabi jonli til va jonli voqeliklarda ifodalanganki, bu yozuvchining individual mahoratidan darak beradi. Yozuvchi asarda millatning ma’naviy tanazzuli masalasini olib chiqar ekan, uning asosini chetdan qidirmaydi. Balki, bu iztirob, alamlarga sabab b о ‘lguvchi asoslarni о ‘zidan, о ‘z millatdoshlari ichidan izlashga urinadi. О ‘tmishni ma’lum faktlardan voz kechib qoralamoq qanchalar oson b о ‘lsa, uni har qanday kamchilikdan xoli sifatida ideal etib tasvirlash ham shunchalar oson. Biroq adib bu y о ‘ldan bormaydi. U garchi aniq faktlar bilan ish yuritmasa-da, Mir Arab madrasasi tarixida yuz bergan fojealarni asarga asos qilib oladi va aniq qahramonlar takdiri orqali tarixni qayta uyg‘otadi. 1 Dilmurod Asad. Girix (qissalar). –T: Yosh gvardiya, 1989. 67 bet 34

Asarda Fattoh Obidiy obrazi bor. Kechagina durustgina mulla b о ‘lgan bu kishi keyinchapik qilmishi uchun masjiddan haydalgan va mahalla axlining nafratiga duch kelgan edi. Bugun u butun alamini olmoqqa, oddiy shariat himoyachilaridan k о ‘rgan alamini aynan shariatdan olish maqsadida yeng shimarib ishga kirishadi. K о ‘rinadiki, adib bir voqeani tasvirlash oldidan uning о ‘tmishini ham aytib о ‘tadi va uni asoslaydi. Millat ma’naviy tanazzulga yuz burgan mahalida millat tomonidan turish о ‘rniga uni sotgan Fattoh Obidiyga о ‘xshash kimsalar tomonidan xalqning durdonalari y о ‘q qilingani bugun aniq. Yozuvchi asarni ilmu-ma’rifat fidoyilarining shunchaki iztirobi, og‘riqli kechinmalarga burkangan mulzam holida tashlab yakunlamaydi. Hech narsaga oson yetishib b о ‘lmaganidek, xalq nihoyat о ‘zi shusiz ham muqarrar b о ‘lib turgan isyonni k о ‘taradi. Aslida bu harakat sal avvalroq boshlagan edi. Usta Jamshiddinning uyiga uning durdona kitoblarini yoqib y о ‘q qilish maqsadida tashrif buyurgan Fattoh Obidiy u bilan gap talashib qolishadi va u mensimagandek Qur’onni yoqsam k о ‘r b о ‘lamanmi, xudo uradimi, deya mojaro qilgan va ustaning imon haqidagi da’vatlariga qah-qah otib kulgan, Qur’onni esa urib otib yuboragan edi. Shundan keyin usta og‘ilxonadagi yangi ketmon sopni olib chiqib uni savalaydi. Muqarrar usta mahkamadagilarning nigohida, uni о ‘sha kuniyoq olib ketishadi. Asar voqeliklari dinamikasi sekin-asta о ‘sib borgani sari undagi y о ‘k qilinayotgan moddiyatlar, ma’naviy mulk ham ortib boradi. Asarga bejiz Mulk deb nom berilmagan. Adib ma’naviy mulk bilan birga о ‘lka kishilari uchun qadriyatga ega b о ‘lgan imon mulki masalasita ham urg‘u berish bilan, bugungi kun kishilarining xam atrofdagi olam, millat ma’naviyatining gultoji b о ‘lmish insoniylik, qadriyatlarga befarq b о ‘lmaslikka chaqirayotgan b о ‘lsa ne ajab? Biz mazkur bobdagi tekshirishlarimizni umumlashtirgan holda quyidagi fikrlarni bildirishimiz mumkin: - har qanday badiiy asarda b о ‘lgani singari tarixiy mavzuda yozilgan asarda birinchi galda inson va u bilan bog‘liq masalalar birinchi planga chiqadi; 35

- tarixiy mavzuda yozilgan asarlarning aksariyati ma’lum bir tarixiy voqelik yoki tarixiy shaxsning hayotiy faoliyatini yoritishga qaratilgan. Biroq Asad Dildmurod ijodida nafaqat tarixiy shaxs yoki tarixiy voqelik, balki tarixiy- ma’naviy mulk masalasi ham qahramon sifatida yoritilishi mumkin; - “Mulk” qissasi shunchaki badiiy qurilma asosiga qurilgan b о ‘lsa, uning tili, yoritilgan millat koloriti, mentalitet masalalari о ‘zining aniqligi, izchilligi bilan e’tiborli. Bu yozuvchining badiiy mahoratidan dalolat beruvchi xususiyatlardir. 36

II.2. Asad Dilmurodning “Girix” tarixiy qissasida milliy qadriyatlar talqini Milliy qadriyatlar talqini masalasi adabiyotning azaliy va abadiy mavzularidan biri sifatida e’tiborli b о ‘lib kelgan. Shu ma’noda mazkur masalaning badiiy asarning qaysi turi yoki janrida ifodalanishiga k о ‘ra farqlash mumkin. Biz tilga olgan tarixiy asar mazmunida milliy qadriyatlar talqini masalasini о ‘rganish biroz mushkul. Ya’ni avvalo, tarixiy asar о ‘z spetsifik xususiyatlariga k о ‘ra tarix va uning badiiy talqini masalasini bir asar atrofida hal etishga qaratilgan. Ikkinchidan esa uning mavzu doirasi qanchalar keng b о ‘lsa imkoniyatlari ham shu darajada chegaralangan. Shunga k о ‘ra tarixiy asarda milliy ma’naviyat masalalarini tasvirlash keyingi yillar qissachiligimizning shubhasiz yutug‘idir. Asad Dilmurod qissalaridagi ana shu xususiyat uning individual ijod namunasi sifatida e’tirof etishga sabab b о ‘ladi. Shu о ‘rinda tarixiy qissa janri qanday о ‘ziga xos spetsifik xususiyatlarga ega, degan savolga javob topish lozim b о ‘ladi. Kuzatishlardan shu narsa ma’lumki, uning asosiy jihatlari quyidagilarda namoyon b о ‘ladi: 1 Birinchidan, tarixiy qissalarda millat va Vatan taqdiridagi hal qiluvchi muhim ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega b о ‘lgan voqealar badiiy tahlil uchun asos qilib olinadi. Kolaversa, olis moziyda kechgan voqea-hodisalar ham san’at asarlari uchun badiiy-estetik tadqiqotchilik madaniyatini belgilovchi hayotiy haqiqat b о ‘lavermasligi mumkin. Ikkinchidan, har qanday zulm-istibdod k о ‘rinishlariga qarshi bosh k о ‘targan, xalqning orzu-umidlarini, manfaatlarini r о ‘yobga chiqarish uchun boshini tikkan, ezgulik, adolat g о ‘zallik, haqiqat singari umumbashariy qadriyatlar himoyasi va tantanasi uchun umrini bag‘ishlagan real shaxslar tarixiy qissalarning bosh qahramoni b о ‘ladi. Jahon badiiy tafakkurining barcha xalqlar 1 Qarang: Raximjonov N, Kubayev K. Tarixiy qissalar xaqiqat izlaydi. – T.: Adolat, 2005. 79-bet. 37

va barcha zamonlar adabiyotiga mansub tarixiy qissalarning yetakchi qahramonlari shunday xislat-fazilatlar sohibi b о ‘lib kelgan. Uchinchidan, makon va zamon nuqtai nazaridan umumbashariy ma’naviy-axloqiy, intellektual qadriyatlarni yoqlagan, himoya etgan va ularning yuzaga chiqishi uchun kurashayotgan real shaxslarning qaysi belgilariga, jihatlariga qarab milliy mansubiyatlarini aniqlash mumkin? Xar bir ijtimoiy- tarixiy taraqqiyot bosqichida o’z millati, vatani manfaatlarini yoqlagan va ko’rashgan real shaxslarning fe’li-faoliyatiga ko’ra, ezgulik, adolat, guzallik singari bashariy qadriyatlarga munosabati, nuqtai nazar#ga ko’ra milliyligi namoyon bo’ladi . Asad Dilmurodning «Girix» qissasi uchinchi xususiyatlarga xos fazilatlari bilan keyingi yillar tarixiy qissachiligini ma’lum bir bosqichga kutardi. Undagi tanlangan mavzu xam avvalgi- «Mulk» qissasidagi kabi milliy qadriyatlar taqdiri masalasiga bagishlangan. Faqat bundagi tasvirlangan davr biroz yangirok. YA’ni, agar «Mulk»da XX asr boshlari xayoti tasvirlangan bo’lsa, bunda keyingi nisbatan yangi davr - XX asrning 50-yillari tasvirlangan. Aytish mumkinki, asar avvalgi qissaning mantikiy davomidir. «Mulk»dagi Shamsiddinning keyingi xayoti tasvirlangan. Avvalgi bobda eslatilgan bir parchada ota va bolaning suxbati bo’lib utgan edi. Unda otaning armonli bir kayfiyatda Tillakori madrasasi xususida gapirganlari bor edi. Asarda usha Tillakori madrasasining keyingi takdiri va u bilan boglik tarzda Shamsiddinning keyingi xayoti kalamga olinadi. Asar Shamsiddinning ota xovlida turib allanechuk xayolga tolgan manzarasi bilan boshlanadi. Monolog tarzida muallif tomonidan uning o’y- xayollari keltiriladi. «Maqsadim yagona: oqu qora shundoqkina yuzaga qalqigan bu kunda o’zi o’zidan yiroqlashayotgan, vujudini ruxiga begona qilib kuyayotgan, oqibatda, bu Dunyo uchun bebaho meros qoldirgan ajdodlari imoni va e’tiqodidan munkir kelayotgan jigarlarimga saodat oni nimaligini anglatmok xolos», deydi asarning dastlabki manzarasidan. 38

Shundan anglashiladiki, muallif avvalgi qissasida tilga olgan qahramonlarining keyingi xayotini kursatish bilan ularga yonma-yon tarzda azaliy mavzu va manbaning takdiriga oydinlik kiritmokchi bo’ladi. Asarda xikoya qilinishicha, Shamsiddin ulgayib otasidan keyin uning ishini davom ettirgan, nafaqat ishini balki u ishongan va qadrlab kelgan barcha mavjudliklarga ishongan xolda izni-da davom ettiradi. Yozuvchi asarda usta Jamshiddinning vafoti xakida xech bir gap aytmaydi. Balki ayrim ishoralar - xususan, o’g’li Shamsiddinning xotiralari asosida uning vafot etgani xakida bilib olishimiz mumkin. Yozuvchining mahorati shundaki, u to’g’ridan-to’g'ri tasvirga utib, ortiqcha tafsilga berilmaydi. Uquvchi ham tasvirlardan yozuvchining muddaosi nima ekanligini ilgay oladi. Asarda yozuvchi avvalgi asarda eslatilgan avlodning keyingi vakillari xayotiga murojaat etgan. Bundan o’ziga xos muddao bulishi tabiiy. Sababi, katta avlod tomonidan e’zozlangan va qadrlangan e’tikodning keyingi avlod tomonidan nechogli kadrlanishi masalasi albatta e’tiborlidir. Yozuvchi xech qanday savolga urin koldirmay ana shu masalani kalamga oladi. Realistik tasvir imkoniyatlariga ko’ra yozuvchi Shamsiddinni otasi usta Jamshiddin urnida tasvirlaydi. Endi u xam oilali. Bir emas, uch ugilning otasi. Bir vaktlar otasini iztirobga solgan savollar endi uni kiynaydi. Katta va o’rtancha o’g’li (Asliddin va Qiyomidsin) ota kasbidan voz kechib, o’zini turli soxalarga urib ketgan. Ustaning umidi kichik o’g’li Gaybiddindan. Gaybiddin ota-bobolari merosiga befarq emas. Uning xam qalbida otasi singari san’atga, milliy merosga e’tibor kuchli. Shamsiddin va xotini Muslimaning suhbatini olib ko’raylik: - Menga nima qipti? - Sizgami? A-ay, kuying! - jinday sukut saqlaganidan keyin Muslima bidirladi. - Sizni unday xam, bunday xam deyolmayman. Galatisiz. Gaybiniyam jinni kilayozdingiz. Bir yoqda uqishi chala... Anovi naynov Rasul xm o’zingizga uxshagan. Ilojini topsa kechasiyam koshin ulgurni boshiga yostik qilib yotsa!..» yoki 39

- Shu... anovi kitoblarni nima balosi bor? - Nimaydi? - ilkis ugirildi usta. - G’aybiddin nuqul ushalarga uralashadi, - Muslima dasturxon popugini chimchilogiga uradi. - kechalari xonasida chirog o’chmaydi. Ov, bola, domlalaring bergani uki, erta bu dardisarlarni suramas, desam, yana miq etmay ushalarga yopishadi.» 1 Suhbatda shu narsa ayon bo’ladiki, ona o’g’lining endilikda eskirib borayotgan xunarmandlikka uralashib, ayniqsa otasi va bobosi e’tikod qo’ygan kitoblarga uralashib qolganidan xunob. Yozuvchi qahramonlarning fe’li- sajiyasidagi qarama-qarshiliklarni atayin tanlab olmaydi. Balki zamonaning zayliga ko’ra tasvirlaydi. Bu tasvirlar esa ukuvchida shubxa uygotmay, balki ishontiradi. Aytish kerakki, mahoratli yozuvchining bir suz yoki ishora bilan muayyan holatni tasvirlay olish imkoniyati mavjud. Hamma ran ana shu imkoniyatni ishga sola bilishda. Asad Dilmurod usta va uning xotini urtasidagi suxbatga batafsil tuxtalishi shundan dalolat. U suxbatni miridan-mirigacha bermaydi. Aksincha, ayrim lavxalarda ishora orqali - bir xarakat yoki bir suz bilan ifodalab beradi. «Mulk»ning yakunida usta Jamshiddinning kitoblari daxriylar tomonidan o’tga tashlangani eslatilgan edi. Jon talvasasida saqlanib qolgan ayrim kitoblargina ularga mulk sifatida tekkan va ular xam ona tomonidan taqiqlanayotgan bir xolatda G’aybiddindagi ularga bo’lgan mexr e’tirofli. «Tarix tuyg’usi uni bilishni taqozo etganligi uchun kerak emas, balki uni hurmat qilish va o’rganish uchun xam zarurdir. Bu borada adabiyot katta kuchga ega» deb yozadi Gegel. Shunga ko’ra adib asarni barcha bajarishi lozim bulgan ishlar katorida xis qilib yozmaydi. Uni astoydil anglab, o’rganib yozadiki, bu qahramonlarning xarakter tadriji va voqelikning dinamik taraqqiyotida xam kurinadi. Masalan, xar bir qahramon zimmasiga aloxida bir vazifa yuklangan. Birgina G’aybiddin obrazi nafaqat asardan asarga o’tayotgan avlodlar davomchi vazifasini emas, butun bir xalqning ma’naviyati timsoli xamdir. An’anaviy 1 Dilmurod Asad. Girix (qissalar). –T: Yosh gvardiya, 1989. 151 bet 40

uchlik - usta Jamshiddin-usta Shamsiddin va usta Gaybiddin - butun bir avlodning uch vorisi va uch vorisdan utib kelayotgan milliy xunarmandchilik, milliy ma’naviyat. Kurinadiki, adib asarni yozmaydi. Balki butun bir polotnoda millatning taqdirini chizadi. Asarning ikkinchi bobidan asarga Ma’ruf Afzalovich obrazi kirib keladi. U arxitektor olim. Lekin adib uni tezda kitobxonga tanishtirib o’tirmaydi. Voqealar davomida u haqda bir oz to’xtalib o’tadi, xolos. Ma’lum bulishicha, Xivadagi bir obidani ta’mirida katnashgach, kazo-kazolar bilan Registonni aylanayotib, Tillakorini ko’radi va uni ta’mir etish uchun loyixani o’zi bajarishi uchun va’da berib, uni «barcha tegishli teshik-tirkishlardan sillikkina» olib chikkach, u aylanib kelib usta Shamsiddinning kuliga tegadi. Asarning nomlanishi anna shunda oydinlashadi. Negaki, Tillakorining asosiy nakshlari Islimi va Girix turkumidagi nakshlar edi. Biroq, Ma’ruf Afzalovich takdim etgan loyixa obidaning original kompozitsiyasiga tamoman putur yetkazishi, uning azaliy mahobatini yo’qqa chiqarib, jo’n bir obidaga aylantirishini usta sezib, bu loyixaga qarshi chikadi. Asarning konfliktini tashkil etuvchi tarixiy obidani o’ziday saqlab qolishga intilayotgan usta Shamsiddin va loyixa-ta’mir instituti xodimlari o’rtasidagi ziddiyat asarni asosiy xarakatga keltiruvchi chiziqdir. Bundan tashkari usta Shamsiddinning o’z oilaviy ichki xayoti xam borki, bunda xam o’ziga xos ziddiyatlar mavjud. Xususan, G’aybiddin bilan boglik mojarolar. Ya’ni uning uylanishi masalasi. Xar ikki voqelik asarda parallel tarzda davom etadi. Ular garchi bir-birini inkor etuvchi ikki xil voqelik bo’lsada, bir odam - usta Shamsiddin bilan bog’likdir. Jamila (ustaning bolalik dusti Ibroximning kizi - Gaybiddinning kayligi) va Gaybiddin o’rtasidagi ishk mojarosi xam asarning boshqa voqeliklariga mahorat bilan ulanib ketgan. Ayni shu joydan, ya’ni asarning 3-bobidan boshlab Gaybiddinning ishk mojarosi tasviri bboshlanadi. Ichki dramatik taranglik, Gaybiddin-Jamila-Rasul Usmon (Gaybiddinning dusti) obrazlarining an’anaviy uchlik sifatidagi talqini asarga o’ziga xoslik bagishlagan. Chunki Jamilaga kungil qo’ygan Gaybiddin uni zimdan dustidan 41

rashk qila boshlaydi. Shoirtabiat Rasul Usmonni tilga olish bilan uning axvolini surishtirgan qizdan shubxalanib qoladi. Aslida buning shunchaki munosabat ekanligini bilgach, xotirjam bo’ladi. Biroq 4-bobda ikki dustning su h bati e’tiborli. Bu suxbat asarning asosiy qahramonlarining keyingi kadamlarini bkelgilab berishi bilan axamiyatli: «- Yo’q, sen yaxshilab eshit, men faqat sening erta-kech otang yonida Girixga sig’inishingni yoki o’zimning tunlari sham yokib qalam bilan yuragimni to’kishimni aytmoqchi emasman. Biz bu yumushlarni o’z xoxishimiz bilan ado etamiz, demak - bunda na zerikish na qarish!» 1 Ko’rinadiki, muallif qahramonlarni shunchaki tanlamagan. Ularning xarakter tuzilishidagi bir-biridan yiroqlik go’yo bir-birini to’ldiradi. Shu bois xar ikki qahramon o’rtasidagi munosabatlar samimiy, begubor va Ayni paytda asar xaqiqatlarini yuzaga chiqaruvchi vazifasini o’taydi. Asarda muallif Yana bir usulni qo’llaganki, bu asar voqeliklari ichiga rivoyat kiritish usulidir. Ma’lumki, jaxon va o’zbek adabiyoti tajribasida bu kabi izlanishlar ko’plab kuzatilgan. Masalan, CH.Aytmatov, A.Qahhor, singari adiblar ijodida bunga kuplab misollar keltirish mumkin. Asad Dilmurod qissa voqealari tarkibiga uning mazmunini o’zida tupa ifoda etuvchi rivoyat - «Girix» xakidagi rivoyatni kiritadi. Ma’lum bo’lishicha usta Shamsiddin o’g’liga bir kitobni tutkazadi. Kitobda turli rivoyat va afsonalar jamlangan bo’lib, ular ichida ayniqsa, «Ikki naqqosh» haqidagi rivoyat Gaybiddinni mutaassir qiladi. Rivoyatda keltirilishicha Arslonbek nakkosh va Bolimbek naqqosh ikkisi xukmdor iltimosi va talabiga ko’ra bir saodat uyi qurmokka kirishishadi. Xukmdor shunday shart qo’ygan edi: shart shuki, unda «burun biron elu elatda ko’z ko’rmagon nafis bezaklar ila bezagaysiz, toki xali xech yerda aningdek makomdagi bulmagonini e’tirof etsunlar» . Uning uchun neki xarajat bo’lsa xukmdor berajagini ta’kidlaydi. Shundan so’ng ikki usta ishga kirishib ketadilar. Bino bitganidan so’ng barcha arkoni davlat xamroxligida ustalar binoni xukmdorga 1 Dilmurod Asad. Girix (qissalar). –T: Yosh gvardiya, 1989. 194 bet 42

kursatishmokchi bo’ladilar. Shunda imoratning baxaybat eshiklari o’zi-o’zidan yopilib, ularni ichkari kiritmaydilar. Bundan mulzam bo’lagan ikki usta o’zlari yaratgan umrbokiy zeb-ziynatlarni ko’rishdan mosuvo bo’ladilar. Aniqrog’i qandaydir bir iloxiy kuch bino eshiklarini bekitib oladi. Har ikki usta ham o’zicha o’zini ayblab qaysidir gunoxlarimiz uchun berilgan jazodir, deb o’ylashadi va yashirincha yurtdan bosh olib chiqib ketishni rejalashtirishadi. Ketishdan oldin usta Arslonbek bir kecha bir o’zi yana qayta binoga boradi. Eshiklar unga yo’l beradilar. Bino o’rtasiga kelib, tiz cho’kib, o’z gunoxlarini magfirat kilishni xudodan iltijo qilib so’raganida, bino ichidan sado keladi: «Ey ustai buzruk, saodatmandlig ato etadurgon mulki muborakga xush kelibdursiz! Chexrangizda ranj alomatini ko’radurmen, netong, ranjiyat chekmoklikga xaklidursiz. Axir, ne bedodlikkim, o’zingiz yodgorlikga xamda menga kurikbon aylagan eshik sizdek ashrofni malomatga yo’liktiribdur... Usta men - Girix! Ozroq shikasta suzlayotirman. Tanimda bir og’riq bunga boisdur... Usta, Bolimbekka suyandingiz, kadri ila izzatini baland tutdingiz. Siz, yumush ila mashg’ul, xech nimani sezmasdingiz. Bu orada ul boshingizga malomat toshini xam otibdur, oning akdi kosir, xunari soxtadur, deb o’trik tarqatibdur. Kurdiki, hanuz gaflatdadursiz, so’ng u o’zidan tamom ketdi, podsholigdan olingon tillodin ancha qismini chegirib, o’rnini eritilgon mis ila qolipdur... Eslarsiz, usta Yofas o’g’lon hunaringizdin ishtibox qilgonda siz uni kayrigonsiz, degansizkim, imoratga andok naqshlar chekurmiz, ul dunyo turguncha turgay. Ul va’dadir, intixo o’zga. Aslo umid kilmangiz, aslo oncha yashamasmen, tanimga urnashgon mis jonim va sabrimni kemiradur...» 1 Usta gaflatda qolgani anglab ukinadi. Chunki dustining kizi Bibi Nozik bilan o’g’li Alp Kamonni bir- biriga unashtirishgan, yaqin orada tuy-tomosha bilan ularning nikox tuylarini o’tkazmoqqa niyat qilishgan edi. Biroq jonday dustini i ayblashga, binobarin, uning ortidan farzandlarining taqdiri uni tashvishlantiradi. U xam ikkilanib koladi. • Afsuski, uning ilohiy qudrat ila tilga kirgan»naqsh bilan so’zlashganini 1 Dilmurod Asad. Girix (qissalar). –T: Yosh gvardiya, 1989. 199-200 bet lar 43

eshitib turgan Bolimbek allakachon o’zga yurtga bosh olib ketgan edi. Natijada usta Bolimbekning nafsi ammorasi tufayli ikki yosh xam ayriliqqa xukm etiladi. Muallif mazkur rivoyatni keltirar ekan, uning mazmunidagi goyani qissaga asos qilib oladi. Undagi usta Arslonbek mukoyasa sifatida usta Shamsiddinga menzalsa, usta Bolimbek Ma’ruf Afzalovich sifatida buy kursatadi. Biri - avlodlarga kurkam, ajdodlarining butun zakosi va fasoxatini jamlagan obidani aslicha saklashga urinsa, biri davrning takozosiga ko’ra mavqeidan foydalanib, nafsning tutqusi bilan ajdodlarning zakosiga qarshi, binobarin, avlodlarning istagiga qarshi boradi. Manbalarda keltirilishicha «Islimi va Girix naqsh turkumlari sharq me’morchiligining eng keng tarkalgan, Ayni paytda yaratish qiyin bo’lgan turidir» . Masalan islimi naqshlaridan sharq me’morchiligida asosan peshtok va eshiklar ichki kismi tepa tomonini bezashda ishlatilgan. Buning sababi otashparatslik dini bo’lib, eshikdan kiruvchining butun yomonliklarini ana olov tili nakshlar o’ziga olib kolishi nazarda tutilgan. Girix naqshlari esa islom dini ta’sirida paydo bulgan bo’lib, ulardan asosan, shift va devorlar bezagi sifatida chekilgan, ularga ba’zan naqshlar oralatib, Kur’on oyatlari bitilgan, ba’zida esa naqshlar arab alifbosi xarflarini eslatuvchi chiziklar keltirilgan. Sharq, ayniqsa, Registon ansambli madrasalarini bezatishda asosan, ana shu naqllardan foydalanilgan. Qissa bir qadar ruhiy iztiroblar, kechinmalar, qahramonlarning ichki ruhiy g’alayonlari asosiga qurilgan bo’lib, asarni markaziy uk sifatida ushlab turgan asosiy konflikt xamda muloqot usta va uning o’g’li, usta va Ma’ruf Afzalovich, usta va nakkosh Bolimbek, shuningdek usta va tarix o’rtasida bo’lib tugadi. Muallif asarga aniq bir syujet liniyasini tanlamaydi. Go’yo asar parokanda tuygular yigindisiga o’xshaydi. Ayni jihati bilan u aralash syujetli asar sifatida e’tirofli. Sababi bir chiziqda kechuvchi voqelikni asardan topish qiyin. Shunga ko’ra qahramonlarning xarakati xam xayoliy kechadi. Albatta, adib bir avlodni ta’nai dashnomga qoldirib, bir avlodni ko’kka ko’tarib maqtash, ya’ni tarixni bir tomonlama talqin etishdan qochadi. Qadimda 44

mashhur usta bo’lgan, el orasida tanilgan kishilarning farzandlari ichida faqat usta Shamsiddingina otasining a’molini davom ettirayotgani yo’q. Garchi bu ishni otalaridek amalga oshirmayotgan bo’lishsada, ajdodlariga o’xshamaganidan o’kinuvchi avlodlar ham asarda keltiriladi. Usta Shamsiddinning usta Qurbonning o’g’li usta Fattoh bilan suhbati shu ma’noda kechadi: «- Nechun indamaysiz, oshna? - usta Fattox peshonasiga taram-taram ajin tortildi. - Qani, bir o’ylang, bu xunar kuni bugun kimlarga qolgan!? Usta Shamsiddin, yelkasiga tog to’ntarilgandek, yana churk etmadi. - Mengami? - dedi usta Fattox kukragiga nuqilab. - Shuncha dakir-dukur mening zimmamdami? Evox, axir, men raxmatli padarim usta Kurbonning tirnog’iga xam arzimayman-ku!» 1 Ushbu suhbatdan ham ko’rinadiki, muallif tarixiy voqelik, hatto qahramonlar talqinida ham bir yoqlamalikdan qochadi. Ma’lumki, adib tarixiy mavzuda qalam tebratar ekan, aniq faktlarni bilmasdan, yoki ular haqida ma’lumotlar jamlamasdan turib, biror asarni boshlamaydi. Ayni paytda bu kabi yozilgan asarlar ishonarli chiqmasligi mumkin. Lekin Asad Dilmurod ma’lum bir tarixiy faktlarga suyanmay turib ham tarixiy asar yaratish mumknligini o’z ijodi bilan isbotlay oldi, deyish mumkin. Buning boisi birinchidan, asarda aniq bir tarixiy voqelikning yo’qligidir. Garchi tarixda Registon ansambli, umuman yurtimizdagi qadimiy obidalarni ta’mirlash maqsadida, ularni jo’nlashtirish, ya’ni uzoq aslardan beri xalq tomonidan ardoqlangan qadriyatlarning mohiyati cheklash borasida ishlar olib borilgan bo’lsa-da, muallif asarda biror-bir prototipning hayotida kechgan voqealarga suyanib so’z yuritmaydi. Uning uchun birgina shu tarzda ishlar bajarilgani, uning oqibatida esa milliy obidalarimiz xusniga putur yetkazilgani, nafaqat xusniga, balki ularning moxiyatiga xam putur yetkazilganining o’zi kifoya. Usta Shamsiddin Ma’ruf Afzalovichga so’zi o’tmasligini, aniqrog’i u bilan tortishishning foydasi yo’qligini bilgach, markazga - Toshkentgacha borib 1 Dilmurod Asad. Girix (qissalar). –T: Yosh gvardiya, 1989. 199-200 bet lar 45

Tillakori madrasasi uchun to’zilgan tarxni yukka chikarmok ilinjida xarakat kiladi. Biroq usta Ibroxim aynan Ma’ruf Afzalovich tarxi asosida obidani ta’mirlashga kirishadi. Junlashgan, shunchaki chiziklar tarzida, geometrik shakllarni eslatuvchi nakshlar bilan uning peshtokini bezashga kirishadi. Bundan usta Shamsiddin qattiq ranjiydi. Bu albatta uning o’g’li Gaybiddinni ham e’tiborsiz qoldirmaydi. Uning ma’nan boy qalbi ajdodlar merosi bilan birga bugunning eng yaxshi yangiliklarini egallashga harakat qiladi. Manna uning bu boradagi uylari: «...biz o’zimiz bilmagan holda zur kashfiyot yaratgandirmiz, ta’mir tarixida gullab-yashnaydigan davr ochgandurmiz. Xar xolda xozircha xovlikmagan ma’kul, shubxasiz xali topildigimiz bilan kushib qandaydir choxga kulatmokchi bulishadi, lekin ularga ogzidagi oshini oldirib kuyadigan kuyadigan nodon kayda...» 1 . Parchadan ma’lum bo’ladiki, usta Shamsiddin va uning o’g’li Faybiddin Girixning asliyatini topishga erishadi. Uni Tillaqorining bezagi uchun ishlatishni orzu qilishadi. Otasini Toshkentdagi dargohlarga bosh urib borishi ham bejiz emas, chunki, u ham azaliy orzuni ruyobga chiqarishni istaydi. Asarda Girix obraz darajasi kutarilgan va usta bilan u xam goibona tillashadi. Kungli pok, sof tiynatli usta Shamsiddin Girixni kogozda kayta tiriltirgan kuni shuni anglaydi: «Xosiyatli kunda - muqaddas qog’oz yuzasidan jilmayib qaragandayoq Girix o’ziga cheksiz umid bog’laganini usta teran tuygan edi. Avvalambor Girix shu kuni o’zini angladi, rivoyat kobigidan yorib chikkanini bildi, xudi ming yillar avvalgidek...» . Bir qarashda asar birgina usta Shamsiddin bilan boglik voqeliklar asosiga kurilganidek. Lekin ma’lum bo’ladiki, adib shu bir obrazda butun xalkning fidoyi siymosini singdiradi. Oddiy rivoyatda qayd etilgan, biroq davrlar utishi bilan xalqning esidan chiqqan an’analar u tomonidan yana xalqqa qaytariladi. Bu osonlik bilan bulmaydi, albatta. Yozuvchi jamiyatni yoppasiga ruslashtirish siyosati okibatini bir millat takdirida ochib berishga urinar ekan, millat 1 Dilmurod Asad. Girix (qissalar). –T: Yosh gvardiya, 1989. 210 bet 46

ma’naviyatiga chang solmokchi bulayotganlar bilan ruxan urushga chikadi. Eng achinarlisi bu siyosatni uylab topganlar boshka, uni amalga oshirayotganlar boshka. Yozuvchi nazdida millat iftixori va e’tikodiga barcha birday mas’ul. U bir kishining yoki bir guruxning ishi emas. Bu borada Ushbu misol urinli. Usta Shamsiddin bir mas’ul raxbar xuzurida u bilan suxbat kilish lavxasi shunday keltiriladi: «- Har imorat kuxnami, yangimi, uz zaminiga ega bulishi kerak. - Qiziq, - xayolga toldi xona sohibi. -.. .o’zi Tillakori qanaqa imorat? - Kechirasiz, - dedi usta ming’irlab, - Tillaqori qanaqa imoratligini gapirib berishim qiyin...» yeki «- Xu-ush, - dedi keyin cho’zib, jinday sukutga toldi, - menga tushuntirishlaricha, Ma’ruf Afzalovich tarxiga ko’ra ta’mirda tilla ishlatilmas ekan. Siz tiqishtirayotgan tarxga ko’ra esa aksi... Usta g‘ashlandi: «Nega tiqishtirar ekanman?» - Kechirasiz, - u sal qisinibroq g‘udrandi, - hali kamina har bir imorat о ‘z zaminiga ega bulishini eslatdim. Tillakorini tillasiz... kulgili, xattr sharmandali! Agar Ma’ruf Afzalovich yurigi bilan ish tutilsa, bu -kiyikka jayra libosini kiydirish bilan teng!». Parchadan ikki xil ma’noni uqish mumkin. Yozuvchi tasvir avvalida birgina naqsshing taqdiri va uning Tillakori madrasasini<5yezashdagi urni haqida suz yuritgan bo’lsa, mana shu suhbatdan keyin, usta Shamsiddinga nima uchun hukumatning qarshiligi tushuniladi. Gap shundaki, Girix naqshining butun tarovati unga qushiladigan tilladadir. Aynan Tillakori madrasasida Girix eng kup qullangan Tilla bilan xal berilgan, ziynatlangan deya Tillakori nomi bilan atalgan. Avval ta’kidlaganimizdek, asarda bir kancha yutuklar kulga kiritilgan. Lekin xar qanday adabiy xodisa takdirida kutarilish bilan susayish xolati xam ruy berishi kuzatishlardan ma’lum. Shu ma’noda, yozuvchining karashlari bir tomonlamalik kasb etib koladiki, uni aytib utmay bulmaydi. Birgina obidaning taqdiri birgina millatning taqdiri bulmasligi shubhasiz. Shuningdek, bir millatning osori-atiqasi uning oriyati qadar bulishi ham tabiiy. Ammo, masalaga 47

yondoshishda, uni yoritishda uy-kechinmalar tarzida yondoshish adibni bir kaoar cheklab qo’ygan. Ayrim urinlarda muallif tasvirni yoritishdan ham ko’ra suzbozlikka berilib ketgan. Bu esa ukuvchini toliktirishi, zeriktirishi mumkin. Zero N.G.Chernishevskiy ta’kidlaganidek, «...agar asarda tasvirdan ko’ra tavsif cho’zilib ketsa, bu maxorat belgisi emas. Anik, badiiy buyokdorlik badiiy asar tilining birinchi belgisidir» . Asad Dilmurodning qissada olib chiqqan muammosi umumtarixiy muammo ekanligi shubhasiz. Shu ma’noda adibning asarda tasvirdan ko’ra tavsifga berilib ketishini individual uslub belgisi sifatida xam kabul kilish mumkin. Chunki mavzuning kulami ba’zi urinlarda chindan xam shuni takozo kiladi. Masalan, uning xayolan Girix bilan suxbatlashishlari ayni o’rinda mungli bir sadoday asarga o’ziga xos joziba bagishlaydi. G’aybiddin san’at institutining bitiruvchi bosqich talabasi. Lekin u institutga bormay qo’yganiga ancha bulgan. U ma’shukasi Jamila bilan xam anchadan beri kurishmay qo’ygan. Buning sababi bitta - u xam bo’lsa otasining rayi bilan Jamila sari kuyilgan sovchining kelmay qo’ygani, Yana xam aniqrog’i, ota-bolaning bir dard - Girix dardi bilan yonzyotganlaridir. Yozuvchi Gaybiddin obrazini shu kadar murakkab tarzda yoritganki, bir karashda uning maslak-muddaosi nima ekanligini tushunish kiyin. Ammo bir necha boblardan keyin masalani yuzaga olib chikadi va tuga lechim sifatida ifodalaydi. Gaybiddin otasining kasbini davom ettirishni ixtiyor etsa-da, uning uz kungli, dunyosi bor. Sevish va sevilish baxtiga erishgan bo’lsa-da, o’zini xar xil xayollarga bandi, galati tutishi bilan kizning xam kungilini bir oz tashvishgasolgan... «- Sizdan upkalamayman-u, asli o’zim gofilman. Shu maxalgacha sizni tushunmabman. Panadan panaga kochishingizga e’tibor kilmabman. Kizdamas, yigitda xam noz bor, degan be’mani xayolni qilibman. Endi bilsam... daxshat!» . G’aybiddin garchi kizga oshik bo’lsada, chindan ham otasining so’zidan chika olmagan edi. Avvalgi qissada usta Ibroximning kizi sifatida uning bobosi Sharif 48

Urfon tomonidan G’aybiddinning bobokalonlari saklab kelayotgan kitoblar yokilgani eslatilgan edi. Shu bois usta Shamsiddin o’g’lining rayiga qarshi ish tutgan edi. Qissada keltirilgan rivoyat bir tomondan asar nomi va mazmunini namoyon etsa, bir tomondan undagi kismatlar qissadagi qahramonlar kismati kabi olingani seziladi. Rivoyatdagi Alp Kamon va Bibi Nozik takdiri kabi asardagi G’aybiddin va Jamila xam otalarining uzaro ziddiyati tufayli bir-biriga yetisha olmaydilar. Jamila G’aybiddin aytib bergan rivoyatdan ta’sirlangan, ayniksa unga Alp Kamon va Bibi Noziklarning intizorlikda utganlari kattik mutaassir kilgan edi. Shu bois u «Ma’shuka» portretini ishlab uz shaxsiy kurgazmasida namoyish ettiradi. Kurinadiki, asarning barcha qahramonlari san’atga begona bulmagan, uni nozik tushungan, nafaqat tushungan balki uni yaratuvchilaridandir. Asarning yakunida nixoyat usta Shamsiddinning tashabbusi bilan markazdan taftishchi keladi. Taftishchi xam san’at axlidan. U bilan ustaning asarning yakunidagi suxbati e’tiborli. Suxbat jonli tarzda ukuvchini beixtiyor asar davomida ezib kelgan tushukun kayfiyatdan chikarar tarzda berilganki, bu muallif tomonidan atayin uyushtirilgani shubxasiz chunki asar davomida qahramonlarning biror yerda yaxshi kayfiyatda kurmaysiz. Shunga ko’ra finaldagi kayfiyat yozuvchi tomonidan yaxshi tasvirlangan. Pulat Raxim Arxitektura va kurilish instituta direktorii sifatida mojaroga aylangan ikki tarx - Ma’ruf Afzalovich va usta Shamsiddin tarxdarini o’rganib, ma’kulini tanlab berish uchun xukumat tomonidan saylangan edi. U usta shamsiddin bilan samimiy suxbatlashadi: «- Birodari aziz, - dedi u anchadan keyin salmoklab, - men bularni kurdim, na o’zimni, na xukumat chuntagini uyladim, kaygurganim fakat shu imorat va Girix! - Siz Tillakorini xar gishtigacha bilarkansiz. - Bunga odam umri yetmas-ov! - Erinmay o’rganibsiz. Erinsak... yaxshimas. Bardosh xam orday gap» 49

Berilgan parchadagi suhbat asnosida adib qahramonlarning dunyokarashiga xam urgu beradi. Ya’ni, xar bir suzni ularning xarakteriga moslab tanlaydi. Masalan, usta Shamsiddinning «Bardosh xam orday gap», degan jumlasi butun asar davomida usta bilan boglik barcha tasvirlarga oydinlik kiritadi. Kelishuvga binoan Pulat Raxim usta Shamsiddinga bir oz uzgartirilgan tarxni yuboradi va komissiya karoriga binoan uni ma’kul toptirishga erishganini bayon etadi. Qissa markaziy qahramon - usta Shamsiddinning sunggi kunlarini tasvirlash bilan yakunlanadi. Asad Dilmurod «Girix» qissasida XX urtalarida yashagan ajdodlarimizning uz millati sha’ni va ori uchun ko’rashgan mardona ishlarini kalamga olgan Qissa ana shu ajdodlarimizning sharafiga aytilgan marsiya singari maxzun bir kayfiyatda yozilgan. Biz mazkur bobdagi kuzatishlarimizni umumlashtirib quyidagi xulosalarga keldik: - «Girix» qissasi aniq bir tarixiy fakt asosida yozilmagan. Undagi voqeliklar XX asrning urtalarida bo’lib utadi. Asar «Mulk» qissasining mantikiy davomi sifatida unda keltirilgan qahramonlarning keyingi avlodlari bilan ruybergan voqeliklar asosida yaratilgan. Yozuvchi mazkur qissani kechinmalar tarzida, ayrim urinlarda esa diolog va monologlardan foydalanib yaratgan. Ushbu jixatlariga ko’ra qissani aralash syujetli qissa deb atash mumkin; - qissa qahramonlarining takdirini yoritishda asos sifatida yozuvchi utmish voqeliklariga alokador «Ikki naqqosh» rivoyatini keltiradiki, mazkur rivoyatdagi qahramonlar boshidan kechirgan voqealar qissada boshka qahramonlar misolida aynan takrorlanadi. Adibning maxorati shundaki, u rivoyatning mazmunini qissaga singdirish bilan birga undagi qahramonlarni xam aynan tanlaydi; - «Girix» qissasi tasvirning mohiyati jixatdan xayoliy-fantastika shaklida yozilgan bo’lib, yozuvchi tomonidan hayotiy voqeliklarga bot-bot yakinlashtirish orqali sof fantastik janr kirralarinigina saklab qolgan; 50

- Qissa mazmuniga ko’ra garchand tarixiy mavzuda yozilgan bo’lsa- da, uning voqealar tizimi bu da’voni tuda kamrab olmaydi. Unga tanlangan obyektgina tarixiy, xolos. Davr ko’rinishlari va lisoniy element^ar qahramonlar uchun xam muallif uchun xam bir xil tarzda tanlangan bo’lsada, asarning mazmun-moxiyati dan kelib chikib uni tarixiy-zamonaviy qissa deb atash mumkin. 51

UMUMIY XULOSALAR Milliy qadriyatlar talqini masalasi adabiyotning azaliy va abadiy mavzularidan biri sifatida e’tiborli bo’lib kelgan. Shu ma’noda mazkur masalaning badiiy asarning qaysi turi yoki janrida ifodalanishiga ko’ra farqlash mumkin. Biz tilga olgan tarixiy asar mazmunida milliy qadriyatlar talqini masalasini o’rganish biroz mushkul. Ya’ni avvalo, tarixiy asar uz spetsifik xususiyatlariga ko’ra tarix va uning badiiy talqini masalasini bir asar atrofida xal etishga qaratilgan. Ikkinchidan esa uning mavzu doirasi qanchalar keng bo’lsa imkoniyatlari xam shu darajada chegaralangan. Shunga ko’ra tarixiy asarda milliy ma’naviyat masalalarini tasvirlash keyingi yillar qissachiligimizning shubxasiz yutug’idir. Asad Dilmurod qissalaridagi ana shu xususiyat uning individual ijod namunasi sifatida e’tirof etishga sabab bo’ladi. Shu o’rinda tarixiy qissa janri qanday o’ziga xos spetsifik xususiyatlarga ega, degan savolga javob topish lozim bo’ladi. Kuzatishlardan shu narsa ma’lumki, uning asosiy jixatlari quyidagilarda namoyon bo’ladi: Birinchidan, tarixiy qissalarda millat va Vatan taqdiridagi hal qiluvchi muhim ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega bulgan voqealar badiiy tahlil uchun asos qilib olinadi. Qolaversa, olis moziyda kechgan voqea-xodisalar xam san’at asarlari uchun badiiy-estetik tadqiqotchilik madaniyatini belgilovchi xayotiy xaqiqat bulavermasligi mumkin. Ikkinchidan, har qanday zulm-istibdod ko’rinishlariga qarshi bosh ko’targan, xalqning orzu-umidlarini, manfaatlarini ro’yobga chikarish uchun boshini tikkan, ezgulik, adolat go’zallik, haqiqat singari umumbashariy qadriyatlar himoyasi va tantanasi uchun umrini bagishlagan real shaxslar tarixiy qissalarning bosh qahramoni bo’ladi. Jaxon badiiy tafakkurining barcha xalklar va barcha zamonlar adabiyotiga mansub tarixiy qissalarning yetakchi qahramonlari shunday xislat-fazilatlar sohibi bo’lib kelgan. 52

Uchinchidan, Biz mazkur bitiruv malakaviy ishda adibning tarixiy qissalarini tekshirar ekanmiz, ushbu tekshirishlarimiz va kuzatishlarimizni umumlashtirib quyidagi xulosalarni bayon etmoqchimiz: - har qanday badiiy asarda b о ‘lgani singari tarixiy mavzuda yozilgan asarda birinchi galda inson va u bilan bog‘lik masalalar birinchi planga chiqadi; - tarixiy mavzuda yozilgan asarlarning aksariyati ma’lum bir tarixiy voqelik yoki tarixiy shaxsning hayotiy faoliyatini yoritishga qaratilgan. Biroq Asad Dildmurod ijodida nafaqat tarixiy shaxs yoki tarixiy voqelik, balki tarixiy- ma’naviy mulk masalasi ham qahramon sifatida yoritilishi mumkin; Mazkur xulosalarni biz tugallangan va s о ‘nggi xulosalar sifatida bayon etganimiz y о ‘q. Zotan, har qanday badiiy asarga b о ‘lgan munosabat har bir davrda о ‘ziga xos b о ‘lishi tabiiy jarayon. Mirkarim Osim "Iskandar va Spitamen", "To'maris", "Shiroq" qissalarida yozuvchi o'z qahramonlarini faollik va fidoyilikka undagan ichki sabablarni, ruhiyatidagi evrilishlarni obyektiv voqelik bilan aloqadorlikda chuqur tadqiq qiladilar. Tarixiy qissalarimizdagi obrazlar silsilasini boyitib kelayotgan yana bir qur qahramonlar xalqimiz nomini, millat shuhratini dunyoga taratgan ulug' allomalar, adiblar, shoirlar, fozil ajdodlarimizdir. Demak, tarixiy qissachilik borasida badiiy tajribalarni o'rganish, tahlil qilish va umulashtirish asosida quyida xulosalarga kelish mumkin. To‘rtinchidan , tarixiy qissalar hayot materialini tanlash, unga yondashish xaraketri, tahlil va badiiy tadqiq prinsiplarga ko'ra tarixiy romanlarga yaqinligi bor. olis moziy voqeligini, real tarixiy shaxslarni aks ettirish, o'tmish koloriti, ijodiy uslub vatil muammolari roman va qissa uchun birdek taalluqli va muhimdir. Beshinchidan, tarixiy qissa syujetida xalq og'zaki ijodi namunalari - rivoyat va afsonalardan foydalanish, shuningdek, moziy mavzudagi badiiy asarni folklor syujetlari asosiga qurish xozirgi o'zbek nasrchiligida keng qo'llanayotgan tamoyillardandir. bunday qissalar aniq shaxslar faoliayatiga 53

emas, balki ko'proq xalq og'zaki ijodi namunalaridagi yarim afsonaviy, romantik qahramonlarni eslatuvchi shartli personajlar sarguzashtlariga asoslanadi. shunga ko'ra syujetda ma'lum shartlilik, bo'rttirish, og'zaki ijod elementlari, rivoyatomuz voqealar uchraydi. Oltinchidan , tarixda yashab o'tgan qahramonlar haqida ko'plab badiiy asarlar yaratildi. Bularda ajdodlarimiz hayoti va taqdiridan sizib chiqqa ibratlar, saboqlar, hikmatli tajribalar ko'zga tashlanib turadi. Ming - ming yillar badalida xalqimizning tinch, osuda, bunyodkorlik faoliyatiga rahna solib kelgan, haqiqat va adolatni bo'g'ib, yer bilan yakson qilgan qirg'inbarot bosqinlar jarayonida Vatan fidoyilari yetilib chiqdi. Moziy kechmishining mana shunday haqiqatlari o'zining ijtimoiy ma'nolari bilan qissalarda u yoki bu darajada badiiy ifodasini topgan To'rtinchidan, yana bir guruh tarixiy qissalarning bosh qahramoni ziyoli ajdodlarimizdir. Bu narsa yozuvchidan tabiiy ravishda o'z qahramonlarini ilm yoki ijod jarayonida ko'rsatishni, ilmiy yoki badiiy kashfiyotlari mohiyatiga kirib borishni taqazo etadi. aksar qissalarda mazkur xususiyatlar qahramonlarning jasoratlari jonli, hayotiy manzaralarda, asosli dalillar vositasida ifodalangan. Beshinchidan, real tarixiy shaxslarning badiiy obrazini gavdalantirish mas'uliyatli, mushkul vazifa. Tarixiy shaxslar faoliyatiga nihoyatda chuqur bilimdonlik va ehtiyotkorlikbilan yondashish talab qilinadi. Zero, qahramonlar psixalogiyasini yaratishdagi e'tiborsizlik, beparvolik tarix tuyg'usini idrok etmaslik bilan qo'shilib, badiiy sayoz, bo'sh asarlarning yuzaga kelishiga ham sabab bo'ladi. Oltinchidan, tarixiy haqiqatni badiiy haqiqatga aylantirish, ma'lumki, moziydagi tarixiy voqealarni va o'tmishda yashagan ajdodlarimiz obrazini maromiga yetkazib tasvirlashga borib taqaladi. bu ishontirish san'atdir; o'quvchining fikriga quvvat berish, tuyg'ularini tarbiyalash madaniyatidir. Bu tarixiy davr tabiatini ochib berish qahramon harakter xususiyatlarini, gap so'zlariyu xatti - harakatlarini davrga mos ravishda chizish, o'tmish voqeligiga 54

mutanosib yoritish ijodkordagi katta mehnat samarasidir, uning badiiy mahoratidir Yettinchidan, badiiy uslub - yozuvchi qobilyatining mustaqilligi, o'zia xosligini ko'rsatuvchi vositalardan biri. Moziydagi odamlar hayoti, shaxsiyati, faoliyati va u bilan bog'liq tarixiy voqealar badiiy asarlarda turlicha talqin qilinishi mumkin. Bu muallifning ivdividual uslubi, bilim darajasi, fantaziyasi va mahorati bilan bog'liq. shu ma'noda qissalarni mazkur masala yuzasidan tahlil etish jarayonida yozuvchilarimiz har bir obrazga xolis yondashganliklarini, murakkab va pinhon ruhiyatini muhitdan, sharoitdan kelib chiqib tasvirlaganliklarini kuzatish mumkin. Bu har bir yozuvchining hayot haqiqatini idrok etish, unga o'ziga xos yondashuvi, obrazli o'zlashtirishi, ifoda yo'sini singari jihatlar bilan bog'liqdir. Xalqimiz tarixni xolis, obyektiv idrok qilish va haqqoniy talqin etish, vatandoshlarda vatanparvarlik, millatsevarlik tuyg'ularini kuchaytirish va tarbiyalash, ayniqsa bugungi kunda katta ahamiyat asb etmoqda. Shu nuqtai nazardan yaqin va uzoq tariximizni aks ettiruvchi, milliy mustaqillik va erkinlik g'oyalari bilan sug'orilgan yangi yo'nalishdagi tarixiy qissalar ustida ish olib borish nihoyatda muhimdir. O'tmish bugungi kun mustaqilligimiz poydevoridir. Uni badiiy - estetik, ijtimoiy - falsafiy o'rganish, tahlil qilish va xolisona baho berish dolzarb muammolardan biridir. Tarixiy - badiiy asarlar orqali o'tmish haqiqatini hozirgi va kelajak avlodlarga yetkazish ziyolilarning ma'naviy burchi hisoblanadi. 55

Foydalanilgan adabiyotlar r о ‘yxati 1. Karimov. I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008 2. .Y о ‘ldoshev “ Yoniq s о ‘z” Toshkent. 2006-y. 3. A.Quljonov “ О ‘zbek adabiy tanqidi tarixi” “Ziyo” Guliston. 2008-y. 4. Adabiy turlar va janrlar. Z jildlik. 1 jild. Epos. -T.: Fan, 1991.-264 b. 5. Adabiyot nazariyasi. 2 jildlik. Adabiy asar. -Jild.1.-T.: Fan, 2001. – 416 b. 6. Adabiyot nazariyasi. 2 jildlik. Adabiy-tarixiy jarayon. – Jild.1.-T.: Fan, 2002. – 448 b. 7. T о ‘xliyev B“ Adabiyot о ‘qitish metodikasi” Toshkent. 2008-y. 8. Mirhaydarov H “Tafakkur gavhari” X о ‘jand. 2006y. 9. Kattabekov A. Tarixdan saboq olib. O‘zbekiston adabiyoti va san’ati xaftaligi, 1997 yil, 28 mart. 10. Mahmudov M. Hayrat va tafakkur. – Toshkent. Adabiyot va san’at. 1990, 114-bet 11. Mahmudov M. Talant va ijod falsafasi. – T.: Adabiyot va san’at, 1995. – 288 b. 12. Mirkarim Osim, Akram Kattabekov suhbati: Tarixdan saboq olib. O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. – 1997, 28mart. 3-bet. 13. Mirkarim Osim. Ajdodlarimiz fojeasi. Tarixiy qissalar. Toshkent. 1983, 12-bet. 14. Mirkarim Osim. Shiroq. Qissa. Toshkent. 1995, 7-bet 15. Mirzayev I. Tafakkur va nasr. – Samarqand: Zarafshon, 1993. – 192 b. 56

16. N.Hotamov. B. Sarimsoqov. Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha- о ‘zbekcha izohli lug‘ati. – T.: О ‘qituvchi, 1989. – 300 b. 17. N.Rahimjonov, Q.Kubayev “Tarixiy qissalar haqiqat izlaydi” Adolat nashriyoti. Toshkent 2005-y. 18. Norqulov N., Sattorov M. Mirkarim Osim. Adabiy portret. Toshkent. 1987, 89-bet. 19. Q.Y о ‘ldoshev “ Badiiy asar tahlili metodikasi” Toshkent. 2005- y. 20. Qo‘shjonov M. Saylanma. – Toshkent. Adabiyot va san’at. 1983, 16-bet. 21. Rahimjonov N. Ilmiy tafakkur jilolari. – T.: Fan, 1991. – 64 b. 22. Sultonova M. Yozuvchi uslubiga doir (Oybek, A. Qodiriy, A. Kahhor, S. Ahmad prozasi asosida). – T.: Fan, 1973. – 116 b. 23. U. О ‘ljaboyev “ Badiiy tasvir haqqoniyligi” “Ziyo” nashriyoti Guliston 2006-y. 24. Y о ‘ldoshev Q. Dastlabki dovon belgilari // Sharq yuldo‘zi.-2001.- birinchi fasl. B. 5-10 25. Sharafiddinov O. Adabiy etyudlar. (adabiy-tanqidiy maqolalar). – T.: Adabiyot va san’at, 1968. – 168 b. 27 . Dilmurod Asad. Girix (qissalar). –T: Yosh gvardiya, 1989. 210 bet 57

O'xshashlar

Tabiat poetikasi va badiiy tasvir vositalari (70-80-yillar she’riyati misolida)

Qissa janrida komiklik va fojeaviylikning uyg‘unligi. (M.M.Do‘stning qissalari misolida)

Lirik va dramatik dostonlarda tarixiy shaxs talqini

Roman janri va epik tafakkur (O.Yoqubov va p.qodirov tarixiy romanlari misolida

Xayriddin Sulton va Ahmad A’zam qissalarida xronotop